📜
๖. ฉฏฺโ กณฺโฑ (ตฺยาทิ)
๑. วตฺตมาเน ติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห.
วตฺตมาเน อารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ตฺยาทโย โหนฺติ. คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉสิ คจฺฉถ, คจฺฉามิ คจฺฉาม, คจฺฉเต คจฺฉนฺเต, คจฺฉเส คจฺฉวฺเห, คจฺเฉ คจฺฉามฺเห. กถํ ‘ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ, ปุรา มรามี’ติ? วตฺตมานสฺเสววตฺตุมิฏฺตฺตา ตํสมีปสฺส ตคฺคหเณน คหณา, ปุเรปุราสทฺเทหิ วา อนาคตตฺตาวคเม ตทา ตสฺส วตฺตมานตฺตา, กาลพฺยตฺตโย วา เอโส, ภวนฺเตว หิ กาลนฺตเรปิ ตฺยาทโย พาหุลกา ‘สนฺเตสุ ปริคูหามิ, มา จ กิฺจ อิโต อทํ’ ‘กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺส, ‘อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสํ’ อติเวลํ น มสฺสิสฺส’นฺติ.
๒. ภวิสฺสติ ¶ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห.
ภวิสฺสติ อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติ. คมิสฺสติ คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสสิ คมิสฺสถ, คมิสฺสามิ คมิสฺสาม, คมิสฺสเต คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเส คมิสฺสวฺเห, คมิสฺสํ คมิสฺสามฺเห.
นามสทฺเท นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺหเย จ คมฺยมาเน สฺสตฺยาทโย โหนฺติ. อิเม หิ นาม กลฺยาณธมฺมา ปฏิชานิสฺสนฺติ, น หิ นาม ภิกฺขเว ตสฺส โมฆปุริสสฺส ปาเณสุ อนุทฺทยา ภวิสฺสติ, กถํ หิ นาม โส ภิกฺขเว โมฆปุริโส สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กริสฺสติ? ตตฺถ นาม ตฺวํ โมฆปุริส มยา วิราคาย ธมฺเม เทสิเต สราคาย เจเตสฺสสิ? อตฺถิ นาม ตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภฺุชิสฺสสิ, อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโม. วิมุเย-อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภุตํ วต โภ สนฺเตน วต โภ ปพฺพชิตา วิหาเรน วิหรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สฺี สมาโน ชาคโร ปฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อภิกฺกนฺตานิ เนว ทกฺขติ น ปน สทฺทํ โสสฺสติ, อจฺฉริยํ อนฺโธ นาม ปพฺพตมาโรหิสฺสติ, พธิโร นาม สทฺทํ โสสฺสติ.
๔. ภูเต อีอุํ โอตฺถ อึ มฺหา อา อู เส วฺหํ อ มฺเห.
ภูเต ปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อี อาทโย โหนฺติ. อคมี อคมุํ, อคโม อคมิตฺถ, อคมึ อคมิมฺหา ¶ , อคมา อคมู, อคมิเส อคมิวฺหํ, อคม อคมิมฺเห. ภูตสามฺวจนิจฺฉายมนชฺชตเนปิ ‘สุโว อโหสิ อานนฺโท’.
๕. อนชฺชตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อึ มฺหเส.
อวิชฺชมานชฺชตเน ภูเต-ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อาอาทโย โหนฺติ.
อาายฺยา จ อุฏฺานา, อาายฺยา จ สํเวสนา;
เอสชฺชตโน กาโล, อหรุภตฑฺฒรตฺตํ วา.
อคมา อคมู, อคโม, อคมตฺถ, อคม อคมมฺหา, อคมตฺถ อคมตฺถุํ, อคมเส อคมวฺหํ, อคมึ อคมมฺหเส. อฺปทตฺโถ กึ? อชฺช หิยฺโย วา อคมาสิ.
๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ตฺถ อ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อิ มฺเห.
อปจฺจกฺเข ภูตานชฺชตเน-ตฺเถ วุตฺตมานโต กฺริยาตฺถา อ อาทโย โหนฺติ. ชคาม ชคมุ, ชคเม ชคปิตฺถ, ชคม ชคมิมฺห, ชคมิตฺถ ชคมิเร, ชคมิตฺโถ ชคมิวฺโห, ชคมิ ชคมิมฺเห. มูฬฺหวิกฺขิตฺตพฺยาสตฺตจิตฺเตน อตฺตนาปิ กฺริยากตาภินิพฺพตฺติตกาเล-นุปลทฺธา สมานา ผเลนา-นุมียมานา ปโรกฺขาว วตฺถุโต, เตนุตฺตมวิสเยปิ ปโยคสมโว.
๗. เอยฺยาโท วาติปตฺติยํ สฺสา สฺสํ สุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา สฺสถ สฺสึสุ สสฺเส สฺสวฺเห สฺสึ สฺสามฺหเส.
เอยฺยาโท ¶ วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติ วิภาสา. วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยายาติปตนมนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติ, เอเต จ สฺสาทโย สามตฺถิยาตีตานาคเตสฺเวว โหนฺติ น วตฺตมาเน ตตฺร… กฺริยาติปตฺยสมฺภวา, สเจ ปมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา อรหา อภวิสฺสา, ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสา น สกฏํ ปริยา ภวิสฺสา, ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสํสุ, อคมิสฺเส อคมิสฺสถ, อคมิสฺสํ อคมิสฺสามฺหา, อคมิสฺสถ อคมิสฺสึสุ, อคมิสฺสเส อคมิสฺสวฺเห, อคมิสฺสึ อคมิสฺสามฺหเส, น สกฏํ ปริยาภวิสฺสา, วาติกึ? ทกฺขิเณ น เจ คมิสฺสติ น สกฏํ ปริยา ภวิสฺสติ.
๘. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยวฺโห เอยฺยํ เอยฺยามฺเห.
เหตุภูตายํ เอลภูตายฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย วา โหนฺติ, สเจ สงฺขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ น นิรุชฺเฌยฺยุํ, ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺย น สกฏํ ปริยาภเวยฺย, ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺยุํ, คจฺเฉยฺยาสิ คจฺเฉยฺยาถ, คจฺเฉยฺยามิ คจฺเฉยฺยาม, คจฺเฉถ คจฺเฉรํ, คจฺเฉโถ คจฺเฉยฺยวฺโห, คจฺเฉยฺยํ คจฺเฉยฺยามฺเห, น สกฏํ ปริยฺยาภเวยฺย, ภวนํ คมนํ จ เหตุ, อนิรุชฺฌนํ อปริยาภวนํ จ ผลํ, อิห กสฺมา น โหติ ‘หนฺตีหิ ปลายติ, วสฺสตีติ ธาวติ, หนิสฺสตีติ ปลายิสฺสตี’ติ? อิติ สทฺเทเนว เหตุเหตุมนฺตตาย โชติตตฺตา, วาติ กึ? ทกฺขิเณน เจ คมิสฺสติ น สกฏํ ปริยาภวิสฺสติ.
ปฺโห=สมฺปุจฺฉนํ ¶ สมฺปธารณํ นิรูปณํ การิยานิจฺฉยนํ ปตฺถนา=ยาจนํ อิฏฺาสึ ภนฺจ, วิธิ=วิธานํ นิโยชนํ กฺริยาสุ พฺยาปารณา, สา จ ทุวิธาว สาทรานาทรวเสน… วิสยเภเทน ภินฺนายปิ ตทุภยานติวตฺตนโต, เอเตสุ ปฺหาทีสุ กฺริยตฺถโต เอยฺโยทโย โหนฺติ, ปฺเห - กิมายสฺมา วินยํ ปริยาปุเณยฺย? อุทาหุ ธมฺมํ, คจฺเฉยฺยํ วาหํ อุโปสถํ น วา คจฺเฉยฺยํ, ปตฺถนายํ-ลเภยฺยา-หํ ภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ, ปสฺเสยฺยํ ตํ วสฺสสตํ อโรคํ, วิธิมฺหิ-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ ปฺุํ กเรยฺย, อิห ภวํ ภฺุเชยฺย, อิห ภวํ นิสีเทยฺย, มาณวกํ ภวํ อชฺฌาเปยฺย, อนฺุาปตฺตกาเลสุปิ สิทฺธาว… ตตฺถาปิ วิธิปฺปตีติโต, อนฺุายํ-เอวํ กเรยฺยาสิ, ปตฺตกาเล-กฏํ กเรยฺยาสิ, ปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, เอตสฺส ภควา กาโล เอตสฺส สุคต กาโล ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปยฺย, เปสเนปิจฺฉนฺติ ‘คามํ ตฺวํ ภเณ คจฺเฉยฺยาสิ’.
๑๐. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สฺสุ วฺโห เอ อามเส.
ปฺหาทีสฺเวเต โหนฺติ กฺริยตฺถโต. คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุ, คจฺฉาหิ คจฺฉถ, คจฺฉามิ คจฺฉาม, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉสฺสุ คจฺฉวฺโห, คจฺเฉ, คจฺฉามเส, ปฺเห-กินฺนุ ขลุ โภ พฺยากรณมธียสฺสุ, ปตฺถนายํ-ททาหิ เม, ชีวตุ ภวํ, วิธิมฺหิ-กฏํ กโรตุ ภวํ, ปฺุํ กโรตุ ¶ ภวํ, อิห ภวํ ภฺุชตุ, อิห ภวํ นิสีทตุ, อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขํ, เปสเน-คจฺฉ ภเณ คามํ, อนุมติยํ - เอวํ กโรหิ, ปตฺตกาเล-กาโล-ยํ เต มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ.
สตฺติยํ อร หตฺเถ จ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ. ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ สตฺโต อรโห.
สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโย โหนฺติ วิภาสา. อปิ ปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺย, กฺริยาติปตฺติยนฺตุ สฺสาที-อสนิยาปิ หโต นาปติสฺสา, สมฺภาเวมิ สทฺทหามิ อวกปฺเปมิ ภฺุเชยฺย ภวํ ภฺุชิสฺสติ ภวํ อภฺุชิ ภวํ, กฺริยาติปตฺติยนฺตุ สฺสาที-สมฺภาเวมิ นาภฺุชิสฺสา ภวํ.
มา โยเค สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติ. มา สุ ปุนปิ เอวรูปมกาสิ, มา ภวํ อคมา วนํ, วาตฺเวว? มา เต กามคุเณ ภมสฺสุ จิตฺตํ, มา ตฺวํ กริสฺสสิ, มา ตฺวํ กเรยฺยาสิ, อสกกาลตฺโถยมารมฺโภ, พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรสมฺพนฺเธนานาคตกาลตา ปตียเต, เอวํ กโต กโฏ สฺเว ภวิสฺสติ, ภาวิ กิจฺจมาสีติ.
ลุนาหิ ¶ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนสฺสุ ลุนสฺสุตฺเววายํ ลุนา-ตีติ ตฺวาทีนเมเวตํ มชฺฌิมปุริเสกวจนานมาภิกฺขฺเ ทฺวิพฺพวจนํ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘เอว เมส ตุริโต อฺเปิ นิโยเชนฺโตวิย กิริยํ กโรตี’ติ, เอวํ ลุนาถ ลุนาถตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนวฺโห ลุนวฺโหตฺเววายํ ลุนาติ, ตถา กาลนฺตเรสุปิ ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ อลุนิ, อลุนา, ลุลาว, ลุนิสฺสตีติ, เอวํ สฺสุมฺหิ จ โยชนียํ, ตถา สมุจฺจเยปิ มมฏ, วิหารมเฏตฺเววายมฏติ, มมฏสฺสุ, วิหารมฏสฺสุตฺเววายมฏติ, พฺยาปารเภเท ตุสามฺวจนสฺเสว พฺยาปกตฺตา อนุปฺปโยโค ภวติ, โอทนํ ภฺุช, ยาคุํ ปิว, ธานา ขาเทตฺเววาย-มชฺโฌหรติ.
๑๔. ปุพฺพปรจฺฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปมา.
เอกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทฺสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานํ มชฺฌิมุตฺตมปมา ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ยถากฺกมํ กฺริยตฺถา, อุตฺตมสทฺโท-ยํ สภาวโต ตติยทุเก รุฬฺโห, ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเห, อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม, อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเห, โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเต, สามตฺถิยา ลทฺธตฺตา อปฺปยุชฺชมาเนสุปิ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ภวนฺติ. คจฺฉสิ, คจฺฉถ, คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห, คจฺฉามิ, คจฺฉาม, คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห, คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเต, คจฺฉนฺเต.
อาอาโท ¶ อีอาโท สฺสา อาโท จ กฺริยตฺถสฺส วา อ โหติ. กาโร-นุพนฺโธ, อคมา, คมา, อคมี, คมี, อคมิสฺสา, คมิสฺสา.
พฺรูสฺส อาโห โหติ ออาทีสุ. อาห, อาหุ.
ออาทีสุ ภูสฺส วุก โหติ. กกาโร-นุพนฺโธ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, พภูว.
ออาทีสุ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อ โหติ, พภูว.
อาหาเทสา ปรสฺส อุสฺส อํสุวา โหติ. อหํสุ, อาหุ.
อาหา ปเรสํ ติอนฺตีนํ ฏฏู โหนฺติ. ฏการา สพฺพาเทสตฺถา, อาห, อาหุ, อโตเยว จ าปกา ติอนฺตีสุ จ พฺรูสฺสา-โห.
อีอาทีสุ วจสฺส โอม โหติ. มกาโร-นุพนฺโธ, อโวจ, อีอาโทติ กึ? อวจา.
๒๒. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺวทฺวิตฺเต.
อทฺวิเต ¶ วตฺตมานสฺส ทาสฺส ทํ วา โหติ มิเมสุ. ทมฺมิ เทมิ, ทมฺม เทม, อทฺวิตฺเตติ กึ? ททาธิ ททาม.
กรสฺส สโอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุ. กุมฺมิ กุมฺม, กโรมิ กโรม.
กรสฺส สโอการสฺส กา โหติ วา อีอาทีสุ. อกาสิ อกริ, อกํสุ อกรึสุ, อกา อกรา.
กรสฺส โสสฺส หาสฺส จ อาหง วา โหติ สฺเสน สห. กาหติ กริสฺสติ, อกาหา อกริสฺสา, หาหติ หายิสฺสติ, อหาหา อหายิสฺสา.
ลภาทีนํ จฺฉง วา โหติ สฺเสนสห. อลจฺฉา อลภิสฺสา, ลจฺฉติ ลภิสฺสาติ, อวจฺฉา อวสิสฺสา, วจฺฉติ วสิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉา อจฺฉินฺทิสฺสา, เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ, อเภจฺฉา อภินฺทิสฺสา, เภจฺฉติ ภินฺทิสฺสติ, อรุจฺฉา อโรทิสฺสา, รุจฺฉติ โรทิสฺสตี ¶ , อฺสฺมิมฺปิ ฉิทสฺส วา จฺฉง โยควิภาคา, อจฺเฉจฺฉุํ อจฺฉนฺตึสุ, อฺเสฺจ คจฺฉํ คจฺฉิสฺสํ.
ภุชาทีนํ กฺขง วา โหติ สฺเสน สห. อโภกฺขา อภฺุชิสฺสา, โภกฺขติ ภฺุชิสฺสติ, อโมกฺขา อมฺุจิสฺสา, โมกฺขติมฺุจิสฺสติ, อวกฺขา อวจิสฺสา, วกฺขติ วจฺจิสฺสติ, ปาเวกฺขา ปาวิสิสฺสา, ปเวกฺขติ ปวิสิสฺสติ, วิสสฺสา-ฺสฺมิมฺปิ วา กฺขง โยควิภาคา ปาเวกฺขิ, ปาวิสิ.
อาอาโท อีอาโท อ หรสฺส อา โหติ วา. อหา อหรา, อหาสิ อหริ.
อาอาโท อีอาโท อ คมิสฺส อา โหติ วา. อคา อคมา, อคา อคมี.
ฑํสสฺส คมิสฺส จ ฉง วา โหติ อาอีอาทีสุ. อฑฺฉา อฑํสา, อฑฺฉิ อฑํสี, อคฺฉา อคจฺฉา, อคฺฉิ อคจฺฉี.
๓๑. หูสฺส เหเหหิโหหิ สฺสตฺยาโท.
หูสฺส เหอาทโย โหนฺติ สฺสตฺยาโท. เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, โหหิสฺสติ.
กฺณากฺนาสุ ¶ กฺริยตฺถสฺส รสฺโส โหติ. กิณาติ, ธุนาติ.
๓๓. อา อี ุ มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา.
เอสํ วา รสฺโส โหติ. คม คมา, คมิ คมี, คมุ คมู, คมิมฺห คมิมฺหา, คมิสฺส คมิสฺสา, คมิสฺสมฺห คมิสฺสมฺหา.
กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติ. อกฺโกจฺฉิ อกฺโกสิ, อภิรุจฺฉิ อภิรุหิ.
๓๕. อ อี สฺสาอาทีนํ พฺยฺชนสฺสิ.
กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทีนํ สฺสอาทีนฺจ-พฺยฺชนสฺส อิ โหติ วิภาสา. พภุวิตฺถ, อภวิตฺถา, อนุภวิสฺสา, อนุภวิสฺสติ อนุโภสฺสติ หริสติ หสฺสติ, เอเตสนฺติ กึ? ภวติ, พฺยฺชนสฺสาติ กึ? พภูว.
พฺรูโต ปรสฺส ติสฺส อี วา โหติ. พฺรวีติ, พฺรูติ.
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อี วา โหติ. ปจียติ, ปจฺจติ.
๓๘. เอยฺยาถ สฺเส อ อา อีถานํ โอ, อ, อํ, ตฺถ, ตฺโถ, วฺโหก.
เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ ภเวยฺยาถ, ตฺวํ อภวิสฺส อภวิสฺเส, อหํ อภวํ ¶ อภว, โส อภวิตฺถ อภวา, โส อภวิตฺโถ, อภวี, ตุมฺเห ภวถวฺโห ภวถ, อาสหจริโตว อกาโร คยฺหเต, โถ ปน-นฺเต นิทฺเทสา ตฺวาทิสมฺพนฺธีเยว, ตสฺเสว วา นิสฺสิตตฺตา, นิสฺสยกรณมฺปิ หิ สุตฺตการาจิณฺณํ.
อุมีจฺจสฺส อึสุ อํสุ วา โหนฺติ. อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํ.
เออาเทสโต โออาเทสโต จ ปรสฺส อุมิจฺจสฺส สุํ วา โหติ. เนสุํ, นยึสุ, อสฺโสสุํ, อสฺสุํ, อาเทสตฺตาขฺยาปนตฺถํตฺตคฺคหณํ.
หูโต ปรสฺส อุมิจฺจสฺส เรสุํ วา โหติ. อเหสุํ, อหวุํ.
โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติ. ตฺวํ อภว, อภวิ, อภวิตฺถ, อภวิตฺโถ อภโว.
โอสฺส สิ วา โหติ. อโหสิ ตฺวํ อหุโว.
ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติ. อกาสิ อกา, อทาสิ อทา.
มฺหาตฺถานมฺห ¶ วา โหติ. อคมฺหมฺหา อคมิมฺหา, อคมุตฺถ อคมิตฺถ.
อิมิจฺจสฺส สิ วา โตติ มฺหาตฺถานฺจ พหุลํ. อกาสึ อกรึ, อกาสิมฺหา อกริมฺหา อกาสิตฺถ อกริตฺถ.
เอยฺยุมิจฺจสฺส ํ วา โหติ. คจฺฉุํ คจฺเฉยฺยุํ.
อโต ปรสฺส หิสฺส โลโป วา โหติ. คจฺฉ คจฺฉาหิ, อโตติ กึ? กโรหิ.
กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเส. อนฺวภวิสฺสา อนฺวภูยิสฺสา, อนุภวิสฺสติ อนุฉูยิสฺสติ.
๕๐. อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ ส สุ ส สถ สํ สาม.
อส=ภุวิจฺจสฺมา ปเรสํ เอยฺยาทิจฺฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ. อสฺส, อสฺสุ, อสฺส, อสฺสถ, อสฺสํ, อสฺสาม.
อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ อาทิภูตานํ ทฺวินฺนํ อิยา อิยุํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. สิยา, สิยุํ.
อตฺถิโต ¶ ปรสฺส ตการสฺส โถ โหติ. อตฺถิ, อตฺถุ.
อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิหิสุ, โฏ สพฺพาเทสตฺโถ. อสิ อหิ.
อตฺถิสฺมา ปเรสํ มิมานํ มฺหิมฺหา วา โหนฺติ, ตํสนฺนิโยเคนอตฺถิสฺส อฏ จ. อมฺหิ อสฺมิ, อมฺห อสฺม.
เอสุ มิเมสุ อตฺถิสฺส สกาโร โหติ. อสฺมิ อสฺม, ปรรูปพาธนตฺถํ.
อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทิมฺหิ. อาสิ, อาสุํ, อาสิ, อาสิตฺถ, อาสึ, อาสึ มฺหา.
อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุ. ปจาหิ, ปจามิ, ปจาม, มุยฺหามิ.
สกสฺมา กฺณาสฺสโขโหติ อีอาทีสุ. อสกฺขิ, อสกฺขึสุ.
สกสฺมา ¶ กฺณสฺสโข วา โหติ สฺเส. สกฺขิสฺสา สกฺกุณิสฺสา, สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติ.
เตสุ อีอาทิสฺเสสุ สุโต ปเรสํ กฺโณกฺณานํ โรฏ วา โหติ. อสฺโสสิ อสุณิ, อสฺโสสฺสา อสุณิสฺสา, โสสฺสติ สุณิสฺสติ.
๖๑. าสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ. สนาสฺส าสฺส นาโย วา โหติ ติมฺหิ. นายติ, ชานาติ.
าเทเส สนาสฺส าสฺส ชํ (วา) โหติ. ชฺา (ชาเนยฺย).
าโต เอยฺยาสฺส อิยาา โหนฺติ วา. ชานิยา, ชฺา ชาเนยฺย.
อีอาโท สฺสตฺยาโท จ าโต กฺนาโลโป วา โหติ. อฺาสิ อชานิ, สฺสติ ชานิสฺสติ.
าโต ปรสฺส สฺสสฺส หิ วา โหติ กมฺเม. ปฺายิหิติ ปฺายิสฺสติ.
เอติสฺมา ¶ ปรสฺส สฺสสฺส หิ โหติ วา. เอหิติ เอสฺสติ.
หนา สฺสสฺส ฉขา วา โหนฺติ. หฺฉามิ หนิสฺสามิ, ปฏิหงฺขามิ ปฏิหนิสฺสามิ.
หาโต ปรสฺส สฺสสฺส ห โหติ วา. หาหติ ชหิสฺสติ.
ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส โลโป วา โหติ. ทกฺขติ ทกฺขิสฺสติ, สกฺขติ สกฺขิสฺสติ, เหหิติ เหหิสฺสติโหหิติ โหหิสฺสติ.
กยิรา ปรสฺส เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺส โลโป โหติ. กยิรุํ, กยิราสิ, กยิราถ, กหิรามิ, กยิราม.
กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฏา โหติ. โส กยิรา.
กยิรา ปรสฺส เอถสฺส อา โหติ. กยิราถ.
ลภสฺมา ¶ อึอีอิจฺเจสํ ถํถา โหนฺติ วา. อลตฺถํ อลภึ, อลตฺถ อลภิ.
๗๔. คุรุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํ.
คุรุปุพฺพสฺมา รสฺสา ปเรสํ นฺเตนฺตีนํ เร วา โหติ. คจฺฉเร คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร คจฺฉนฺเต, คมิสฺสเร คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร คมิสฺสนฺเต, คุรุปุพฺพาติ กึ? ปจ, รสฺสติ กึ? โหนฺติ.
เอยฺยาทีนํ เฏ วา โหติ. โส กเร กเรยฺย, ตฺวํ กเร กเรยฺยาสิ, อหํ กเร กเรยฺยํ.
โอวิกรณสฺส อุ โหติ ปรจฺฉกฺเก วิสเย. ตนุเต.
โอวิกรณสฺส อุ โหติ วา กฺวจิ ปุพฺพจฺฉกฺเก. วนุติ วโนติ.
เอยฺยามสฺเสมุ วา โหติ อุ จ. ภเวมฺห, ภเวยฺยามุ ภเวยฺยาม.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโ.