📜
๕. ปฺจโม กณฺโฑ (ขาทิ)
๑. ติช มาเนหิ ข สา ขมา วีมํสาสุ.
ขนฺติยํ ติชา วีมํสายํ มานา จ ขสปฺปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ติติกฺขา, วีมํสา, ติติกฺขติ, วีมํสติ. ขมาวีมํสา, สูติ กึ? เตชนํ, เตโช, เตชยติ, มานนํ, มาโนมาเนติ.
ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โฉ โหติ. ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉา, ติกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉติ. อฺตฺร นิเกโต, สํเกโต, เกตนํ, เกโต, เกตยติ.
๓. นินฺทายํ คุป พธา พสฺส โภ จ.
นินฺทายํ ¶ วตฺตมาเนหิ คุป พเธหิ โฉ โหติ พสฺส โภ จ. ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉา, ชิคุจฺฉติ, พีภจฺฉติ, อฺตฺร โคปนํ, โคโป, โคเปติ, พธโก.
ตุมนฺตโต อิจฺฉายมตฺเถ เต ขสฉา โหนฺติ พหุลํ, โลโป จ ตุํปจฺจยสฺส โหติ สุตตฺตา, พุภุกฺขา, ชิคีสาํ, ชิฆจฺฉา, พุภุกฺขติ, ชิคีสติ ชิฆจฺฉติ. อิธ กสฺมา น โหติ ‘โภตฺตุมิจฺฉตี’ติ? ปทนฺตเรนาภิธานา. ตุํสฺมาติ กึ? โภชนมิจฺฉติ. อิจฺฉายนฺติ กึ? ภฺุชิตุํ คจฺฉติ. กถํ ‘กูลํ วิปติ สตี’ติ? ยถา กูลํ ปติตุ มิจฺฉตีติ วากฺยํ โหติ, เอวํ วุตฺติปิ โหสฺสติ. วากฺยเมว จรหิ กถํ โหติ? โลกสฺส ตถา วจนิจฺฉาย.
อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉายมตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติ. ปุตฺตมิจฺฉติ ปุตฺถียติ. กมฺมาติ กึ? อสิเนจฺฉติ. อิธ กสฺมา น โหติ ‘รฺโปุตฺตมิจฺฉตี’ติ? สาเปกฺขตฺตา, น หิ อฺมเปกฺขมาโน อฺเน สเหกตฺถิภาวมนุภวิตุํ สกฺโกติ. อิธาปิ จรหิ น สิยา ‘อตฺตโน ปุตฺต มิจฺฉตี’ติ? เนเวตฺถ ภวิตพฺพํ, น หิ ภวติ ‘อตฺตโน ปุตฺตียตี’ติ, กถํ จรหิ ปุตฺตสฺส อตฺตนิยตา-วคมฺยเต ¶ ? อฺสฺสาสุตตฺตา อิจฺฉาย จ ตพฺพิสยตฺตา.
กมฺมโต อุปมานา อาจารตฺเถ อีโย โหติ. ปุตฺตมิ-วา-จรติ ปุตฺตียติ มาณวกํ, อุปมานาติ กึ? ปุตฺตมาจรติ.
อาธารตู-ปมานา อาจารตฺเถ อีโย โยติ. กุฏิยมิวา-จรติ กุฏียตี ปาสาเท, ปาสาทียติ กุฏิยํ ภิกฺขุ.
กตฺตุตู-ปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติ. ปพฺพโต อิวาจรติ ปพฺพตายติ.
กตฺตุโต อภูตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํ. ภุสายติ, ปฏปฏายติ, โลหิตายติ, กตฺตุโตตฺเวว? (อภุสํ) ภุสํ กโรตีหิ, อิห กสฺมา น โหติ ‘ภุสี ภวตี’ติ? วุตฺตตฺถตาย.
สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อาโย โหติ. สทฺทายติ, เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติ.
นโมอิจฺจสฺมา ¶ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺโส โหติ. นมสฺสติ ตถาคฺตํ.
นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุลมิโหติ. หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ, ทฬฺหํ กโรติ วินยํ ทฬฺหยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติ.
สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติ. สจฺจาเปติ, อตฺถาเปติ, เวทาเปติ, สุกฺขาเปติ, สุขาเปติ, ทุกฺขาเปติ.
อยมธิกาโร อาสตฺถปริสมตฺติยา. กฺริยา อตฺโถ ยสฺส โส กฺริยตฺโถ ธาตุ.
จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติ พหุลํ. ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ, เอวมฺตฺราปิ, โจรยติ, ลาฬยติ, กถํ ‘รชฺชํ กาเรตี’ติ? โยควิภาคโต.
กตฺตารํ โย ปโยชยติ, ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิณาปี โหนฺติ พหุลํ, กาเรติ, การาเปติ. นนุ จ กตฺตาปิ กรณาทีนํ ¶ ปโยชโกติ ตํพฺยาปาเรปิ ณิณาปี ปาปุณนฺติ? ปโยชกคฺคหณสามตฺถิยา น ภวิสฺสนฺติ จุราทีหิ วิสุํ วจนสามตฺถิยา จ. อโต ภิยฺโย ณาปิเยว, ณิเยวุวณฺณโต, ทฺวยเมวฺเหิ.
๑๗. กฺโย ภาวกมฺเมสฺว-ปโรกฺเขสุ มาน นฺต ตฺยาทีสุ. ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มานนฺตตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺโย โหติ กฺริยตฺถา. นฺตคฺคหณมุตฺตรตฺถํ, กกาโร อวุทฺธฺยตฺโถ เอวมุตฺตรตฺราปิ. ียมานํ, ียเต, สูยมานํ, สูยเต, อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสูติ กึ? พภูว เทวทตฺเตน, พิภิท กุสุโล. ภิชฺชเต กุสุโล สยเมวาติ ‘ภิชฺชเต’ติ สวนา กมฺมตา-วคมฺยเต, ‘สยเมวา’ติ สวนโต กตฺตุตา, กตฺตุตาวจนิจฺฉายนฺตุ ‘ภินฺทติ กุสุโล อตฺตาน’นฺติ ภวติ, เอวมฺมฺปิ ยถาคมมนุคนฺตพฺพํ. ‘อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสู’ติ อยมธิกาโร อา ‘ตนาทิตฺโว’ติ ๕.๒๖. อปิจ เอเต กฺยาทโย ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กตฺตุกมฺมภาว วิหิเตสุ กฺยลาทีนํ วิธานโต เตสฺเวว วิฺายนฺตีติ อกมฺมเกหิ ธาตูหิ กตฺตุภาเวสุ, สกมฺมเกหิ กตฺตุกมฺเมสุ, กมฺมาวจนิจฺฉายํ ภาเว จ ภวนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยสฺส ปน ธาตุสฺส กิริยา กมฺมมเปกฺขเต, โส สกมฺมโก, ยสฺส ตุ กิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเต, สฺวากมฺมโกติ าตพฺพํ.
กฺริยตฺถโต อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิหิตมาน นฺตตฺยาทีสุ โล โหติ. ลกาโร, ‘‘ิลสฺเส’’ติ ๕-๑๖๓ วิเสสนตฺโถ. ปจมาโน, ปจนฺโต, ปจติ.
รุธาทิโต ¶ กตฺตุวิหิตมานนฺต ตฺยาทีสุ โล โหติ มํ จ อนฺตสรา ปโร. มกาโร-นุพนฺโธ, อกาโร อุจฺจารณตฺโถ. รุนฺธมาโน, รุนฺธนฺโต, รุนฺธติ.
ณิณาปฺยาปีหิ กตฺตุวิหิตมานนฺต ตฺยาทีสุ โล โหติ วิภาสา, โอรยนฺโต, โจเรนฺโต, การยนฺโต, กาเรนฺโต, การาปยนฺโต, การาเปนฺโต, สจฺจาปยนฺโต, สจฺจาเปนฺโต, โจรยติ, โจเรติ, การยติ, กาเรติ, การาปยติ, การาเปติ, สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถ-ยํ วาสทฺโท, เตน มาเน นิจฺจํ, โจรยมาโน, การยมาโน, การาปยมาโน, สจฺจาปยมาโน.
ทิวาทีหิ ลวิสเย ยก โหติ. ทิพฺพนฺโต, ทิพฺพติ.
ตุทาทีหิ ลวิสเย โก โหติ. ตุทมาโน, ตุทนฺโต, ตุทติ.
ชิอาทีหิ ลวิสเย กฺนา โหติ. ชินนฺโต, ชินาติ. กถํ ‘ชยนฺโต’ ชยตี, ติ? ภูวาทิปาา.
กีอาทีหิ ¶ ลวิสเย กฺณา โหติ. กิณนฺโต, กิณาติ.
สุอาทีหิ ลวิสเย กฺโณ โหติ. สุณมาโน, สุณนฺโต, สุโณติ. กถํ สุณาตีติ? กฺยาทิปาา.
ตนาทิโต ลวิสเย โอ โหติ. ตโนติ.
ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ พหุลํ ภวนฺติ. กตฺตพฺพํ, กรณียํ, กตฺตพฺโพ กโฏ, กรณีโย. พหุลาธิการา กรณาทีสุปิ ภวนฺติ, สินานียํ จุณฺณํ, ทานีโย พฺราหฺมโณ, สมฺมาวตฺตนีโย คุรุ, ปวจนีโย อุปชฺฌาโย, อุปฏฺานีโย สิสฺโส.
ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํ. วากฺยํ, การิยํ, เจยฺยํ, เชยฺยํ.
อาโตฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ, อาสฺส เอ จ. เทยฺยํ.
วทาทีหิ ¶ กฺริยตฺเถหิ โย โหติ พหุลํ ภาวกมฺเมสุ. วชฺชํ, มชฺชํ, คมฺมํ. (๔๒) ‘‘ภุชานฺเน’’, โภชฺโช โอทโน, โภชฺชา ยาคุ, โภคฺคมฺํ.
๓๑. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ ภพฺพ เลยฺยา.
เอเต สทฺทา ยปฺปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต.
คุตาทีหิ กฺริยตฺเตหิ ภาวกมฺเมสุ ยก โหติ. คุยฺหํ, ทุยฺหํ, สิสฺโส. สิทฺธา เอเวเต ตพฺพาทโย เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุปิ คมฺยมาเนสุ สามฺเนวิธานโต, ตฺวยา ขลุ กโฏ กตฺตพฺโพ, กรณีโย, การิโย, กิจฺโจ, เอวํ ตฺวยา กโฏ กตฺตพฺโพ, โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ, โภโต หิ ปตฺโต กาโล กฏกรเณ. เอวํ อุทฺธโมหุตฺติเกปิ วตฺตมานโต เปสาทีสุ สิทฺธา เอว. ตถา อรเห กตฺตริ สตฺติวิสิฏฺเ จ ปตียมาเน อาวสฺสกาธมีณตาวิสิฏฺเ จ ภาวาโท สิทฺธา, อุทฺธํมุหุตฺตโต-โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ, โภตา รชฺชํ กตฺตพฺพํ. ภวํ อรโห, โภตา สาโร วหิตพฺโพ, ภวํ สกฺโก, โภตา อวสฺสํ กโฏ กตฺตพฺโพ, โภตา นิกฺโข ทาตพฺโพ.
กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลฺตุณกา โหนฺติ พหุลํ. ปิตา, ปาโก. พหุลมิตฺเวว? ปาเทหิ หรียตีติ ปาทหา-รโก ¶ , คเล จุปฺปเตติ คเลโจปโก. สิทฺโธว ลฺตุ, อรเห สีลสาธุธมฺเมสุ จ สามฺวิหิตตฺตา, ภวํ ขลุ กฺาย ปริคฺคหิตา, ภวเมตํ อรหติ. สีลาทีสุ-ขลฺวปิ อุปาทาตา กุมารเก, คนฺตา เขลํ, มุณฺฑยิตาโร สาวิฏฺายนา วธุํ กตปริคฺคหํ.
กฺริยตฺถา อาวี โหติ พหุลํ กตฺตริ. ภยทสฺสาวี. อปฺปวิสยตฺาปนตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ, สามฺวิหิตตฺตา สีลา ทีสุ จ โหเตว.
อาสึสายํ คมฺยมานายํ กฺริยตฺถา อโก โหติ กตฺตริ. ชีวตูติ ชีวโก, นนฺทตูติ นนฺทโก, ภวตูติ ภวโก.
กรโต กตฺตริ ณโน โหติ. กโรตีติ การณํ, กตฺตรีติ กึ? กรณํ.
หาโต วีหิสฺมึ กาเล จ ณโน โหติ กตฺตริ. หายนา นาม วิหโย, หายโน สํวจฺฉโร, วีหิกาเลสูติ กึ? หาตา.
วิทสฺมา กู โหติ กตฺตริ. วิทู, โลกวิทู.
วิปุพฺพา ¶ าอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริ. วิฺู. วิโตติ กึ? ปฺา.
กมฺมโต ปรา าอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริ. สพฺพฺู, กาลฺู.
กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริ. กุมฺภกาโร, สรลาโว, มนฺตชฺฌาโย, พหุลาธิการา อิธ น โหติ อาทิจฺจํ ปสฺสติ, หิมวนฺตํ สุโณติ, คามํ คจฺฉติ. กฺวจีติ กึ? กมฺมกโร.
กมฺมโต ปรา คมา รู โหติ กตฺตริ. เวทคู ปารคู.
๔๓. สมานฺ ภวนฺต ยาทิตู-ปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา.
สมานาทีหิ ยาทีหิ โจปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รีริกฺขกา โหนฺติ. สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที สทิกฺโข สทิโส. อฺาที อฺาทิกฺโข อฺาทิโส. ภวาที ภวาทิกฺโข ภวาทิโส. ยาที ยาทิกฺโข ยาทิโส. ตฺยาที ตฺยาทิกฺโข ตฺยาทิโส. สมานาทีหีติ กึ? รุกฺโข วิย ทิสฺสติ. อุปมานาติ กึ? โส ทิสฺสติ. กมฺเมติ กึ? โส ¶ วิย ปสฺสติ. รการา อนฺตสราทิโลปตฺถา, กกาโร เอการาภาวตฺโถ.
ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา อ ฆณ ฆ กา โหนฺติ พหุลํ. อ-ปคฺคโห, นิคฺคโห, กโร, คโร, จโย, ชโย, รโว, ภโว, ปโจ, วโจ, อนฺนโท, ปุรินฺทโท, อีสกฺกโร, ทุกฺกโร, สุกโร. ฆณ-ภาเว ปาโก, จาโค, ภาโว, การเกปิ สฺายํ ตาว ปชฺชเตเนนาติ ปาโท, รุชตีติ โรโค, วิสตีติ เวโส, สรติ กาลนฺตรนฺติ สาโร ถิรํโส, ทรียนฺเต เอเตหีติ ทารา, ชีรยติ เอเตนาติ ชาโร, อสฺายมฺปิ ทาโย ทตฺโต, ลาโภ ลทฺโธ, ฆ-วโก, นิปโก, ก-ปิโย, ขิโป, ภุโช, อายุธํ.
ทาธาหิ พหุลมิ โหติ ภาวการเกสุ. อาทิ, นิธิ, วาลมิ.
วมาทีหิ ภาวการเกสฺวถุ โหติ. วมถุ, เวปถุ, (อวถุ, สยถุ).
กฺริยตฺถา ¶ กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุ. กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, อภิภู, สยมฺภู, ภตฺตคฺคํ, (ทานคฺคํ) สลากคฺคํ, สภา, ปภา.
กฺริยตฺตา ภาวการเกสฺวโน โหติ. คมนํ, ทานํ, สมฺปทานํ, อปาทานํ, อธิกรณํ, จลโน, ชลโน, โกธโน, โกปโน, มณฺฑโน, ภูสโน.
อิตฺถิลิงฺเค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ อโน จ พหุลํ. อ ติติกฺขา, วีมํสา, ชิคุจฺฉา, ปิปาสา, ปุตฺติยา อีหา ภิกฺขา, อาปทา, เมธา, โคธา, ณการา, หารา, ตารา, ธารา, อารา, กฺติ-อิฏฺิ, สิฏฺิ, ภิตฺติ, ภตฺติ, ตนฺติ ภูติ, ก-คุหา, รุชา, มุทา, ยก-วิชฺชา, อิชฺชา, ย-เสยฺยา, สมชฺชา, ปพฺพชฺชา, ปริจริยา, ชาคริยา, อนการณา, หารณา, เวทนา, วนฺทนา, อุปาสนา.
ชาหาอิจฺเจเตหิ นิ โหติตฺถิยํ. ชานิ, หานิ.
กรโต ริริโย โหติตฺถิยํ. กรณํ กิริยา. กถํ ‘กฺริยา’ติ? ‘‘กฺริยายํ’’ติ นิปาตนา.
กฺริยตฺถสฺส ¶ สรูเป-ภิเธยฺเย กฺริยตฺถา ปเร อิกิตี โหนฺติ, วจิ, ยุธิ, ปจติ, ‘อกาโร กกาโร’ติ อาทีสุ การสทฺเทน สมาโส, ยถา เอวกาโรติ.
๕๓. สีลาภิกฺขฺา-วสฺสเกสุ ณี.
กฺริยตฺถา ณี โหติ สีลาทีสุ ปตียมาเนสุ, อุณฺหโภชี, ขีรปายี, อวสฺสการี, สตนฺทายี.
๕๔. ถาวริตฺตร ภงฺคุร ภิทุร ภาสุร ภสฺสรา.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต สีเล คมฺยมาเน.
๕๕. กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวี.
ภูเต-ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา กฺตวนฺตุตฺตาวี โหนฺติ กตฺตริ. วิชิตวา, วิชิตาวี, ภูเตติ อธิกาโร ยาว ‘‘อาหารตฺถา’’ติ (๕-๖๐).
ภาเว กมฺเม จ ภูเต กฺโต โหติ. อาสิตํ ภวตา. กโต กโฏ ภวตา.
กฺริยารมฺเภ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ. ปกโต ภวํ กฏํ, ปกโต กโฏ ภวตา, ปสุตฺโต ภวํ, ปสุตฺตํ ภวตา.
๕๘. า-ส วส สิลิส สี รุห ชร ชนีหิ.
าทีหิ ¶ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ. อุปฏฺิโต คุรุํ ภวํ, อุปฏฺิโต คุรุ โภตา, อุปาสิโต คุรุํ ภวํ, อุปาสิโต คุรุ โภตา, อนุวุสิโต คุรุํ ภวํ, อนุวุสิโต คุรุ โภตา, อาสิลิฏฺโ คุรุํ ภวํ, อาสิลิฏฺโ คุรุ โภตา, อธิสฺสิโต ขโฏปิกํ ภวํ, อธิสฺสิตา ขโฏปิกา โภตา, อารฬฺโห รุกฺขํ ภวํ, อารุฬฺโห รุกฺโข โภตา, อนุชิณฺโณ วสลึ เทวทตฺโต, อนุชิณฺณา วสลี เทวทตฺเตน, อนุชาโต มาณวโก มาณวิกํ, อนุชาตา มาณวิกา มาณวเกน.
คมนตฺถโต อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ จ ยถาปตฺตฺจ, อิทเมสํ ยาตํ, อิห เต ยาตา, อิห เตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต ปโถ, อิทเมสมาสิตํ, อิห เต อาสิตา, อิหเตหิ อาสิตํ, ‘เทโว เจ วุฏฺโ สมฺปนฺนา สาลโย’ติ การณสามคฺคีสมฺปตฺติ เอตฺถาภิมตา.
อชฺโฌหารตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ, อิทเมสํ ภุตฺตํ, อิทเมสํ ปีตํ, อิห เตหิ ภุตฺตํ, อิห เตหิ ปีตํ, โอทโน เตหิ ภุตฺโต ปีตมุทกํ, อกตฺตตฺโถ โยควิภาโค, กถํ ‘ปีตา คาโว’ติ? ปีตเมสํ วิชฺชตีติ ปีตา, พาหุลกา วา, ‘ปสฺสินฺโน’ติ ยา เอตฺถ ภูตกาลตา, ตตฺร ตฺโต, เอวํ รฺํ มโต รฺํ อิฏฺโ, รฺํ พุทฺโธ, รฺํ ปูชิโต, เอวํ ¶ สีลิโต, รกฺขิโต, ขนฺโต, อากุฏฺโ, รุฏฺโ, รุสิโต, อภิพฺยาหโฏ, ทยิโย, หฏฺโ, กนฺตา, สํยโต, อมโต, ‘กฏฺ’นฺติ ภูตตายเมว เหตุโน, ผลํ ตฺวตฺร ภาวิ.
๖๑. ตุํ ตาเย ตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถาย.
ภวิสฺสติ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว ตุํ ตาเย ตเว โหนฺติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํ. กาตุํ คจฺฉติ, กตฺตาเย คจฺฉติ, กาตเว คจฺฉติ, อิจฺฉติ โภตฺตุํ กาเมติ โภตฺตุนฺติ อิมีนาว สิทฺธํ, ปุนพฺพิธาเน ตฺวิหาปิ สิยา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ, เอวํ สกฺโกติ โภตฺตุํ, ชานาติ โภตฺตุํ, คิลายติ โภตฺตุํ, ฆฏเต โภตฺตุํ, อารภเต โภตฺตุํ, ลภเต โภตฺตุํ, ปกฺกมติ โภตฺตุํ, อุสฺสหติ โภตฺตุํ, อรหติ โภตฺตุํ, อตฺถิ โภตฺตุํ, วิชฺชติ โภตฺตุํ, วฏฺฏ ติโภตฺตุํ, กปฺปติ โภตฺตุนฺติ. ตถา ปารยติ โภตฺตุํ, ปหุ โภตฺตุํ, สมตฺโถ โภตฺตุํ, ปริยตฺโต โภตฺตุํ, อลํ โภตฺตุนฺติ ภวติสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา. ตถา กาโล โภตฺตุํ. สมโย โภตุํ, เวลา โภตุนฺติ, ยถา โภตฺตุํมโน, โสตฺตุํ โสโต, ทฏฺุํ จกฺขุ, ยุชฺฌิตุํ ธนุ, วตฺตุํ ชโฬ, คนฺตุมโน, กตฺตุมลโสติ, อุจฺจารณนฺตุ วตฺตายตฺตํ. ภาเวติ กึ? กริสฺสามีติ คจฺฉติ, กฺริยายนฺติ กึ? ภิกฺขิสฺสํ อิจฺจสฺส ชฏา, ตทตฺถายนฺติ กึ? คจฺฉิสฺสโต เต ภวิสฺสติ ภตฺตํ โภชนาย.
๖๒. ปฏิเสเธ-ลํขลูนํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา.
อลํ ¶ ขลุสทฺทานํ ปฏิเสธตฺถานํ ปโยเค ตุนาทโย วา โหนฺติ ภาเว. อลํ โสตุน, ขลุ โสตุน, อลํ สุตฺวาน, ธลุ สุตฺวาน, อลํ สุตฺวา, ขลุ สุตฺวา, อลํ สุเตน, ขลุ โสเตน, อลํ ขลูนนฺติ กึ? มา โหตุ, ปฏิเสเธติ กึ? อลงฺกาโร.
เอโก กตฺตา เยสํ พฺยาปารานํ, เตสุ โย ปุพฺโพ, ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนาทโย โหนฺติ ภาเว, โสตุน ยาติ, สุตฺวาน, สุตฺวา วา, เอกกตฺตุกานนฺติกึ? ภุตฺตสฺมึ เทวทตฺเต ยฺทตฺโต วชติ, ปุพฺพาติ กึ? ภฺุชภิ จ ปจติ จ. ‘อปฺปตฺวา นทึ ปพฺพโต อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’ติ ภูธาตุสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเต. ‘ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ’ อิมินาว สิทฺธํ อาภิกฺขฺนฺตุ ทฺวิพฺพจนาวคมฺยเต. กถํ ‘ชีวคฺคาหํ อคาหยิ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉนฺตี’ติ อาทิ? ฆณนฺเตน กฺริยาวิเสสเนน สิทฺธํ ยถา ‘โอทนปากํ สยตี’ติ.
วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺตา นฺโต โห ติ กตฺตริ, ติฏฺนฺโต.
วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา มาโน โหติ, กตฺตริ. ติฏฺมาโน.
วตฺตมานตฺเถ ¶ วตฺตมานโต กฺรึยตฺถา ภาเว กมฺเมจ มาโน โหติ. ียมานํ, ปจฺจมาโน โอทโน.
อนาคตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เตนฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติ. สฺสนฺโต, สฺสมาโน, ียิสฺสมานํ, ปจฺจิสฺสมาโน โอทโน.
กฺริยตฺถา ปเร พหุลํ ณฺวาทโย โหนฺติ. จารุ, ทารุ.
ขฉสปฺปจฺจยนฺตานํ กฺริยตฺถานํ ปเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ. ติติกฺขา, ชิคุจฺฉา, วีมํสา.
ปโรกฺขายํ ปเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ. ชคาม, จกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตนฺตฺราปิ ยถาคมํ, ชหาติ, ชหิตพฺพํ, ชหิตุํ, ททฺทลฺลติ, จงฺกมติ. ‘โลลุโป, โมมูโหติ โอตฺตํ ตทมินาทิปาา.
อาทิภูตา สรา ปรเมกสฺสรํ ทฺเว โหติ, อสิสิสติ, อาทิสฺมาติ กึ? ชชคาร, สราติ กึ? ปปาจ.
ยํ ¶ ทฺวิภูตํ, น ตํ ปุน ทฺวิตฺตมาปชฺชเต, ติติกฺขิสติ, ชิคุจฺฉิสติ.
สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฏฺเมกสฺสรมาทิภูตมฺํ วา ยถาคมํ ทฺวิตฺตปชฺชเต, ปุปุตฺตียิสติ, ปุติตฺตียิสติ, ปุตฺตียิยิสติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สโร รสฺโส โหติ. ททาติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาทิโต-ฺสฺส พฺยฺชนสฺส โลโป โหติ. อสิสิสติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ. ปิปาสติ, ชิฆํสติ, ขฉเสสูติ กึ? ชหาติ, อสฺสาติ กึ? พุภุกฺขติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส คุปิสฺส อุสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ, ชิคุจฺฉติ.
ทฺวิตฺเต ปุเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา โหนฺติ. พุภุกฺขติ, จิจฺเฉท.
ทฺวิตฺเต ¶ ปุพฺเพสํ กวคฺคหานํ จวคฺคชา โหนฺติ ยถากฺกมํ. จุโกป, ชหาติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส มานสฺส วี โหติ ปรสฺส จ มํ, วีมํสติ.
สํสยโส-ฺสฺมึ วตฺตมานสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺส วา ติ โหติ. ติกิจฺฉติ, จิกิจฺฉติ, อสํสเยติ กึ? วิจิกิจฺฉติ.
อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺถานํ เอโอโหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเย. เจตพฺพํ, เนตพฺพํ, โสตพฺพํ, ภวิตพฺพํ.
ลหุภูตสฺส อุปนฺตสฺส ยุวณฺณสฺส เอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํ. เอสิตพฺพํ, โกสิตพฺพํ, ลหุสฺสาติ กึ? ธูปิตา, อุปนฺตสฺสาติ กึ? รุนฺธติ.
ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อา โหติ. การโก.
เต ¶ เอโออา กานุพนฺเธ นาคเม จ น โหนฺติ. จิโต, สุโต, ทิฏฺโ, ปุฏฺโ, นาคเม ‘วนา’ทินา (๑.๔๕) จินิตพฺพํ, จินิตุํ, สุณิตพฺพํ, สุณิตุํ ปาปุณิตพฺพํ, ปาปุณิตุํ, ธุนิตพฺพํ, ธุนิตุํ, ธุนนํ, ธุนยิตพฺพํ, ธุนาเปตพฺพํ, ธุนยิตุํ ธุนาเปตุํ, ธุนยนํ, ธุนาปนํ, ธุนยติ, ธุนาเปติ, ปีเนตพฺพํ, ปีนยิตุํ, ปีนนํ, ปีนิตุํ, ปีนยติ, สุโนติ, สิโนติ, ทุโนติ, หิโนติ, ปหิณิถพฺพํ, ปหิณิตุํ, ปหิณนํ.
เต กฺวจิ วา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุ. มุทิโต, รุทิตํ, โรทิตํ.
กานุพนฺธนาคมโต-ฺสฺมิมฺปิ เต กฺวจิ, นุ โหนฺติ. ขิปโก, ปนูทนํ, วธโก.
สิสฺส อา โหติ ปฺยาเทเส, นิสฺสาย.
สเร ปเร เอโอนํ อยอวา โหนฺติ. ชโย, ภโว, สรติ กึ? เชติ, อนุโภติ.
เอโอนํ ¶ อายาวา โหนฺติ สราโท ณานุพนฺเธ. นายยติ, ภาวยติ, ‘สยาเปตฺวา’ติอาทีสุ รสฺสตฺตํ.
อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ยุก โหติ ณาปิโต-ฺสฺมึ ณานุพนฺเธ. ทายโก, ณานุพนฺเธตฺเวว? ทานํ, อณาปิมฺหีติ กึ? ทาปยติ.
ปทาทีนํ ยุก โหติ กฺวจิ. นิปชฺชิตพฺพํ, นิปชฺชิตุํ นิปชฺชนํ, ปมชฺชิตพฺพํ, ปมชฺชิตุํ, ปมชฺชนํ, กฺวจีติ กึ? ปาโท.
รุธาทีนํ กฺวจิ มํ วา โหติ. รุนฺธิตุํ, รุชฺฌิตุํ, กฺวจิตฺเวว? นิโรโธ.
๙๔. กฺวิมฺหิ โลโป-นฺตพฺยฺชนสฺส.
อนฺตพฺยฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิ. ภตฺตํ คสนฺติ คณฺหนฺติ วา เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํ.
กฺริยตฺถานมนฺตพฺยฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต-ฺสฺมึ พฺยฺชเน. เภตฺตพฺพํ, พฺยฺชเนติ กึ? ภินฺทิตพฺพํ, อยกาเรติ กึ? ภิชฺชติ.
มการนการนฺตานํ ¶ กฺริยตฺถานํ นิคฺคหีตํ โหติ อยกาเร พฺยฺชเน. คนฺตพฺพํ, ชงฺฆา, พฺยฺชเนตฺเวว? คมนํ, อยกาเรตฺเวว? คมฺยเต.
พฺรูสฺส โอ น โหติ พฺยฺชเน. พฺรูมิ, พฺยฺชเนตฺเวว? อพฺรวิ.
ฆานุพนฺเธ จการชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ กคา โหนฺติ ยถากฺกมํ. วากฺยํ, ภาคฺยํ.
หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธ. อาฆาโต.
๑๐๐. กฺวิมฺหิ โฆ ปริปจฺจ-สโมหิ.
ปยฺยาทีหิ ปรสฺส หนสฺส โฆ โหติ กฺวิมฺหิ. ปลิโฆ, ปฏิโฆ, อฆํ รสฺสตฺตํ นิปาตนา, สงฺโฆ, โอโฆ.
ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เส. ชิฆํสา.
ทฺวิตฺเต ปเรสํ ชิตรานํ คี โหติ เส. วิชิคีสา, ชิคีสา.
ทฺวิตฺเต ¶ ปรสฺส ธาสฺส ห โหติ. ทหติ.
ทุสสฺส ทีโฆ โหติ ณิมฺหิ. ทุสิโต. ณิมฺหีติ กึ? ทุฏฺโ.
คุหิสฺส ทีโฆ โหติ สเร. นิคูหนํ สเรติ กึ? คุยฺหํ.
๑๐๖. มุหพหานฺจ เต กานุพนฺเธ-ตฺเว.
มุหพหานํ คุหิสฺส จ ทีโฆ โหติ ตการาโท กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต, มูฬฺโห, พาฬฺโห, คูฬฺโห, เตติ กึ? มุยฺหติ, กานุพนฺเธติ-กึ? มุยฺหิตพฺพํ, อตฺเวติ กึ? มุยฺหิตฺวาน, มุยฺหิตฺวา, ‘เต กานุพนฺเธ-ตฺเว’ติ อยมธิกาโร ยาว ‘‘สาสสฺส สิสฺเว’’ติ -๑๑๗.
วหสฺส อุสฺส ทีโฆ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต. วุฏฺโ.
ธา=ธารเณตีมสฺส หิ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต. นิหิโต, นิหิตวา.
คมาทีนํ ¶ รการนฺตานํ จ อนฺตสฺส โลโป โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต. คโต, ขโต, หโต, มโต, ตโต, สฺโต, รโต, กโต, เตตฺเวว? คมฺยเต, กานุพนฺเธตฺเวว? คนฺตพฺพํ, อตฺเวตฺเวว? คนฺตฺวาน, คนฺตฺวา.
วจาทีนํ วสฺส วา อุฏ โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. อุตฺตํ, วุตฺตํ, อุฏฺํ, วุฏฺํ, ‘อตฺเวตฺเวว? วตฺวาน, วตฺวา.
วจาทีนมสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ-สฺเว. วุตฺตํ, วุฏฺํ.
วทฺธสฺส อสฺส วา อุ โหติ กานุพนฺเธ ตฺเว. วุทฺโธ. วทฺโธ. อตฺเวตฺเวว? วทฺธิตฺวาน, วทฺธิตฺวา, กถํ ‘วุตฺตี’ติ? ‘‘วุตฺตีมตฺเต’’ติ ๓-๖๙. นิปาตนา, ‘วตฺตี’ติ โหเตว ยถาลกฺขณํ.
ยชสฺส ¶ ยสฺส ฏิยี โหนฺติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. อิฏฺํ, ยิฏฺํ, อตฺเวตฺเวว? ยชิตฺวาน, ยชิตฺวา.
าสฺสิ โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. ิโต, อตฺเวตฺเวว? ตฺวาน, ตฺวา.
คาปานมี โหติ กานพนฺเธ-ตฺเว. คีตํ, ปีตํ, อตฺเวตฺเวว? คายิตฺวา นิจฺจํ ยาคโม, ปาสฺส ตุ ปีตฺวาติ พหุลาธิการา.
ชนิสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. ชาโต. อตฺเวตฺเวว? ชนิตฺวา.
สาสสฺส สิส วา โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. สิฏฺํ, สตฺถํ, สิสฺโส, สาสิโย อตฺเวตฺเวว? อนุสาสิตฺวาน.
กรสฺส อา โหติ ตเว. กาตเว.
ตุมาทีสุ วา กรสฺสา โหติ. กาตุํ กตฺตุํ, กาตุน กตฺตุน, กาตพฺพํ กตฺตพฺพํ.
าธาตุสฺส ¶ ชา โหติ นกาเร. ชานิตุํ, ชานนฺโต, เนติ กึ? าโต.
สกอาปานํ กุกกุอิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ ณกาเร. สกฺกุณนฺโต, ปาปุณนฺโต, สกฺกุโณติ, ปาปุโณติ, เณติ กึ? สกฺโกติ, ปาเปติ.
นิสฺมา ปรสฺส จิสฺส โฉ โหติ. นิจฺฉโย.
ชรสทานมนฺตสรา ปโร อีม โหติ วิภาสา. ชีรณํ, ชีรติ, ชีราเปติ, นิสีทิตพฺพํ, นิสีทนํ, นิสีทิตุํ, นิสีทติ, วาติ กึ? ชรา, นิสชฺชา, ‘อีม วา’ติ โยควิภาคา อฺเสมฺปิ, อหีรถ, สํโยคาทิ โลโปตฺถสฺส.
๑๒๔. ทิสสฺส ปสฺส ทสฺส ทส ท ทกฺขา.
ทิสสฺส ปสฺสาทโย โหนฺติ วิภาสา. วิปสฺสนา, วิปสฺสิตุํ, วิปสฺสติ, สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ, ทสฺสนํ, ทสฺเสติ, ทฏฺพฺพํ. ทฏฺา, ทฏฺุํ, ทุทฺทโส, อทฺทส, อทฺทา, อทฺทํ, อทฺทกฺขิ, ทกฺขิสฺสติ, วาตฺเวว? ทิสฺสนฺติ พาลา.
สมานสทฺทโต ¶ ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รีวิกฺขเกสุ. สรี, สที, สริกฺโข, สทิกฺโข, สริโส, สทิโส.
ทหสฺส ทสฺส โฑ โหติ วา. ฑาโห, ทาโห, ฑหติ, ทหติ.
อาปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส ทสฺส โฬ โหติ อนฆณสุ. อาฬหนํ, ปริฬาโห.
๑๒๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภู.
ตฺยาทินฺตวชฺชิเตสุ ปจฺจเยสุ ‘อส=ภุวิ’อิจฺจสฺส ภู โหติ. ภวิตพฺพํ. อาเทสวิธานมสสฺสาปฺปโยคตฺถเมตสฺมึ วิสเย, เอเตน กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุสฺส อปฺปโยคาปิ าปิโต โหติ. อตฺยาทินฺเตสูติ กึ? อตฺถิ, สนฺโต, อตฺถิสฺสาติ กึ? อสฺสติสฺส มา โหตุ.
ออาโท, อาอาโท, สฺสาโท จ อตฺถิสฺส ภู โหติ. พภูว, อภวา, อภวิสฺสา, ภวิสฺสติ.
๑๓๐. นฺตมานนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป. นฺตาทิสูตฺถิสฺสาทิโลโป โหติ. สนฺโต, สมาโน, สนฺติ, สนฺตุ, สิยา, สิยุํ, เอเตสฺวีติ กึ? อตฺถิ.
๑๓๑. ปาทิโต าสฺส วา โห กฺวจิ.
ปาทีหิ ¶ กิริยาวิเสสโชตเกหิ สทฺเทหิ ปรสฺส าสฺส กฺวจิ โห วา โหติ. สณฺหนฺโต สนฺติฏฺนฺโต. สณฺหติ, สนฺติฏฺติ. ป ปรา อป สํ อนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติสุ อุ อภิ ปติ ปริ อุป อา ปาที. กฺวจีติ กึ? สณฺิติ.
ปาทิโต ปรสฺส ทาสฺส อิยง โหติ กฺวจิ. อนาทิยิตฺวา, สมาทิยติ, กฺวจิตฺเวว? อาทาย.
ปาทิโต ปรสฺส กรสฺส กฺวจิ ข โหติ. สงฺขาโร, สงฺขรียติ, กรสฺสาติ อวตฺวา กโรติสฺสาติ วจนํ ติมฺหิ จ วิกรณุปฺปตฺติาเปตุํ.
ปุรา อิจฺจสฺมา นิปาตา ปรสฺส กรสฺส ข โหติ. ปุรกฺขตฺวา, ปุเรกฺขาโร-เอตฺตํ ตทมินาทิปาา.
นิสฺมา ปรสฺส กมสฺส กฺวจิ ข โหติ, นิกฺขมติ, กฺวจิตฺเวว? นิกฺกโม.
อิวณฺณุวณฺณตฺตานํ กฺริยตฺถานมิยงุวง โหติ สเร กฺวจิ. เวทิยติ, พฺรุวนฺติ, สเรติ กึ? นิเวเทติ, พฺรูติ, กฺวจิตฺเวว? ชยติ, ภวติ.
าทิโต-ฺสฺส ¶ อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส อี โหติ กฺเย. ทียติ, อฺาทิสฺสาติ กึ? ายติ, ตายตึ.
ตนสฺส อา โหติ วา กฺเย. ตายเต, ตฺเต.
สรนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ทีโฆ โหติ กฺเย, จียเต, สูยเต.
สการนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺสา-นนฺตรสฺส ตการสฺส โหติ. ตุฏฺโ, ตุฏฺวา, ตุฏฺพฺพํ, ตุฏฺิ, อนนฺตรสฺสาติ กึ? ตุสฺสิตฺวา.
กสสฺมา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส โหติ กสสฺส วา อิม จ. กิฏฺํ, กฏฺํ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? กสิตพฺพํ.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต.
ปุจฺฉาทีหิ ¶ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตการสฺส โหติ. ปุฏฺโ, ภฏฺโ, ยิฏฺโ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? ปุจฺฉิตฺวา.
เอเตหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ถ โหติ, สตฺถํ, วตฺถํ, ปสตฺถํ, สตฺถํ. กถมนุสิฏฺโ (วุฏฺโ) ติ? ‘ตถนรานํ ฏฏฺณลา’ ๑-๕๒ ติ ฏฺโ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? สาสิตุํ.
ธการหการภการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ธ โหติ. วุทฺโธ, ทุทฺธํ, ลทฺธํ.
ทหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติ. ทฑฺโฒ.
พหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส โฒ โหติ, พหสฺสุม จ ฒสนฺนิโยเคน. พุฑฺโฒ.
รหาทีหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ โฬ จานฺตสฺส. อารุฬฺโห, คูฬฺโห, วูฬฺโห, พาฬฺโห, (โอคาฬฺโห), อนนฺตรสฺสาตฺเวว? อาโรหิตุํ.
มุหา ¶ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ วา โฬ จานฺตสฺส หสนฺนิโยเคน. มูฬฺโห, มุทฺโธ.
๑๕๐. ภิทาทิโต โน กฺตกฺตวนฺตูนํ.
ภิทาทิโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โน โหติ. ภินฺโน ภินฺนวา, ฉินฺโน ฉินฺนวา, ฉนฺโน ฉนฺนวา, ฉินฺโน ขินฺนวา, อุปฺปนฺโน อุปฺปนฺนวา, สินฺโน, สินฺนวา, สนฺโน สนฺนวา, ปีโน ปีนวา, สูโน สูนวา, ทีโน ทีนวา, ฑีโน ฑีนวา, ลีโน ลีนวา, ลูโน ลูนวา, กฺตกฺตวนฺตูนนฺติ กึ? ภิตฺติ, ฉิตฺติ, เภตฺตุํ, เฉตฺตุํ.
ทาโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติ. ทินฺโน, ทินฺนวา.
กิราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ณ โหติ, กิณฺโณ กิณฺณวา, ปุณฺโณ ปุณฺณวา, ขีโณ ขีณวา.
ตราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส ริณฺโณ โหติ. ติณฺโณ ติณฺณวา, ชิณฺโณ ชิณฺณวา, จิณฺโณ จิณฺณวา.
ภนฺชาทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ค โหติ. ภคฺโค ภคฺควา, ลคฺโค ลคฺควา, นิมุคฺโค นิมุคฺควา, สํวิคฺโค สํวิคฺควา.
สุสา ¶ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติ. สุกฺโข สุกฺขวา.
ปจา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติ. ปกฺโก ปกฺกวา.
มุจา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก วา โหติ. มุกฺโก มุตฺโต, มุกฺกวา มุตฺตวา. ‘สกฺโก’ติ ณฺวาทีสุ สิทฺธํ, กฺตกฺตวนฺตูสุ สตฺโต, สตฺตาวาตฺเวว โหติ.
วฑฺฒา ปรสฺส กฺติสฺส ตสฺส โลโป โหติ. วฑฺฒิ.
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหติ, อภิภู.
ณิณาปีนํ โลโป โหติ เตสุ ณิณาปีสุ. กาเรนฺตํ ปโยชยติ กาเรติ การาปยติ.
วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหติ. อุทปาทิ, หนฺติ.
กฺริยตฺถา ¶ ปรสฺส มานสฺส มการสฺส โลโป โหติ กฺวจิ. กราโณ, กฺวจีติ กึ? กุรุมาโน.
ิลานเม โหติ กฺวจิ. คเหตฺวา, อเทนฺติ, กฺวจิตฺเวว? วปิตฺวา.
ตฺวาสฺส วา ปฺโย โหติ สมาเส. ปกาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ ติ ๕-๘๘ วิเสสนตฺโถ. อภิภูย, อภิภวิตฺวา, สมาเสติ กึ? ปตฺวา, กฺวจาสมาเสปิ พหุลาธิการา ‘ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย’.
กฺตฺวาสฺส วา ตุํยานา โหนฺติ สมาเส กฺวจฺจิ. อภิหฏฺุํ อภิหริตฺวา, อนุโมทิยาน อนุโมทิตฺวา, อสมาเสปิ พหุลาธิ การา, ทฏฺุํ ทิสฺวา, เอสมปฺปวิสยตาาปนตฺโถ โยควิภาโค.
หนสฺมา ปรสฺส กฺตฺวาสฺส รจฺโจ วา โหติ สมาเส. อาหจฺจ, อาหนิตฺวา.
สาสาธีหิ ปรา กรา ปรสฺส กฺตฺวสฺส จจริจฺจา โหนฺติ ยถากฺกมํ. สกฺกจฺจ สกฺกริตฺวา, อสกฺกจฺจ อสกฺกริตฺวา, อธิกิจฺจ อธิกริตฺวา.
อิอิจฺจสฺมา ¶ ปรสฺส กฺตฺวาสฺส จฺโจ วา โหติ. อธิจฺจ อธียิตฺวา, สเมจฺจ สเมตฺวา.
ทิสโต กฺตฺวาสฺส วานวา โหนฺติ วา ทิสสฺส จ ส กาโร ตํสนฺนิโยเคน. สสฺส สวิธานํ ปรรูปพาธนตฺถํ. ทิสฺวาน, ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา, กถํ ‘นาทฏฺา ปรโต โทส’นฺติ? าปกา ตฺวาสฺส วโลโป, เอวํ ‘ลทฺธา ธน’นฺติ อาทีสุ.
กฺริยตฺถา ปรสฺส พฺยฺชนาทิปฺปจฺจยสฺส ิ วา โหติ. ภฺุชิตุํ โภตฺตุํ, พฺยฺชนสฺสาติ กึ? ปาจโก.
รนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติ. อรณํ, สรณํ.
รนฺตโต ปเรสํ นฺตมานตฺยาทีนํ นสฺส โณ น โหติ, กโรนฺโต, กุรุมาโน, กโรนฺติ.
เอเตสํ วา จฺฉง โหติ นฺตมานตฺยาทีสุ. คจฺฉนฺโต คจฺฉมาโน คจฺฉติ, ยจฺฉนฺโน ยจฺฉมาโน ยจฺฉติ, อิจฺฉนฺโต อิจฺฉมาโน อิจฺฉติ ¶ อจฺฉนฺโต อจฺฉมาโน อจฺฉติ, ทิจฺฉนฺโต ทิจฺฉมาโน ทิจฺฉติ, วาติ กึ? คมิสฺสติ, ววตฺถิตวิภาสา-ยํ, เตนาฺเสุ จ กฺวจิ-อิจฺฉิตพฺพํ อิจฺฉา อิจฺฉิตุํ, อจฺฉิตพฺพํ อจฺฉตุํ, อฺเสฺจ โยควิภาคา-ปเวจฺฉติ.
เอเตสมียง วา โหติ นฺตมานตฺยาทีสุ. ชียนฺโต ชีรนฺโต, ชียมาโน ชีรมาโน, ชียติ ชีรติ, มียนฺโต มรนฺโต, มียมาโน มรมาโน, มียติ มรติ.
าปานํ ติฏฺปิวา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุ. ติฏฺนฺโต, ติฏฺมาโน, ติฏฺติ, ปิวนฺโต, ปิวมาโน, ปิวติ, วาตฺเววิ? าติ, ปาติ.
คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุ. ฆมฺมนฺโต, คจฺฉนฺโต, วชฺชนฺโต วทนฺโต, ทชฺชนฺโต ททนฺโต.
๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิรา.
กรสฺส สโอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุ. กุพฺพนฺโต กยิรนฺโต กโรนฺโต, กุพฺพมาโน กุรุมาโน กยิรมาโน, กราโณ, กุพฺพติ กยิรติ กโรติ, กุพฺพเต กุรุเต, กยิรเต, ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส ภิยฺโย มานปรจฺฉกฺเกสุ กุรุ, กฺวจิเทว ปุพฺพฉกฺเก ‘อคฺฆํ กุรุตุ, โน ภวํ, โสสฺสาติ วุตฺตตฺตา กตฺตริเยวิเม.
คหสฺส ¶ วา เฆปฺโป โหติ นฺตมานตฺยาทีสุ. เฆปฺปนฺโต, เฆปฺปมาโน, เฆปฺปติ, วาตฺเวว? คณฺหติ.
คหสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติ. คณฺหิตพฺพํ, คณฺหิตุํ, คณฺหนฺโต.
อิติโมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ขาทิกณฺโฑ ปฺจโม.