📜
(๓) ตติโย กณฺโฑ (สมาโส)
สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหตีติ อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ, โส จ ภินฺนตฺถานเมกตฺถีภาโว สมาโสติ วุจฺจเต.
๒. อสงฺขฺยํวิภตฺติ สมฺปตฺติ สมีป สากลฺยาภาว ยถา ปจฺฉายุคปทตฺเถ.
อสงฺขฺยํ ¶ , สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีนมตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ ภวติ, ตตฺถ วิภตฺยตฺเถ ตาว อิตฺถีสุ กถา ปวตฺตา อธิตฺถิ. สมฺปตฺติ ทฺวิธา อตฺตสมฺปตฺติ สมิทฺธิ จ, สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ ลิจฺฉวีนํ, สมิทฺธิ ภิกฺขานํ สุภิกฺขํ. สมีเป กุมฺภสฺส สมีปมุปกุมฺภํ. สากลฺเยสติณมชฺโฌหรติ, สาคฺยธีเต. อภาโว สมฺพนฺธิเภทา พหุวิโธ, ตตฺร อิทฺธาภาเว-วิคตา อิทฺธิ สทฺทิกานํ ทุสฺสทฺทิกํ, อตฺถาภาเว-อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ, อหิกฺกมาภาเว-อติคตานิ ติณานิ นิตฺติณํ, สมฺปตฺยาภาเว-อติคตํ ลหุปาวุรณํ อติลหุปาวุรณํ, ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ อตฺโถ. ยถา เอตฺถา-เนกวิโธ, ตตฺร โยคฺคตายํ-อนุรูปํ สุรูโปวหติ, วิจฺฉายํ-อนฺวทฺธมาสํ, อตฺถานติวตฺติยํ-ยถาสตฺติ, สทิสตฺเต, สทิโส กิขิยา สกิขิ, อานุปุพฺพิเย-อนุเชฏฺํ, ปจฺฉาทตฺเถอนุรถํ, ยุคปทตฺเถ-สจกฺกํ นิเธหิ.
ยถาสทฺโท ตุลฺยตฺเถ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ น ภวติ, ยถา เทวทตฺโต ตถา ยฺทตฺโต.
ยาวสทฺโท-วธารเณ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ ภวติ, อวธารณ เมตฺตกตา ปริจฺเฉโท, ยาวามตฺตํ พฺราหฺมเณ อามนฺตย, ยาวชีวํ, อวธารเณติ กึ? ยาว ทินฺนํ ตาว ภุตฺตํ, นาวธารยามิ กิตฺตกํ มยา ภุตฺตนฺติ.
๕. ปยฺยปา ¶ พหิ ติโร ปุเร ปจฺฉา วา ปฺจมฺยา.
ปริอาทโย ปฺจมฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ วา, ปริปพฺพตํ วสฺสิ เทโว ปริปพฺพตา, อปปพฺพตํ วสฺสิ เทโว อปปพฺพตา, อาปาฏลิปุตฺตํ วสฺสิ เทโว อาปาฏลิปุตฺตา, พหิคามํ พหิ คามา, ติโรปพฺพตํ ติโรปพฺพตา, ปุเรภตฺตํ ปุเรภตฺตา, ปจฺฉาภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตา, เวตาธิกาโร.
อนุสทฺโท สามีปฺเย อายาเม จ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ โหติ วา, อนุวนมสนิ คตา, อนุคงฺคํ พาราณสี, สมีปายาเมสฺวีติ กึ? รกฺขมนุวิชฺโชตเต วิชฺชุ.
ติฏฺคุปฺปภุตีนิ เอกตฺถีภาววิสเย นิปาตียนฺเต, ติฏฺนฺตี คาโว ยสฺมึ กาเล ติฏฺคุ กาโล, วหคฺคุ กาโล. อายตีควํ, ขเลยวํ, ลูนยวํ ลูยมานยวมิจฺจาทิ, จฺยนฺโต เปตฺถ เกสา เกสิ, ทณฺฑา ทณฺฑิ, ตถา เวลาปฺปภาวนตฺโถปิ, ปาโต นหานํ ปาตรหานํ, สายํ นยานํ สายนหานํ, ปาตกาลํ สายกาลํ, ปาตเมฆํ สายเมฆํ, ปาตมคฺคํ สายมคฺคํ.
๘. โอเร ปริ ปฏิ ปาเร มชฺเฌ เหฏฺุทฺธาโธ-นฺโตวาฉฏฺิยา. โอราทโย สทฺทา ฉฏฺิยนฺเตน สเหกตฺถา วา โหนฺติ, เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต, โอเรคงฺคํ, ปริสิขรํ, ปฏิโสตํ, ปาเรยมุนํ, มชฺเฌคงฺคํ, เหฏฺาปาสาทํ, อุทฺธคงฺคํ, อโธคงฺคํ, อนฺโถปาสาทํ, ปุน วาวิธานา ‘คงฺคาโอร’ มิจฺจาทีปิ โหนฺติ.
ยเทตมติกฺกนฺตเมกตฺถํ ¶ , ตํ นปุํสกลิงฺคํ เวทิตพฺพํ, ตถา เจโวทาหฏํ, วา กฺวจิ พหุลาธิการา, ยถาปริสํ ยถาปริสาย, สกาย สกาย ปริสายาติ อตฺโถ.
อมาทิ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สห พหุลเมกตฺถํ โหติ คามํ คโต คามคโต, มุหุตฺตํ สุขํ มุหุตฺตสุขํ, วุตฺติเยโวปปทสมาเส กุมฺภกาโร, สปาโก, ตนฺตวาโย, วราหโร. นฺตมานกฺตวนฺตูติ วากฺยเมว, ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน, โอทนํ ภุตฺตวา.
รฺา หโต ราชหโต, อสินา ฉินฺโน อสิจฺฉินฺโน, ปิตุสทิโส, ปิตุสโม, สุขสหคตํ, ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, คุเฬน มิสฺโส โอทโน คุโฬทโน, วุตฺติปเทเนโวปสิตฺตาทิกิริยายาขฺยาปนโต นตฺถายุตฺตตฺถตา. กฺวจิ วุตฺติเยว อุรโค, ปาทโป. กฺวจิ วากฺยเมว ผรสุนา ฉินฺนวา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา.
พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, ยูปาย ทารุ ยูปาทารุ, รชนาย โทณิ รชนโทณิ. อิธ น โหติ สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ. กถํ ‘เอตทตฺโถ เอตทตฺถา เอตทตฺถ’นฺติ? อฺปทตฺเถ ภวิสฺสติ.
สวเรหิ ภยํ สวรภยํ, คามนิคฺคโต, เมถุนาเปโต, กฺวจิ วุตฺติเยว กมฺมชํ, จิตฺตชํ, อิธ น โหติ รุกฺขา ปติโต.
รฺโ ¶ ปุริโส ราชปุริโส. พหุลาธิการา นฺตมานนิทฺธาริยปูรณภาวติตฺตตฺเถหิ น โหติ-มมานุกุพฺพํ, มมานุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา, สิสฺสานํ ปฺจโม, ปฏสฺส สุกฺกตา, กฺวจิ โหเตว-วตฺตมานสามีปฺยํ, กถํ ‘พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา ทนฺตา’ติ? สาเปกฺขตาย น โหติ. อิธ ปน โหเตว ‘จนฺทนคนฺโธ, นทิโฆโส, กฺารูปํ, กายสมฺผสฺโส, ผลรโส’ติ, ผลานํ ติตฺโต, ผลานมาสิโต, ผสานํ สุหิโต.
พฺราหฺมณสฺส อุจฺจํ เคหนฺติ สาเปกฺขตาย น โหติ, ‘รฺโ ปาฏลิปุตฺตกสฺส ธน’นฺติ ธนสมฺพนฺเธ ฉฏฺีติ ปาฏลิปุตฺตเกน สมฺพนฺธาภาวา น เหสฺสติ, ‘รฺโ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ ภินฺนตฺถตาย วากฺยเมว, ‘รฺโ ควาสฺสปุริสา ราชควาสฺสปุริสา’ติ วุตฺติ โหเตเวกตฺติภาเว.
ทาเน โสณฺโฑ ทานโสณฺโฑ, ธมฺมรโต, ทานาภิรโต. กฺวจิ วุตฺติเยว กุจฺฉิสโย, ถลฏฺโ, ปงฺกชํ, สโรรุหํ. อิธ น โหติ โภชเน มตฺตฺุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํ.
วิเสสนํ สฺยานฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยนฺเตน สมานาธิกรเณน สเหกตฺถํ โหติ, นีลฺจ ตํ อุปฺปลฺเจติ นีลุปฺปลํ, ฉินฺนฺจ ตํ ปรุฬฺหฺเจติ ฉินฺนปรฬฺหํ, สตฺถีว สตฺถี, สตฺถี จ สา สามา เจติ สตฺถิสามา, สีโหว สีโห, มุนิ จ โส สีโห เจติ มุนิสีโห, สีลเมว ธนํ สีลธนํ.
กฺวจิ ¶ วากฺยเมว ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ. กฺวจิ วุตฺติเยว กณฺหสปฺโป, โลหิตสาลิ, วิเสสนนฺติ กึ? ตจฺฉโก สปฺโป, เอกตฺเถเนติ กึ? กาฬมฺหา อฺโ. กถํ ‘ปตฺตชีวิโก, อาปนฺนชีวิโก, มาสชาโต’ติ? อฺปทตฺเถ ภวิสฺสติ.
นิจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหติ, น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, พหุลาธิการโต อสมตฺถตฺเถหิ, เกหิจิ โหติ ‘อปุนเคยฺยา คาถา, อโนกาสํ กาเรตฺวา, อมูลา มูลํ คนฺตฺวา. อีสํกฬาโร, อีสํปิงฺคโลติ ‘สฺยาทิ สฺยาทิเน’ติ สมาโส, วากฺยเมว วาติปฺปสงฺคาภาวา.
๑๓. กุปาทโย นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิ.
กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยาทิวิธิวิสยโต-ตฺถ, กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, ปนายโก, อภิเสโก, ปกริตฺวา, ปกตํ, ทุปฺปุริโส, ทุกฺกฏํ, สุปุริโส, สุกตํ, อภิตฺถุตํ, อติตฺถุตํ, อากฬาโร, อาพทฺโธ.
(๙) ‘‘ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปมาย’’. ปคโต อาจริโย ปาจริโย, ปนฺเตวาสี.
(๑๐) ‘‘อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย’’. อติกฺกนฺโต มฺจมติมฺโจ, อติมาโล.
(๑๑) ‘‘อวาทโย ¶ กุฏฺาทฺยตฺเถ ตติยาย’’. อวกุฏฺํ โกกิลาย วนํ อวโกกิลํ, อวมยูรํ.
(๑๒) ‘‘ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา’’. ปริคิลาโน อชฺเฌนาย ปริยชฺเฌโน.
(๑๓) ‘‘นฺยาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ปฺจมิยา’’.
นิกฺขนฺโต โกสมฺพิยา นิกฺโกสมฺปิ, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต.
จีปฺปจฺจยนฺโต กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺโถ โหติ, มลินีกริย.
ภูสนาทิสฺวตฺเถ สฺวลมาทโย สทฺทา กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺถา โหนฺติ, อลํกริย, สกฺกจฺจ, อสกฺกจฺจ. ภูสนาทีสูติ กึ? อลํภุตฺวา คโต, สกฺกตฺวา คโต, อสกฺกตฺวา คโต, ปริยตฺตํ โสภนมโสภนนฺติ อตฺโถ.
อฺเ จ สทฺทา กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สห พหุลเมกตฺถา ภวนฺติ, ปุโรภูย, ติโรภูย, ติโรกริย, อุรสิกริย, มนสิกริย, มชฺเฌกริย, ตุณฺหีภูย.
อเนกํ ¶ สฺยาทฺยนฺตมฺสฺส ปทสฺสตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ, พหูนิ ธนานิ ยสฺส โส พหุธโน, ลมฺพา กณฺณา ยสฺส โส ลมฺพกณฺโณ, วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺส โสยํ วชิรปาณิ, มตฺตา พหโว มาตงฺคา เอตฺถ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ, อารุฬฺโห วานโร ยํ รุกฺขํ โส อารุฬฺหวานโร, ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย, ทินฺนํ โภชนํ ยสฺส โส ทินฺนโภชโน, อปคตํ กาฬกํ ยสฺมา ปฏา โส-ยมปคตกาฬโก, อุปคตา ทส เยสํ เต อุปทสา, อาสนฺนทสา, อทูรทสา, อธิกทสา, ตโย ทส ปริมาณเมสํ ติทสา, กถํ ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต? ปริมาณสทฺทสนฺนิธานา, ยถา ปฺจ ปริมาณเมสํ ปฺจกา สกุนาติ, ทฺเว วา ตโย วา ปริมาณเมสํ ทฺวตฺตโย วาสทฺทตฺเถ วา ทฺเว วา ตโย วา ทฺวตฺตโย.
ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ ทกฺขิณปุพฺพา ทิสา, ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ วา, สห ปุตฺเตนาคโต สปุตฺโต, สโลมโก วิชฺชมานโลมโกติ อตฺโถ, เอวํ สปกฺขโก, อตฺถี ขีรา พฺราหฺมณีติ อตฺถิสทฺโท วิชฺชมานตฺเถ นิปาโต, กฺวจิ คตตฺถตาย ปทนฺตรานมปฺปโยโค, กณฺฏฺา กาฬา อสฺส กณฺเกาโฬ, โอฏฺสฺส มุขมิว มุขมสฺส โอฏฺมุโข, เกสสงฺฆาโต จูฬา อสฺส เกสจูโฬ, สุวณฺณวิกาโร อลงฺกาโร อสฺส สุวณฺณาลงฺกาโร, ปปติตํ ปณฺณมสฺส ปปติตปณฺโณ, ปปณฺโณ, อวิชฺชมานา ปุตฺตา อสฺส อวิชฺชมานปุตฺโต, น สนฺติ ปุตฺตา อสฺส อปุตฺเต, กฺวจิ น โหติ ปฺจ ภุตฺตวนฺโต อสฺส ภาตุโน ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ พหุลาธิการโต.
๑๘. ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ.
สตฺตมฺยนฺตํ ¶ ตติยนฺตฺจ สรูปมเนกํ ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ-ฺปทตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ, เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ ทณฺฑาทณฺฑิ, มุฏฺามุฏฺิ, ‘‘จิ วีติยาเร’’ (๓-๕๑) ติ จิ สมาสนฺโต, ‘‘จิสฺมึ’’ (๓.๖๖) ติ อกาโร. ตตฺถ เตเนติ กึ? กายฺจ กายฺจ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ. คเหตฺวา ปหริตฺวาติ กึ? รเถ จ รเถ จ ตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺติ. ยุทฺเธติ กึ? หตฺเถ จ หตฺเถ จ คเหตฺวา สขฺยํ ปวตฺตํ. สรูปนฺติ กึ? ทณฺเฑหิ จ มุสเลหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธ ปวตฺตํ.
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา ภวติ. สมุจฺจโยนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร จ จ สทฺทตฺถา, ตตฺถ สมุจฺจยานฺวาจเยสุ เนกตฺถีภาโว สมฺภวติ, เตสุ หิ สมุจฺจโย อฺมฺนิรเปกฺขา นมตฺตปฺปธานานํ กตฺถจิ กิริยาวิเสเส จียมานตา, ยถา ‘ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทา’ติ. อนฺวาจโย จ ยตฺเถโก ปธานภาเวน วิธียเต อปโร จ คุณภาเวน, ยถา ‘ภิกฺขฺจร คาโว จานเย’ติ. อิตรทฺวเย ตุ สมฺภวติ, เตสุ หิ อฺมฺสาเปกฺขานมวยวภทานุคโต อิตรีตรโยโค, ยถา ‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’ติ, อสฺสาวยวปฺปธานตฺตา พหุวจนเมว. อฺมฺสาเปกฺขานเมว ติโรหิตาวยวเภโท สมุทายปฺปธาโน สมาหาโร, ยถา ‘ฉตฺตุปาหน’นฺติ, อสฺส ปน สมุทายปฺปธานตฺตา เอกวจนเมว.
เต ¶ จ สมาหารีตรีตรโยคา พหุลํ วิธานา นิยตวิสยาเยว โหนฺติ, ตตฺรายํ วิสยวิภาโค นิรุตฺถิปิฏกาคโต-ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานํ, นิจฺจเวรีนํ, สงฺขฺยาปริมาณ-สฺานํ, ขุทฺทชนฺตุกานํ, ปจนจณฺฑาลานํ, จรณสาธารณานํ, เอกชฺฌายนปาวจนานํ, ลิงฺควิเสสานํ, วิวิธวิรุทฺธานํ ทิสานํ, นทีนฺจ นิจฺจํ สมาหาเรกตฺตํ ภวติ, ติณรุกฺขปสุสกุนธนธฺพฺยฺชนชนปฺปทานํ วา, อฺเสมิตรีตรโยโคว.
ปาณฺยงฺคานํ-จกฺขุโสตํ, มุขนาสิกํ, หนุคีวํ, ฉวิมํสโลหิตํ, นามรูปํ, ชรามรณํ. ตุริยงฺคานํ-อลสตาลมฺพรํ, มุรชโคมุขํ, สงฺขเทณฺฑิมํ, มทฺทวิกปาณวิกํ, คีตวาทิตํ, สมฺมตาลํ. โยคฺคงฺคานํ ผาลปาจนํ, ยุคนงฺคลํ. เสนงฺคานํ-อสิสตฺติโตมรปิณฺฑํ, อสิจมฺมํ, ธนุกลาปํ, ปหรณาวรณํ. นิจฺจเวรีนํ-อหินกุลํ, พีฬาลมูสิกํ, กาโกลูกํ, นาคสุปณฺณํ. สงฺขฺยาปริมาณ สฺานํ-เอกกทุกํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปฺจกํ, ทเสกาทสกํ. ขุทฺทชนฺตุกานํ กีฏปฏงฺคํ, กุนฺถกิปิลฺลิกํ, ฑํสมกสํ, มกฺขิกกิปิลฺลิกํ. ปจนจณฺฑาลานํ-โอรพฺภิกสูกริกํ, สากุนฺติ กมาควิกํ, สปากจณฺฑาลํ, เวนรถการํ, ปุกฺกุส ฉวฑาหกํ. จรณสาธารณานํ-อติสภารทฺวาชํ, กกลาปํ, สีลปฺาณํ, สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชาจรณํ. เอกชฺฌายนปาวจนานํ ทีฆมชฺฌิมํ, เอกุตฺตรสํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํ. ลิงฺควิเสสานํ-อิตฺถิปุขํ, ทาสิทาสํ, จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, ติณกฏฺสาขาปลาสํ, ‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนา- สนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’นฺติปิ ทิสฺสติ. วิวิธวิรุทฺธานํ กุสลากุสลํ ¶ , สาวชฺชานวชฺชํ, หีนปฺปณีตํ, กณฺหสุกฺกํ, เฉกปาปกํ. ทิสานํ ปุพฺพาปรํ, ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อธรุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํ. นทีนํ-คงฺคายมุนํ, มหิสรภุ.
ติณวิเสสานํ-กาสกุสํ กาสกุสา, อุสีรพีรณํ อุสีรพีรณา, มฺุชปพฺพชํ มฺุชปพฺพชํ มฺุชปพฺพชา. รุกฺขวิเสสานํ ขทิรปลาสํ ขทิรปลาสา, โวสฺสกณฺณํ ธวาสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิคฺโรธํ ปิลกฺขนิคฺโรธา, อสฺสตฺถกปิตฺถนํ อสฺสตฺถกปิตฺถนา, สากสาลํ สากสาลา. ปสุวิเสสานํ-คชควชํ คชควชา, โคมหิสํ โคมหิสา, เอเณยฺยโคมหิสํ เอเณยฺยโคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณยฺยวราหา, อเชฬกํ อเชฬกา, กุกฺกุรสูกรํ กุกฺกุรสูกรา, หตฺถิควาสฺสวฬวํ หตฺถิควาสฺสวฬวา. สกุนวิเสสานํ-หํสพลาวํ หํสพลาวา, การณฺฑวจกฺกวากํ การณฺฑวจกฺกวากา, พกพลากํ พกพลากา. ธนานํ-หิรฺสุวณฺณํ หิรฺสุวณฺณา, มณิสงฺขมุตฺตาเวฬุริยํ มณิสงฺขมุตฺตาเวฬุริยา, ชาตรูปรชตํ ชาตรูปรชตา. ธฺานํ-สาลิยวกํ สาลิยวกา, ติลมุคฺคมาสํ ติลมุคฺคมาสา, นิปฺผาวกุลตฺถํ นิปฺผาวกุลตฺถา. พฺยฺชนานํ-สากสุวํ สากสุวา, คพฺยมาหิสํ คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวาราหํ เอเณยฺยวาราหา, มิคมายูรํ มิคมายูรา. ชนปทานํ-กาสิโกสลํ กาสิโกสลา, วชฺชิมลฺลํ วชฺชิมลฺลา, เจติวํสํ เจติวํสา, มจฺฉสูรเสนํ มจฺฉสูรเสนา, กุรุปฺจาลํ กุรุปฺจาลา. อิตรีตรโยโค ยถา-จนฺทิมสูริยา, สมณพฺราหฺมณา มาตาปิตโร อิจฺจาทิ.
เอตสฺมึ ¶ เอกตฺถีภาวกณฺเฑ ยํ วุตฺตํ ปุพฺพํ, ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวา. กฺวจิ วิปลฺลาโสปิ โหติ พหุลาธิการโต, ทนฺตานํ ราชา ราชทนฺโต, กตฺถจิ กมํ ปจฺจานาทรา ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโต, ลิตฺตวาสิโต, นคฺคมุสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโ, ภฏฺลฺุจิโต. จตฺเถ ยเทกตฺถํ ตตฺถ เกจิ ปุพฺพปทํ พหุธา นิยเมนฺติ, ตทิห พฺยภิจารทสฺสาน น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
จตฺเถ สมาหาเร ยเทกตฺถํ, ตํ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, ตถาเจโวทาหฏํ, กตฺถจิ น โหติ ‘สภาปริสายา’ติ าปกา, อาธิปจฺจปริวาโร, ฉนฺทปาริสุทฺธิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
เอกตฺเถ สมาหาเร สงฺขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, ปฺจควํ, จตุปฺปถํ, สมาหารสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว โหติ, สมาหาเรตฺเวว ปฺจกาปาโล ปูโว, ติปุตฺโต.
ฉฏฺิเยกตฺเถ กฺวจิ นปุํสกตฺตํ โหเตกตฺถฺจ, สลภานํ ฉายา สลภจฺฉายํ, เอวํ สกุนฺตานํ ฉายา สกุนฺตจฺฉายํ, ปาสาทจฺฉายํ ปาสาทจฺฉายา, ฆรจฺฉายํ ฆรจฺฉายา, อมนุสฺสสภาย นปุํสเกกตฺตํ ภวติ พฺรหฺมสภํ, เทวสภํ, อินฺทสภํ, ยกฺขสภํ, สรภสภํ, มนุสฺสสภายํ ปน ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺเจวมาทิ, กฺวจีติ กึ ราชปุริโส.
นปุํสเก ¶ วตฺตมานสฺส รสฺโส โหติ สฺยาทีสุ. สลภจฺฉายํ, สฺยาทีสูติ กึ? สลภจฺฉาเย.
อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส ฆปสฺส สฺยาทีสุ รสฺโส โหติ. พหุมาโล โปโส, นิกฺโกสมฺพิ, อติวาโมรุ, อนฺตสฺสาติ กึ? ราชา กฺาปิโย, อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชกุมารี พฺรหฺมพนฺธู.
อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส โคสฺส สฺยาทีสุ อุ โหติ. จิตฺตคุ, อปฺปธานสฺสาตฺเวว? สุโค, อนฺตสฺสาตฺเวว? โคกุลํ.
อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปจฺจโย โหติ. ธมฺมทินฺนา.
นทาทีหิ อิตฺถิยํ วีปฺปจฺจโย โหติ. นที, มหี, กุมารี, ตรุณี, วารุณี, โคตมี. (๑๔) ‘‘โคโตวา’’ คาวี โค, อากติคโณ-ยํ, โกโร ‘‘นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วา’’ (๓-๓๖) ติ วิเสสนตฺโถ.
ยกฺขาทิโต ¶ อิตฺถิยํ อินี โหติ วีจ. ยกฺขินี ยกฺขี, นาคินี นาคี, สีหินี สีหี.
อารามิกาทิโต อินี โหติตฺถิยํ. อารามิกินี, อนนฺตรายิกินี, ราชินี (๑๕) ‘‘สฺายํ มานุโส’’ มานุสินี, อฺตฺร มานุสี.
อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํ. สทาปยตปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ขตฺตพนฺธุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มาตุอาทิโต กสฺมา น โหติ? อิตฺถิปฺปจฺจยํ วินาปิ อิตฺถตฺตาภิธานโต.
กฺติมฺหาฺตฺเถเยว อิตฺถิยํ นี โหติ พหุลํ. สาหํ อหึ สารตินี, ตสฺสา มุฏฺสฺสตินิยา, สา คาวี วจฺฉคิทฺธินี, อฺตฺเถติ กึ? ธมฺมรติ.
ฆรณิปฺปภุตโย นีปฺปจฺจนฺตาสาธโว ภวนฺติ. ฆรณี, โปกฺขรณี, อีสฺส-ตฺตํ นิปาตนา, (๑๖) ‘‘อาจริยา วา ย-โลโป จ’’ อาจรินี, อาจริยา.
มาตุลาทิโต ¶ ภริยายมานี โหติ. มาตุลานี, วารุณานี, คหปตานี, อาจริยานี, (๑๗) ‘‘อภริยายํ ขตฺติยา วา’’ ขตฺติยานี ขตฺติยา, นทาทิปาา ภริยายนฺตุ ขตฺติยี.
๓๔. อุปมาสํหิต สหิต สฺต สห สผวาม ลกฺขณาทิตูรุตู.
อูรุสทฺทา อุปมานาทิปุพฺพา อิตฺติยมู โหติ. กรโภรู, สํหิโตรู, สหิโตรู, สฺโตรู, สโหรู, สโผรู, วาโมรู, ลกฺขโณรู, อูติโยควิภาคา อู พฺรหฺมพนฺธู.
ยุวสทฺทโต ติ โหติตฺถิยํ. ยุวติ.
วีมฺหิ นฺตนฺตูนํ โต วา โหติ. คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สีลวตี สีลวนฺตี.
วีมฺหิ ภวโต โภตาเทโส โหติ วา. โภตี ภวนฺตี.
โคสทฺทสฺส วีมฺหาวง โหติ. คาวี.
วีมฺหิ ¶ ปุถุสฺส ปถวปุถวา โหนฺติ. ปถวี, ปุถวี, เ ปถวี.
สมาสนฺตฺว อิติ จาธิกรียติ.
ปาปาทีหี ปรา ยา ภูมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ. ปาปภูมํ, ชาติภูมํ.
สงฺขฺยาหิ ปรา ยา ภูมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ. ทฺวิภูมํ, ติภูมํ.
สงฺขฺยาหิ ปราสํ นทีโคทาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ, ปฺจนทํ, สตฺตโคทาวรํ, สงฺขฺยาหิตฺเวว? มหานที, นทีโคทาวรีนนฺติ กึ? ทสิตฺถิ.
๔๔. อสงฺขฺเยหิ จางฺคุลฺยานฺาสงฺขฺยตฺเถสุ.
อสงฺขฺเยหิ สงฺขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลฺยา สมาสนฺโต อ โหติ โน เจ อฺปทตฺเถ อสงฺขฺยตฺเถ จ สมาโส วตฺตเต. นิคฺคตมงฺคุลีหิ นิรงฺคุลํ, อจฺจงฺคุลํ, ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏา ทฺวงฺคุลํ, อนฺาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ปฺจงฺคุลิ หตฺโถ, อุปงฺคุลิ, กถํ ¶ ‘ทฺเว องฺคุลีมานมสฺสาติ ทฺวงฺคุล’นฺติ? นาตฺร สมาโสฺปทตฺเถ วิหิโต มตฺตาทีนํ โลเป กเต ตตฺถ วตฺตเต. องฺคุลสทฺโท วา ปมาณวาจิ สทฺทนฺตรํ, ยถา ‘เสนงฺคุลปฺปมาเณน องฺคุลานํ สตํ ปุณฺณํ จตุทฺทส วา องฺคุลานี’ติ.
๔๕. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺตฺยา.
ทีฆาทีหิ อสงฺขฺเยหิ สงฺขฺยาหิ จ ปรมสฺมา รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติ. ทีฆรตฺตํ, อโหรตฺตํ (ตฺโต), วสฺสารตฺตํ (ตฺโต), ปุพฺพรตฺตํ, อปรรตฺตํ, อฑฺฒุรตฺตํ, อติกฺกนฺโต รตฺตึ อติรตฺโต, ทฺเวรตฺตี สมาหฏา ทิรตฺตํ (ตฺโต), วา กฺวจิ พหุลาธิการา เอกรตฺตํ (ตฺโต), เอกรตฺติ, อนฺาสงฺขฺยตฺเถสุตฺเวว? ทีฆรตฺติเหมนฺโต, อุปรตฺติ, กฺวจิ โหเตว พหุลํ วิธานายถารตฺตํ.
โคสทฺทา อโลปวิสยา สมาสนฺโต อ โหติ น เจ จตฺเถ สมาโส อฺปทตฺเถ อสงฺขฺยตฺเถ จ, ราชคโว, ปรมคโว, ปฺจควธโน, ทสควํ, อโลเปติ กึ? ปฺจหิ โคหิ กีโต ปฺจคุ, อจตฺเถติ กิ? อชสฺสคาโว, อนฺาสงฺขฺยตฺเถสุตฺเวว? จิตฺตคุ, อุปคุ.
เอเต สทฺทา ออนฺตา นิปจฺจนฺเต. รตฺโต จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, ทารา จ คาโว จ ทารควํ, จตสฺโส อสฺสิโย อสฺส จตุรสฺโส.
อนุควนฺติ ¶ นิปจฺจเต อายาเม คมฺยมาเน. อนุควํ สกฏํ, อายาเมติ กึ? คุนฺนํ ปฺฉา อนุคุ.
๔๙. อกฺขิสฺมาฺตฺเถ. อกฺขิสฺมา สมาสนฺโต อ โหติ อฺตฺเถ เจ สมาธสา. วิสาลกฺโข, วิสาลกฺขี.
องฺคุลนฺตา อฺปทตฺเถ ทารุมฺหิ สมาสนฺโต อ โหติ. ทฺวงฺคุลํทารุ, ปฺจงฺคุลํ, องฺคุลิสทิสาวยวํ ธฺาทีนํ วิกฺเขปกํ ทารุํ วุจฺจเต, ปมาเณ ตุ ปุพฺเพ วิย สิทฺธํ สขราชสทฺทา อการนฺตาว, สิสฺโสปิ น ทิสฺสติ, คาณฺฑี วธนฺวาติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ.
โอฆาพฺยติหาเร คมฺยมาเน อฺปทตฺเถ วตฺตมานโต จิ โหติ. เกสาเกสิ ทณฺฑาทณฺฑิ, จกาโร ‘‘จิสฺมิ’’นฺติ (๓.๖๖) วิเสสนตฺโถ, สุคนฺธิ, ทุคฺคนฺตีติ ปโยโค น ทิสฺสเต.
ลฺตุปฺปจฺจยนฺเตหิ, อิตฺถิยมีการูการนฺเตหิ จ พหุลํ กปฺปจฺจโย โหติ อฺปทตฺเถ. พหุกตฺตุโก, พหุกุมาริโก, พหุพฺรหฺมพนฺธุโก, พหุลํตฺเวว? สุพฺภู.
อฺเหิ ¶ อฺปทตฺเถ โก วา พหุลํ โหติ. พหุมาลโก, พหุมาโล.
๕๔. อุตฺตรปเท. เอตมธิกตํ เวทิตพฺพํ.
อุตฺตรปเท ปรโต อิมสฺส อิทํ โหติ. อิทมฏฺิตา, อิทปฺปจฺจยตา, นิคฺคหีตโลโป ปสฺส จ ทฺวิภาโว.
๕๖. ปุํ ปุมสฺส วา. ปุมสฺส ปุํ โหตุตฺตรปเท วิภาสา. ปุลฺลิงฺคํ, ปุมลิงฺคํ.
เอสํ ฏ โหตุตฺตรปเท กฺวจิ วา. ภวมฺปติฏฺามยํ, ภควํมูลกา โน ธมฺมา, พหุลาธิการา ตราทีสุ จ ปเคว มหตฺตรี, รตฺตฺุมหตฺตํ.
๕๘. อ. เอสํ อ โหตุตฺตรปเท. คุณวนฺตปติฏฺโ-สฺมิ.
๕๙. มนาทฺยาปาทีนโม มเย จ. มนาทีนมาปาทีนํ จ โอ โหตุตฺตรปเท มเย จ. มโนเสฏฺา, มโนมยา, รโชชลฺลํ, รโชมยํ, อาโปคตํ, อาโปมยํ, อนุยนฺติ ทิโสทิสํ.
สงฺขฺยาสุตฺตรปเทสุ ¶ ปรสฺส โอ โหติ. ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, สงฺขฺยาสูติ กึ? ปรทตฺตูปชีวิโน.
ชเน อุตฺตรปเท ปุถสฺส อุ โหติ. อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโน.
อเห อายตเน จุตฺตรปเท ฉสฺส โส วา โหติ. สาหํ ฉาหํ, สฬายตนํ, ฉฬายตนํ.
ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจ ยถากฺกมมารงรง วา โหนฺตุตฺตรปเท, สตฺถารทสฺสนํ, กตฺตารนิทฺเทโส, มาตรปิตโร, วาตฺเวว? สตฺถุทสฺสนํ, มาตาปิตโร.
๖๔. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ.
ลฺตุปิตาทีนํ วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนํ จ เตสฺเวว ลฺตุปิตาทีสุ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสุตฺตรปเทสุ จตฺถวิสเย อา โหติ. โหตาโปตโร มาตาปิตโร, ลฺตุปิตาทีนํ ตฺเวว? ปุตฺตภาตโร, ตตฺเรติ กึ? ปิตุปิตามหา, จตฺเถติ กึ? มาตุภาตา, วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานนฺติ กึ? ทาตุภตฺตาโร.
ปุตฺเต ¶ อุตฺตรปเท จตฺถวิสเย ลฺตุปิตาทีนํ วิชฺชาโยนิ สมฺพนฺธานมา โหติ. ปิตาปุตฺตา, มาตาปุตฺตา.
จิปฺปจฺจยนฺเต อุตฺตรปเท อา โหติ. เกสาเกสิ, มุฏฺามุฏฺิ.
๖๗. อิตฺถิยมฺภาสิตปุมิตฺถี ปุเมเวกตฺเถ.
อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ สมานาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุเมว โหติ. กุมารภริโย, ทีฆชงฺโฆ, ยุวชาโย, อิตฺถิยนฺติ กึ? กลฺยาณี ปธานเมสํ กลฺยาณิปฺปธานา, ภาสิตปุเมติ กึ? กฺาภริโย, อิตฺถีติ กึ? คามณิกุลํ ทิฏฺิ อสฺส คามณิทิฏฺิ, เอกตฺเถติ กึ? กลฺยาณิยา มาตา กลฺยาณิมาตา.
ภาสิตปุมิตฺถี ปจฺจเย กฺวจิ ปุเมว โมติ. พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมา.
อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติ. ตสฺสา มุขํ ตมฺมุขํ, ตสฺสํ ตตฺร, ตาย ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทา.
ปติมฺหิ ปเร ชายาย ชยํ โหติ, ชยมฺปตี, ‘ชานิปตี’ติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ, ตถา ‘ทมฺปตี, ชมฺปตี’ติ.
สฺายมุทกสฺสุตฺตรปเท ¶ อุทาเทโส โหติ. อุทธิ, อุทปานํ.
กุมฺภาทีสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุทาเทโส วา โหติ. อุทกุมฺโภ อุทกกุมฺโภ, อุทปตฺโต อุทกปตฺโต, อุทพินฺธุ อุทกพินฺธุ, อากติคโณ-ยํ.
โสตาทีสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติ. ทกโสตํ, ทกรกฺขโส.
อุตฺตรปเท น สทฺทสฺส ฏ โหติ. อพฺราหฺมโณ, กาโร กึ? เกวลสฺส มา โหตุ ปามนปุตฺโต.
สราโท อุตฺตรปเท น สทฺทสฺส อน โหติ. อนกฺขาตํ.
นขาทโย สทฺทา อนน ฏาเทสา นิปจฺจนฺเต. นาสฺส ขมตฺถีติ นโข, อขมฺํ, สฺาสทฺเทสุ จ นิปฺผตฺติมตฺตํ ยถากถฺจิ กตฺตพฺพํนาสฺส กุลมถีติ นกุโล, อกุลมฺํ, นข นกุล นปุํสกนกฺขตฺต นาก เอวมาทิ.
นคอิจฺจปฺปาณินิ ¶ วา นิปจฺจเต. นโค รุกฺโข, นโค ปพฺพโต, อโค รุกฺโข, อโค ปพฺพโต, อปฺปาณินีติ กึ? อโค วสโล สีเตน.
อฺปทตฺถวุตฺถิมฺหิ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส วา โหติ. สปุตฺโต, สหปุตฺโต, อฺตฺเถติ กึ? สห กตฺวา, สห ยุชฺฌิตฺวา.
สหสฺสุตฺตรปเท โส โหติ สฺายํ. สาสฺสตฺถํ, สปลาสํ.
อปฺปจฺจกฺเข คมฺยมาเน สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท, สาคฺคิ กโปโต, สปิสาจา วาตมณฺฑลิกา.
สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺส อกาเล อุตฺตรปเท โส โหติ. สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ, สจกฺกํ นิเธหิ, สธุรํ ปาเชหิ, อกาเลติ กึ? สห ปุพฺพณฺหํ, สหาปรณฺหํ.
คนฺถนฺเต ¶ อาธิกฺเย จ วตฺตมานสฺส สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท. สกลํ โชติมธีเต สมุหุตฺตํ, กาลตฺโถ อารมฺโภ, อาธิกฺเย-สโทณา ขารี, สมาสโก กหาปโณ, นิจฺจตฺโถยมารมฺโภ.
ปกฺขาทีสุตฺตรปเทสุ สมานสฺส โส โหติ วา. สปกฺโข สมานปกฺโข, สโชติ สมานโชติ, ปกฺขาทีสูติ กึ? สมานสีโล, ปกฺข, โชติ, ชนปท, รตฺติ, ปตฺตินี, ปตฺตี, นาภิ, พนฺธุ พฺรหฺมจารี, นาม, โคตฺต, รูป, าน, วณฺณ, วโย, วจน, ธมฺม, ชาติย, ฆจฺจ.
อุทเร อิเย ปเร ปรโต สมานสฺส โส วา โหติ. โสทริโย, สมาโนทริโย, อิเยติ กึ? สมาโนทรตา.
เอเตสุ สมานสฺส โส โหติ. สรี, สริกฺโข, สริโส.
รีริกฺขเกสุ สพฺพาทีนมา โหติ. ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส.
รีริกฺขเกสุ ¶ นฺตสทฺท กึสทฺท อิมสทฺทานํ ฏากีฏี โหนฺติ ยถากฺกมํ. ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส, กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส, อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส.
รีริกฺขเกสุ ตุมฺหามฺหานํ ตามา โหนฺเตกสฺมึ ยถากฺกมํ. ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส, มาที, มาทิกฺโข, มาทิโส. เอกสฺมินฺติ กึ? ตุมฺหาที, อมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส, อมฺหาทิโส.
รีริกฺขกนฺตโต อฺสฺมึ อุตฺตรปเท ตุมฺหามฺหานเมกสฺมึ ตํมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตนฺทีปา, มนฺทีปา, ตํสรณา, มํสรณา, ตยฺโยโค, มยฺโยโคติ พินฺทุโลโป.
รีริกฺขเกสฺเวตสฺเสฏ วา โหติ, เอที, เอตาที, เอทิกฺโข, เอตาทิกฺโข, เอทิโส, เอตาทิโส.
ทฺวิสฺส ทุ โหติ วิธาทีสุ, ทุวิโธ, ทุปฏฺฏํ เอวมาทิ.
คุณาทีสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติ, ทฺวิคุณํ, ทิรตฺติ, ทิคุ เอวมาทิ.
ตีสุ ¶ ทฺวิสฺส อโหติ. ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺวิตฺติปตฺตปุรา.
๙๔. อา สงฺขฺยายาสตาโท-นฺตฺเถ.
สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ทฺวิสฺส อา โหติ อสตาโท อนฺธตฺถ. ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ ทฺวตฺตึส, สงฺขฺยายนฺติ กึ? ทิรตฺตํ, อสตาโทติ กึ? ทิสตํ, ทิสหสฺสํ. อนฺตฺเถติ กึ? ทฺวิทสา.
สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ติสฺส เอ โหติ อสตาโท อนฺตฺเถ, เตรส, เตวีส, เตตฺตึส, สงฺขฺยายํตฺเวว? ติรตฺตํ, อสตาโทตฺเวว? ติสตํ, อนฺตฺเถตฺเวว? ติจตุกา.
ติสฺเส วา โหติ จตฺตาลีสาโท, เตจตฺตาลาสํ ติจตฺตาลีสํ, เตปฺาสํ ติปฺาสํ, เตสฏฺิ ติสฏฺิ, เตสตฺตติ ติสตฺตติ, เตอสีติ ติยาสีติ, เตนวุติ ตินวุติ, อสตาโทตฺเวว? ติสตํ.
อสตาโท-นฺตฺเถ จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺเส วา โหติ อา จ. ทฺเวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ ทฺวิจตฺตาลีสํ, ทฺเวปฺาสํ, ทฺวาปฺาสํ ทฺวิปฺาสํ อิจฺจาทิ.
ทฺวิสฺส ¶ พา วา โหติ อจตฺตาลีสาโท-นฺตฺเถ. พารส ทฺวาทส, พาวีสติ ทฺวาวีสติ, พตฺตึส ทฺวตฺตึส, อจตฺตาลีสาโทติ กึ? ทฺวิจตฺตาลีสํ.
๙๙. วีสติทเสสุ ปฺจสฺส ปณฺณปนฺนา.
วีสติทเสสุ ปเรสุ ปฺจสฺส ปณฺณปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. ปณฺณวีสติ ปฺจวีสติ, ปนฺนรสฺว ปฺจทส.
จตุสฺส จุโจ โหนฺติ วา ทสสทฺเท ปเร. จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.
ฉสฺส โสอิจฺจยมาเทโส โหติ ทสสทฺเท ปเร. โสฬส.
เอกอฏฺานํ อา โหติ ทเส ปเร. เอกาทส, อฏฺารส.
สงฺขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วิภาสา. เอการส เอกาทส, พารส ทฺวาทส, ปนฺนรส ปฺจทส, สตฺตรส สตฺตทส, อฏฺารส อฏฺาทส, ปนฺนพาเทเสสุ นิจฺจํ, อิธ น โหติ จตุทฺทส.
ฉตีหิ ¶ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จ, โสฬส โสรส, เตฬส เตรส.
๑๐๕. จตุตฺถ ตติยาน มฑฺฒุฑฺฒติยา.
อฑฺฒา ปเรสํ จตุตฺถตติยานํ อุฑฺฒติยา โหนฺติ ยถากฺกมํ. อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย, กถํ อฑฺฒเตยฺโยติ? สกตฺเถ ณฺเย อุตฺตรปทวุฑฺฒิ.
๑๐๖. ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา.
อฑฺฒา ปรสฺส ทุติยสฺส สห อฑฺฒสทฺเทน ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา โหนฺติ. อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒ วา.
กุสฺสุตฺตรปทตฺเถ วตฺตมานสฺส สราโท อุตฺตรปเท กทาเทโส โหติ. กทนฺนํ, กทสนํ, สเรติ กึ? กุปุตฺโต, อุตฺตรตฺเถติ กึ? กุโอฑฺโฒ ราชา.
อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุสฺส กา โหติ อุตฺตรปทตฺเถ, อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ.
กุสฺส ปุริเส กา โหติ วา. กาปุริโส กุปุริโส, อยมปฺปตฺตวิภาสา, อปฺปตฺเถ ตุ ปุพฺเพน นิจฺจํ โหติ อีสํ ปุริโส กาปุริโส.
๑๑๐. ปุพฺพาปรชฺชสายมชฺเฌหาหสฺส ณฺโห.
ปุพฺพาทีหุตฺตรปทสฺส ¶ อหสฺส ณฺหาเทโส โหติ, ปุพฺพณฺโห, อปรณฺโห, อชฺชณฺโห, สายณฺโห, มชฺฌณฺโห (ปณฺโห).
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
สมาสกณฺโฑ ตติโย.