📜
๒. ทุติโย กณฺโฑ (สฺยาทิ)
๑. ทฺเว ¶ ทฺเว-กาเนเกสุ นามสฺมา สิ โย, อํ โย, นา หิ, ส นํ, สฺมา หิ, ส นํ, สฺมึ สุ.
เอเตสํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา. มุนิ มุนโย, มุนึ มุนโย, มุนินา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมึ มุนีสุ, เอวํ กุมารี กุมาริโย, กฺา กฺาโยติ. เอตานิ สตฺต ทุกานิ สตฺต วิภตฺติโย วิภาโค วิภตีติ กตฺวา, เอตฺถ สิอมิตี-การา-การา ‘‘กิมํ สิสุ’’ ๒,๒๐๐ ติ สํเกตตฺถา.
กรียติ กตฺตุ กิริยายา-ภิสมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมึ ทุติยาวิภตฺติ โหตํ. กฏํ กโรติ, โอทนํ ปจติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ.
‘โอทโน ปจฺจตี’ติ โอทนสทฺทโต กมฺมตา นปฺปตียเต, กิฺจรหิ? อาขฺยาตโต. ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนีย’นฺติ อตฺเถว คุณยุตฺตสฺส กมฺมตา, อิจฺฉิเตปิ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิทฺธา คาวุํ ปโย โทหติ, โคมนฺตํ คาวํ ยาจติ, คาวมวรุนฺธติ วชํ, มาณวกํ มคฺคํ ปุจฺฉติ, โคมนฺตํ คาวํ ภิกฺขเต, รุกฺขมวจินาติ ผลานิ, สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรูเต, สิสฺสํ ธมฺมมนุสาสตีติ. เอวํ อนิจฺฉิเตปิ อหึ ลงฺฆยติ, วิสํ ภกฺเขติ. ยํเนวิจฺฉิตํ นาปิ ¶ อนิจฺฉิตํ, ตตฺถาปิ ทุติยา สิทฺธา. คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปติ.
ปถวึ อธิเสสฺสติ, คามมธิติฏฺติ, รุกฺขมชฺฌาสเตติอธิสีาสานํปโยเค-ธิกรเณ กมฺมวจนิจฺฉา, วตฺติจฺฉาโต หิ การกานิ โหนฺติ. ตํ ยถา-วลาหกา วิชฺโชตเต, วลาหกสฺส วิชฺโชตเต, วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเตติ. เอวมภินิวิสสฺส วา ธมฺมมภินิวิสเต ธมฺเม วา.
ตถา อุปนฺวชฺฌาวสสฺสาโภชน นิวุตฺติวจนสฺส คามมุปวสติ, ค, มมนุวสติ, ปพฺพตมธิวสติ, ฆรมาวสติ. อโภชนนิวุตฺติ วจนสฺสาติ กึ? คาเม อุปวสติ, โภชนนิวุตฺตึ กโรตีติ อตฺโถ. ตปฺปานาจาเรปิ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิยา นทิมฺปิวติ, คามํ จรติ, เอวํ ‘สเจ มํ อาลปิสฺสตี’ติอาทีสุปิ. วิหิตาว ปติธโยเค ทุติยา – ‘ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา’ติ. ตํ ปติ โพชฺฌงฺคา ภาสนฺตูติ อตฺโถ, ยทาตุ ธาตุนายุตฺโต ปติ, ตทา เตนา-โยคา สมฺพนฺเธ ฉฏฺีว ‘ตสฺส นปฺปฏิภาตี’ติ. อกฺเข ทิพฺพติ, อกฺเขหิ ทิพฺพติ, อกฺเขสุ ทิพฺพตีติ กมฺมกรณาธิกรณวจนิจฺฉา.
กิริยา, คุณ, ทพฺเพหิ สากลฺเลน กาลทฺธานํ สมฺพนฺโธ อจฺจนฺตสํโยโค. ตสฺมึ วิฺายมาเน กาลสทฺเทหิ อทฺธอทฺเทหิ จ ทุติยา โหติ. มาสมธีเต, มาสํ กลฺยาณิ, มาสํ ¶ คุฬธานา, โกสมธีเต, โกสํ กุฏิลา นที, โกสํ ปพฺพโต. อจนฺตสํโยเคติ กึ? มาสสฺส ทฺวีหมธีเต, โกสสฺเสกเทเส ปพฺพโต.
ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, อิมํ รตฺตึ จตฺตาโร มหาราชาติ เอวมาทีสุ กาลวาจี หิ อจฺจนฺตสํโยคตฺตาว ทุติยา สิทฺธา. วิภตฺติวิปลฺลาเสนปิ วา พหุลํวิธานา.
ผลปฺปตฺติยํ กิริยาปริสมตฺตฺยปวคฺโค, ตสฺมึ วิฺายมาเน กาลทฺธานํ กิริยายาจฺจนฺตสํโยเค ตติยาภิมตา, สาปิ กรณตฺตาว สิทฺธา ‘มาเสนานุวาโก-ธีโต, โกเสนานุวาโก-ธีโต’ติ. อนปวคฺเคตุ อสาธกตมตฺตากรณตฺตาภาเว ทุติยาว ‘มาสมธีโต-นุวาโก, น จาเน น คหิโต’ติ.
การกมชฺเฌ เย กาลทฺธานวาจิโน, ตโต สตฺตมีปฺจมิโย อภิมตา ‘อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวิเห ภฺุชิสฺสติ, ทฺวีหา ภฺุชิสฺสติ, อตฺรฏฺโ-ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตี’ติ, ตาปีห สกสกการกวจนิจฺฉาเยว สิทฺธา.
๔. คติ โพธาหาร สทฺทตฺถากมฺมก ภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช.
คมนตฺถานํ โพธตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถานมกมฺมกานํ ภชฺชาทีนฺจ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ. สามตฺถิยา จ ปโยชกพฺยาปาเรน กมฺมตาวสฺส โหตีติ ปตียเต. คมยติ มาณวกํ คามํ, ยาปยติ มาณวกํ คามํ, โพธยติ มาณวกํ ธมฺมํ, เวทยติ มาณวกํ ธมฺมํ, โภชยติ มาณ-วกํ ¶ โมทกํ, อาสยติ มาณวกํ โมทกํ, อชฺฌาปยติ มาณวกํ เวทํ, ปายติ มาณวกํ เวทํ, อาสยติ เทวทตฺตํ, สายยติ เทวทตฺตํ, อฺํ ภชฺชาเปติ, อฺํ โกฏฺฏาเปติ, อฺํ สนฺถราเปติ. เอเตสเมวาติ กึ? ปาเจติ โอทนํ เทวทตฺเตน ยฺทตฺโต. ปโยชฺเชติ กึ? คจฺฉติ เทวทตฺโต. ยทา จรหิ คมยติ เทวทตฺตํ ยฺทตฺโต, ตมปโร ปโยเชติ, ตทา คมยติ เทวทตฺตํ ยฺทตฺเตเนติ ภวิตพฺพํ … คมยติสฺสา-คมนตฺถตฺตา.
หราทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ วา. หาเรติ ภารํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, อชฺโฌหาเรติ สตฺตุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, กาเรติ กฏํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา ทสฺสยเต ชนํ ราชํ ชเนเนติ วา, อภิวาทยเต คุรุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา.
ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น โหติ. ขาทยติ เทวทตฺเตน, อาทยติ เทวทตฺเตน, อวฺห, ปยติ เทวทตฺเตน, สทฺทายยติ เทวทตฺเตน, กนฺทยติ เทวทตฺเตน, นายยติ เทวทตฺเตน.
(๑) วหิสฺสานิยนฺตุเก. วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตน อนิยนฺตุเกติ กึ? วาห-ยติ ภารํ พลีพทฺเท.
(๒) ภกฺขิสฺสาหึ ¶ สายํ. ภกฺขยติ โมทเก เทวทตฺเตน. อหึสายนฺติ กึ? ภกฺขยติ พลีพทฺเท สสฺสํ.
ธีอาทีหิ ยุตฺตโต ทุติยา โหติ. ธิรตฺถุ มํ ปูติกายํ, อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาลนฺทํ, สมาธานมนฺตเรน, มุจลินฺทมภิโต สรมิจฺจาทิ, ฉฏฺิยาปวาโท-ยํ.
๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺวภินา.
ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสฺวภินา ยุตฺตมฺหา ทุติยา มหาติ. รุกฺขมภิ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ, รุกฺขํ รุกฺขมภิติฏฺติ.
ปติปรีหิ ยุตฺตมฺหา ลกฺขณาทีสุ ภาเค จตฺเถ ทุติยา โหติ. รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ ติฏฺติ, ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา. รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปริ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ ติฏฺติ, ยเทตฺถ มํ ปริ สิยา.
ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสฺวนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. รุกฺขมนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สจฺจกิริยมนุ วุฏฺิ ปาวสฺสิ, เหตุ จ ลกฺขณํ ภวติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ, รุกฺขํ รุกฺขมนุ ติฏฺติ, ยเทตฺถ มํ อนุ สิยา.
สหตฺเถ-นุนา ¶ ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. ปพฺพตมนุ เสนา ติฏฺติ.
หีนตฺเถ-นุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. อนุ สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต.
หีนตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. อุป สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโถ.
อาธิกฺยตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ. อุป ขาริยํ โทโณ.
สามิภาวตฺเถ-ธินา ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ. อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อธิ ปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต.
กตฺตริ กรเณ จ การเก ตติยา โหติ. ปุริเสน กตํ, อสินา ฉินฺทติ. ปกติยา-ภิรูโป, โคตฺเถน โคตโม, สุเมโธ นาม นาเมน, ชาติยา สตฺตวสฺสิโกติ ภูธาตุสฺส สมฺภวา กรเณ เอว ตติยา. เอวํ สเมน ธาวติ วิสเมน ¶ ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธฺํ กิณาติ, ปฺจเกน ปสโว กิณาตีติ.
สหตฺเถน โยเค ตติยา สิยา. ปุตฺเตน สห คโต, ปุตฺเตน สทฺธึ อาคโต, ตติยาปิ ฉฏฺีว อปฺปธาเน เอว ภวติ.
ลกฺขเณ วตฺตมานโต ตติยา สิยา. ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี, อกฺขินา กาโณ, เตน หิ องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต.
ตกฺกิริยา โยคฺเค ตติยา สิยา. อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย ยโส.
อิเณ เหตุมฺหิ ปฺจมี โหติ วา. สตสฺมา พทฺโธ, สเตน วา.
ปรงฺคภูเต เหตุมฺหิ ปฺจมี โหติ วา. ชฬตฺตา พทฺโธ ชฬตฺเตน วา, ปฺาย มุตฺโต, หุตฺวา อภาวโตอนิจฺจา, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ.
๒๒. ฉฏฺี ¶ เหตฺวตฺเถหิ.
เหตฺวตฺถวาจีหิ โยเค เหตุมฺหิ ฉฏฺี สิยา. อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณา.
เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติ. โก เหตุ, กํ เหตุํ, เกน เหตุนา, กสฺส เหตุสฺส, กสฺมา เหตุสฺมา, กสฺส เหตุสฺส, กสฺมึ เหตุสฺมึ, กึ การณํ, เกน การเณน, กึ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน, กึ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนน อิจฺเจวมาทิ. เหตฺวตฺเถหีตฺเวว? เกน กตํ.
ยสฺส สมฺมา ปทียเต ตสฺมึ จตุตฺถี สิยา. สงฺฆสฺส ททาติ. อาธารวิวกฺขายํ สตฺตมีปิ สิยา สงฺเฆ เทหิ.
ตสฺเส-ทํ ตทตฺถํ, ตทตฺถภาเว โชตนีเย นามสฺมา จตุตฺถี สิยา. สีตสฺส ปฏิฆาตาย, อตฺถาย หิตาย (สุขาย) เทวมนุสฺสานํ, นาลํ ทารภรณาย, ยูปาย ทารุ, ปากาย วชตีตฺเววมาทิ.
กสฺส สาทุํ น รุจฺจภิ, มา-ยสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, ขมติ สงฺฆสฺส, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทสีติ ฉฏฺี สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ, น เจวํ วิโรโธ สิยา สทิสรูปตฺตา, เอวํวิเธสุ จ สมฺพนฺธสฺส สทฺทิกานุมตตฺตา ¶ , กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ อตฺถมตฺเต ปมา.
เอวมฺาปิ วิธฺยฺยา, ปรโตปิ ยถาคมํ.
รฺโ สตํ ธาเรติ, รฺโ ฉตฺตํ ธาเรตีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, เอวํ รฺโ สิลาฆเต, รฺโ หนุเต, รฺโ อุปติฏฺเต, รฺโ สปเต, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิหํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทูภติ, โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ สมณานํ ติตฺถิยา, ธมฺเมน นยมานานํ กา อุสูยา รฺโ ภาคฺยมารชฺฌติ, รฺโ ภาคฺยมิกฺขเต, เตน ยาจิโต อยาจิโต วา ตสฺส คาโว ปฏิสุณาติ, คาโว อาสุณาติ, ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, โหตุ ปติคิณาติ, โหตฺวนุคิณาติ, อาโรจยามิ โว ปติเวทยามิ โว, ธมฺมํ เต เทเสสฺสามิ, ยถา โว ภควา พฺยากเรยฺย, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺสาติ.
ชีวิตํ ติณายปิ น มฺมาโนติ ตาทตฺถฺย จตุตฺถี, ติเณน โย อตฺโถ ตทตฺถายปีติ อตฺโถ, ‘‘โย จ สีตฺจ อุณฺหฺจ, ติณา ภิยฺโย น มฺติ’’ ติณมิว ชีวิตํ มฺมาโนติ สวิสยาว วิภตฺติโย. สคฺคาย คจฺฉตีติ ตาทตฺถฺเย จตุตฺถี, โย หิ สคฺคํ คจฺฉติ ตทตฺถํ ตสฺส คมนนฺติ, กมฺมวจนิจฺฉายนฺตุ ทุติยาว สคฺคํ คจฺฉตีติ.
อายุ ¶ โภโต โหตุ, จิรํ ชีวิตํ, ภทฺทํ กลฺยาณํ อตฺถํ ปโยชนํ, กุสลํ อนามยํ, หิตํ ปถฺยํ สุขํ สาตํ โภโต โหตุ, สาธุ สมฺมุติ เมตสฺส, ปุตฺตสฺสาวิกเรยฺย คุยฺหมตฺถํ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทุตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, เอกสฺส ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อฺชลึ เต ปคฺคณฺหามิ, ตสฺส ผาสุ, โลกสฺสตฺโถ, นโม เต ปุริสาชฺ, โสตฺถิ ตสฺส, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, สมตฺโถ มลฺโล มลฺลสฺส, ตสฺส หิตํ, ตสฺส สุขํ, สฺวาคตํ เต มหาราชาติ สพฺพตฺถ ฉฏฺี สมฺพนฺเธ, เอวํวิธมฺมฺเปว วิฺเยฺยํ ยถาคมํ.
ปทตฺถาวธิสฺมา ปฺจมีวิภตฺติ โหติ. คามสฺมา อาคจฺฉตุ, เอวํ โจรสฺมา ภายติ, โจรสฺมา อุตฺตสติ, โอรสฺมา ตายติ, โจรสฺมา รกฺขตีติ, สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, ปมาเท ภยทสฺสิวา, ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาติ ฉฏฺี สตฺตมิโยปิ โหนฺเตว สมฺพนฺธาธารวจนิจฺฉายํ.
อชฺเฌนา ปราเชติ, ปฏิปกฺเข ปราเชตีติ สวิสยาว วิภตฺติโย. สเจ เกวฏฺฏสฺส ปรชฺชิสฺสามีติ ฉฏฺีปิ โหติ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ. ยเวหิ คาโว วาเรติ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, กาเก รกฺขติ ตณฺฑุลาติ สวิสเยว ปฺจมี. จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวีติ ทุติยาว ทิสฺสติ กมฺมตฺเถ. อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ ¶ , อุปชฺฌายา อธิเต, กามโต ชายเต โสโกติ สวิสเย ปฺจมี.
ตตฺเถว-นฺตรธายิ สุ, นฏสฺส สุโณติ, ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถาติ สตฺตมีฉฏฺิโยปิ โหนฺเตว สวิสเย. หิมวนฺตา ปภวติ คงฺคา, ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, อฺโ เทวทตฺตา, ภินฺโน เทวทตฺตาติ สวิสเยว ปฺจมี. เอวํ อารา โส อาสวกฺขยา, อิตโร เทวทตฺตา, อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา, ปุพฺโพ คามา, ปุพฺเพว สมฺโพธา, ตโต ปรํ, ตโต อปเรน สมเยน, ตตุตฺตรินฺติ. สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺีปิ ปุรโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริ ปพฺพตสฺส, เหฏฺา ปาสาทสฺสาติ. ปาสาทมารุยฺห เปกฺขติ ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขติ อาสนา เปกฺขตีติ อวธิวจนิจฺฉายํ ปฺจมี.
ปุจฺฉานาขฺยาเนสุ กุโต ภวํ? ปาตฏลิปุตฺตสฺมาติ. ตถา เทสกาลมาเนปิ ปาฏลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺต โยชนานิ, สตฺตสุ โยชเนสูติ วา. เอวํ อิโต ติณฺณํ มาสาน-มจฺจเยนาติ, กิจฺฉาลทฺธนฺติ คุเณ ปฺจมี. กิจฺเฉน เม อธิคตนฺติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา. เอวํ โถกา มุตฺโต, โถเกน มุตฺโตติ. โถกํ จลตีติ กิริยาวิเสสเน กมฺมนิ ทุติยา.
ทูรนฺติ กตฺถโยเคปิ สวิสเยว ปฺจมีฉฏฺิโย สิยุํ, ทูรํ คามสฺมา, อนฺติกํ คามสฺมา, ทูรํ คามสฺส, อนฺติกํ คามสฺสาติ, ทูรนฺติ กตฺเถหิ ตุ สพฺพาว สวิสเย สิยุํ พาธกาภาวา ทูโร คาโม, อนฺติโก คาโมตฺเววมาทิ.
เกจิ ¶ ปนาหุ ‘อสตฺตวจนเหเตหิ ปาฏิปทิกตฺเถ ทุติยาตติยาปฺจมีสตฺตมิโย, สตฺตวจเนหิ ตุ สพฺพาว สวิสเย’ติ, เต ปนฺเเหว ปฏิกฺขิตฺตา. ทูรํ มคฺโค, อนฺติกํ มคฺโคติ กิริยาวิเสสนํ… ภูธาตุสฺส คมฺมมานตฺตา. วิสุทฺโธ โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ, อายาเมน โยชนํ, ตโต ปภุติ, ยโต สรามิ อตฺตานนฺติ สวิสเยว วิภตฺติโย.
วชฺชเน วตฺตมาเนหิ อปปรีหิ โยเค ปฺจมี โหติ. อป สาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริ สาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. วชฺชเนติ กึ? รุกฺขํ ปริวิชฺโชตเต วิชฺชุ. อาปาฏลิปุตฺตสฺมา วสฺสิ เทโวติ มริยาทา-ภิวิธีสฺววธิ วิสเยว ปฺจมี, วินา ปาฏลิปุตฺเตน สห เวติ วิเสโส, เอวํ ยาว ปาฏลิปุตฺตสฺมา วสฺสิ เทโวติ.
ปฏินิธิมฺหิ ปฏิทาเน จ วตฺตมาเนน ปตินา โยเค นามสฺมา ปฺจมี วิภตฺติ โหติ. พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต, ฆตมสฺส เตสสฺมา ปติ ททาติ, ปฏินิธิปฏิทาเนสูติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต.
ริเตสทฺเทน ¶ โยเค นามสฺมา ทุติยา โหติ ปฺจมี จ. ริเต สทฺธมฺมํ, ริเต สทฺธมฺมา.
วินา-ฺตฺรสทฺเทหิ โยเค นามสฺมา ตติยา จ โหติ ทุติยา ปฺจมิโย จ. วินา วาเตน, วินา วาตํ, วินา วาตสฺมา, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน, อฺตฺร ธมฺมํ, อฺตฺร ธมฺมา.
เอเตหิ โยเค ตติยา โหติ ปฺจมี จ. ปุถเคว ชเนน, ปุถเคว ชนสฺมา, ชเนน นานา, ชนสฺมา นานา.
กิริยาธาร ภูต กตฺตุ กมฺมานํ ธารเณน โย กิริยายาธาโร ตสฺมึ การเก นามสฺมา สตฺตมี โหติ. กเฏ นิสีทติ (เทวทตฺโต), ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, อากาเส สกุนา, ภิเลสุ เตลํ, คงฺคายํ วโช.
นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี โหติ. อชินมฺหิ หฺเต ทีปิ, มุสาวาเท ปาจิตฺถิยํ.
ยสฺส ¶ ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต สตฺตมี โหติ. คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต. ภาโวติ กึ? โย ชฏาหิ โส ภฺุชติ. ภาวลกฺขณนฺติ กึ? โย ภฺุชติ โส เทวทตฺโต, ‘‘อกาเล วสฺสติ ตสฺส, ตาเล ตสฺส น วสฺสตี’’ติ วิสยสตฺตมี.
ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต ฉฏฺี ภวติ สตฺตมี จ อนาทเร คมฺยมาเน. ‘‘อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต’’, ‘‘มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเน’’.
คุนฺนํ สามีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, โคสุ สามีติ วิสยสตฺตมี, เอวํ คุนฺนมิสฺสโร, โคสฺวิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทาหาโท, ทุนฺนํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสูโต, โคสุ ปสูโต, กุสลา นจฺจคีตสฺส, กุสลา นจฺจคีเต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส, อายุตฺโต กฏกรเณติ.
ตถาธารวจนิจฺฉายํ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ ธุมฺพิตฺวา, พาหาสุ คเหตฺวา, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, กทลีสุ คเช รกฺขนฺตีติ. าณสฺมึ ปสนฺโนติ วิสยสตฺตมี, าเณน ปสนฺโนติ กรเณ ตติยา, เอวํ าณสฺมึ อุสฺสุกฺโก าเณน อุสฺสุกฺโกติ.
ชาติคุณกิริยาหิ ¶ สมุทายเตกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ. ยโต ตํ กรียติ, ตโต ฉฏฺีสตฺตมิโย โหนฺติ. สาลโย สูกธฺานํ ปถฺยตมา, สาลโย สูกธฺเสุ ปถฺยตมา, กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา, คจฺฉตํ ธาวนฺโต สีฆตโม, คจฺฉนฺเตสุ ธาวนฺโต สีฆตโม. สีลเมว สุตา เสยฺโยติ อวธิมฺหิเยว ปฺจมี.
นามสฺสาภิเธยฺยมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ. รุกฺโข. อิตฺถิ ปุมา นปุํสกนฺติ ลิงฺคมฺปิ สทฺทตฺโถว, ตถา โทโณ ขารี อาฬฺหกนฺติ ปริมาณมฺปิ สทฺทตฺโถว, เอโก ทฺเว พหโวติ สงฺขฺยาปิ สทฺทตฺโถว.
สโต สทฺเทนาภิมุขีกรณมามนฺตณํ. ตสฺมึ วิสเย ปมา วิภตฺติ โหติ. โภปุริส, โภกฺกตฺถิ, โภ นปุํสก.
กิริยาการกสฺชาโต อสฺเสทมฺภาวเหตุโก สมฺพนฺโธ นาม. ตสฺมึ ฉฏฺี วิภตฺติ โหติ. รฺโ ปุริโส, สรติ รชฺชสฺสาติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, รชฺชสมฺพนฺธินึ สตึ กโรตีติ อตฺโถ, กมฺมวจนิจฺฉารนฺตุ ทุติยาว สรติ รชฺชํ. ตถา รชกสฺส วตฺถํ ¶ ททาติ, ปหรโต ปิฏฺึ ททาติ, พาโล ปูรติ ปาปสฺส, อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท, ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ, สกึ ปกฺขสฺส, ปูรํ หิรฺสุวณฺณสฺส กุมฺภนฺตฺเววมาทิ.
กิตกปฺปโยเค กกฺตุกมฺเมสุ พหุลํ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺี, สาธุ สมฺมโต พหุชนสฺส, สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี, อมตํ เตสํ ปริภุตฺตํ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, อวิสํวาทโก โลกสฺส, อลชฺชีนํ นิสฺสาย, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทตฺเววมาทิ.
กตฺตุกมฺมวจนิจฺฉายนฺตุ ตติยา ทุติยาโย จ, สฺจตฺโต ปิตรา อหํ, สรสิ ตฺวํ เอวรูปึ วาจํ ภาสิตา, ภควนฺตํ ทสฺสนายตฺเววมาทิ.
ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฏฺี โหติ ตติยา วา, ตุลฺโย ปิตุ, ตุลฺโย ปิตรา, สทิโส ปิตุ, สทิโส ปิตรา, อิห กถํ ตติยา น โหติ? อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถิ, เกสวสฺสุปมา น เจติ, เนเต ตุลฺยตฺถา, กิฺชรหิ ตุลฺยานโมปมฺมตฺถา.
อการนฺถโต นามสฺมา โยนํ ฏาเฏ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ฏการา สพฺพเทสตฺถา, พุทฺธา พุทฺเธ, อโตติ กึ? กฺาโย, อิตฺถิโย, วธุโย, อิธ กสฺมา น ภวติ อคฺคโย. อวิธานสามตฺถิยา.
อการนฺตโต ¶ นามสฺมา นินํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. รูปา, รูเป, รูปานิ, อโตตฺเวว อฏฺีนิ.
อการนฺตโต นามสฺมา สฺมาสฺมินฺนํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. พุทฺธา พุทฺธสฺมา, พุทฺเธ พุทฺธสฺมึ, อโตตฺเวว อคฺคิสฺมา อคฺคิสฺมึ.
อการนฺตโต ปรสฺส สสฺส จตุตฺถิยา อาโย โหติ วา. พุทฺธาย พุทฺธสฺส, ภิยฺโย ตาทตฺถฺเยเยวายมาโย ทิสฺสเต, กฺวจิเทวฺตฺถ, อโตตฺเวว อิสิสฺส, จตุตฺถิยาติ กึ? พุทฺธสฺส มุขํ, อตฺตตฺถนฺติ อตฺถสทฺเทน สมาโส.
สพฺพาทิโตปิ สฺมาสฺมึสานํ ฏาเฏอายา โหนฺเตว… นิรุตฺติการานุมตตฺตา พุทฺธวจเน สนฺทสฺสนวโต จ, ตตฺโรทมุทาหรณํ ‘อสฺมา โลกา ปรมฺหา จ, อุภยา ธํสเต นโร’, ‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ’, ‘ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาโถ ตเมวตฺถํ สาธุกํ มนสิกเรยฺยาโถ’ติ.
ฆปโต นาทีนเมกสฺมึ ยยา โหนิ ยถากฺกมํ. กฺาย, รตฺติยา, อิตฺถิยา, เธนุยา, วธุยา, เอกสฺมินฺติ กึ? กฺาหิ, รตฺตีหิ.
ฆปสฺเหิ ¶ เตติมามูหิ นาทีนเมกสฺมึสฺสา วา โหติ, ตสฺสา กตํ, ตสฺสา ทียเต, ตสฺสา นิสฺสฏํ, ตสฺสา ปริคฺคโห, ตสฺสา ปติฏฺิตํ, ตาย วา, เอวํ เอติสฺสา เอตาย, อิมิสฺสา อิมาย, อมุสฺสา อมุยา, เอเตหีติ กึ? สพฺพาย, นาทีนํ ตฺเวว? สา, ฆปโตตฺเวว? ตาหิ อมูหิ.
๔๗. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ.
ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ นุก โหติ นํมฺหิ วิภตฺตมฺหิ, ทฺวินฺนํ จตุนฺนํ, ปฺจนฺนํ, เอวํ ยาว อฏฺารสนฺนํ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, เตน นํมฺหิ น ทีโฆ.
นํมฺหิ พหุโน กติสฺส จ นุก โหติ, พหุนฺนํ, กตินฺนํ.
ฌสฺา ติโต นํวจนสฺส ณฺณํณฺณนฺนํ โหติ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ฌาติ กึ ติสฺสนฺนํ.
อุภา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ, อุภินฺนํ.
นามสฺมา สสฺส สุ โหติ, พุทฺธสฺส, ทฺวิสการปาเน สิทฺเธ ลาฆวตฺถมิทํ.
๕๒. สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเร กฺเภิมานมิ.
สฺสมาทีสฺวิตราทีนมิ ¶ โหติ, อิตริสฺสํ, อิตริสฺสา, เอกิสฺสํ, เอกิสฺสา, อฺิสฺสํ, อฺิสฺสา, เอติสฺสํ, เอติสฺสา, เอติสฺสาย, อิมิสฺสํ, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, เอสฺวิติ กึ? อิตราย, เอสนฺติ กึ? สพฺพสฺสํ, สพฺพสฺสา.
สฺสมาทีสุ ตสฺสา วา อิ โหติ, ติสฺสํ ตสฺสํ, ติสฺสา ตสฺสา, ติสฺสาย ตสฺสาย, สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตฺเวว? ตาย.
ตาเอตาอิมาโต สสฺส สฺสาโย โหติ วา. ตสฺสาย ตาย, เอติสฺสาย เอตาย, อิมิสฺสาย อิมาย.
รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฏ โหติ วา, รตฺโต รตฺติยํ, อาโท อาทิสฺมึ.
อุภสฺส สุหิสฺโว โหติ. อุโภสุ, อุโภหิ.
ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนํ จ อา โหติ สิมฺหิ. กตฺตา, ปิตา. ปิตุ, มาตุ, ภาวุ, มีตุ, ทุหิตุ, ชามาตุ, นตฺตุ, โหตุ, โปตุ.
ลฺตุปิตาทีนํ ¶ อ โหติ เค อา จ, โภ กตฺต, โภ กตฺตา, โภ ปิต, โภ ปิตา.
อ อิ อุ อิจฺเจสํ วา ทีโฆ โหติ เค ปเร ติลิงฺเค. โภ ปุริสา, โภ ปุริส, โภ อคฺคี, โภ อคฺคิ, โภ ภิกฺขู, โภ ภิกฺขู.
ฆโต พฺรหฺมาทิโต จ คสฺเส วา โหติ. โภติ กฺเ, โภติ กฺา, โภ พฺรหฺเม, โภ พฺรหฺม, โภ ขตฺเต, โภ ขตฺต, โภ อิเส, โภ อิสิ, โภ สเข, โภ สข. สขิ สขีติ อิตฺถิยํ สิทฺธเมว. อากติคโณ-ยํ, เอวมฺตฺราปิ.
อมฺมาทีหิ คสฺเส น โหติ. โภติ อมฺมา, โภติ อนฺนา, โภติ อมฺพา.
อมฺมาทีนํ เค รสฺโส โหติ วา. โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา.
๖๓. โฆ สฺสํ, สฺสา, สฺสายํ ตึสุ.
สฺสมาทีสุ โฆ รสฺโส โหติ. ตสฺสํ, ตสฺสา, ตสฺสาย, ตํ, สภตึ, เอสฺวิติ กึ? ตาย, สภาย.
เอกวจเน ¶ โยสุ จ ฆโอการนฺตวชฺชิตา นํ นามานํ รสฺโส โหติ ติลิงฺเค. อิตฺถึ, อิตฺถิยา, อิตฺถิโย, วธุํ วธุยา, วธุโย, ทณฺฑึ, ทณฺฑินา, ทณฺฑิโน, สยมฺภุํ, สยมฺภุนา, สยมฺภุโว, อโฆ นนฺติ กึ? กฺาย, กฺาโย, โอคฺคหณมุตฺตรตฺถํ.
อโฆนํ เค วา รสฺโส โหติ ติลิงฺเค, อิตฺถิ, อิตฺถี, วธุ, วธู, ทณฺฑิ, ทณฺฑี, สยมฺภุ, สยมฺภู. อโฆนํตฺเวว? โภติ กฺา, โภ โค.
นปุํสกวชฺชิตสฺส นามสฺส สิสฺมึ รสฺโส น โหติ. อิตฺถี, ทณฺฑี, วธู, สยมฺภู. สิสฺมินฺติ กึ? อิตฺถึ, อนปุํสกสฺสาติ กึ? ทณฺฑิ กุลํ.
คสิหินํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาวควา โหนฺติ. (คาวํ, ควํ), คาโว, คโว, คาเวน, คเวน, คาวสฺส, ควสฺส, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาเว, คเว. อคสิหินํสูติ กึ? โภ โค, โค ติฏฺติ, โคหิ, โคนํ.
โคสฺส สุมฺหิ คาวควา โหนฺติ วา. คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ.
โคสฺส ¶ เส วา ควํ โหติ สห เสน. ควํ, คาวสฺส, ควสฺส.
นํวจเนน สห โคสฺส คุนฺนํ โหติ ควํจ วา. คุนฺนํ, ควํ, โคนํ.
โคโต นาสฺส อา โหติ วา. คาวา, ควา, คาเวน, คเวน.
อํวจเน โคสฺส คาวฺห วา โหติ. วาวฺหํ, คาวํ, ควํ. โคสฺส โคณาเทโส น กโต… สทฺทนฺตรตฺตา.
ปสฺีโต อํวจนสฺส ยํ วา โหติ. อิตฺถิยํ, อิตฺถึ. ปีโตติ กึ? ทณฺฑึ, รตฺตึ.
ฌสฺีโต อํวจนสฺส นํ วา โหติ. ทณฺฑินํ, ทณฺฑึ. กถํ ‘พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุน’นฺติ? โยควิภาวา. ฌาติ กึ? อิตฺถึ. อีติ กึ? อคฺคึ.
ฌีโต ¶ โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค. ทณฺฑีโน, ทณฺฑิเน, ทณฺฑี, ฌีโต ตฺเวว? อิตฺถิโย, ปุเมติ กึ? ทณฺฑีนิ กุลานิ.
ฌีโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค. ทณฺฑิโน ติฏฺนฺติ, ทณฺฑิโน ปสฺส, ทณฺฑี วา.
ฌีโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ วา, ทณฺฑินิ, ทณฺฑิสฺมึ, ฌีโต ตฺเวว? อคฺคิสฺมึ.
อมฺพุอาทีหิ สฺมิโนนิ โหติ วา, ผลํ ปตติ อมฺพุนิ, ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป กตํ, วาตฺเวว? อมฺพุมฺหิ, ปํสุมฺหิ.
กมฺมาทิโต สฺมิโน นิ โหติ วา. กมฺมนิ กมฺเม. กมฺม, จมฺม, เวสฺม, ภสฺม (อสฺม), พฺรหฺม, อตฺต, อาตุม, ฆมฺม, มุทฺธ. กมฺมาทิโตติ กึ? พุทฺเธ.
กมฺมาทิโต นาวจนสฺส เอโน วา โหติ. กมฺเมน, กมฺมนา, จมฺเมน, จมฺมนา, กมฺมาทิโตตฺเวว? พุทฺเธน.
ฌลโต ¶ สสฺส โน วา โหติ. อคฺคิโน อคฺคิสฺส, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, สยมฺภุโน สยมฺภุสฺส,
กถํ ‘โย จ สิสฺโส มหามุเน’ ติ? (๓) ‘‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฏานุพนฺโธ’’ติ พฺรหฺมาทีสุ ปาา สสฺส เอ ฏานุพนฺโธ.
ฌลโต สฺมาสฺส นา โหติ วา. อคฺคินา อคฺคิสฺมา, ทณฺฑินา ทณฺฑิสฺมา, ภิกฺขุนา ภิกฺขุสฺมา, สยมฺภุนา สยมฺภุสฺมา.
ลโต โยนํ โว โหติ วา ปุลฺลิงฺเค. ภิกฺขโว ภิกฺขู, สยมฺภุโว สยมฺภูปุเมติ กึ? อายูนิ.
ชนฺตฺวาทิโต โยนํ โน โหติ โว จ วา ปุลฺลิงฺเค. ชนฺตุโน, ชนฺตโว ชนฺตุโย, โคตฺรภุโน, โคตฺรภุโว โคตฺรภู. สหภุโน, สหภุโว สหภู.
กูปจฺจยนฺตโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค, วิทุโน วิทู, วิฺุโน วิฺู, สพฺพฺุโน สพฺพฺู.
อมุสทฺทโต โยนํ โลโปว โหติ ปุลฺลิงฺเค, อมู, ปุเมตฺเวว? อมุโย อมูนิ. โวปวาโทยํ.
อมุสฺมา ¶ สสฺส โน น โหติ, อมุสฺส, โนติ กึ? อมุยา.
โยนํ โลเป นิสุ จ ทีโฆ โหติ, อฏฺี อฏฺีนิ, โยโลปนิสูติ กึ? รตฺติโย.
เอสุ นามสฺส ทีโฆ โหติ. อคฺคีสุ, อคฺคีนํ, อคฺคีหิ.
ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ สุนํหิสฺว โหติ. ปฺจสุ, ปฺจนฺนํ, ปฺจหิ, ฉสุ, ฉนฺนํ, ฉหิ, เอวํ ยาว อฏฺรสา.
ยฺวาทีสุ นฺตุสฺส อ โหติ. คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน อิจฺจาทิ, ยฺวา-โทติ กึ? คุณวา ติฏฺติ.
อํเสสุ นฺตปฺปจฺจยสฺส ฏ โหติ วา นฺตุสฺส จ. ยํ ยํ หิ ราช ภชติ สนฺตํวายทิ วา อสํ, กิจฺจา-นกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ, หิมวํว ปพฺพตํ, สุชาติมนฺโตปิ อชาติมสฺส. โยควิภาเคนาฺตฺราปิ. จกฺขุมา อนฺธิตา โหนฺติ, วคฺคุมุทาตีริยา ปน ภิกฺขู วณฺณวา โหนฺติ.
ฌสฺสฺส ¶ อิสฺส โยสุ วา ฏ โหติ ปุลฺลิงฺเค. อคฺคโย อคฺคี, ฌคฺคหณํ กึ? อิการนฺตสมุทายสฺส ฏ มา สิยาภิ, รตฺติโย, อิคฺคหณํ กึ? ทณฺฑิโน, ปุเมติ กึ? อฏฺีนิ.
ลสฺสฺส อุสฺส เวโวสุ ฏ โหติ. ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, เวโวสูติ กึ? ชนฺตุโย, อุคฺคหณํ กึ? สยมฺภุโว.
โยมฺหิ กฺวจิ ลสฺสฺส อุสฺส วา ฏ โหติ. เหตโย, นนฺทนฺติ ตํ กุรโย ทสฺสเนน, อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยตุ. วาติ กึ? เหตุโย.
ลสฺโต อุโต โยสฺสาลปเน เวโว โหนฺติ วา ปุลฺลิงฺเค. ภิกฺขเว, ภิกฺขโว ภิกฺขู, ปุเมติ กึ อายูนิ, อาลปเนติ กึ? ชนฺตุโย ติฏฺนฺติ, ลุโตตฺเวว? เธนุโย, สยมฺภุโว.
นามสฺมา ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหา ภิมฺหิ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. พุทฺธมฺหา พุทฺธสฺมา, พุทฺเธภิ พุทฺเธหิ, พุทฺธมฺหิ พุทฺธสฺมึ, พหุลาธิการาอปวาทวิสเยปิ, ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุยา.
อการนฺตสฺส ¶ สุหิสฺเว โหติ. พุทฺเธสุ พุทฺเธหิ.
อการนฺตานํ สพฺพาทีนํ เอ โหติ นํมฺหิ สุหิสุ จ. สพฺเพสํ, สพฺเพสุ, สพฺเพหิ, สพฺพาทีนนฺติ กึ? พุทฺธานํ, อสฺเสตฺเวว? อมูสํ. สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อฺ อฺตร อฺตม (๔) ‘‘ปุพฺพปรา-วรทกฺขิณุตฺตรา-ธรานิ ววตฺถายมสฺายํ’’ (ปา,๑,๑,๓๔) ย ตฺย ต เอต อิม อมุ กึ เอก ตุมฺห อมฺห.
สพฺพาทิโต นํวจนสฺส สํสานํ โหนฺติ. สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ.
สพฺพาทีนํ ฆปโต สสฺส สฺสา วา โหติ, สพฺพสฺสา สพฺพาย, ปคฺคหณมุตฺตรตฺถํ.
สพฺพาทีนํ ฆปโต สฺมิโน สฺสํ วา โหติ, สพฺพสฺสํ สพฺพาย, อมุสฺสํ อมุยา.
ฆปโต สฺมิโน ยํ วา โหติ, กฺายํ กฺาย, รตฺติยํ รตฺติยา, วธุยํ วธุยา, สพฺพายํ สพฺพาย, อมุยํ อมุยา.
สภาปริสาหิ ¶ สฺมิโน ตึ วา โหติ, สภตึ สภาย, ปริสตึ ปริสาย.
เอหิ สฺมิโน สิ โหติ วา, ปทสิ ปทสฺมึ, พิลสิ พิลสฺมึ.
ปทาทีหิ นาสฺส สา โหติ วา, ปทสา ปเทน, พิลสา พิเลน.
เอหิ นาสฺส สา โหติ วา, โกธสา โกเธน, อตฺถสา อตฺเถน.
อการนฺตโต ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ, พุทฺเธน, อโตติ กึ? อคฺคินา.
อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส โอ โหติ, พุทฺโธ, อโตตฺเวว? อคฺคิ.
อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจิ, วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค. อปวาทวิสเยปิ พหุลํวีธานา-สุเข ทุกฺเข ¶ . วาติ กึ? วนปฺปคุมฺโพ กฺวจีติ กึ? ปกฺเข สพฺพตฺถ มา โหตุ.
อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส อํ โหติ นปุํสกลิงฺเค. รูปํ.
อการนฺตโต นามสฺมา โยนํ นิ โหติ นปุํสเก. สพฺพานิ รูปานิ, นิจฺจวิธาเน ผลํ เอกจฺจาทิสพฺพาทีนํ ปมายํ.
ฌลโต โยนํ นิ โหติ วา นปุํสเก, อฏฺีนิ อฏฺี, อายูนิ อายู.
ฌลโต โยนํ โลโป โหติ, อฏฺี, อายู, อคฺคี, ภิกฺขู, ฌลาตฺเวว? อคฺคโย. ปเคว กสฺมา น โหติ? อนฺตรงฺคตฺตา อการสฺส.
ชนฺตุเหตูหิ อีการนฺเตหิ ฆป สฺเหิ จ ปเรสํ โยนํ วา โลโป โหติ, ชนฺตู ชนฺตุโย, เหตู เหตุโย, ทณฺฑี ทณฺฑิโย, กฺา กฺาโย, รตฺตี รตฺติโย, อิตฺถี อิตฺถิโย, เธนู เธนุโย, วธู วธุโย.
ปสฺสฺส ¶ อิวณฺณสฺส โลโป โหติ วา ยกาเร, รตฺโย รตฺยา, รตฺยํ, โปกฺขรฺโ, โปกฺขรฺา, โปกฺขรฺํ, วา ตฺเวว? รตฺติโย, ปสฺสาติ กึ? ทณฺฑิโย, อิวณฺณสฺสาติ กึ? เธนุโย วธุโย. กถํ ‘อนฺุาโต อหํ มตฺยา’ติ? ‘เย ปสฺสา’ติ โยควิภาคา.
นามสฺมา คสีนํ โลโป โหติ วิชฺฌนฺตราภาเว, โภ ปุริส, อยํ, ทณฺฑี.
อวิชฺชมานสงฺขฺเยหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, จ วา เอว เอวํ, เอตสฺมาเยว ลิงฺคา อสงฺขฺเยหิ สฺยาทฺยุปฺปตฺติ อนุมียเต.
เอกตฺถีภาเว สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ พหุลํ, ปุตฺตียติ, ราชปุริโส, วาสิฏฺโ, กฺวจิ น โหติ พหุลํ วิธานา-ปรนฺตโป, ภคนฺทโร, ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทํ, ควมฺปติ, เทวานํปิยติสฺโส, อนฺเตวาสี, ชเนสุโต มมตฺตํ มามโก.
อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถํ ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ. อธิตฺถิ. อิธ น โหติ พหุลํ
วิธานา ¶ ยถาปตฺถียา, ยถาปริสาย, ปุพฺพสฺมาติ กึ? คามคโต.
อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ, ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป น โหติ, อนฺตุ, ภวตฺยปฺจมฺยา, อุปกุมฺภํ, อปฺจมิยาติ กึ? อุปกุมฺภา อานย.
อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ, ตโต ปราสํ ตติยาสตฺถมีนํ วา อํ โหติ, อุปกุมฺเภน กตํ, อุปกุมฺภํ กตํ, อุปกุมฺเต นิเธหิ, อุปกุมฺภํ นิเธหิ.
นามฺหิ ราชสฺสิ วา โหติ, สพฺพทตฺเตน ราชินา, วาตฺเวว? รฺา.
ราชสฺส อู โหติ วา สุนํหิสุ, ราชูสุ ราเชสุ, ราชูนํ รฺํ, ราชูหิ ราเชหิ.
อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ เฏ โหติ วา สุนํหิสุ, เอสุ อิเมสุ, เอสํ อิเมสํ, เอสิ อิเมหิ, อนิตฺถิยนฺติ กึ? อิมาสุ, อิมาสํ, อิมาหิ.
อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ ¶ นามฺหิ อนอิมิอิจฺจาเทสา โหนฺติ, อเนน อิมีนา, อนิตฺถิยํตฺเวว? อิมาย.
อิมสทฺทสฺสานปุํสกสฺส อยํ โหติ สิมฺหิ, อยํ ปุริโส, อยํ อิตฺถี, อนปุํสกสฺสาติ กึ? อิมํ.
ตฺยเตตานมนปุํสกานํ ตสฺส โส โหติ สิมฺหิ, สฺโย ปุริโส, สฺยา อิตฺถี, เอวํ โส, สา, เอโส, เอสา, อนปุํสกสฺเสตฺเวว? ตฺยํ, ตํ, เอตํ.
อนปุํสกสฺสามุสฺส มการสฺส โส โหติ สิมฺหิ, อสุ ปุริโส, อสุ อิตฺถี.
อมุสฺส มสฺส เก วา โส โหติ, อสุโก อมุโก, อสุกา อมุกา, อสุกํ อมุกํ, อสุกานิ อมุกานิ.
ตสทฺทสฺส ตสฺส โน วา โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, เน เต นาโย ตาโย, นํ ตํ, นานิ ตานิ อิจฺจาทิ.
๑๓๒. ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิ มสฺส จ.
สาทีสฺวิมสฺส ¶ ตตสฺส จ โฏ วา โหติ, อสฺส อิมสฺส, อสฺมา อิมสฺมา, อสฺมึ อิมสฺมึ, อสฺสาย อิมิสฺสาย, อสฺสํ อิมิสฺสํ, อสฺสา อิมิสฺสา, อาสํ อิมาสํ, อมฺหา อิมมฺหา, อมฺหิ อิมมฺหิ, อสฺส ตสฺส, อสฺมา ตสฺมา, อสฺมึ ตสฺมึ, อสฺสาย ตสฺสาย, อสฺสํ ตสฺสํ, อสฺสา ตสฺสา, อาสํ ตาสํ, อมฺหา ตมฺหา, อมฺหิ ตมฺหิ, สฺสายาทิคฺคหณมาเทสนฺตเร มา โหตูติ.
อิสิสฺมา สิสฺส เฏ วา โหติ, ‘โย นฺวชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’, วาตฺเวว? อิสิ.
อิสิสฺมา ปรสฺส ทุติยาโยสฺส เฏ วา โหติ, ‘สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท, สมฺปนฺนจรเณ อิเส’, วาตฺเวว? อิสโย ปสฺส, ทุติยสฺสาติ กึ? อิสโย ติฏฺนฺติ.
อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติ, เอกจฺเจ ติฏฺนฺติ, เอกเจ ปสฺส, อโตติ กึ? เอกจฺจาโย, เอวํ เอส ส ปม.
เอกจฺจาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ, เอกจฺจานิ.
๑๓๗. สพฺพาทีหี ¶ .
สพฺพาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ, สพฺพานิ.
อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนเมฏ โหติ, สพฺเพ ติฏฺนฺติ, สพฺเพ ปสฺส, อโตตฺเวว? สพฺพาโย.
นามภูเตหี อปฺปธาเนหิ จ สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ, ยฺจาฺํ สพฺพาทิการิยํ, ตํ น โหติ, เต สพฺพา, เต ปิยสพฺพา, เต อติสพฺพา.
ตติยตฺเถน โยเค สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ, ยฺจาฺํ สพฺพาทิ การิยํ, ตํ น โหติ, มาเสน ปุพฺพานํ มาสปุพฺพานํ.
จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ, ยฺจาฺํ สพฺพาทิการิยํ, ตํ น โหติ, อิกฺขิณุตฺตรปุพฺพานํ, สมาเสติ กึ? อมุสฺจ เตสฺจ เทหิ.
เอตฺถสมาสวิสธย สพฺพาทีหิ ยธสฺสฏ วุตฺโต, ตสฺส วา โหติ, ปุคฺคุตฺตเร, ปุพฺพุตฺตรา.
เอเตหิ ¶ ปุพฺพาทีหิ ฉหิ สวิสเย เอฏ วา โหติ, ปุพฺเพ ปุพฺพา, ปเร ปรา, อปเร อปรา, ทกฺขิเณ ทกฺขิณา, อุตฺตเร อุตฺตรา, อธเร อธรา, ฉหิติกึ? เย.
๑๔๔. มนาทีหิ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสา.
มนาทีหิ สฺมิมาทีนํ สิโสโอสาสา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, มนสิ มนสฺมึ, มนโส มนสฺส, มโน มนํ, มนสา มเนน, มนสา มนสฺมา, กถํ ‘ปุตฺโต ชาโต อเจตโส, หิตฺวา ยาติ สุเมธโส, สุทฺธุตฺตรวาสสา, เหมกปฺปนวาสเส’ติ? สกตฺเถณตฺถา. มนตม ตป เตช สิร อุร วจ โอช รชยส ปย (๖) ‘‘สรวยา-ยวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฏมเนสุ’’.
สนฺถสทฺทสฺส สพ ภวติ ภกาเร, สพฺภิ.
ภวนฺตสทฺทสฺส โภนฺตาเทโส วา โหติ คโยนาเส, โภนฺต ภวํ, โภนฺโต ภวนฺโต, โภตา ภวตา, โภโต ภวโต, โภ อิติ อามนฺตเณ นิปาโต ‘กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’, เอวํ ภวนฺตติ, ภทฺเทติ สทฺทนฺถเรน สิทฺธํ, สทฺธนฺถอิติ ทสฺส ทฺวิภาเวน.
อคฺคิสฺมา สิสฺส นิ โยติ วา, อคฺคินิ อคฺคิ.
สิมฺหิ ¶ นฺตปฺปจฺจยสฺส อํ โหติ วา, คจฺฉํ คจฺฉนฺโต.
ภูธาตุโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา, ภวํ.
สิมฺหิ มหนฺตารหนฺตานํ นฺตสฺส ฏา วา โหติ, มหา มหํ, อรหา อรหํ.
สิมฺหิ นฺตุสฺส ฏา โหติ, คุณวา.
นฺตุสฺส อํงํ โหนฺติ สิมฺหิ นปุํสเก, คุณวํ กุลํ, คุณวนฺตํ กุลํ, นปุํสเกตึ กึ? สีลวา ภิกฺขุ.
หิมวโต สิมฺหี นฺตุสฺส โอ วา โหติ, หิมวนฺโต หิมวา.
ราชาทีหิยุวาทีหิ จ สิสฺส อา โหติ, ราชา, ยุวา. ราช พฺรหฺม สข อตฺต อาตุม (๗) ‘‘ธมฺโม วาฺตฺเถ’’ ทฬฺหธมฺมา, อสฺม, (๘) ‘‘อิโม ภาเว’’ อณิมา, (มหิมา, คริมา) ลฆิมา, ยุว สา สุวา มฆว ปุม วตฺตห.
ราชาทีนํ ¶ ยุวาทีนํ จ อานง โหติ วา อํมฺหิ, ราชานํ ราชํ, ยุวานํ ยุวํ.
ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนํ อาโน วา โหติ, ราชาโน ยุวาโน, วา ตฺเวว? ราชา ราเช, ยุวา ยุเว.
สขโต โยน มาโย โน โหนฺติ วา อาโน จ, สขาโย, สขิโน, สขาโน, วา ตฺเวว? สขา, สเข.
สขโต สฺมิโน เฏ โหติ, สเข, นิจฺจตฺโถ-ยมารมฺโภ.
สขสฺส อิ โหติ โนนาเสสุ, สขิโน, สขินา, สขิสฺส.
สขสฺส อิ วา โหติ สฺมานํสุ, สขิสฺมา สขสฺมา, สขีนํ สขานํ.
สขสฺส อารง วา โหติ โยสฺวํหิสุ สฺมานํสุ จ, สขาโร สขาโย, สขาเรสุ สเขสุ, สขารํ สขํ, สขาเรหิ สเขหิ, สขารา สขา, สขสฺมา, สขารานํ สขานํ.
ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ¶ ปิตาทีนํ จ อารง โหตี สโต-ฺตฺร, กตฺตาโร, ปิตโร, กตฺตารํ, ปิตรํ, กตฺตารา, ปิตรา, กตฺตริ, ปิตริ, อเสติ กึ? กตฺตุโน, ปิตุโน.
นมฺหิ ลฺตุปิตาทีนุมานง วา โหติ, กตฺตารานํ กตฺตูนํ, ทิตรานํ ปิตุนฺนํ.
นมฺหิ ลฺตุปิตาทีนมา วา โหตี, กตฺตานํ กตฺตูนํ, ปีตานํ ปิตุนฺนํ.
ลฺตุปิตาทิหิ สสฺส โลโป วา โหติ, กตฺถุ กตฺถุโน, สกมนฺตาตุ สกมนฺธาตุโน, ปีตุ ปิตุโน.
สุหิสุ ลฺตุปิตาทีนมารง วา โหติ, กตฺตาเรสุ กตฺตูสุ, ปิตเรสุ ปิตูสุ, กตฺตาเรหิ กตฺตูหิ, ปิตเรหิ ปีตูหี.
โยสุ นทิสทฺทสฺส อาม วา โหติ, นชฺชาโย นทิโย.
กติมฺหา ธยานํ ฏิ โหติ, กติ ติฏฺนฺติ, กติ ปสฺส.
ปฺจาทีหิ ¶ จุทฺทสหิ สํขฺยาหิ โยนํ โฏ โหติ ปฺจ, ปฺจ, เอวํ ยาว อฏฺารสา. ปฺจาทีหีติ กึ? ทฺเว, ตโย, จตฺตาโร, จุทฺธสหีติ กึ? ทฺเว วิสติโย.
อุภโคหิ โยนํ โฏ โหติ, อุโภ, อุโภ, คาโว, คาโว, กถํ ‘อิเมกรตฺถึ อุภโย วสามา’ติ? โฏมฺหิ ยการาคโม.
อารวาเทสโต โยนํ โฏ โหติ, สขาโร, กตฺตาโร, ปิตโร.
อารวาเทสมฺหา โยนํ โฏเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, สขาโร, สขาเร สขาโย, โฏคฺคหณํ ลาฆวตฺถํ.
อารวาเทสมฺหา นาสฺมานํ ฏา โหติ, กตฺตารา, กตฺตรา. กูจิ วา โหติ พยุลาธิการา, เอตาทิสา สขารมฺหา.
อารวาเทสมฺหา สฺมิโน ฏิ โหติ, กตฺตริ, วิตริ.
ทิวาทีหิ ¶ นาเมหิ สฺมิโน ฏิ โหติ, ทิวิ, ภุวิ. นิจฺจํ วการาคโม.
สฺมิมฺหิ อาโร รสฺโส โหติ, กตฺตริ, นตฺตริ.
นตฺวาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีนมาโร รสฺโส โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, ปิตโร, ปิตรํ, อนุตฺวาทีนนฺติ กึ? นตฺตาโร.
สุหิสุ ยุวาทีนํ อานง โหติ, ยุวาเนสุ, ยุวาเนหิ.
เอสุ ยุวาทีนมา โหติ, ยุวาโน, ยุวานา, ยุวาเน.
ยุวาทีหิ สฺมาสฺมินฺนํ นาเน โหนฺติ ยถากฺกมํ, ยุวานา, ยุวาเน.
ยุวาทีหิ โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ยุวาโน, ยุวาเน, วาติ กึ? ยุเว ปสฺส, โนคฺคหณํ ลาฆวตฺถํ.
อฺปทตฺเถ ¶ วตฺตมานา อิการนฺตโต นามสฺมา โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, โตมรงฺกุสปาณิโน, โตมรงฺกุสปาณิเน, วาตฺเวว? โตมรงฺกุสปาณโย, อฺตฺเถติ กึ? ปาณโย.
อฺปทตฺเถ วตฺถมานา อิการนฺตโต นามสฺมา สฺมิโน เน โหติ วา กฺวจิ ปุลฺลิงฺเค, กตฺุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริย วุตฺติเน, วาตฺเวว? อริยวุตฺติมฺหิ, ปุเมตฺเวว? อริยวุตฺติยา.
ปุมสทฺทโต สฺมิโน ยํ วุตฺตํ, ตํ วา โหติ, ปุมาเน ปุเม.
ปุมสฺส นามฺหิ ยํ วุตฺตํ, ตํ วา โหติ, ปุมานา ปุเมน.
ปุมสฺส สุมฺหิ ยํ วุตฺตํ, ตํ อา จ วา โหติ, ปุมาเนสุ, ปุมาสุ ปุเมสุํ.
ปุมสทฺทโต คสฺส อํ วา โหติ, โภ ปุมํ โภ ปุม, โภ อิตฺติปุมํ โภ อิตฺถิปุม.
สาสทฺทสฺส ¶ อานง โหติ อํเส เค จ, สานํ, สานสฺส, จภา สาน.
วตฺตหา สนํนํ โนนานํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, วตฺตหาโน, วตฺตหานานํ.
พฺรหฺมสฺส อุ วา โหติ สนํสุ, พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ พฺรหฺมานํ.
พฺรหฺมสฺส อุ โหติ นามฺหิ, พฺรหฺมุนา.
๑๙๒. ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จ.
ปุมาทินมุ โหติ วา สสฺมาสุ นามฺหิ จ, ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมุนา ปุมานา, ปุมุนา ปุมานา, กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมุนา กมฺมสฺมา, กมฺมุนา กมฺมนา, ถามุโน ถามสฺส, ถามุนา ถามสฺมา, ถามุนา ถาเมน, อทฺธุโน อทฺธสฺส, อทฺธุนา อทฺธสฺมา, อทฺธุนา อทฺธนา.
ยุวา สสฺส วา อิโน โหติ, ยุวิโน ยุวสฺส.
อตฺตาตุเมหิ ¶ สสฺส โน โหติ วา, อตฺตโน อตฺตสฺส, อาตุมโน อาตุมสฺส.
อตฺตอาตุมานํ สุหิสุ วา นก โหติ, อตฺตเนสุ อตฺเตสุ อาตุมเนสุ อาตุเมสุ, อตฺตเนหิ อตฺเตหิ อาตุมเนหิ อาตุเมหิ, กถํ ‘เวริเนสุ’ติ? ‘นก’ อิติ โยควิภาคา.
พฺรหฺมา อตฺตอาตุเมหิ จ สฺวาสฺส นา โหติ, พฺรหฺมุนา, อตฺตนา, อาตุมนา.
๑๙๗. อิเมตานเมนานฺวาเทเส ทุติยายํ.
อิมเอตสทฺทานํ กถิตานุกถนวิสเย ทุติยายเมนาเทโส โหติ, อิมํ ภิกฺขุํ วินยมชฺฌาปย, อโถ เอนํ ธมฺมมชฺฌาปย, อิเม ภิกฺขู วินยมชฺฌาปย, อโถ เอเน ธมฺมมชฺฌาปย, เอวเมตสฺส จ โยชนิยํ.
สพฺพาสุ วิภตฺติสุ กิสฺส โก โหติ, โก, เอก, กา, กาโย, กํ, กานิ, เกเนจฺจามิ.
อนิตฺถิยํ ¶ กิสฺส กิ วา โหติ สสฺมึสุ, กิสฺส กสฺส, กิสฺมึ กสฺมึ, อนิตฺถิยนฺติ กึ? กสฺสา, กสฺสํ.
อํสิสุ สห เตหิ กึสทฺทสฺส กึ โหติ นปุํสเก. กึ, กึ, นปุํสเกติ กึ? โก, กํ.
อํสิสุ สห เตติ อิมสฺส อิทํ โหติ วา นปุํสเก, อิทํ อิมํ, อิทํ อิมํ.
อํสิสุ สห เตหิ อมุสฺส อทุํ โหติ วา นปุํสเก, อทุํ อมุํ, อทุํ อมุํ.
อมฺหสฺส อสฺมา โหติ วา สุมฺหิ, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว, วา ตฺเวว? อมฺเหสุ.
๒๐๔. นํมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา.
นํมฺหิ ติจตุนฺนํ ติสฺสจตสฺสา โหนฺติ อิตฺถิยํ ยถากฺกมํ, ติสฺสนฺนํ จตสฺสนฺนํ, อิตฺถิยนฺติ กึ? ติณฺณํ จตุนฺนํ.
๒๐๕. ติสฺโสจตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ.
วิภตฺติสหิตานํ ติจตุนฺนํ โยมฺหิ ติสฺโส จตสฺโส โหนฺติ อิตฺถิยํ ยถากฺกมํ, ติสฺโส จตสฺโส.
โยมฺหิ ¶ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ยถากฺกมํ ตีณิจตฺตาริ โหนฺติ นปุํสเก, ตีณิ. จตฺตาริ.
โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ตโยจตฺตาโร โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, ตโย, จตฺตาโร.
จตุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส โยมฺหิ จตุโร วา โหติ ปุลฺลิงฺเค, จตุโร ชนา สํวิธาย, กถํ ‘จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสฺสาสิ’นฺติ? ลิงฺควิปลฺลาสา.
โยสฺวมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส มยมสฺมา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, มยํ, อสฺมา, อมฺเห.
นํเสสฺวมุสฺส สวิภตฺติสฺส อสฺมากํ มมํ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, อสฺมากํ, อมฺหากํ, มมํ มม.
สิมฺหิ อมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อหํ โหติ, อหํ.
อํมฺหิ สิมฺหิ จ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํตฺวํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตุวํ, ตฺวํ.
ตุมฺหสฺส ¶ ตยาตยีนํ ตการสฺส ตฺว โหติ วา, ตฺวยา ตยา, ตฺวยิ ตยิ.
สฺวามฺหิ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตฺวมฺหา โหติ วา, ปตฺตา นิสฺสํ สยํ ตฺวมฺหา, วา ตฺเวว? ตฺวยา.
๒๑๕. นฺตนฺตูนํนฺโตโยมฺหี ปเม.
ปเม โยมฺหิ นฺตนฺตูนํ สวิภตฺตีนํ นฺโตอิจฺจาเทโส วา โหติ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา, คุณวนฺโต คุณวนฺตา.
นํมฺหิ นฺตนฺตูนํ สวิภตฺถีนํ ตํ วา โหติ, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คุณวตํ คุณวนฺตานํ.
สาทีสุ นฺตนฺตูนํ สวิภตฺตีนํ โตตาติตา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คุณวโต คุณวนฺตสฺส, คจฺฉตา คจฺฉนฺตมฺหา, คุณวตา คุณวนฺถมฺหา, คจฺฉติ คจฺฉนฺเต, คุณวติ คุณวนฺเต, คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คุณวตา คุณวนฺเตน.
เค ปเร นฺตนฺตูนํ สวิภตฺตีนํ ฏฏาอํ อิจฺจาเทสา โหนฺติ, โภ คจฺฉ, โภ คจฺฉา, โภ คจฺฉํ, โต คุณว, โภ คุณวา, โภ คุณวํ.
๒๑๙. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเวทฺเว.
โยมฺหี ¶ ทฺวีสฺส สวิภตฺติสฺส ทุเวทฺเว โหนฺติ ปจฺเจกํ, ทุเว, ทฺเว.
๒๒๐. ทุวินฺนํ นํมฺหิ วา. นํมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา, ทุวินฺนํ, ทฺวินฺนํ.
๒๒๑. ราชสฺส รฺํ. นํมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺํ โหติ วา, รฺํ ราชานํ.
๒๒๒. นาสฺมาสุ รฺา. นาสฺมาสุ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺา โหติ, รฺา กตํ, รฺา นิสฺสฏํ.
๒๒๓. รฺโ รฺสฺส ราชิโน เส. เส ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺโ รฺสฺส ราชิโน โหนฺติ, รฺโ, รฺสฺส, ราชิโน.
๒๒๔. สฺมิมฺหิ รฺเราชินิ. สฺมิมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺเ ราชินิ โหนฺติ, รฺเ, ราชินิ.
๒๒๕. สมาเส วา. สมาสวิสเย เอเต อาเทสา ราชสฺส วา โหนฺติ, กาสิรฺา กาสิราเชน, กาสิรฺา กาสิราชสฺมา, กาสิรฺโ กาสิราชสฺส, กาสิรฺเ กาสิราเช.
๒๒๖. สฺมิมฺหิ ตุมฺหามฺหานํ ตยิมยิ. สฺมิมฺหิ ตุมฺหอมุสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิมยิ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตยิ, มยิ.
อํมฺหิ ¶ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ มํ ตวํ มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตํ, มํ, ตวํ, มมํ,
นาสฺมาสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยามยา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตยา กตํ, มยา กตํ, ตยา นิสฺสฏํ, มยา นิสฺสฏํ.
เส ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตว มม ตุยฺหํ มยฺหํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตว, ตุยฺหํ, มม, มยฺหํ.
นํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ งํงากํ โหนฺติ ปจฺเจกํ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ, อมฺหํ, อมฺหากํ, ยถาสงฺขฺยมตฺร น วิวจฺฉเต.
ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปจฺเจกํ งํงากํ วา โหนฺติ โยมฺหิ ทุติเย, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ, ตุมฺเห, อมฺหํ, อมฺหากํ, อมฺเห.
อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ. ปชฺชเต-เนนตฺโถติ ปทํ-สฺยาทฺยนฺตํ ตฺยาทฺยนฺตํ จ, ปทสมูโห วากฺยํ.
อปฺจมิยา ¶ โยนํหิสฺวปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โวโน โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, ติฏฺถ โว, ติฏฺถ ตุมฺเห, ติฏฺาม โน, ติฏฺาม มยํ, ปสฺสติ โว, ปสฺสติ ตุมฺเห, ปสฺสติ โน, ปสฺสติ อมฺเห, ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหํ, ทียเต โน, ทียเต อมฺหํ, ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหํ, ธนํ โน ธนํ อมฺหํ, กตํ โว, กตํ ตุมฺเหหิ, กตํ โน, กตํ อมฺเหหิ, อปฺจมฺยาติ กึ? นิสฺสฏํ ตุมฺเหหิ, นิสฺสฏํ อมฺเหหิ, อปาทาโทตฺเวว? ‘พลฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ, ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปกํ’, ปทโตตฺเวว? ตุมฺเห ติฏฺถ, เอกวากฺเยตฺเวว? เทวทตฺโต ติฏฺติ คาเม, ตุมฺเห ติฏฺถ นคเร, สวิภตฺตีนํตฺเวว? อรหติ ธมฺโม ตุมฺหาทิสานํ, อรหติ ธมฺโม อมฺหาทิสานํ.
นามฺหิ เส จ อปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เตเม วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, กตํ เต, กตํ ตยา, กตํ เม, กตํ มยา, ทียเต เต, ทียเต ตว ทียเต เม, ทียเต มม, ธนํ เต, ธนํ ตว, ธนํ เม, ธนํ มม.
กถิตานุกถนวิสเย ตุมฺหอมฺห-สทฺทานมาเทสา นิจฺจํ ภวนฺติ ปุนพฺพิธานา, คาโม ตุมฺหํ ปริคฺคโห, อโถ ชนปโท โว ปริคฺคโห.
วิชฺชมานปุพฺพสฺมา ¶ ปมนฺตา ปเรสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา วา โหนฺติ อนฺวาเทเสปิ, คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ นคเร กมฺพโล โว, อโถ นคเร กมฺพโล ตุมฺหากํ, สปุพฺพาติ กึ? ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล โว, ปมนฺตาติ กิ? ปโฏ นาคเร ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล คาเม โว.
จาทีหิ โยเค ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ, คาโม ตว จ ปริคฺคโห, มม จ ปริคฺคโห, คาโม ตว วา ปริคฺคโห, มม วา ปริคฺคโห, คาโม ตว ห ปริคฺคโห, มม ห ปริคฺคโห, คาโม ตวาห ปริคฺคโห, มมาห ปริคฺคโห, คาโม ตเวว ปริคฺคโห, มเมว ปริคฺคโห, เอวํ สพฺพตฺถ อุทาหริตพฺพํ, โยเคติ กึ? คาโม จ เต ปริคฺคโห, นครฺจ เม ปริคฺคโห.
ทสฺสนตฺเถสุ อาโลจนวชฺชิเตสุ ปยุชฺชมาเนสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ, คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต, อนาโลจเนติ กึ? คาโม โว อาโลเจติ, คาโม โน อาโลเจติ.
๒๙๓. อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํว. อามนฺตณํ ปุพฺพมวิชฺชมานํ วิย โหติ ตุมฺหามฺหสทฺทานมาเทสวิสเย, เทวทตฺต ตว ปริคฺคโห, อามนฺตณนฺติ กึ? กมฺพโล เต ปริคฺคโห, ปุพฺพมิติ กึ? ‘มเยตํ สพฺพมกฺขาตํ, ตุมฺหากํ ทฺวิชปุงฺควา ¶ , ปรสฺส หิ อวิชฺชมานตฺเต ‘อปาทาโท’ติ ปฏิเสโธ น สิยา. อิวาติ กึ? สวนํ ยถา สิยา.
สมานาธิกรเณ ปรโต สามฺวจนมามนฺตณมสนฺตํ วิย น โหติ, มาณวก ชฏิลก เต ปริคฺคโห. ปรสฺสาวิชฺชมานตฺเตปิ ปุพฺพรูปมุปาทายาเทโส โหติ, สามฺวจนนฺติ กึ? เทวทตฺต มาณวก ตว ปริคฺคโห, เอกตฺเถติ กึ? เทวทตฺต ยฺทตฺต ตุมฺหํ ปริคฺคโห.
พหูสุ วตฺตมานมามนฺตณํ สามฺวจนเมกตฺเถ อวิชฺชมานํ วิย วา น โหติ, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
สฺยาทิกณฺโฑ ทุติโย.