📜
๔. จตุตฺโถ กณฺโฑ (ณาทิ)
ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วา ณปฺปจฺจโย โหติ อปจฺเจ-ภิเธยฺเย, ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ, เอวมฺตฺตาปิ, วสิฏฺสฺสาปจฺจํ วาสิฏฺโ, วาสิฏฺี วา, โอปคโว, โอปควี วา, เวติ วากฺยสมาสวิกปฺปนตฺถํ, ตสฺสาธิกาโร สกตฺถาวธิ.
วจฺฉาทีหิ อปจฺจปฺปจฺจยนฺเตหิ โคตฺตาทีหิ จ สทฺเทหิ ณานณายนปฺปจฺจยา วา โหนฺติ อปจฺเจ, วจฺฉาโน วจฺฉายโน, กจฺจาโน กจฺจายโน, ยาคเม กาติยาโน, โมคฺคลฺลาโน โมคฺคลฺลายโน, สากฏาโน สากฏายโน, กณฺหาโน กณฺหายโน อิจฺจาทิ.
๓. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา.
กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรา วา ยถากฺกมํ โหนฺติ อปจฺเจ, กตฺติเกยฺโย, เวนเตยฺโย, ภาคิเนยฺโย อิจฺจาทิ ¶ , เวธเวโร, พนฺธเกโร, นาลิเกโร, สามเณโร อิจฺจาทิ.
ทิติปฺปภุติหิ ณฺโย วา โหติ อปจฺเจ, เทจฺโจ, อาทิจฺโจ, โกณฺฑฺโ, คคฺคฺโย, ภาตพฺโพ อิจฺจาทิ.
อการนฺตโต ณิ วา โหติ อปจฺเจ, ทกฺขิ, ทตฺถิ, โทณิ. วาสวิ, วารุณิ อิจฺจาทิ.
ราชสทฺทโต ฺโ วา โหติ อปจฺเจ ชาติยํ คมฺยมานายํ, ราชฺโ, ชาติยนฺติ กึ? ราชาปจฺจํ.
ขตฺตสทฺทา ยอิยา โหนฺติ อปจฺเจ ชาติยํ, ขตฺโย, ขตฺติโย, ชาติยํตฺเวว? ขตฺติ.
มนุสทฺทโต ชาติยํ สฺสสณ โหนฺติ อปจฺเจ, มนุสฺโส, มานุโส, อิตฺถิยํ มนุสฺสา, มานุสี, ชาติยํตฺเวว? มานโว.
๙. ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รฺเ จ โณ.
ชนปทสฺส ยํ นามํ, ตนฺนามสฺมา ขตฺติยา อปจฺเจ รฺเ จ โณ โหติ, ปฺจาโล, โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก, ชนปทนามสฺมาติ ¶ กึ? ทาสรถิ, ขตฺติยาติ กึ? ปฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺส อปจฺจํ ปฺจาลิ.
กุรุสิวีหิ อปจฺเจ รฺเ จ ณฺโย โหติ. โกรพฺโย, เสพฺโย.
ราควาจิตติยนฺตโต รตฺตมิจฺเฉตสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ, กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ, โกสุมฺภํ, ยาลิทฺทํ, ราคาติ กึ? เทวทตฺเตน รตฺตํ วตฺถํ, อิธ กสฺมา น โหติ? ‘นีลํ ปีต’นฺติ, คุณวจนตฺตา วินาปิ เณน ณตฺถสฺสาภิธานโต.
๑๒. นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล.
ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล โณ โหติ, ตฺเจ นกฺขตฺตมินฺทุยุตฺตํ โหติ, ผุสฺสี รตฺติ, ผุสฺสํ อหํ, นกฺขตฺเตเนติ กึ? คุรุนา ลกฺขิตา รตฺติ. อินฺทุยุตฺเตเนติ กึ? กตฺถิกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโต, กาเลติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิ, อชฺชกตฺติกาติ กตฺติกายุตฺเต จนฺเท กตฺติกาสทฺโท วตฺตเต.
เสติ ปมนฺตา อสฺสาติ ฉฏฺฺยตฺเถ โณ ภวติ, ยํ ปมนฺตํ, สา เจ เทวตา ปุณฺณมาสีวา, สุคโต เทวตา อสฺสาภิ ¶ โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, วารุโณ, ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินีติ ผุสฺโส, มาโส, มาโย, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข. เชฏฺมูโล, อาสฬฺโห, สาวโณ, โปฏฺปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโร, ปุณฺณมาสีติ กึ? ผุสฺสี ปฺจมี อสฺส, ปุณฺณมาสี จ ภตกมาสสมฺพนฺธินี น โหติ… ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนา, อโต เอว นิปาตนา โณ สาคโม จ, มาสสุติยาว น ปฺจทส รตฺตาโท วิธิ.
ทุติยนฺตโต ตมธีเต ตํ ชานาตีติ เอเตสฺวตฺเถสุ โณ โหติ โณ ณิโก จ, พฺยากรณมธีเต ชานาติ วา เวยฺยากรโณ, ฉนฺทโส, กมโก, ปทโก, เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, ทฺวิตคฺคหณํ ปุถเคว วิธานตฺถํ ชานนสฺส จ อชฺเฌนวิสยภาวทสฺสนตฺถํ ปสิทฺธูปสงฺคหตฺถํ จ.
ฉฏฺิยนฺตา วิสเย เทสรูเป โณ โหติ, วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต, เทเสติ กึ? จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ, เทวทตฺตสฺส วิสโย-นุวาโก.
ฉฏฺิยนฺตา นิวาเส เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโย, วาสาโต.
ฉฏฺิยนฺตา ¶ อทูรภเว เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, วิทิสาย อทูรภวํ เวทิสํ.
ตติยนฺตา นิพฺพตฺเต เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, กุสมฺเพน นิพฺพตฺตา โกสมฺภี นครี, กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปรีขา, โหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ตติยา.
ตนฺติ ปมนฺตา อิธาติ สตฺตมฺยตฺเถ เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, ยนฺตํ ปมนฺตมตฺถิ เจ, อุทุมฺพรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พาทโร, พพฺพโช.
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ โณ โหติ, อุทเก ภโว โอทโก, โอรโส, ชานปโท, มาคโธ, กาปิลวตฺถโว, โกสมฺโพ.
ภวตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติ, อชฺช ภโว อชฺชตโน, สฺวาตโน, หิยฺยตฺตโน.
ปุราอิจฺจสฺมา ภวตฺเถ โณ โหติ ตโน จ, ปุราโณ, ปุราตโน.
อมาสทฺทโต ¶ อจฺโจ โหติ ภวตฺเถ, อมจฺโจ.
มชฺฌาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ภวตฺเต อิโม โหติ, มชฺฌิโม, อนฺติโม. มชฺฌ, อนฺต, เหฏฺา, อุปริ, โอร, ปาร, ปจฺฉา, อพฺภนฺตร, ปจฺจนฺต (ปุรตฺถา, พาหิร).
สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวตฺเถ, กณ-กุสินา รายํ ภโว โกสินารโก, มาคธโก, อารฺโก วิหาโร. เณยฺย-คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วาเนยฺโย. เณยฺยก-โกเลยฺยโก, พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, มิถิเลยฺยโกติ เอยฺยโก. ย-คมฺโม, ทิพฺโพ. อิยคามิโย, อุทริ-โย, ทิวิโย, ปฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโย.
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติ, สารทิโก ทิวโส, สารทิกา รตฺติ.
๒๗. ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ.
ปมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติฉฏฺิยตฺเถณิโก โหติ, วีณาวาทนํ สิปฺปมสฺส เวณิโก, โมทงฺคิโก, วํสิโก, ปํสุกู- ลธารณํ ¶ สีลมสฺส ปํสุกูลิโก, เตจีวริเกว, คนฺโธปณฺยมสฺส คนฺธิโก, เตลิโก, โคฬิโก, จาโป ปหรณมสฺส จาปิโก, โตมริโก, มุคฺคริโก, อุปธิปฺปโยชนมสฺส โอปธิกํ, สาติกํ, สาหสฺสิกํ.
๒๘. ตํ หนฺตรหติ คจฺฉตฺุฉติ จรติ.
ทุติยนฺตา หนฺตีติ เอวมาทีสฺวตฺเถสุ ณีโก โหติ. ปกฺขีหิปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโก, สากุนิโก, มายูริโก. มจฺเฉหิ-มจฺฉิโก, เมนิโก. มิเคหิ-มาควิโก หาริณิโก, ‘สูกริโก’ติ อิโก. สตมรหตีติ สาติกํ, สนฺทิฏฺิโก, เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, สาหสฺสิโก, ‘สหสฺสิโย’ติ อิโย. ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, มคฺคิโก, ปฺาสโยชนิโก. พทเร อฺุฉตีติ พาทริโก, สามากิโก. ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก, อธมฺมิโก.
๒๙. เตน กตํ กีตํ พทฺธมภิสงฺขตํ สํสฏฺํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติ.
ตติยนฺตา กตาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ. กาเยน กตํ กายิกํ, วาจสิกํ, มานสิกํ, วาเตน กโต อาพาโธ วาติโก. สเตน กีตํ สาติกํ, สาหสฺสิกํ, มูลโตว, เทวทเตน กีตนฺติ น โหติ ตทตฺถาปฺปตีติยา. วรตฺตาย พทฺโธ วารตฺติโก, อายสิโก, ปาสิโก. ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วา ฆาติกํ, โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ. ชาเลน หโต หนฺตีติ วา ชาลิโก, พาลีสิโก. อกฺเขหิ ชิตมกฺขิกํ, สาลากิกํ. อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพตีติ วา อกฺขิโก. ขณิตฺติยา ¶ ขณตีติ ขาณิตฺติโก, กุทฺทาลิโก, เทวทตฺเตน ชิตํ, องฺคุลฺยา ขณตีติ น โหติ ตทตฺถานวคมา. อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, ‘อุฬุมฺปิโก’ติ อิโก โคปุจฺฉิโก, นาวิโก. สกเฏน จรตีติ สากฏิโก, ‘รถิโก, ปรปฺปิโก’ติ อิโก. ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโก, อํสิโก, ‘สีสิโก’ติ อิโก. เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก, ‘ภติโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, กยวิกฺกยิโก’ติ อิโก.
จตุตฺถิยนฺตา สํวตฺตตีติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตตีติ โปโนภวิโก, อิตฺถิยํ โปโน ภวิกา, โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิโก, สสฺโสวก ตทมินาทิปาา, ธนาย สํวตฺตตีติ ธฺํ, โย.
ปฺจมฺยนฺตา สมฺภูตมาคตนฺติ เอเตสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ, มาติโก สมฺภูตมาคตํ วา มตฺติกํ, เปตฺติกํ, ณฺยริยณ -ยาปิ ทิสฺสนฺติ, สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ, ถนโต สมฺภูตํ ถฺํ, ปิติโต สมฺภูโต เปตฺติโย, มาติโย, มตฺติโย, มจฺโจ วา.
๓๒. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต.
สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ วสตีตฺเววมาทีสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ. รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก, อารฺิโก, โสสานิโก. โลเก วิทิโต โลกิโก. จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมฺมหาราชิกา ¶ . ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก ทสฺโสก ตทมินาทิปาา, ภณฺฑาคาริโก, อิโก-นวกมฺมิโก, กิโยชาติกิโย, อนฺธกิโย.
ฉฏฺิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ, สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ, สกฺยปุตฺติโก, นาติปุตฺติโก, เชนทตฺติโก, กิเย-สกิโย, ปรกิโย, นิเย-อตฺตนิยํ, เก- สโก ราชกํ ภณฺฑํ.
ฉฏฺิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ, กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ พฺยากรณํ, โสคตํ สาสนํ, มาหิสํ มํสาทิ.
ควาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โย โหติ, คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ มํสาทิ, กพฺยํ, ทพฺพํ.
ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณ โหติ, ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโย.
มาติโต ปิติโต จ เตสํ ภคินิยํ โฉ โหติ, มาตุ ภคินี มาตุจฺฉา, ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา, กถํ ‘มาตุโล’ติ ‘‘มาตุลาทิตฺวานี’’ติ นิปาตนา.
มาตาปิตูหิ ¶ เตสํ มาตาปิตูสุ อามโห โหติ, มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห, ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโห, น ยถาสงฺขฺยํ, ปจฺเจกาภิ สมฺพนฺธา.
มาตาปิตูหิ หิเต เรยฺยณ โหติ, มตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโย.
๔๐. นินฺทาฺาตปฺปปฏิภาครสฺสทยาสฺาสุ โก.
นินฺทาทีสฺวตฺเถยุ นามสฺมา โก โหติ, นินฺทายํ-มุณฺฑโก, สมณโก. อฺาเต-กสฺสายํ อสฺโสติ อสฺสโก, ปโยคสามตฺถิยา สมฺพนฺธิวิเสสานวคโมวคมฺยเต. อปฺปตฺเถเตลกํ, ฆตกํ. ปฏิภาคตฺเถ-หตฺถี วิย หตฺถิโก, อสฺสโก, พลีพทฺทโก. รสฺเส-มานุสโก, รุกฺขโก, ปิลกฺขโก. ทยายํ-ปุตฺตโก, วจฺฉโก. สฺายํ-โมโร วิย โมรโก.
ปมนฺตา อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ โก จ ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, ปริมียเต เนเนติ ปริมาณํ, โทโณ ปริมาณมสฺส โทณิโก วีหิ, ขารสติโก, ขารสหสฺสิโก อาสีติโก วโย, อุปฑฺฒกายิกํ พิมฺโพหนํ, ปฺจกํ, ฉกฺกํ.
ยาทีหิ ¶ ปมนฺเตหี อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ ตฺตโก โหติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, ยํ ปริมาณมสฺส ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ, อาวตเก ยาวตโก, ตาวตโก (เอตาวตโก).
สพฺพโต ปมนฺเตหิ ยาทีหิ จ อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ อาวนฺตุ โหติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ. สพฺพํ ปริมาณมสฺส สพฺพาวนฺตํ, ยาวนฺตํ, ตาวนฺตํ, เอตาวนฺตํ.
๔๔. กิมฺหา รติรีวรีวตกริตฺตกา.
กิมฺหา ปมนฺตา อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ รติรีวรีวตกริตฺตกา โหนฺติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, กึ สงฺขฺยานํ ปริมาณเมสํ กติ เอเต, กีว, กีวตกํ, กิตฺตกํ. รีวนฺโต สภาวโต อสงฺขฺโย.
ตารกาทีหิ ปมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ อิโต โหติ, เต เจ สฺชาตา โหนฺติ, ตารกา สฺชาตา อสฺส ตารกิตํ คคนํ, ปุปฺผิโต รุกฺโข, ปลฺลวิตา ลตา.
ปมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึอตฺเถ มตฺโต โหติ, ปลํ อุมฺมานมสฺส ปลมตฺตํ, หตฺโถ ปมาณมสฺส หตฺถมตฺตํ ¶ สตํ มานมสฺส สตมตฺตํ, โทโณ ปริมาณมสฺส โทณมตฺตํ, อเภโทปจารา โทโณติปิ โหติ.
อุทฺธมานวุตฺติโห อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ ตคฺโฆ โหติ มตฺโต จ, ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํ.
ปุริสา ปมนฺตา อุทฺธมานวุตฺติโต โณ โหติ มตฺตาทโย จ, โปริสํ, ปุริสมตฺตํ, ปุริสตคฺฆํ.
อุภทฺวิตีหิ อวยววุตฺตีติ ปมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ อโย โหติ. อุโภ อํสา อสฺส อุภยํ, ทฺวยํ, ตยํ.
๕๐. สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาสทสนฺตายาธิกาสฺมึ สวสหสฺเส โฑ.
สตฺยนฺตาย อุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย จ สงฺขฺยาย ปมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ, สา เจ สงฺขฺยา อธิกา โหติ, ยทสฺมินฺติ ตฺเจ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา โหติ, วีสติ อธิกา อสฺมึ สเตติ วีสํ สตํ, เอกวีสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา, ตึสํ สตํ, เอกตึสํ สตํ. อุตฺยนฺตาย-นวุตํ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา. อีสนฺตาย จตฺตาลีสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา. อาสนฺตาย ¶ ปฺาสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา. ทสนฺตายเอกาทสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา. สจฺจุตีสาสทสนฺตายาติ กึ? ฉาธิกา อสฺมึสเต. อธิเกติ กึ? ปฺจทสหีนา อสฺมึสเต, อสฺมินฺติ กึ? วีสตฺยธิกา เอตสฺมา สตา, สตสหสฺเสติ กึ? เอกาทส อธิกา อสฺสํ วีสติยํ.
ฉฏฺิยนฺถาเยกาทสาทิกาย สงฺขฺยาย โฑ โหติ (ตสฺส) ปูรณตฺเถ วิภาสา, สา สงฺขฺยา ปูรียเต เยน ตํ ปูรณํ, เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโส. เอกาทสโม, วีโส, วีสติโม, ตึโส, ตึสติโม, จตฺตาลีโส, ปฺาโส.
ฉฏฺิยนฺตาย ปฺจาทิกาย สงฺขฺยาย กติสฺมา จ โม โหติ (ตสฺส) ปูรณตฺเถ, ปฺจโม, สตฺตโม, อฏฺโม, กติโม, กติมี.
๕๓. สตาทีนมิจ. สตาทิกาย สงฺขฺยาย ฉฏฺิยนฺตาย (ตสฺส) ปูรณตฺเถ โมโหติ สตาทีนมิจานฺตาเทโส, สติโม, สหสฺสิโม.
ฉสทฺทา ฏฺฏฺมา โหนฺติ ตสฺส ปูรณตฺเถ, ฉฏฺโ, ฉฏฺโม, อิตฺถิยํ ฉฏฺี, ฉฏฺมี, กถํ ‘ทุติยํ จตุตฺถ’นฺติ? ‘‘ทุติยสฺส, จตุตฺถ ตติยาน’’นฺติ นิปาตนา.
เอกสฺมา ¶ อสหายตฺเถ กอากี โหนฺติ วา, เอกโก, เอกากี, เอโก.
วจฺฉาทีนํ สภาวสฺส ตนุตฺเต คมฺยมาเน ตโร โหติ, สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรี, โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โอกฺขตโร, อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต อสฺสตโร, สามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต อุสภตโร.
๕๗. กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตมา. กึสทฺทา นิทฺธารเณ รตร รตมา โหนฺติ, กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ กโ, กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ กโ, ภารทฺวาชานํ กตโมสิ พฺรหฺเม.
ตติยนฺตา ทตฺเต-ภิเธยฺเย ลอิยา โหนฺติ, เทเวน ทตฺโต เทวโล, เทวิโย, พฺรหฺมโล, พฺรหฺมิโย, สิวา สีวโล, สีวิโย, สิสฺส ทีโฆ.
๕๙. ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺตตาตฺตนณฺยเณยฺยณิยณิยา.
ฉฏฺิยนฺตา ภาเว กมฺเม จ ตฺตาทโย โหนฺติ พหุลํ, น จ สพฺเพ สพฺพโต โหนฺติ อฺตฺร ตฺตตาหิ, ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทาภิ ภาโว สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, นีลสฺส ปฏสฺส ภาโว นีลตฺตํ ¶ นีลตาภิ คุโณ ภาโว, นีลสฺส คุณสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาภิ นีลคุณชาติ, โคตฺตํ โคตาติ โคชาติ, ปาจกตฺตํ, ทณฺฑิตฺตํ, วิสาณิตฺตํ, ราชปุริสตฺตนฺติ กฺริยาทิสมฺพนฺธิตฺตํ, เทวทตฺตตฺตํ, จนฺทตฺตํ, สูริยตฺตนฺติ ตทวตฺถาวิเสสสามฺํ, อากาสตฺตํ, อภาวตฺตนฺติ อุปจริตเภทสามฺํ. ตฺตน-ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชายตฺตนํ, ชารตฺตนํ. ณฺย-อาลสฺยํ, พฺรหฺมฺํ, จาปลฺยํ, เนปฺุํ, เปสฺุํ, รชฺชํ, อาธิปจฺจํ, ทายชฺชํ, เวสมฺมํ ‘เวสม’นฺติ, เกจิ, สขฺยํ, วาณิชฺชํ. เณยฺย-โสเจยฺยํ, อาธิปเตยฺยํ. ณคารวํ, ปาฏวํ, อชฺชวํ, มทฺทวํ. อิย-อธิปติยํ, ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุติยํ, นคฺคิยํ, สูริยํ. ณิย-อาลสิยํ, กาฬุสิยํ, มนฺทิยํทกฺขิยํ, โปโรหิติยํ, เวยฺยตฺติยํ. กถํ ‘รามณียก’นฺติ? สกตฺเถ กนฺตา เณน สิทฺธํ. กมฺมํ กิริยา, ตตฺถ อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ’ อลสตา, อลสตฺตนํ, อาลสฺยํ, อาลสิยํ วา, ‘‘สกตฺเถ’ (๔.๑๒๒) ติ สกตฺเถปิ, ยถาภุจฺจํ, การฺุํ, ปตฺตกลฺลํ, อากาสานฺจํ, กายปาคฺุตา.
ฉฏฺิยนฺตา วทฺธา ทาสา จ พฺโย วา โหติ ภาวกมฺเมสุ, วทฺธพฺยํ วทฺธตา, ทาสพฺยํ ทาสตา, กถํ ‘วทฺธว’นฺติ? เณ วาคโม.
ฉฏฺิยนฺตา ยุวสทฺทา ภาวกมฺเมสุ นณ วา โหติ ตสฺส โพ จ, โยพฺพนํ, วาตฺเวว? ยุวตฺตํ, ยุวตา.
อณุอาทีหิ ¶ ฉฏฺิยนฺเตหิ ภาเว วา อิโม โหติ, อณิมา, ลฆิมา, มหิมา, (คริมา), กสิมา, วาตฺเวว? อณุตฺตํ อณุตา.
ภาววาจกา สทฺทา เตน นิพฺพตฺเต-ภิเธยฺเย อิโม โหติ, ปาเกน นิพฺพตฺต ปาณิมํ, เสกิมํ.
อติสเย วตฺตมานโต โหนฺเตเต ปจฺจยา, อติสเยน ปาโป ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโ, อิตฺถิยํ ปาปตรา. อติสยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย, อติสเยน ปาปิฏฺโ ปาปิฏฺตโร.
ทุติยนฺตา ลฺลปฺปจฺจโย โหติ นิสฺสิตตฺเถ, เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ทุฏฺุ นิสฺสิตํ ทุฏฺุลฺลํ. อิลฺเล-สงฺขาริลฺลํ.
๖๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺยมยา.
ปกติยา อุตฺตรมวตฺถนฺตรํ วิกาโร, ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร-วยเว จ ณาทโย โหนฺติ พหุลํ, ณ-อายสํ พนฺธนํ, โอทุมฺพรํ, ปณฺณํ, โอทุมฺพรํ ภสฺมํ, กาโปตํ มํสํ, กาโปตํ สตฺถิ. ณิก-กปฺปาสิกํ วตฺถํ. เณยฺย-เอเณยฺยํ มํสํ, เอเณยฺยํ สตฺถิ ¶ . โกเสยฺยํ วตฺถํ. มย-ติณมยํ, ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํ. ‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ (๔.๑๒๑) คุนฺนํ กรีเสปิ มโย, โคมยํ.
ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา ชตุโต วิการาวยเวสุ สณ วา โหติ. ชตุโน วิกาโร ชาตุสํ ชตุมยํ. ‘‘โลโป’’ติ (๔.๑๒๓) พหุลํ ปจฺจยโลโปปิ ผลปุปฺผมูเลสุ วิการาวยเวสุ, ปิยาลสฺส ผลานิ ปิยาลานิ, มลฺลิกาย ปุปฺผานิ มลฺลิกา, อุสิรสฺส มูลํ อุสีรํ, ตํ สทฺเทน วา ตทภิธานํ.
ฉฏฺิยนฺตา สมูเห กณ ณ ณิกา โหนฺติ โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา. กณ-ราชฺกํ, มานุสฺสกํ, อุกฺขาทีหิ-โอกฺขกํ, โอฏฺกํ, โอรพฺภกํ, ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํ. ณ-กากํ, ภิกฺขํ. อจิตฺตา ณิก-อาปูปิกํ, สํกุลิกํ.
ชนาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ สมูเห ตา โหติ. ชนตา, คชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นาครตา. ตานฺตา สภาวโต อิตฺถิลิงฺคา, ‘มทนีย’นฺติ กรเณ-ธิกรเณ วา อนีเยน สิทฺธํ. ‘ธูมายิตตฺต’นฺติ กฺตานฺตา นามธาตุโต กฺเตน สิทฺธํ.
ฉฏฺิยนฺตา หิเต อิโย โหติ. อุปาทานิยํ, อฺตฺราปิ สมาโนทเร สยิโต โสทริโย.
ฉฏฺิยนฺเตหิ ¶ จกฺขุอาทีหิ หิเต สฺโส โหติ, จกฺขุสฺสํ, อายุสฺสํ.
สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ ณฺโย โหติ. สพฺโภ, ปาริสชฺโช. สาธูติ กุสโล โยคฺโค หิโต วา. อฺตฺราปิ รถํ วหตีติ รจฺฉา.
สตฺตมฺยนฺตา กมฺมสทฺทา ตตฺถ สาธูภิ อสฺมึ อตฺเถ นิย ฺา โหนฺติ. กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ, กมฺมฺํ.
กถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ อิโก โหติ. กถิโก, ธมฺมกถิโก, สงฺคามิโก ปวาสิโก, อุปวาสิโก.
ปถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ เณ-ยฺโย โหติ, ปาเถยฺยํ สาปเตยฺยํ (อาติเถยฺยํ).
ทกฺขิณาสทฺทโต อรหตฺเถ เณยฺโย โหติ, ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย.
ตุมนฺตโต ¶ อรหตฺเถ ราโย โหติ. ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ชาเปตายํ วา ชาเปตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํ.
ปมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถีติ เอเตสฺวตฺเถสุ มนฺตุ โหติ. คาโว เอตฺถ เทเส, อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ โคมา. อตฺถีติ วตฺตมานกาโลปาทานโต ภูตาหิ ภวิสฺสนฺตีหิ วา โคหิ น โคมา. กถํ ‘โคมา อาสิ, โคมา ภวิสฺสตี’ติ? ตทาปิ วตฺตมานาหิเยว โคหิ โคมา, อาสิ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรา กาลนฺตรํ, อิติกรณโต วิสยนิยโม –
ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายฺจาติสายเน;
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโย.
โค อสฺโสติ ชาติสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยา มนฺตฺวาทโย น โหนฺติ, ตถา คุณสทฺทานํ ‘เสโต ปโฏ’ติ, เยสนฺตุ คุณสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตหิ โหนฺเตว ‘พุทฺธิมา, รูปวา, รสวา, คนฺธวา, ผสฺสวา, สทฺทวา, รสี, รสิโก, รูปี, รูปิโก, คนฺธี, คนฺธิโก’ติ.
ปมนฺตโต อวณฺณนฺตา มนฺตฺวาตฺเถ วนฺตุ โหติ. สีลวา, ปฺวา, อวณฺณาติ กึ? สติมา พนฺธุมา.
ทณฺฑาทีหิ ¶ อิก อี โหนฺติ วา มนฺตฺวาตฺเถ. พหุลํ วิธานา กุโตจิ ทฺเว โหนฺติ, กุโตเจกเมกํว ทณฺฑิโก ทณฺฑี ทณฺฑวา, คนฺธิโก คนฺธี คนฺธวา, รูปิโก รูปี รูปวา. (๒๘) ‘‘อุตฺตมีเณว ธนา อิโก’’, ธนิโก, ธนี ธนวา อฺโ. (๒๙) ‘‘อสนฺนิหิเต อตฺถา’’, อตฺถิโก อตฺถี, อฺตฺร อตฺถวา. (๓๐) ‘‘ตทนฺตา จ’’, ปฺุตฺถิโก, ปฺุตฺถี, (๓๑) ‘‘วณฺณนฺตา อีเยว’’ พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี, (๓๒) ‘‘หตฺถทนฺเตหิ ชาติยํ’’, หตฺถี, ทนฺตี, อฺตฺร หตฺถวา ทนฺตวา. (๓๓) ‘‘วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ’’, วณฺณี พฺรหฺมจารี, วณฺณวา อฺโ. (๓๔) ‘‘โปกฺขราทิโต เทเส’’, โปกฺขรณี, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุฬาลินี, สาลุกินี, กฺวจาเทเสปิ ปทุมิปิ ปทุมินี ปณฺณํ. อฺตฺร โปกฺขรวา หตฺถี, (๓๕) ‘‘นาวายิโก’’, นาวิโก. (๓๖) ‘‘สุขทุกฺขา อี’’, สุขี, ทุกฺขี. (๓๗) ‘‘สิขาทีหิ วา’’, สิขี, สิขาวา, มาลี, มาลาวา, สีลี, สีลวา, พลี, พลวา. (๓๘) ‘‘พลา พาหูรุปุพฺพา จ’’, พาหุพลี, อูรุพลี.
๘๑. ตปาทีหิ สฺสี. ตปาทิโต มนฺตฺวตฺเถ วา สฺสี โหติ. ตปสฺสี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสี. วาตฺเวว? ยสวา.
๘๒. มุขาทิโต โร. มุขาทีหิ มนฺตฺวตฺเถโร โหติ. มุขโร, สุสิโร, อูสโร, มธุโร, ขโร, กฺุชโร, นครํ, (๓๙) ‘‘ทนฺตสฺสุ จ อุนฺนภทนฺเต’’, ทนฺตุโร.
ตุนฺทิอาทีหิ ¶ มนฺตฺวตฺเถ โภ วา โหติ. ตุนฺทิโภ, วฏิโภ, วลิโภ. วาตฺเวว? ตุนฺทิมา.
สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถอ โหติ วา. สทฺโธ, ปฺโ, อิตฺถิยํ สทฺธา. วาตฺเวว? ปฺวา.
ตปา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ. ตาปโส, อิตฺถิยํ ตาปสี.
อภิชฺฌาทีหิ อาลุ โหติ มนฺตฺวตฺเถ, อภิชฺฌาลุ, สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ. วาตฺเวว? ทยาวา.
ปิจฺฉาทีหิ อิโล โหติ วา มนฺตฺวตฺเถ. ปิจฺฉิโล ปิจฺฉวา, เผนิโล เผนวา, ชฏิโล ชฏาวา. กถํ ‘วาจาโล’ติ? นินฺทายมิลสฺสาทิโลเป ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ (๑-๒๗).
สีลาทีหิ โว โหติ วา มนฺตฺวตฺเถ. สีลโว สีลวา, เกสโว เกสวา, (๔๐) ‘‘อณฺณา นิจฺจํ’’ อณฺณโว. (๔๑) คาณฺฑี ราชีหิ สฺายํ’’ คาณฺฑีวํ ธนุ, ราชีวํ ปงฺกชํ.
เอเตหิ ¶ ทฺวีหิ วี โหติ มนฺตฺวตฺเถ. มายาวี, เมธาวี.
๙๐. สิสฺสเร อามฺยุวามี. สสทฺทา อามฺยุวามี โหนฺติ อิสฺสเร-ภิธายฺเย มนฺตฺวตฺเถ. สมสฺสตฺถีติ สามี, สุวามี.
๙๑. ลกฺขฺยา โณ อ จ. ลกฺขีสทฺทา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ อ จานฺตสฺส. ณกาโรวยโว, ลกฺขโณ.
กลฺยาเณ คมฺยมาเน องฺคสฺมา โน โหติ มนฺตฺวตฺเถ. องฺคนา.
โลมา โส โหติ มนฺตฺวตฺเถ. โลมโส, อิตฺถิยํ, โลมสา.
มนฺตฺวตฺเถ อิม อิยา โหนฺติ พหุลํ. ปุตฺติโม, กิตฺติโม, ปุตฺติโย, กปฺปิโย, ชฏิโย, หานภาคิโย, เสนิโย.
๙๕. โต ปฺจมฺยา. ปฺจมฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ วา. คามโต อาคจฺฉติ คามสฺมา อาคจฺฉติ, โจรโต ภายติ โจเรหิ ภายติ, สตฺถโต ปริหีโน สตฺถา ปริหีโน.
โตมฺหิ ¶ อิมสฺส ฏิ นิปจฺจเต, เอตสฺส ฏ เอต, กึสทฺทสฺส กุตฺตฺจ. อิโต อิมสฺมา, อโต เอตฺโต เอตสฺมา, กุโต กสฺมา.
๙๗. อภฺยาทีหิ. อภิอาทีหิ โต โหติ. อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต เหฏฺโต.
๙๘. อาทฺยาทีหิ. อาทิปฺปภุตีหิ โต วา โหติ, อาโท อาทิโต, มชฺฌโต อนฺตโต, ปิฏฺิโต, ปสฺสโต, มุขโต, ยโตทกํ ตทาทิตฺตํ, ยํ อุทกํ ตเทวาทิตฺตนฺติ อตฺโถ.
๙๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺตา. สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺรตฺถา วา โหนฺติ. สพฺพตฺร สพฺพ. สพฺพสฺมึ, ยตฺร ยตฺถ ยสฺมึ. พหุลาธิการา น ตุมฺหามฺเหหิ.
๑๐๐. กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺร กฺเวหิธ.
เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเต. กสฺมึ กตฺถ, กุตฺร, กฺว, เอตสฺมึ, เอตฺถ, อตฺร, อสฺมึ อิห, อิธ.
๑๐๑. ธิ สพฺพา วา. สตฺตมฺยนฺตโต สพฺพสฺมา ธิ วา โหติ. สพฺพธิ, สพฺพตฺถ.
๑๐๒. ยา หึ. สตฺตมฺยนฺตโต ยโต หึ วา โหติ. ยหึ ยตฺร.
สตฺตมฺยนฺตโต ¶ ตโต วา หํ โหติ หึ จ. ตหํ, ตหึ, ตตฺร.
กึสทฺทา สตฺตมฺยนฺตา หึ หํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุกา จ. กุหึ, กหํ. กถํ ‘กุหิฺจน’นฺติ? ‘จนํ’ อิติ นิปาตนฺตรํ ‘กุหิฺจี’ติ เอตฺถ จิสทฺโท วิย.
๑๐๕. สพฺเพกฺยเตหิ กาเล ทา. เอเตหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ กาเล ทา โหติ. สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกทา, อฺทา, ยทา, ตทา. กาเลติ กึ? สพฺพตฺถ เทเส.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. กสฺมึ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิ.
๑๐๗. อชฺช สชฺชฺวปรชฺชฺเวตรหิ กรหา.
เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเต. ปกติปฺปจฺจโย อาเทโส กาลวิเสโสติ สพฺพเมตํ นิปาตนา ลพฺภติ, อิมสฺส โฏ ชฺโช ชาหนิ นิปจฺจเต, อสฺมึ อหนิ อชฺช. สมานสฺส สภาโว ชฺชุ จาหนิ, สมาเน อหนิ สชฺชุ. อปรสฺมา ชฺชุ, อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺชุ. อิมสฺเสโต กาเล รหิ จ, อิมสฺมึ กาเล เอตรหิ. กึสทฺทสฺส โก รห จานชฺชตเน, กสฺมึ กาเล กรห.
สามฺสฺส ¶ เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตตฺถ วตฺตมาเนหิ สพฺพาทีหิ ถา โหติ. สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, ยถา, ตถา.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ปกาเร. กิมิเมหิ ถํ ปจฺจโย, กอิต จ เตสํ ยถากฺกมํ, กถํ, อิตฺถํ.
สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา ปรา โหติ. ทฺวีหิ ปกาเรหิ, ทฺเว วา ปกาเร กโรติ ทฺวิธา กโรติ, พหุธา กโรติ, เอกํ ราสึ ปฺจปฺปการํ กโรติ ปฺจธา กโรติ, ปฺจปฺปการเมกปฺปการํ กโรติ เอกธา กโรติ.
เอกสฺมา ปกเร ชฺฌํ วา โหติ. เอกชฺฌํ กโรติ, เอกธา, กโรติ.
ทฺวิตีหิ ปกาเร เอธา วา โหติ. ทฺเวธา, เตธา, ทฺวิธา, ติธา.
ปการวติ ตํสามฺวาจกา สทฺทา ชาติโย โหติ, ปฏุชาติโย, มุทุชาติโย.
วารสมฺพนฺธินิยา ¶ สงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ. ทฺเว วาเร ภฺุชติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ทิวสสฺส ภฺุชติ. วารคฺคหณํ กึ? ปฺจ ภฺุชติ. สงฺขฺยายาติ กึ? ปหูเต วาเร ภฺุชติ.
วารสมฺพนฺธินิยา กติสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ, กติ วาเร, ภฺุชถิ, กติกฺขตฺตุํ ภฺุชติ.
๑๑๖. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํ.
วารสมฺพนฺธินิยา พหุสงฺขฺยาย ธา โหติ กฺขตฺถุํ จ, วารานฺเจ ปจฺจาสตฺติ โหติ, พหุธา ทิวสสฺส ภฺุชติ พหุกฺขตฺตุํ ภฺุชติ. ปจฺจาสตฺติยนฺติ กึ? พหุวาเร มาสสฺส ภฺุชติ.
เอกํ วารมิจฺจสฺมึ อตฺเถ สกินฺติ วา นิปจฺจเต. เอกวารํ ภฺุชติ สกึ ภฺุชติ, วาติ กึ? เอกกฺขตฺตุํ ภฺุชติ.
วีจฺฉายํ ปกาเร จ โส โหติ พหุลํ. วีจฺฉายํ-ขณฺฑโส, พิลโส. ปกาเร-ปุถุโส, สพฺพโส.
๑๑๙. อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จี.
อวตฺถาวโต-วตฺถนฺตเรนาภูตสฺส ตายาวตฺถาย ภาเวกราสภูหิ สมฺพนฺเธ สติ วิการวาจกา จี โหติ, อธวลํ ธวลํ ¶ กโรติ ธวลี กโรติ, อธวโล ธวโล สิยา ธวลี สิยา, อธวโล ธวโล ภวติ ธวลี ภวติ. อภูต ตพฺภาเวติ กึ? ฆฏํ กโรติ, ทธิ อตฺถิ, ฆโฏ ภวติ. กราสภูโยเคติ กึ? อธวโลธวโล ชายเต. วิการาติ กึ? ปกติยา มาโหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ กโรติ.
วุตฺตโต-ฺเปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ วุตฺตาวุตฺตตฺเถสุ. วิวิธา มาตโร วิมาตโร, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกา-ริกณ. ปถํ คจฺฉตีติ ปถาวิโน-อาวี. อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี-อุกี. ธุรํ วหตีติ โธรยฺโห- ยฺหณ.
วุตฺตโต-ฺสฺมิมฺปิ อตฺเถ วุตฺตปฺปจฺจยา ทิสฺสนฺติ. มคธานํ อิสฺสโร มาคโธ-ธณา. กาสีติ สหสฺสํ, ตมคฺฆตีติ กาสิโย อิโย.
สกตฺเถปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ. หีนโก, โปตโก, กิจฺจยํ.
ปจฺจยานํ โลโปปิ ทิสฺสติ. พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตริเยน วาติ ภาวปฺปจฺจยโลโป.
๑๒๔. สรานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธ.
สรานมาทิภูตา ¶ เย อการิวณฺณุวณฺณา, เตสํ อาเอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํณานุพนฺเธ. ราฆโว, เวนเตยฺโย, เมนิโก, โอฬุมฺปิโก, โทภคฺคํ. ณานุพนฺเธติ กึ? ปุราตโน.
สรานมาทิภูตา เย อยุวณฺณา, เตสํ อาเอโอ โหนฺติ กฺวจิเทว สํโยควิสเย ณานุพนฺเธ. เทจฺโจ, โกณฺฑฺโ. กฺวจีติ กึ? กตฺติเกยฺโย.
มชฺเฌ วตฺตมานานมฺปิ อยุวณฺณานํ อา เอ โอ โหนฺติ กฺวจิ. อฑฺฒเตยฺโย, วาเสฏฺโ.
๑๒๗. โกสชฺชาชฺชว ปาริสชฺช โสหชฺช มทฺทวาริสฺสาสภาชฺเถยฺย พาหุสจฺจา.
เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเตณานุพนฺเธ. กุสี ตสฺส ภาโวโกสชฺชํ, อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, ปริสาสุ สาธุ ปาริสชฺโช, สุหทโยว สุหชฺโช, ตสฺส ปน ภาโว โสหชฺชํ, มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อิสิโน อิทํ ภาโว วา อาริสฺสํ, อุสภสฺส อิทํ ภาโว ¶ วา อาสภํ, อาชานียสฺส ภาโว โส เอว วา อาชฺํ, เถนสฺส ภาโว กมฺมํ วา เถยฺยํ, พหุสฺสตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, เอเตสุ ยมลกฺขณิกํ, ตํ นิปาตนา.
มนาทีนํ สก โหติ ณานุพนฺเธ. มนสิ ภวํ มานสํ, ทุมฺมนโส ภาโว โทมนสฺสํ, โสมนสฺสํ.
สราโท ณานุพนฺเธ อุวณฺณสฺสาวง โหติ. ราฆโว, ชมฺพวํ.
ยการาโท ปจฺจเย โคสฺสุวณฺณสฺส จ อวง โหติ. คพฺยํ, ภาตพฺโย.
ยการาโท ปจฺจเย อวณฺณิวณฺณานํ โลโป โหติ. ทายชฺชํ, การฺุํ, อาธิปจฺจํ, เทปฺปํ. พหุลํวิธานา กฺวจิ น โหติ กิจฺจยํ.
อนฺโต สโร อาทิมฺหิ ยสฺสาวยวสฺส, ตสฺส โลโป โหติ รานุพนฺเธ. กิตฺตกํ, เปตฺเตยฺยํ.
กิสสฺส มหโต อิเม กสมหา โหนฺติ ยถากฺกมํ, กสิมา, มหิมา.
อายุสฺส ¶ อายสาเทโส โหติ มนฺตุมฺหิ. อายสฺมา.
วุทฺธสฺส โช โหติ อิยอิฏฺเสุ, เชยฺโย, เชฏฺโ.
๑๓๖. พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธ เนท สา.
อิยอิฏฺเสุ พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธ เนท สา โหนฺติ ยถากฺกมํ. สาธิโย, สาธิฏฺโ, เนทิโย, เนทิฏฺโ, เสยฺโย, เสฏฺโ.
อิยอิฏฺเสุ อปฺปยุวานํ กณ กนา โหนฺติ ยถากฺกมํ. กณิโย กณิฏฺโ, กนิโย กนิฏฺโ.
วี มนฺตุ วนฺตูนํ โลโป โหติ อิยอิฏฺเสุ. อติสเยน เมธาวี เมธิโย, เมธิฏฺโ, อติสเยน สติมา สติโย, สติฏฺโ, อติสเยน คุณวา คุณิโย, คุณิฏฺโ.
เฑปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหติ, วีสํ สตํ, ตึสํ สตํ.
ตฺตเก ปเร เอตสฺส เอฏ โหติ. เอตฺตกํ.
ณิกสฺส ¶ วา อิโย โหติ, สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโก.
๑๔๒. อธาตุสฺส กา-สฺยาทิโต เฆ-สฺสิ.
เฆ ปเร อธาตุสฺส โย กกาโร, ตโต ปุพฺพสฺส อการสฺส พหุลํ อิ โหติ สเจ โฆ น สฺยาทิโต ปโร โหติ. พาลิกา, การิกา, อธาตุสฺสาติ กึ? สกา, เกติ กึ? นนฺทนา, อสฺยาทิโตติ กึ? พหุปริพฺพาชกา มถุรา, พหุจมฺมิกาติ กกาเรน สฺยาทิโน พฺยวหิตตฺตา สิทฺธํ, เฆติ กึ? พาลโก, อสฺสาติ กึ? พหุกตฺตุกา สาลา.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ณาทิกณฺโฑ จตุตฺโถ.