📜
ทสม ปริจฺเฉท
ปณฺฑุกาภยาภิเสโก
อุมฺมาทจิตฺตายาณตฺตา ¶ , ทาสี อาทาย ทารกํ;
สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวาน, ทฺวารมณฺฑล เก อคา.
ราชปุตฺตา จ มิควํ, คตา ตุมฺพรกนฺทเร;
ทิสฺวา ทาสึ กุหึ ยาสิ, กึ เม กนฺติ จ ปุจฺฉิสุํ.
ทฺวารมณฺฑลกํ ยามิ, ธีตุเมคุฬปูวกํ;
อิจฺจาห โอโรเปหีติ, ราชปุตฺตํ กมพฺรวุํ.
จิตฺโต จ กาลเวโล จ, ตสฺสา’รกฺขาย นิคฺคตา;
มหนฺตํ สูกรเวสํ, ตํ ขณํเยว ทสฺสยุํ.
เต ตํ สมนุพนฺธึสุ, สาสมาทาย ตตฺร’คา;
ทารกฺจ สหสฺสฺจ, อายุตฺตสฺส อทารโห.
ตสฺมึเยว ทิเน ตสฺส, ภริยา ชนยี สุตํ;
ยมเก ชนยี ปุตฺเต, ภริยํ เม’ติ โปสิตํ.
โส สตฺตวสฺสิโก จา’สิ, ตํ วิชานิย มาตุลา;
คนฺตุํ สรสิ กีฬนฺเต, ทารเก จ ปโยชยุํ.
ชลฏฺํ รุกฺขสุสิรํ, ชลจฺฉาทิตฉิทฺทกํ;
นิมุชฺชมาโน ฉิทฺเทน, ปวิสิตฺวา จิรฏฺิโต.
ตโต ตเถว นิกฺขมฺม, กุมาเร เสสทารเก;
อุปจฺจ ปุจฺฉิยนฺโตปิ, วฺเจต’ฺวโจหิ โส.
มนุสฺเสหา’คเตเหโส, นิวาเสตฺวาน วตฺถกํ;
กุมาโร วาริโม คยฺห, สุสิรมฺหิ ิโต อหุ.
วตฺถกานิ คเณตฺวาน, มาเรตฺวา เสสทารเก;
คนฺตฺวา อาโรจยุํ สพฺเพ, ทารกา มาริตา อิติ.
คเตสุ ¶ เตสุ โส คนฺตฺวา, อายุตฺตกฆรํ สกํ;
วสํ อสฺสาสิโต เตน, อหู ทฺวาทสวสฺสิโก.
ปุน สุตฺวาน ชีวนฺตํ, กุมารํ ตสฺส มาตุลํ;
ตตฺถ โคปาลเก สพฺเพ, มาเรตุํ สนฺนิโยชยุํ.
ตสฺมึ อหนิ โคปาลา, ลทฺธา เอกํ จตุปฺปทํ;
อคฺคึ อาหริตุํ คามํ, เปเสตุํ ตํ กุมารกํ.
โส คนฺตฺวา ฆรมายุตฺต-ปุตฺตกํเยว เปสยิ;
ปาทา รุชนฺติ เม เตหิ, อคฺคึ โคปาลสนฺติกํ.
ตตฺถ องฺคาร มํสฺจ,
ขาทิสฺสสิ ตุวํ อิติ;
เน สิ โส ตํ วโจ สุตฺวา,
อคฺคึ โคปาลสนฺติกํ.
ตสฺมึ ขเณ เปสิตา เต, ปริกฺขิปิย มารยุํ;
สพฺเพ โคเป มารยิตฺวา, มาตุลานํ นิเวทยุํ.
ตโถ โสฬสวสฺสํ ตํ, วิชานึสุ จ มาตุลา;
มาตา สหสฺสฺจา’ทาสิ, ตสฺสา รกฺขฺจ อาทิสิ.
อายุตฺโต มาตุสนฺเทสํ, สพฺพํ ตสฺส นิเวทิย;
ทตฺวา ทาสํ สหสฺสฺจ, เปเสสิ ปณฺฑุลนฺติกํ.
ปณฺฑุลพฺราหฺมโณ นาม, โภควา เวทปารโค;
ทกฺขิณสฺมึ ทิสาภาเค, วสี ปณฺฑุลคามเก.
กุมาโร ตตฺถ คนฺตฺวาน, ปสฺสิ ปณฺฑุลพฺราหฺมณํ;
‘‘ตฺวํ ปณฺฑุกาภโย ตาต’’, อิติ ปุจฺฉิย พฺยากเต.
ตสฺส กตฺวาน สกฺการํ, อาห ราชา ภวิสฺสสิ;
สมสตฺตติวสฺสานิ, รชฺชํ ตฺวํ การยิสฺสสิ.
สิปฺปํ อุคฺคณฺห ตาตาติ, สิปฺปุคฺคหมการยี;
จนฺเทน ตสฺส ปุตฺเตน, ขิปฺปํ สิปฺปํ สมาปิตํ.
อทา สตสหสฺสํ โส, โยธสงฺคหการณา;
โยเธสุ สงฺคหิเตสุ, เตน ปฺจสเตสุ โส.
สิยุํ ยาย คยิตานิ, ปณฺณานิ กนกานิ ตํ;
มเหสึ กุรุจนฺทฺจ, มม ปุตฺตํ ปุโรหิตํ.
อิภิ ¶ วตฺวา ธนํ ทตฺวา, สโยธํ นิหริ ตโต;
โส นามํ สาวยิตฺวาน, ตโต นิกฺขมฺม ปฺุวา.
ลทฺธพโล นครเก, กาสปพฺพต สนฺติเก;
สตฺตสตานิ ปุริเส, สพฺเพสํ โภชนานิ จ.
ตโต นรสหสฺเสน, ทฺวิสเตน กุมารโก;
คิริกณฺฑ ปพฺพตํ นาม, อคมา ปริวาริโต.
คิริกณฺฑสิโว นาม, ปณฺฑุกาภย มาตุโล;
ตํ ปณฺฑุวาสุเทเวน, ทินฺนํ ภฺุชติ เทสกํ.
โส กริสสตํ ปกฺกํ, ตทา ลาเวติ ขตฺติโย;
ตสฺส ธีตา รูปวตี, ปาลี นามา’สิ ขตฺติยา.
สา มหาปริวาเรน, ยานมารุยฺห โสภนํ;
ปิตุภตฺตํ คาหยิตฺวา, ลาวกานฺจ คจฺฉติ.
กุมารสฺส มนุสฺสานํ, ทิสฺวา ตตฺถ กุมาริกํ;
อาโรเจสุํ กุมารสฺส, กุมาโร สหสา’คโต.
ทฺเวธา ตํ ปริสํ กตฺวา, สตํ ยานมเปสยิ;
ตทนฺติกํ สปริสา, กตฺถ ยาสีติ ปุจฺฉิตํ.
ตาย วุตฺเตตุ สพฺพสฺมึ, ตสฺสํสารตฺต มานโส;
อตฺตโน สํวิภาคตฺถํ, ภนฺเตนา’ยาจิ ขตฺติโย.
สาสโมรุยฺห ยานมฺหา, อทา โสวณฺณปาติยา;
ภตฺตํ นิคฺโรธ มูลสฺมึ, ราชปุตฺตสฺส ขตฺติยา.
คณฺหิ นิคฺโรธปณฺณานิ, โภเชตุํ เสสเก ชเน;
โสวณฺณภาชนานา’สุํ, ตานิ ปณฺณานิ ตํ ขเณ.
ตานิ ทิสฺวา ราชปุตฺโต, สริตฺวา ทิชภาสิตํ;
มเหสิภาว โยคฺคาเม, กฺาลทฺธาติ ตุสฺสิโส.
สพฺเพ โภชาปยี เตสา, ตํ น ขียิตฺถ โภชนํ;
เอกสฺส ปฏิวิโส’ว, คหิโต ตตฺถ ทิสฺสถ.
เอวํ ปฺุคุณูเปตา, สุกุมารี กุมาริกา;
สุวณฺณปาลิ นาเมน, ตโตปฺปภุต อาสิ สา.
ตํ ¶ กุมาร คเหตฺวาน, ยานมารุยฺห ขตฺติโย;
มหพฺพล ปริพฺยูฬฺโห, อนุสํณี อปกฺกมิ.
ตํ สุตฺวาน ปิตา ตสฺสา, นเร สพฺเพ อเปสยิ;
เต คนฺตฺวา กลหํ กตฺวา, ตชฺชิตา เตหิ อาคมุํ.
กลหนครํ นาม, คาโม ตตฺถ กเต อหุ;
ตํ สุตฺวา ภาตโร ตสฺสา, ปฺจยุทฺธายุ’ปาคมุํ.
สพฺเพ เต ปณฺฑุลสุโต, จนฺโทเยว อฆาตยิ;
โลหิต วาหขณฺโฑติ, เตสํ ยุทฺธมหี อหุ.
มหตา พล กาธยน,
ตโต โส ปณฺฑุกาภโย;
คงฺคาย ปาริเม ติเร,
โทฬปพฺพตกํ อคา.
ตตฺถ จตฺตาริ วสฺสานิ, วสิ ตํ ตตฺถ มาตุลา;
สุตฺวา เปตฺวา ราชานํ, ตํ ยุทฺธตฺถมุปาคมุํ.
ขนฺธาวารํ นิเวเสตฺวา, ธูมรกฺขาค สนฺติเก;
ภาคิเนยฺเยน ยุชฺฌึสุ, ภาคิเนยฺโย ตุ มาตุเล.
อนุพนฺธี โอรคงฺคํ, มลาเปตฺวา นิวตฺติย;
เตสฺจ ขนฺธาวารมฺหิ, ทุเว วสฺสานิ โส วสี.
คนฺตฺโว’ปติสฺสคามํ เต, ตมตฺถํ ราชิโน’พฺรวุํ;
ราชาเลขํ กุมารสฺส, สรหสฺสํ สปาหิณิ.
‘‘ปฺุชสฺสุ ปารคงฺคํ ตฺวํ, มา’คา โอรํตโต’’อิติ;
ตํ สุตฺวา ตสฺส กุชฺชึสุ, ภาตโร นว ราชิโน.
อุปตฺถมฺโภ ตฺวเมวา’สิ, จิรํ ตสฺส อิทานิ ตุ;
รฏฺํ ททาสิ ตสฺมา ตฺวํ, มาเรสฺสามา’ติ อพฺรวุํ.
โส เตสํ รชฺชมปฺเปสิ, เต ติสฺสํ นาม ภาตรํ;
สพฺเพว สหิตา’กํสุ, รชฺชสฺส ปรินายกํ.
เอโส วีสติวสฺสานิ, อภโย’ภย ทายโก;
ตตฺโถ’ปติสฺสคามมฺหิ, ราชา รชฺชมการยิ.
วสนฺติ ¶ ธูมรกฺขาเค, สเร ตุมฺพริยงฺคเณ;
จรเต วฬวา รุปา, ยกฺขี เจติยนามิกา.
เอโก ทิสฺวาน เสนงฺคํ, อุตฺตปาทํ มโนรมํ;
อาโรเจสิ กุมารสฺส, วฬเว’ตฺตี’ทิสี อิติ.
กุมาโร รสฺมิมาทาย, คเหตุํ ตํ อุปาคมิ;
ปจฺฉโต อคตํ ทิสฺวา, ภีตา เตเชน ตสฺสสา.
ธาวิ’นนฺตรธายิตฺวา, ธาวนฺติ มนุพนฺธิโส;
ธาวมานา สรํ หํ สา, สตฺตกฺขตฺตุํ ปริกฺขิปิ.
โอตริตฺวา มหาคงฺคํ, อุตฺตริตฺวา ตโต ปน;
ธุมรกฺขํ ปพฺพตํ ตํ, สตฺตกฺขตฺตุํ ปริกฺขิปิ.
ตํ สรํ ปุน ติกฺขตฺตุํ, ปริกฺขิปิ ตโต ปุน;
คงฺคํ กจฺฉกติตฺเถน, สโมตริ ตหึ ตุ โส.
คเหสิตํ วาลธิสฺมึ, ตาลปตฺตฺจ โตยคํ;
ตสฺส ปฺุานุภาเวน, โส อโหสิ มหา อสิ.
อุจฺจาเรสิ อสึ ทชฺชํ, ‘‘มาโรมี’’ติ ตมาห สา;
รชฺชํ คเหตฺวา เต ทชฺชํ, สามิ มามํ อมารยิ.
คีวาย ตํ คเหตฺวา โส, วิชฺฌิตฺวา อสิโกฏิยา;
นาสาย รชฺชุยา พนฺธิ, สา อโหสิ วสานุคา.
คนฺตฺวา ตํ ธุมรกฺขํ โส, ตมารุยฺห มหพฺพโล;
ตตฺถ จตฺตาริ วสฺสานิ, ธูมรกฺขน เค วสิ.
ตโต นิกฺขมฺม สพโล, อาคมฺมา’ริฏฺปพฺพตํ;
สุทฺธิกาลมเปกฺขนฺโต, ตตฺถ สตฺตสมาวสิ.
ทฺเว มาตุเล เปตฺวาน, ตสฺส เสสฏฺมาตุลา;
ยุทฺธสชฺชา อริฏฺํ ตํ, อุปสงฺกมฺม ปพฺพตํ.
ขนฺธาวารํ นครเก, นิเวเสตฺวา จมูปตึ;
ทตฺวา ปริกฺขิปาเปสุํ, สมนฺตา’ริฏฺปพฺพตํ.
ยกฺขินิยา มนฺตยิตฺวา, ตสฺสา วจนยุตฺติยา;
ทตฺวา ราชปริกฺขารํ, ปณฺณาการา ยุวานิ จ.
‘‘คณฺหาถ ¶ สพฺพาเน’ตานิ, ขมาเปสฺสามิ โว อหํ’’;
อิติ วตฺวาน เปเสสิ, กุมาโร ปุรโต พลํ.
คณฺหิสฺสามิ ปวิฏฺนฺติ, วิสฺสฏฺเสุ ตุ เตสุ โส;
อารุยฺห ยกฺขวฬวํ, มหาพลปุรกฺขโต.
ยุทฺธาย ปาวิสิ ยกฺขี, มหาราว มราปิสา;
อนฺโต พหิพลฺจสฺส, อุกฺกุฏฺึ มหตึ อกา.
กุมารปุริสา สพฺเพ, ปรเสนา นเร พหู;
ฆาเตตฺวา มาตุเล จ’ตฺถ, สีสราสึ อกํสุ เต.
เสนาปติ ปาลยิตฺวา, คุมฺพฏฺานํ สปาวิสิ;
เสนาปติ คุมฺพโก’ติ, เตน เอส ปวุจฺจติ.
อุปริฏฺมาตุลสิรํ, สีสราสึ สปสฺสิย;
ลาพุราสี’ว อิจฺฉาห, เตนา’สิ ลาพุคามโก.
เอวํ วิชิตสงฺคาโม, ตโต โส ปณฺฑุกาภโย;
อยฺยกสฺสา’นุราธสฺส, วสนานมาคมิ.
อตฺตโน ราชเคหํ โส, ตสฺส ทตฺวาน อยฺยโก;
อฺตฺถวาสํ กปฺเปสิ, โส ตุ ตสฺมึ ฆเร วสิ.
ปุจฺฉาเปตฺวาน เนมิตฺตํ, วตฺถุวิชฺชา’วิทุํ ตถา;
นครํ ปวรํ ตสฺมึ, คาเมเยว อมาปยิ.
นิวาสตฺตา’นุราธานํ, อนุราธปุรํ อหุ;
นกฺขตฺเตนา’นุราเธน, ปติฏฺาปิต ตาย จ.
อาณาเปตฺวา มาตุลานํ, ฉตฺตํ ชาตสฺสเร อิธ;
โธวาเปตฺวา ธารยิตฺวา, ตํ สเรเยว วารินา.
อตฺตโน อภิเสกํ โส, กาเรสิ ปณฺฑุกาภโย;
สุวณฺณปาลึ เทวึ ตํ, มเหสิตฺเต ภิเสจยิ.
อทา จนฺทกุมารสฺส, โปโรหิจฺจํ ยถาวิธิ;
านนฺตรานิ เสสานํ, ภจฺจานฺจ ยถารหํ.
มาตุยา อุปการตฺตา, อตฺตโน จ มหีปตึ;
อฆาตยิตฺวา เชฏฺํ ตํ, มาตุลํ อภยํ ปน.
รตฺติรชฺชํ อทา ตสฺส, อหุ นครคุตฺติโก;
ตทุปาทาย นคเร, อหู นครคุตฺติโก.
สสฺสุรํ ¶ ตํ อฆาเตตฺวา, คิริกณฺฑสิวมฺปิ จ;
คิริกณฺณเทสํ ตสฺเส’ว, มาตุลสฺส อทาสิ โส.
สรํ ตฺจ ขณาเปตฺวา, การาเปสิ พหู ทกํ;
ชเย ชลสฺส คาเหน, ชยวาปีติ อหุตํ.
กาลเวลํ นิวาเสสิ, ยกฺขํปุร ปุรตฺถิเม;
ยกฺขํ ตุ จิตฺตราชํ ตํ, เหฏฺโ อภยวาปิยา.
ปุพฺโพปการึ ทาสึ ตํ, นิพฺพตฺตํ ยกฺขโยนิยา;
ปุรสฺส ทกฺขิณทฺวาเร, โส กตฺู นิวาสยิ.
อนฺโต นรินฺทวตฺถุสฺส, วฬวามุขยกฺขินึ;
นิวาเสสิ พลึ เตสํ, อฺเสฺจานุวสฺสกํ.
ทาเปสิ ฉณกาเล ตุ, จิตฺตราเชน โส สห;
สมาสเน นิสีทิตฺวา, ทิพฺพมานุสนาฏกํ.
กาเรนฺโต’ภิรมิ ราชา, รติขิฑฺฑา สมปฺปิโต;
ทฺวารคาเม จ จตุโร, ภยวาปิฺจ การยิ.
มหาสุสานฆาตนํ, ปจฺฉิมราชินึ ตถา;
เวสฺสวณสฺส นิคฺโรธํ, พฺยาธิเทวสฺส ตาลกํ.
โยนสภาค วตฺถฺุจ, มเหชฺชฆรเมว จ;
เอตานิ ปจฺฉิมทฺวาร-ทิสาภาเค นิเวสยิ.
ปฺจสตานิ จณฺฑาล-ปุริเส ปุรโสธเก;
ทุเวสตานิ จณฺฑาล-ปุริเส วจฺจโสธเก.
ทิยฑฺฒสตจณฺฑาเล, มตนีหารเก’ปิ จ;
สุสาน โคปจณฺฑาเล, ตตฺตเกเยว อาทิสิ.
เตสํ คามํ นิเวเสสิ, สุสานา ปจฺฉิมุตฺตเร;
ยถา วิหิตกมฺมานิ, ตานิ นิจฺจํ อกํสุเต.
ตสฺส จณฺฑาลคามสฺส, ปุพฺพุตฺตรทิสาย ตุ;
นีจสุสานกํ นาม, จณฺฑาลานมการยิ.
ตสฺสุตฺตเร สุสานสฺส, ปาสาณปพฺพตนฺตเร;
อาวาสปาลิฌาธานํ, ตทา อาสิ นิเวสิตา.
ตทุตฺตเร ¶ ทิสาภาเค, ยาว คามณิ วาปิยา;
ตาปสานํ อเนเกสํ, อสฺสโม อาสิ การิโต.
ตสฺเสว จ สุสานสฺส, ปุรตฺถิมทิสาย ตุ;
โชติยสฺส นิคณฺสฺส, ฆรํ กาเรสิ ภูปติ.
ตสฺมึเยว เทสสฺมึ, นิคณฺโ คิรินามโก;
นานาปาสณฺฑกา เจว, วสึสุ สมณา พหู.
ตตฺเถว จ เทวกุลํ, อกาเรสิ มหีปติ;
กุภณฺฑสฺส นิคณฺสฺส, ตํนามกมโหสิตํ.
ตโต ตุ ปจฺฉิเม ภาเค, ฌาธปาลิปุรตฺถิเม;
มิจฺฉาทิฏฺิกุลานํ ตุ, วสี ปฺจสตํ ตหึ.
ปรํ โชติยเคหมฺหา, โอรํ คามณิ วาปิยา;
โส ปริพฺพาชการามํ, การาเปสิ ตเถว จ.
อาชีวกานํ เคหฺจ, พฺราหฺมณวฏฺฏเมว จ;
สิวิกา โสตฺถิสาลา จ, อกาเรสิ ตหึ ตหึ.
ทสวสฺสาภิเสโก โส, คามสีมา นิเวสยิ;
ลํกาทีปมฺหิ สกเล, ลํกินฺโท ปณฺฑุกาภโย.
โส กาลเวลจิตฺเตหิ, ทิสฺสมาเนหิ ภูปติ;
สหา’นุ โภสิ สมฺปตึ, ยกฺขภูตสหาย วา.
ปณฺฑุกาภยรฺโ จ, อภยสฺส จ อนฺตเร;
ราชสฺุานิ วสฺสานิ, อเหสุํ ทสสตฺต จ.
โส ปณฺฑุกาภยมหีปติ สตฺตตึส–
วสฺโส’ธิคมฺม ธิติมา ธรณี ปติตฺตํ;
รมฺเม อนุนมนุราธปุเร สมิทฺเธ;
วสฺสานิ อการยิ รชฺชเมตฺถาติ.
สุชนปฺปสาทสํเวคตฺถาย กเต มหาวํเส
ปณฺฑุกาภยาภิเสโกนาม
ทสโม ปริจฺเฉโท.