📜
๗. สตฺตโม กณฺโฑ (ณฺวาทิ)
‘‘พหุลํ’’ ¶ (๑.๕๘) ‘‘กฺริยตฺถา’’ติ (๕.๑๔) จ สพฺพตฺถ วตฺถเต.
๑. จร ทร กร รห ชน สน ตล สาท สาธ กสาส จฏาย วาหิ ณุ.
จร-คติภกฺขเณสุ, ทร-ทรเณ, กร-กรเณ, รห-จาเค, ชน-ชนเน, สน-สมฺภตฺติยํ, ตล-ปติฏฺายํ, สาท-อสฺสาทเน, สาธ-สํสิทฺธิยํ, กส-วิเลขเน, อส-เขปเน, จฏ-เภทเน, อย-อิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, วา-คติคนฺธเนสุ, เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ ณุ โหติ. ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ (๕.๘๔) อุปนฺตสฺส อสฺส อา, จรติ หทเย มนฺุภาเวนาติ จารุ=โสภนํ. ทรียตีติ ทาร=กฏฺํ. กโรตีติ การุ=สิปฺปี, มฆ วา, วิสุกมฺโม จ. รหติ จนฺทาทีนํ โสภาวิเสสํ นาเสตีติ ราหุ=อสุรินฺโท. ชายติ คมนาคมนํ อเนนาติชานุ=ชงฺโฆรูนํ สนฺธิ. สเนติ อตฺตนิ ภตฺตึ อุปฺปาเทตีติ สานุ=คิริปฺปเทโส. ตลนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถ ทนฺตาติ ตาลุ=วทเนกเทโส. สา ทียติ อสฺสาทียตีติ สาทุ=มธุรํ. สาเธติ อตฺตปรหิตนฺติ สาธุ=สชฺชโน. กสียตีติ กาสุ=อาวาโฏ, อสติ สีฆภาเวน ปวตฺตตีติ อาสุ=สีฆํ. จฏติ ภินฺทติ อมนฺุภาวนฺติ จาฏุ=มนฺุโ. อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ=ชีวิตํ. ‘‘อสฺสา ณาปิมฺหิ ยุก’’ อิติ (๕.๙๑) ยุก- วาติ คจฺฉตีติ วายุ-วาโต.
๒. ภร ¶ มร จร ตร อร คร หน ตน มน ภม กิต ธน พํห กมฺพมฺพ จกฺข ภิกฺข สํกินฺทนฺท ยช ปฏาณาส วส ปส ปํส พนฺธา อุ.
ภร-ภรเณ, มร-ปาณจาเค, จร-คติภกฺขเณสุ, ตร ตรเณ, อร-คมเน, คร ฆร-เสจเน, คิราติ วา นิปาตนา อกาโร, หน-หึ สายํ, ตน-วิตฺตาเร, มน-าเณ, ภม-อนวฏฺาเน, กิต-นิวาเส, ธน-สทฺเท, พํห พฺรห พฺรูห-วุทฺธิยํ, กมฺพ-สํวรเณ, อมฺพ-สทฺเท, จกฺข อิกฺข ทสฺสเน, ภิกฺข-ยาจเน, สํกสงฺกายํ, อินฺท-ปรมิสฺสริเย, อนฺท-พนฺธเน, ยช-เทวปูชายํ, อฏ ปฏ-คมนถา, อณ-สทฺทตฺโถ, อส-เขปเน, วส-นิวาเส, ปสพาธเน, ปํส-นาสเน, พนฺธ-พนฺธเน, เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ อุ โหติ. ภรตีติ ภร=ภตฺตา. มรติ รูปกาเยน สเหวาติ มรุ=เทโว, นิชฺชลเทโส จ. จรียติ ภกฺขียตีติ จรุ=หพฺยปา โก. ตรนฺติ อเนนาติ ตรุ=รุกฺโข. อรติ สูนภาเวน อุทฺธํ คจฺฉตีติ อรุ=วโณ. ครติ สิฺจติ, คิรติ วมติ วา สิสฺเสสุ สิเนหนฺติ ครุ=อาจริโย. หนติ โอทนาทีสุ วณฺณวิเสสํ นาเสตีติ หนุ=วทเนกเทโส. ตโนติ สํสาร ทุกฺขนฺติ ตนุ-สรีรํ. มฺติ สตฺตานํ หิตาหิตนฺติ มนุ=ปชาปติ. ภมติ จลตีติ ภมุ=นยโน ปติฏฺานํ. เกตติ อุทฺธํ คจฺฉติ, อุปริ นิวสตีติ วา เกตุ=ธโช. ธนติ สทฺทํ กโรตีติ ธนุ=จาโป. พํห อิติ นิทฺเทสา อุมฺหิ นิจฺจํ นิคฺคหีตโลโป, พํหติ วุทฺธึ คจฺฉตีติ พหุ=อนปฺปกํ. กมฺพติ สํวรํ กโรตีถิ กมฺพุ=วลโย, สงฺโข ¶ จ. อมฺพติ นาทํกโรตีติ อมฺพุ=วาริ. จกฺขติ รูปนฺติ จกฺขุ=นยนํ. ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ=สมโณ. สํกิรตีติ สํกุ=สูลํ. อินฺทติ นกฺขตฺตานํ ปรมิสฺสริยํ ปวตฺเตตีติ อินฺทุ=จนฺโท. อนฺทนฺติ พนฺธนฺติ สตฺตา เอตายาติ อนฺทุ=สงฺขลิกา. ยชนฺติ อเนนาติ ยชุ=เวโท. ปฏติ พฺยตฺตภาวํ คจฺฉตีติ ปฏุ=วิจกฺขโณ. อณติ สุขุมภาเวน ปวตฺตตีติ อณุ=สุขุโม, วีหิเภโท จ. อสนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตหีติ อสโว=ปาณา. สุขํ วสนฺตฺยเนนาติ วสุ=ธนํ. ปสียติ พาธียติ สามิเกหีติ ปสุ. จตุปฺปโท. ปํสติ โสภาวิเสสํ นาเสตีติ ปํสุ=เรณุ. พนฺธียติ สิเนหภาเวนาติ พนฺธุ=าติ.
พนฺธ-พนฺธเน ติมสฺมา อู โหติ, พนฺธสฺส วธาเทโส จ. ปฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตนิ สตฺเถ พนฺธตีติ วธู-สุณิสา, อิตฺถีจ.
ชมฺพูอาทโย สทฺทาอูปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต, นิปาตนํ อปฺปตฺตสฺส ปาปนํ ปตฺตสฺส ปฏิเสโธ จ. ชนิสฺมา อู, พุกาคโม, ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) นสฺส นิคฺคหีตํ, ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ติ (๑.๔๑) นิคฺคหีตสฺส โม, ชายติ, ชนียตี วา ชมฺพู=รุกฺโข. ภมิสฺส อมโลโป, ภมติ กมฺปตีติ ภู=ภมุ. กโรติสฺมา อู, ตสฺส กนฺธุ จ, ‘‘ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน’’ติ (๕.๙๕) ธาตฺวนฺตสฺส พฺยฺชนสฺส ปรรูปตฺตํ, รุธิรุปฺปาทํ กโรตีติ กกฺกนฺธู=พทรี. ลมฺพ-อวสํสเน ¶ , อาปุพฺโพ, สํโยคาทิโลปทีฆรสฺสา, อาลมฺพติ อวสํสตีติ อลาพู=ตุมฺพิ. สร-คติ หึสาจินฺตาสุ, อูมฺหิ อภุก อพุก จ, สรติ คจฺฉตีติ สรภู=เอกา มหานที. สรติ ปาเณ หึสตีติ สรพู=ขุทฺทชนฺตุกวิเสโส. จมอทเน, จมติ ภกฺขติ นิวาปนฺติ จมู=เสนา. ตน-วิตฺถาเร, ตโนติ สํสารทุกฺขนฺติ ตนุ=สรีรํ, เอวมฺเปิ ปโยคโต ทฏฺพฺพา.
ตป-สนฺตาเป, อุส-ทาเห, วิธ-เวธเน, กุร-สทฺเท, ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, มุท-โตเส, เอเตหิ กุ, โหติ. กกาโรนุพนฺโธ ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕.๘๕) เอโอนมภาวตฺโถ. ตป อิติ นิทฺเทสโตว อสฺส อิตฺตํ, ตาปียตีติ ติปุ=โลหวิเสโส. อุสติ ทาหํ กโรตีติ อุสุ=สโร. เวธติ รํสีหิ ติมิรนฺติ วิธุ=จนฺโท. กุรติ กิจฺจากิจฺจํ วทตีติ กุรุ=ราชา, กุรโว=ชนปโท. ปุถติ มหนฺถภาเวน ปตฺถิรตีติ ปุถุ=วิตฺถิณฺโณ, โมทนํ, มุทียตีติ วา มุทุ=อถทฺโธ.
สินฺธุ อาทโย กุปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต. สนฺท-ปสฺสวเน, อสฺส อิตฺตํ, โธจานฺตา เทโส นิปาตนา, สนฺทติ ปสฺสวตีติ สินฺธุ=นทิ, วหิสุปนฺตสฺส ทีฆาทิพตฺเต, พาธิสฺส วานฺตหตฺเต จ, วหนฺตฺยเนนาติ พาหุ, พาธติ อุปทฺทเว วาเรตี ติ วา พาหุ=ภุโช. รํฆ-คมเน, นิคฺคหีตโลโป, รงฺฆติ ปวตฺตหิ ราชธมฺเมติ รฆุ=ราชา. วิท-ลาเภ, นการาคโม, วสฺส โพ, วินฺทตฺยเนน นนฺทนนฺติ พินฺทุ=กณิกา. มน-าเณ, นสฺส โธ, มฺติ ายติ ¶ มธุรนฺติ มธุ=มธุกรีหิ กตมธุ, รป ลป ชป ชปฺป-วจเน, อสฺสอิตฺตํ, รปติ ชปฺปติ มนฺตนฺตี ริปุ=ปจฺจามิตฺโต. สส-คติ หึ สาปาณเนสุ, อสฺส อุตฺตํ, สสติ ชีวตีติ สุสุ=ยุวา. อร คมเน, อสฺสอุตฺต มูตฺตฺจ, อรติ มหนฺตภาวํ คจฺฉตีติ อุรุ=มหา, อรติเนนาติ อูรุ-สตฺถิ. ขณ-อวทารเณ, อา ปุพฺโพ อนโลโป, อาขนตีติ อาขุ=อุนฺทูโร. ตรตรเณ, ตสฺส โถ, ตรตีติ ถรุ=ขคฺคาวยโว. ลํฆ-คติ โสสเนสุ ฆสฺส วา หตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป จ, ลงฺฆติ ปวตฺตติ ลฆุภาเวนาติ ลฆุ ลหู เอกตฺถา, (ภํช-โอมทฺทเน, ป-ปุพฺโพ, ชสฺส คตฺตํ, ปภฺชติ วิเสเสนาติ ปภงฺคุ=ภงฺคุโร.) า-คตินิวตฺติยํ, สุปุพฺโพ, าติ ปวตฺตติ สุนฺทรภาเวนาติ สุฏฺุ=โสภนํ, ทุปุพฺโพ าติ ปวตฺตติ อสุนฺทรภาเวนาติ ทุฏฺุ=อโสภนํ. เอวมฺเปิ วิฺเยฺยา.
กฺริยตฺถา พหุลํ อิ โหติ, อภ-เขปเน, อสียติ ขิปียตีติ อสิ=ขคฺโค. กส-วิเลขเน, กสียเต กสิ=กสนํ. มส-อามสเน, มสียตีติ มสิ=เมฬา. กุ-สทฺเท โอ อวาเทสา, กวติ กเถภีติ กวิ=กพฺพกาโร. รุสทฺเท, รวติ คชฺชตีติ รวิ=อาทิจฺโจ. สปฺป-คมเน, สปฺปติ ปวตฺตตีติ สปฺปิ=ฆตํ. คนฺถ-คนฺถเน, ‘‘ต ถ น รานํ ฏ ณลา’’ติ (๑.๒๕) นถานํ ณา, คนฺเถตีติ คณฺิ=ปพฺโพ, คณฺิจ. ราช-ทิตฺติยํ, ราชติ ปวตฺตตีติ ราชิ=ปาฬิ. กล-สงฺขฺยาเน, กลียติ ปริมียตีติ กลิ=ปาปํ. พล-ปาณเน, พลนฺติ ชีวนฺติ ¶ อเนนาติ พลิ=กโร. ธน-สทฺเท, ธนติ นทตีติ ธนิ=สทฺโท. อจฺจ อฺจ-ปูชายํ, อจฺจียติ ปูชียตีติ อจฺจิ=ชาลา. วล วลฺล-สํวรเณ, วลนํ สํโกจนํ วลิ=อุทราทีสุ ปลิ, วลฺลียนฺติ สํวรียนฺติ สตฺตา เอตายาติ วลฺลิ=ลตา. วิมฺหิ วลี วลฺลีติปิ โหติ, โสเยวตฺโถ, เอวมฺเปิ.
ทธิอาทโย สทฺทา อิปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต. ธา-ธารเณ, ทฺวิภาโว นิปาตนา, ฆตมาทธาตีติ ทธิ=โคร สวิเสโส. อํห-คมเน, นิคฺคหีตโลโป, อํหติ คจฺฉตีติ อหิ=สปฺโป. กมฺป จลเน, สํโยคาทิโลโป, กมฺปติ จลตีติ กปิ=วานโร. มน-าเณ, อสฺส อุตฺตํ, มนติ ชานาตีติ มุนิ=สมโณ. นสฺส ณตฺตํ, มนติ มหคฺฆภาวํ คจฺฉตีตี มณิ=รตนํ. อิกฺข จกฺข-ทสฺสเน, อิสฺส อตฺตํ อิกฺขติ อเนนาติ อกฺขิ=นยนํ. กมปวิกฺเขเป, อสฺส อิตฺตํ, กมติ ยาตีติ กิมิ=ขุทฺทชนฺตุกวิเสโส. ตร ตรเณ, ติตฺติราเทโส, ตุริโต ตรติ ยาตีติ ติตฺติริ=ปกฺขิวิเสโส. กีฬ-วิหาเร, อีสฺส เอตฺตํ, กีฬนํ เกฬิ=กีฬา. อุสิสฺมา อิสฺส ขลุ, อุสติ ทหตี อุกฺขลิ=ภาชนํ, เอวมฺเปิ.
อิวณฺณุปนฺเตหิ จ อุวณฺณุปนฺเตหิ จ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ กิ โหติ. กกาโร-นุพนฺโธ, อิส สิส-อิจฺฉายํ, สิวํ อิจฺฉตีติ อิสิ=ตปสฺสี. คิร-นิคิรเณ, คิรติ ปสวติ ฉวิมํสสารภูตํ เภสชฺชาทินฺติ คิริ=เสโล. สุจ-โสจเน. โสจนํ ¶ สุจิ=โสเจยฺยํ, รุจ-อภิลาเส รุจนฺติ เอตายาติ รุจิ=อาภิลาโส, เอวมฺเปิ.
๑๐. วป วร วส รส นภ หร หน ปณา อิณ.
วป-พีชนิกฺเขเป, วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, วส-นิวาเส, รส-อสฺสาทเน, นภ-หึสายํ, หร หรเณ, หน หึสายํ, ปณ-พฺยวหารถุติสุ, เอเตหิ อิณ โหติ. วปนฺติ เอตายาติ วาปิ=ชลาสโย. วาเรนฺติ เอเตนาติ วาริ=ชลํ. วสนฺติ เอตายาติ วาสิ=ตจฺฉก ภณฺฑํ. รสียติ อสฺสาทนวเสน สโม สรียตีติ ราสิ=สมูโห. นภติ หึสตีติ นาภิ=สรีราวยโว. หาเรตีติ หาริ=มนฺุํ. ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ (๕.๙๙) ติ หนสฺส ฆาโต, หนนฺติ เอเตนาติ ฆาติ=ปหรณํ, ปณติ โวหรตีติ ปาณิ, ปณติ โวหรติ เอเตนาติ วา ปาณิ=กโร.
ภู-สตฺตายํ, อม คม-คมเน เอเตหิ อีณ โหติ ภวิสฺสติ กาเล. ภวิสฺสตีติ ภาวี=ภวิสฺสมาโน. คมิสฺสตีติ คามี=คมิสฺสามาโน.
ตนฺท-อาลสิเย, ลกฺข-ทสฺสนงฺเกสุ, เอเตหิ อี โหติ. ตนฺทนํ ตนฺที=อาลสฺยํ, ลกฺขียนฺติ สตฺตา เอตายาติ ลกฺขี=สิรี.
คมิสฺมา ¶ โร โหติ. ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔.๑๓๒) อมโลโป, คจฺฉตีติ โค=ปสุ.
(อิติ สรปจฺจยวิธานํ).
๑๔. อิ ภี กา กราร วก สก วาหิ โก.
อิ-อชฺเฌน คตีสุ, ภี-ภเย, กา คา-สทฺเท, กร-กรเณ, อร-คมเน, กุก วก-อาทาเน, สก-สตฺติยํ, วา-คติพนฺธเนสุ, เอเตหิ กปจฺจโย โหติ. เอติ ปวตฺตตีติ เอโต=อสหาโย. ภายนฺติ เอตสฺมาติ เภโก=มณฺฑูโก. กายติ สทฺทํ กโรตีติ กาโก=วายโส. กโรติ วณฺณกนฺติ กกฺโก=วณฺณวิเสโส, ปิสิตทพฺพฺจ. อรติ ยาตีติ อกฺโก=สูโร, วิฏปิวิเสโส จ. วกติ โอทนํ อาททาตีติ วกฺกํ=เทหโกฏฺาสวิเสโส, สกฺกตีติ สกฺโก-เทวินฺโท, สมตฺโถ จ. วาติ พนฺธติ เอเตนาติ วาโก=วกฺกลํ.
ุกาทโย กปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต. อูห-วิตกฺเก, หโลโป นิปาตนา อูหียติ วิจินียตีติ อูกา-โอโกทนี. อุนฺท กิเลทเน, สํโยคาทิ โลโป, อก จ. อุนฺทติ ทฺรวํ กโรตีติ อุทกํ=ชลํ. ภี-ภเย, เอตฺตาภาโว, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีโก=ภีรุ. สก-สตฺติยํ, อุปนฺตสฺสิ, สกฺโกติ ธาเรตุนฺติ สิกฺกา=อุปกรณวิเสโส. หา-จาเค, หียติ สาธูหิ ชหียตีติ หาโก=โกโธ. สมฺพ-มณฺฑเน, กสฺส อุ ¶ , สมฺพติ อุทกํ มณฺเฑตีติ สมฺพุโก=ชลชนฺตุวิเสโภ. ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, โอตฺตาภาโว, กสฺส อุ, ปุถติ ปตฺถรติ อตฺตโน พาลภาวนฺติ ปุถุโก=พาโล. สุจ-โสเก, โสจนฺติ เอเตนาติ สุกฺกํ=สมฺภโว, เสตฺจ. จิ-จเย, อุปปุพฺโพ, เอตฺตาภาโว, อุปจินนฺตีติ อุปจิกา=วมฺมิก การา. กมฺป-จลเน, กมฺปิสฺส ปํ, กมฺปติ จลตีติ ปงฺโก=กทฺทโม. อุส-ทาเห, อุสตีติ อุกฺกา=ชาลา. กสฺส มุ, อุสติ ทหตีภิ อุมฺมุกํ=อลาตํ. วม-อุคฺคิรเณ, กสฺส มิ, วมียตีติ วมฺมิโก=อุปจิกากโต จโย, มส-อามสเน, สสฺส ตฺถง, มสียติ เปเมนาติ มตฺถกํ=สีสํ, เอวมฺเปิ.
ภี-ภเย ตีมสฺมา อานโก โหติ. ภายนฺติ เอตสฺมากิ ภยานโก=ภยชนโก.
สิงฺฆ-ฆายเนตีมสฺมา อาณิก อาฏกา โหนฺติ. ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ ๙๓.๒๖๐ อา, สิงฺฆยติ ปสฺสวตีติ สิงฺฆาณิกา=นาสาสฺสโว. สิงฺฆติ เอกีภาวํ ยาตีติ สิงฺฆาฏกํ=วีถิจตุกฺกํ.
กร-กรเณ, สร-คติหึสาจินฺตาสุ, นร-นเย, ตรตรเณ, วร-วรณ สมฺภตฺตีสุ, ชน-ชนเน, กร-ทิตฺติ คติกนฺตีสุ, กฏ-มนฺทเน, กุร-สทฺเท, ถุ-อภิตฺถเว, เอวมาทีหิ อโก ¶ โหติ. กรียตีติ กรโก=กมณฺฑลุ. กโรตีติ กรกา=วสฺโสปลา. สรติ อุทกเมตฺถาติ สรโก=ปานภาชนํ. นรนฺติ ปาปุณนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ นรโก=นิรโย. ตรนฺตฺยเนนาติ ตรโก=ตรณํ. วาเรตีติวรโก=วรโณ, ธฺวิเสโส จ. ชเนตีติ ชนโก=ปิตา. กนติ ทิพฺพตีติ กนกํ=สุวณฺณํ. กฏติ มทฺทติ ริปโวติ กฏกํ=นครํ. กุรตีติ โกรโก=กลิกา. ถวียตีติ ถวโก-คุจฺโฉ.
พล-ปาณเน, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ อาโก โหติ. พลติ ชีวตีติ พลากา=ปกฺขิวิเสโส. ปตติ ยาตีติ ปตากา=ธโช.
สามากอาทโย อากนฺตา นิปจฺจนฺเต. สา-ตนุ กรณาวสาเนสุ, สาสฺส มุก, สาติ เทหํ ต นุํ กโรตีติ สามาโก=ติณธฺํ. ปา-ปาเน, อินง, ปิวติ รตฺตนฺติ ปินาโก=มหิสฺสรธนุ. คุ-สทฺเท, ‘‘ยุวณฺณาน มิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อุวง, ควติ นทติ เอเตนาติ คุวโก=ปูคผลํ. อฏ ปฏ-คมนตฺถา, ปฏติ ยาตีติ ปฏากา=เวชยนฺตี. สล ปิล ปล หุล-คมนตฺถา, สลติ ยาตีติ สลากา=เวชฺโชปกรณทพฺพํ. วิท-าเณ, วิทติ ชานาตีติ วิทาโก=วิทฺวา. ปณพฺยวหารถุตีสุ อสฺส อิตฺตํ, อูก จ, ปณียติ โวหรียตีติ ปิฺาโก=ติลกกฺโก, เอวมฺเปิ.
วิจฺฉา-คมเน ¶ , อล=พนฺธเน, อม คม-คมเน, มุส-เถยฺเย, เอเตหิ กิโก โหติ. วิจฺฉติ ยาตีติ วิจฺฉิโก=กีโฏ. อลติ พนฺธติ เอเตนาติ อลิกํ=อสจฺจํ. คจฺฉตีติ คมิโก=คนฺตา. มุสาติ นิทฺเทสา ทีโฆ, มุสติ เถเนตีติ มูสิโก=อุนฺทูโร.
กึกณิกาทโย สทฺทา กิกนฺตา นิปจฺจนฺเต. กณอิติ ทณฺฑโก ธาตุ สทฺทตฺโถ, กสฺส ทฺวิตฺตํ, อสฺส อิตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ, กณติ สทฺทํ กโรตี กึกณิกา=ฆณฺฑิกา. มุท-โตเส, ทสฺส ทฺวิตฺตํ, มุทนฺติ เอตมยาติ มุทฺทิกา=องฺคุลิยาเวฏฺนํ, ผลวิเสโส อ. มหียติ ปูชียตีติ มหิกา=หิมํ. กล-สงฺขฺยาเน, กลียติ ปริมีตยตีติ กลิกา=โกรโก. สปฺป-คมเน, อสฺส อิตฺตํ. สปฺปติ คจฺฉตีติ สิปฺปิกา=ชลชนฺตุวิเสโส, เอวมฺเปิ.
อิส สึส-อิจฺฉายํ, อิจฺจสฺมา กีโก โหติ. อิจฺฉียตีติ อิสีกา=ตูลนิสฺสโย.
กม-อิจฺฉายํ, ปท-คมเน, เอเตหิ ณุโก โหติ. ‘‘ณิณาปีน’’นฺติ (๕.๑๖๐) โยควิภาคา ณิโลโป. กาเมตีติ กามุโก=กามยิตา ¶ . ปชฺชติ ยาติ เอตายาติ ปาทุกา=ปาโทปกรณํ.
มณฺฑ-ภูสเน, สล-คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, เอเตหิ ณูโก โหติ. มณฺเฑติ ชลํ ภูเสตีติ มณฺฑูโก=เภโก, สลติ โคจรตฺต มุปยาตีติ สาลูกํ=อุปฺปลกณฺโฑ.
อุลูกาทโย สทฺทา ณูกนฺตา นิปจฺจนฺเต. อุล-คเวสเน, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, อุลติ คเวสตีติ อุลูโก=โกสิโย. มน=าเณ, นสฺส ธตฺตํ, มฺตีติ มธูโก=รุกฺโข. ชล-ทิตฺติยํ, ชลตีติ ชลูกา=โลหิตโป, เอวมฺเปิ.
กส-วิเลขเนตีมสฺมา สโก โหติ. กสตีติ กสฺสโก=กสิกมฺมกาโร.
กโรติสฺมา ติโก โหติ. กโรนฺติ กีฬํ เอตฺถาติ กตฺติโก=พาหุโล.
อิส สึส-อิจฺฉายํ, อิจฺจสฺมา กน โหติ. อิจฺฉียตีติ อิฏฺกา=มตฺติกาวิกาโร.
สม-อุปสมเขเทสุ ¶ , เอตสฺมา โข โหติ. สเมติ อุปสเมตีติ สงฺโข=กมฺพุ.
มุข อาทโย ขนฺตา นิปจฺจนฺเต. มุ-พนฺธเน, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, มุนนฺติ พนฺธนฺติ เอเตนาติ มุขํ=ลปนํ. สิ-เสวายํ, เอตฺตา ภาโว นิปาตนา, สยนฺติ เอตฺถ อูกา กุสุม-ทโย จาติ สิขา=จูฬา. วิปุพฺพสฺส สิสฺส, วิสติสฺส วา, วิเสเสน สยนฺติ เอตฺถ, ปวิสนฺตีติ วิสิขา=รจฺฉา. กน-ทีตฺติ คติ กนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, อนภาคโลโป, กนติ ทิพฺพตีติ นิกฺโข=สุวณฺณวิกาโร. มยอิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, ขสฺส อู, มยติ ยาตีติ มยูโข-กิรโณ. ลู-เฉทเน, โอตฺถาภาโว, ลุนาติ ฉินฺทติ โสภนฺติ ลูโข=อสินิทฺโธ. อร-คมเน, อรนฺติ ยนฺติ เอเตนาติ อกฺโข=สกฏาวยวา, ปาสโก จ. ยส-ปยตเน, ยสฺสติ ปยตติ พลิมาหรณตฺถายาติ ยกฺโข=อมนุสฺโส, รุห-ชนเน, รุหติ ชายตีติ รุกฺโข=ปาทโป, อุส-ทาเห, อุสติ ทหติ กามคฺคินาติ อุกฺโข=พลีพทฺโท. สห-มริสเน ‘หโลโป, สหติ อตฺตนิ กตาปราธํ ขมตีติ สขา=สหาโย, เอวมฺเปิ.
อช วช-คมเน, มุท-โตเส, คท-วจเน, อม คม-คมเน, เอเตหิ คก โหติ. อชติ คจฺฉติ เสฏฺภาวนฺติ อคฺโค-เสฏฺโ ¶ . วชติ สมูหตฺตํ คจฺฉตีติ วคฺโค=สมูโห. มุทนฺติ เอเตนาติ มุคฺโค=ธฺวิเสโส. คทตีติ คคฺโค=อิสิ. ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) มสฺส นิคฺคหีตํ, คจฺฉตีติ คงฺคา=สุราปคา.
สิงฺคอาทโย สทฺทา คกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. สี-สเย, นิคฺคหีตาคโม, รสฺสตฺตฺจ, สยติ ปวตฺตติ มตฺถเกติ สิงฺคํ=วิสาณํ. ผุร-จลเน, ลิมุง, ผุรติ จลตีติ ปุลิงฺโค=ชลิตงฺคา ราวยโว. จล-กมฺปเน, อุปุพฺโพ, จลสฺส จาลึ, อุจฺจลติ กมฺปตีติ อุจฺจาลิงฺโค=สุกฺกกีโฏ, กล-สทฺเท, อิมุก, กลติ อภินาทํ กโรติ พหุรชฺชตายา ติ กลิงฺโค=ทกฺขิณาปโถ. ภม-อนวฏฺาเน, อสฺส อิตฺตํ, ภมตีติ ภิงฺโค=ภมโร. ปฏ อฏ-คมเน, ปฏิสฺส อมุก, อก จ. ปฏติ ปตนฺโต คจฺฉตีติ ปฏงฺโค, ปฏโค=สลโภ, เอวมฺเปิ.
อค-กุฏิลคมเนตีมสฺมา คิ โหติ. อคติ กุฏิโล หุตฺวา คจฺฉตีติ อคฺคิ=ปาวโก.
ยา-ปาปุณเน, วล วลฺล-สํวรเณ, เอเตหิ คุ โหติ. ยาตีติ ยาคุ=เปยฺยา. วลียติ สํวรียตีติ วคฺคุ=มนฺุโ.
เผคฺคุ ¶ อาทโย คุอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ผล-นิปฺผตฺติยํ, อสฺส เอตฺตํ, ผลติ นิฏฺานํ คจฺฉตีติ เผคฺคุ=อสาโร. ภร-ภรเณ, รโลโป. ภรตีติ ภคุ=อิสิ. หิ-คตียํ, นิคฺคหีตาคโม, หิโน ติ ปวตฺตตีติ หิงฺคุ=รามชํ. กม-อิจฺฉายํ, กามียตีติ กงฺคุ=ธฺวิเสโส, เอวมฺเปิ.
ชน-ชนเนตีมสฺมา โฆ โหติ. ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) นสฺส นิคฺคหีตํ, ชายติ คมนเมตายาติ ชงฺฆา=ปาณฺยงฺควิเสโส.
เมฆอาทโย ฆนฺตา นิปจฺจนฺเต. มิห-เสจเน, หโลโป, เมหติ สิฺจตีติ เมโฆ=อมฺพุโท. มุห-มุจฺฉายํ, หโลโป, มุยฺหนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ โมโฆ=ตุจฺโฉ. สี-สเย, เอตฺตาภาโว, เสติ ลหุ หุตฺวา ปวตฺตตีติ สีฆํ=อาสุ. อห-ภสฺมีกรเณ, นิปุพฺโพ, หโลปทีฆา, นิทหตีติ นิทาโฆ=คิมฺโห. มหีสฺส หโลโป, มหียติ ปูชียตีติ มฆา=นกฺขตฺตํ, เอวมฺเปิ.
(อิติ กวคฺคปจฺจยวิธานํ).
จุ-จวเน, สร-คติ หึสา จินฺตาสุ, วร-วรณ สมฺภตฺตีสุ, เอเยหิ โจ โหติ. จวติ รุกฺขาติ โจจํ=อุปภุตฺตผล- วิเสโส ¶ . สรติ อายตึ ทุกฺขํ หึสตีติ สจฺจํ=อวิตถํ. วาเรติ สุขนฺติ วจฺจํ=คูโถ.
มร-ปาณจาเค ตีมสฺมา จุอีจี โหนฺติ โจ จ. มรณํ มจฺจุ=มรณํ. มาเรติ อนฺธการํ วินาเสตีติ มรีจิ=รํสิ, มิคตณฺหิกา จ. มรตีติ มจฺโจ=สตฺโต.
กุส-อกฺโกเส, ปส-พาธเน, เอเตหิ ฉิก โหติ. กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุจฺฉิ=อุทรํ. ปสียติ พาธียติ เอตฺถาติ ปจฺฉิ=ภาชนวิเสโส.
กส-วิเลขเน, อุส-ทาเห, เอเตหิ ฉุก โหติ. กสนฺติ วิเลขนฺติ เอตฺถาติ กจฺฉุ=ปามํ. อุสติ ทหติ สนฺตาปนฺติ อุจฺฉุ=รสาโล.
อส-ขิปเน, มส-อามสเน, วท-วจเน, กุจ-สํโกจเน, กจ-พนฺธเน, เอเตหิ โฉ โหติ. อสติ ฉิปตีติ อจฺโฉ=ภลฺลูโก. มสติ ชลนฺติ มจฺโฉ=มีโน. วทตีติ วจฺโฉ=เนลโก. กุจียติ สํโกจียตีติ โกจฺโฉ=ภทฺทปีฏฺํ. กจียติ พนฺธียตีติ กจฺโฉ=ตนุปเทโส, อนูโป จ.
คุจฺฉอาทโย ¶ ฉนฺตา นิปจฺจนฺเต. คุป-โคปเน, โอตฺตาภาโว, โคปียตีติ คุจฺโฉ=ถวโก. ตุส-ตุฏฺิมฺหี, ตุสนฺติ เอเตนาติ ตุจฺฉํ=มุสา. ปุส-โปสเน, โปสนฺติ ตนุมเนนาติ ปุจฺโฉ=วาลธิ, เอวมฺเปิ.
อร-คมเนตีมสฺมา ชุ โหติ, อริสฺส อุฏ จ. ฏกาโร สพฺพาเทสตฺโถ, อรติ อกุฏิลภาเวน ปวตฺตตีติ อุชุ=อวงฺโก.
รชฺชุอาทโย ชุอนฺตา นิปจฺจนฺเต. รุธ-อาวรเณ, อุสฺส อตฺตํ, รุนฺธนฺติ เอเตนาติ รุชฺชุ-โยตฺตํ. มน-าเณ, อมฺิตฺถาติ มฺชุ=มฺชุลํ, เอวมฺเปิ.
คิธ-อภิกงฺขายมิจฺจสฺมา ฌก โหติ. เคธตีติ คิชฺโฌ=ปกฺขิวิเสโส.
วฺจฺยาทโย ฌก อนฺตา นิปจฺจนฺเต. วน-ยาจเน, วโนติ อตฺตานํ อนุภวิตุํ ยาจตีติ วฺโฌ=อผลรุกฺโข, วฺฌา=อปสวา อิตฺถี, อสฺส อิตฺตํ วิฺโฌ=ปพฺพโต, สํช-สงฺเค, นิคฺคหีตโลโป, สฺชิยตีติ สชฺฌํ=รชตํ, เอวมฺเปิ.
กม-อิจฺฉายํ ¶ , ยช-เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, เอเตหิ โ โหติ, มสฺส นิคฺคหีตวคฺคนฺตา, กามียตีติ กฺา=กุมารี. ชสฺส ปรรูปตฺตํ, ยชนฺตฺยเนนาติ ยฺโ=ยาโค.
ปุนาติ ปุณติสฺมา วา โโอตฺตาภาโว จ นิปจฺจนฺเต. ปุนาติ, ปุณติ สุนฺทรตฺตํ กโรตีติ วา ปฺุํ=กุสลํ.
อร-คมเน, วา-จาเค, เอเตหิ อฺโ โหติ, หาสฺส หิรฺจาเทโส. อรียเต คมฺยเตติ อรฺํ=วนํ. ชหาติ สตฺตานํ หีนตฺตนฺติ หิรฺํ=ธนํ, สุวณฺณฺจ.
(อิติ จวคฺคปจฺจยวิธานํ).
กิร-วิกิรเณ, ตร-ตรเณ, เอเตหิ, กีโฏ โหติ. โสเภตุเมตฺถ รตนานิ วิกิรียนฺตีติ กิรีฏํ=มกุฏํ. ตรอิติ นิทฺเทสา อสฺส อิตฺตํ, ตรนฺติ ยนฺติ สุรูปตฺต มเนนาติ ติรีฏํ=เวฏฺนํ.
สก-สตฺติยํ, กส-คมเน, กร-กรเณ, มกฺก อิติ สุตฺติโย ธาตุ, เทว-เทวเน, กม-อิจฺฉายํ, เอวมาทิหิ อโฏ โหติ. สณฺโณติ ภารํ วหิตุนฺติ สกโฏ=ยานํ. อกสิ นิโรชตฺตํ อคมีติ กสฏํ=นิโรชํ. กโรติ อมนาปนฺติ กรโฏ=กาโก ¶ . มกฺกติ จลตีติ มกฺกโฏ=วานโร. เทวียติ ปูชียตีติ เทวโฏ=อิสิ. กมติ อิจฺฉติ อาโรหตฺถนฺติ กมโฏ=วามโน.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. มํกิสฺมา อุโฏ, นิคฺคหีตโลโป จ, มํเกติ โสเภตีติ มกุฏํ=กิรีฏํ. อวติสฺมา อาฏณ, อวฺยเต ขฺเตติ อาวาโฏ=กาสุ. กุ-สทฺเทตีมสฺมา อาโฏ, โออวาเทสา ยถาโยคํ, กวติ รวตีติ กวาฏํ=ทฺวารปิธานํ. กุก วก-อาทาเนตีมสฺมา กุฏก, กุกติ โคจรมาททาตีติ กุกฺกุโฏ=ตมฺพจูโฬ.
กม-อิจฺฉายํ, อุส-ทาเห, กุส-อกฺโกเส, กส-คมเน, เอเตหิโ โหติ, นิคฺคหีตวคฺคนฺตา, โอทนาทีนิ กาเมตีติ กณฺโ=คโล. โอกฺกปรรูปาทีนิ, โอทนาทีสุ อุณฺเหน อุสียตี ติ โอฏฺโ=ทนฺตจฺฉโท, กรโภ จ. กุสียติ อกฺโกสียตีติ โกฏฺโ=ธฺนิลโย. กสติ ยาติ วินาสนฺติ กฏฺํ=ทารุ.
กุฏฺอาทโย สทฺทา นฺตา นิปจฺจนฺเต. กุสิสฺมา โ, โอตฺตาภาโว จ, กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุฏฺํ=ฉวิโรโค. กุณ-สทฺเท, ปรรูปาภาโว โอตฺตาภาโว จ, กุณติ นทตีติ กุณฺโ=อติขิโณ, กุณียติ อกฺโกสียตีติ กุณฺโ= ฉินฺนหตฺถปาทาทิโก ¶ . ทํสิสฺส ทา, ทํสติ เอตายาติ ทาา=ทนฺตวิเสโส. กมิสฺส อก จ. กามียาติ ทีเนตีติ กมโ=ภิกฺขาภาชนํ, วามโน, กุมฺโม จ. ผสฺสิสฺส ผุโฏ, ผสฺสียตีติ ผุฏฺโ=ผสฺโส, เอวมฺเปิ.
วร-วรเณ, กร-กรเณ, เอเตหิ อณฺโฑ โหติ. อตฺตนิ เปผํ วารยตีติ วรณฺโฑ=มุขโรโค. กรียตีติ กรณฺโฑ=ภณฺฑวิเสโส.
มการ นการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ ฑปฺปจฺจโย โหติ. สม-อุปสเม, สมนํ สณฺฑํ=สมูโห. กม-ปทวิกฺเขเป, กมติ ยาตีติ กณฺโฑ=สโร, ปริจฺเฉโท จ, ทม-ทมเน, ทมนฺตฺวฺยเนนาติ ทณฺโฑ=นิคฺคโห. อม คม-คมเน, อมนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ อณฺโฑ=ปกฺขิปสโว, โกโส จ. คจฺฉติ สูนภาวนฺติ คณฺโฑ=พฺยาธิ, วทเนกเทโส จ. รมุ-กีฬายํ, รมนฺติ เอตฺถาติ รุณฺฑา=วิธวา. มน-าเณ, มฺนฺติ เอเตนาติ มณฺโฑ=โอทนาทินิสฺสาโว. ขน ขณ=อวทารเณ, ขฺตีติ ขณฺโฑ=อุจฺฉุวิการ วิเสโส. ลม-หึสายํ, ลมติ หึสติ สุจิภาวนฺติ ลณฺโฑ=วจฺจํ, เอวมฺเปิ.
กุณฺฑอาทโย ฑนฺตา นิปจฺจนฺเต. กม มน ตนานํ อสฺส อุตฺตํ, กามียตีติ กุณฺฑํ=ภาชนํ. มฺติ หิตาหิตนฺติ มุณฺโฑ= ฉินฺนเกโส ¶ . ตโนติ เอเตนาติ ตุณฺฑํ=ลปนํ. อีร-เขเป, เอรํอาเทโส. อีรติ กมฺปตีติ เอรณฺโฑ=พฺยคฺฆปุจฺโฉ, สิ-เสวายํ, สิสฺส ขมุก, สุคนฺธํ เสวตีติ สิขณฺโฑ=จูฬา, เอวมฺเปิ.
๖๐. ติช กส ตส ทกฺขา กิโณ ชสฺส โข จ.
ติช-นิสาเน, กส-คมเน, ตส-ปิปาสายํ, ทกฺข-วุทฺธิยํ, เอเตหิ กิโณ โหติ, ชสฺส โข จ, เตชยิตฺถาติ ติขิณํ=นิสิตํ. กสติ ปวตฺตตีติ กสิณํ=อเสสํ. ตสนํ ตสิณา=ตณฺหา. ทกฺขติ วุทฺธึ คจฺฉติ เอตายาติ ทกฺขีณา=กุสลํ.
วี-ตนฺตสนฺตาเน, สิ-เสวาสํ, สู-ปสฺสวเน, ทุ-คมเน, กี-ทพฺพวินีมเย, สา-ตนุกรณาวสาเนสุ, เอวมาทีหิ ณิ โหติ. วียตีติ เวณิ=เกสกลาโป. เสวนํ เสณิ=สชาตีนํ การูนํ สมูโห. นิปุพฺโพ, นิเสวียตีติ นิเสณิ=โสปานํ. สวติ ปสฺสวตีติ โสณิ=กฏิ. ทวติ วหตีติ โทณิ=กฏฺมฺพุวาหนี, นาวา จ. นทาทิปาา วิมฺหิ โสณี โทณี ติปิ โหติ. กยนํ, กียเต เอตายาติ วา เกณิ=กโย สาติ ทุกฺขํ ตนุํ กโรตีติ สาณิ=ติโรกรณี, เอวมฺเปิ.
คห-อุปาทาเน, อร-คมเน, ธร-ธารเณ, สร-คติยึสา จินฺตาสุ, ตร-ตรเณ, เอวมาทีหิ อณิปฺปจฺจโย โหติ. คณฺหาตีติ คหณิ=อสิตาทิปาจโก อคฺคิ. อรียติ คมียตีติ อรณิ=อคฺคิมนฺถนกฏฺํ ¶ . ธาเรตีติ ธรณิ=มหี. สรียติ คมียตีติ ภรณิ=มคฺโค. ตรนฺตฺยเนนาติ ตรณิ=นาวา, สูริโย จ.
รี-ปสฺสวเน, วี วา-คมเน, ภา-ทิตฺติยํ, เอเตหิณุ โหติ. รียติ ปสฺสวตีติ เรณุ=รโช. เวติ ปวตฺตตีติ เวณุ=เวฬุ. ภาติ ทิพฺพตีติ ภาณุ=รํสิ.
ขาณุอาทโย ณุอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ขณ ขน-อวทารเณ, ณสฺส อา, ขฺติ อวทารียตีติ ขาณุ=ฉินฺนสาโข รุกฺโข. ชน-ชนเน, นสฺส วา อาตฺตํ, ชายติ คมน มเนนาติ ชาณุ, ชณฺณุ=ชงฺโฆรูนํ สนฺธิ. หร-หรเณ, เอก, หรียตีติ หเรณุ=คนฺธทพฺพ, เอวมฺเปิ.
กุ-สทฺเท, สุ-สวเน, ทุ-คมเน, วร-วรเณ, กร-กรเณ, ปณ-พฺยวหารถุติสุ, ตา-ปาลเน, ลี-นิลียเน, เอวมาทีหิ โณ โหติ. กวติ นทติ เอตฺถาติ โกโณ=อสฺสิ, วีณาทิวาทนทณฺโฑ จ. สุโณตีติ โสโณ=สุนโข, นโร จ. ทวติ ปวตฺตตีติ โทโณ=ปริมาณวิเสโส. วิรูปตฺต วาเรตีติ วณฺโณ=นีลาทิ. สวนํ กโรตีติ กณฺโณ=สวนํ. ปณียติ โวหรียตีติ ปณฺโณ=ปลาโส. ลายตีติ ตาณํ=รกฺขา. นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํ=นิลียนฏฺานํ.
สุ-สวเน ¶ , วี-ตนฺตสนฺตาเน, เอเตหิ ณก โหติ. สุโณตีติ สุโณ=สุนโข. วียตีติ วีณา=วลฺลกี.
ติณอาทโย ณกนฺตา นิปจฺจนฺเต. ติช-เตชเน, ชโลโป, เตเชติ เอเตนาติ ติณํ=พีรณาทิ. ลี ลิห สาท กฺเลทานํ โล ลวา, ลียติ รสโต สพฺพตฺถ อลฺลียตีติ โลณํ ลวณํ, เลหียตีติ โลณํ ลวณํ, สาทียตีติ โลณํ ลวณํ, กฺเลทยตีติ โลณํ ลวณํ, คมิสฺส โอ, คจฺฉตีติ โคโณ=โค. หร-หรเณ, ณสฺสฺชิ, หรียตีติ หริโณ=มิโค. อีร-กมฺปเน, รสฺสตฺตํ, ณสฺส ิจ, อตฺตโน ลูขภาเว สมฺปตฺเต อีรติ กมฺปตีติ อิริณํ=อูสรํ. ถุ-อภิตฺถเว, ทีโฆ, อภิตฺถวียตีติ ถูณํ=นครํ, ถูโณ=ฆรตฺถมฺโภ, เอวมฺเปิ.
รวณ วรณ ปูรณา ทโย อณปฺปจฺจเยน สิทฺธา. รวตีติ รวโณ=โกกิโล. วาเรตีติ วรโณ=ปากาโร. ปูรียเต อเนนาติ ปูรโณ=ปริปูรี.
(อิติ ฏวคฺคปจฺจยวิธานํ).
ปา-รกฺขเณ, วส-นิวาเส, เอเตติ อติ โหติ. ปุพฺพสรโลโป, ปาติ รกฺขตีติ ปติ=สามี, วสนฺติ เอตฺถาติ วสติ=เคหํ.
๗๐. ธา หิ สิ ตน ชน ชร คม สจา ตุ.
ธา-ธารเณ ¶ , หิ-คติยํ, ตน-วิตฺถาเร, ชน-ชนเน, ชร-วโย-หานิยํ, อม คม-คมเน, สจ-สมวาเย, เอเตหิ ตุ โหติ. ธาเรตีติ ธาตุ=เครุกาทิ. หิโนติ ปวตฺตาติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ=การณํ, เสวียติ ชเนหีติ เสตุ=พนฺธติ (ปทฺธติ). ตฺเตติ ตนฺตุ=สุตฺตํ. ชนียเต กมฺมกิเลเสหีติ ชนฺตุ, ชายติ กมฺมกิเลหีติ วา ชนฺตุ=สตฺโต. ชีรตีติ ชตฺตุ=อํสสนฺธิ. คจฺฉตีติ คนฺตุ=คมิโก, สจติ สเมตีติ สตฺตุ=ยวาทิจุณฺณํ.
อร-คมเนตีมสฺมา ตุ โหติ, อริสฺส อุฏ อาเทโสจ. อรติ ปวตฺตตีติ อุตุ=เหมนฺตาทิ,
ปิตุอาทโย สทฺทา ตุอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ปา-รกฺขเณ, อาสฺส อิตฺตํ, ปาติ รกฺขตีติ ปิตา=ชนโก. ปาติสฺเสวาทิสฺส โม, ปาเยตีติ มาตา=ชนนี. ภา-ทิตฺติยํ, ภาตีติ ภาตา=โสทริโย. ธา-ธารเณ, อาสฺส อีตฺตํ, ธารียตีติ ธีตา=ปุตฺตี. ทุห-ปปูรเณ, โอตฺตาภาโว, ตุสฺส ฺฉิจ. ทุหติ ปสเว ปปูเรตีติ ทุหิตา=ปุตฺตี. ชน-ชนเน, อสฺส อาตฺตํ, มา จานฺตาเทโส. ปปุตฺเต ชเนตีติ ชามาตา=ทุหิตุปติ. นห-พนฺธเน, นหียติ พนฺธียติ เปเมนาติ นตฺตา-ปปุตฺโต. หุ-หวเน, หวติ ปูเชตีติ โหตา=ยฺโก. ปู-ปวเน, ปุนาติ ¶ อายตึ ภวํ ปวิตฺตํ กโรตีติ โปตา=โสเยว.
ชน-ชนเน, กร-กรเณ, เอเตหิ รตุ โหติ, รกาโร อนฺตสราทิโลปตฺโถ. ชายตีติ ชตุ=ลาขา. กรียตีติ กตุ=สยูโป ยฺโ.
สก-สตฺติยมิจฺจสฺมา อุนฺโต โหติ. สกฺโกตีติ สกุนฺโต=ปกฺขี.
กป-อจฺฉาทเน อิจฺจสฺมา โอโต โหติ. กปตีติ กโปโต=ปาเรวโต. โฏ ตสฺส วา โหติ กโปโฏ=โสเยว.
วส-นิวาเส, รุห-ชนเน, ภทฺท-กลฺยาเณ, นนฺท-สมิทฺธิยํ, ชีว-ปาณธารเณ, เอวมาทีติ อนฺโต โหหิ. วสนฺติ เอตสฺมึ กาเล กีฬาปสุตาติ วสนฺโต=อุตุ. รุหติ ชายตีติ รุหนฺโต=รุกฺโข, เอวํนามโก มิคราชา จ. ภทฺทิสฺส สํโยคาทิโลโป, ภชติ กลฺยาณธมฺมนฺติ ภทนฺโต=ปพฺพชิโต. นนฺทติ เอตายาติ นนฺทนฺตี=สขี, นทาทิปาา วี, เอวมุปริ จ. ชีวนฺติ เอตา- ยาติ ¶ ชีวนฺตี=โอสธิ. สวตีติ สวนฺตี=นที. โรทาเปตีติ โรทนฺตี=โอสธิ. อวติ รกฺขตีติ อวนฺตี=ชนปโท.
หิ-คติย, สี-สเย, เอเตหิ อนฺโต โหติ มุก จ. กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, หิมํ หิโนติ ปวตฺตติ เอตสฺมินฺติ เหมนฺโต=อุตุ, สยนฺติ เอตฺถ อูกา กุสุมาทโย จาติ สีมนฺโต=เกสมคฺโค.
หร-หรเณ, รุห-ชนเน, กุล-ปตฺถาเร, เอเตติ อิโต โหติ. อตฺตโน สิเนหํ หรตีติ หริโต=วณฺณวิเสโส. รุหตีติ โรหิโต=มจฺฉวิเสโส. รุหติ สรีเร พฺยาปนวเสนาติ โรหิตํ, รสฺส ลตฺเต โลหิตํ=รุธิรํ. อตฺตโน คุณํ กุลติ ปตฺถรตีติ โกลิโต=ทุติยคฺคสาวโก, เอวํ นามโก มรุ จ.
ภร รํช ยช ปจ เอวมาทีหิ อโต โหติ. ภรตีติ ภรโต=นโฏ. นิคฺคหีตโลโป, รฺชนฺติ เอตฺถาหิ รชตํ=สชฺฌํ. ยชิตพฺโพติ ยชโต=อคฺคิ. ปจตีติ ปจโต=สูปกาโร.
กิร-วิกิรเณ, อล-พนฺธเน, จิล-วสเน, เอวมาทีหิ อาตก โหติ, กิรตีติ กิราโต=สวโร, รสฺส ลกฺเก กิ- ลาโต=โสว ¶ . อลตีติ อลาตํ=อุมฺมุกํ. จิลตีติ จิลาโต=มลจฺฉชาติ.
อม มา วร กลาทีหิ อตฺโต โหติ. อมติ กาลนฺตรํ ปวตฺตตีติ อมตฺตํ=ภาชนํ. ปุพฺพสรโลโป, มานํ มตฺตํ=ปมาณํ ปริจฺเฉโท จ. วรนฺตุเนนาติ วรตฺตา=โยตฺตํ. กลติ ปริจฺฉินฺทตีติ กลตฺตํ=ภริยา.
วา-คมเน, ตา-ปาลเน, ตน-วิตฺถาเร, ทม-อุปสเม, อ-มคมเน, สิ-เสวายํ, สุ-สวเน, ปู ปวเน, คุป-โควเน, ยุช-สํยเม, คห-อุปาทาเน, อต-สาตจฺจคมาน, ขิป-เปรเณ, เอวมาทีหิ โต โหติ. วายตีติ วาโต=วายุ. ตายตีติ ตาโต=ปิตา. ตนุเตติ ตนฺตํ=ตนฺตโว. ทมตีติ อนฺโต=ทสโน. อมติ ยาตีติ อนฺโต=โอสานํ, โกฏฺาสสมีปาวยวา จ. เสวียตีติ เสโต=ธวโล. สุณนฺตุเนนาติ โสตํ=สวนํ. สวตีติ โสโต=ชลปฺปวาโห. ปุนียตีติ โปโต=พาโล. โคปียตีติ โคตฺถํ=กลาทิ. โยชนฺตฺยเนนาติ โยตฺตํ=รชฺชุ. มมายนฺเตหิ คยฺหตีติ คตฺตํ=สรีรํ. อพาธํ นิรนฺตรํ อตติ ปวตฺตตีติ อตฺตา=มนาทิ. ขิปียติ เอตฺถาติ เขตฺตํ=เกทารํ.
คร ฆร-เสจเน, สิ-เสวายํ, ทู-ปริตาปเน, มิท-สิเนเห, จิต-สฺเจตเน, ปุส-โปสเน, วิท-ลาเภ, เอวมาทีหิ ตก ¶ ๔ โหติ, ฆรติ สิฺจตีติ ฆตํ=สปฺปิ. เสวียตีติ สิโต=เสโต. ทุพฺพจตฺตา ทูยติ ปริตาเปตีติ ทูโต=เปสรกาโร. มิชฺชติ สิเนหตีติ มิตฺโต=สุหทโย. จินฺเตตีติ จิตฺตํ=วิฺาณํ จิตฺตกมฺมาทิ จ. โปสียตีติ ปุตฺโต=อตฺตโช. วินฺทนฺติ ปีติ มเนนาติ วิตฺตํ=ธนํ. วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, วรณํ วตฺตํ=พฺรหฺมจริยาทิ.
เนตฺตอาทโย ตก ปรา นิปจฺจนฺเต. นี-ปาปเน, เอตฺตํ, ตุก จ นิปาตนา. นยติ ปาเปตีติ เนตฺตํ=นยนํ, เนตา จ. กร-กร-เณ, อสฺสุ, กรณํ กุตฺตํ=กิริยา. กมิสฺส อสฺสุ, กมติ ยาตีติ กุนฺโต=อาวุธวิเสโส. รม-กีฬายํ, สุปุพฺโพ, สุสฺสนิจฺจํ ทีโฆ. สุฏฺุ รมณํ, สุฏฺุ รมตีติ วา สูรโต=สุขสํวาโส. มิหิสฺสอิสฺสุ, มิหติ สิฺจตีติ มุตฺตํ=ปสฺสาโว. ปาล=รกฺขเณ อาสฺส รสฺสตฺตํ, ิจ. ปาลียตีติ ปลิตํ=เกสโลมานํ ชราย กตํ เสตตฺตํ, สทฺธาทิตฺตา อกาเร ตํ ยสฺส อตฺถิ โส ปลิโต=ปุมา, ปลิตา=อิตฺถี. มฺหิสฺส สิ, มิหิ จ, มฺหยนํ สิตํ=มนฺทหสิตํ, มฺหยนํ มิหิตํ=ตเทว, กุส-อกฺโกเส ตสฺส อี, กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุสีโต=อลโส, สิ=พนฺธเน, ทีโฆ, เสนฺติ พนฺธนฺติ ฆราวาสํ เอตายาติ สีตา=นงฺคลเลขา, เอวมฺเปิ.
สม-อุปสเม ¶ , ทร-ทรเณ, ทม-อุปสเม, กิลม กฺลม-เคลฺเ, สป-อกฺโกเส, วส-นิวาเส, อาปุพฺโพ, เอวมาทีหิ อโถ โหติ. สเมตีติ สมโถ=สมาธิ. ทรณํ ทรโถ=ปีฬา. ทมนํ ทมโถ=ทโม. กิลมนํ กิลมโถ=ปริสฺสโม. สปนํ สปโถ=สจฺจกรณํ. อาวสนฺติ เอตฺถาติ อาวสโถ=ฆรํ.
อุปปุพฺพา วสติสฺมา อโถ โหติ, วสฺส โอฏ จาเทโส. อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ=ติถิวิเสโส, นวมหตฺถิ กุลฺจ.
รมติสฺมา ถก โหติ, กานุพนฺธกรณสามตฺถิยา อต การาโทปิ มโลโป. รมนฺติ กีฬนฺติ เอเตนาติ รโถ=สนฺทโน.
ติตฺถอาทโย ถกปรา นิปจฺจนฺเต. ตร-ตรเณ, อสฺส อิตฺตํ, ปรรูปาทิ, ตรนฺตฺยเนนาติ ติตฺถํ=นชฺชาทึ เยนาวตรนฺติ ตํ. สิจ-รกฺขเณ, เสจตีติ สิตฺตํ=มธุจฺฉิฏฺํ. หส-หสเน, หสนฺตฺยเนนาติ หตฺโถ=กโร, นกฺขตฺตาฺจ. คายตีติ คาถา=ปชฺชวิเสโส. อรนฺติ ปวตฺตนฺตฺยเนนาติ อตฺโถ=ธนํ. โรคํ ตุทติ ปีเฬตีติ ตุตฺถํ=โอสธํ. ยุ-มิสฺสเน, ทีโฆ, ยวตีติ ยู- โถ=สชาติกานํ ¶ ติรจฺฉานานํสมูโห. คุป-โคปเน, ทีโฆ, ปโลโป, ปฏิกูลตฺตา โคปียตีติ คูโถ=วจฺจํ, เอวมฺเปิ.
วส-นิวาเส, มส-อามสเน, กุส-อกฺโกเส, เอเตหิ ถุ โหติ. วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ=ปทตฺโถ. ทธึ อามสตีติ มตฺถุ=ทธิมณฺโฑ. กุสียติ อกฺโกสียติ เภร วนาทตฺตาติ โกตฺถุ=สิคาโล.
สก-สตฺติยํ, วส-นิวาเส, เอเตหิ ถิ โหติ. สกฺโกติ คนฺตุมเนนาติ สตฺถิ=อูรุ. วสียติ อจฺฉาทียตีติ วตฺถิ=นาภิยา อโธ.
วี วา-คมเนตีมสฺมา ถิก โหติ. วียนฺติ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วีถิ=อาวลิ.
สาริสฺมา ณฺยนฺตา รถิ โหติ. สาเรตีติ สารถิ=รถ-วาโห.
ตา-ปาลเน, อต-สาตจฺจคมเน, เอเตหิ อิถิ โหติ. ตายติ ปาเลตีติ ติถิ=ปฏิปทาทิ, อตติ คจฺฉตีติ อติถิ=อพฺภาคโต.
อิสติสฺมา ¶ ถี โหติ. อิจฺฉติ อิจฺฉียตีติ วา อิตฺถี=นารี.
๙๕. รุท ขุท มุท มท ฉิท สูท สป กมา ทก.
เอเตหิ ทก โหติ. รุทตีติ รุทฺโท=อุมาปติ. รสฺส ลตฺเต ลุทฺโท=เนสาโท. ขุทติ อสหตีติ ขุทฺโท=นีโจ. โมทนฺติ เอตายาติ มุทฺทา=สกฺขรมงฺคุลิยํ. มชฺชนฺติ อสฺมินฺติ มทฺโท=ชนปโท. ฉิชฺชตีติ ฉิทฺทํ=รนฺธํ. อูสฺส รสฺสตฺตํ, สูทติ สามิเกหิ ภตึ ปกฺขรตีติ สุทฺโท=วสโล. สปนฺตุเนนาติ สทฺโท=โสตวิสโย. กามียตีติ กนฺโท=มูลวิเสโส.
กุนฺทอาทโย ทกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. กมิสฺส อสฺสุ, กามียตีติ กุนฺโท=ปุปฺผวิธสโส, มณิสฺส มน, มฺเตติ มนฺโท=ชโฬ. วุณาติสฺส พุน, วุณียติ สํวรียตีติ พุนฺโท=มูลปฺปเทโส. นินฺท-ครหายํ, นโลโป, นินฺทียตีติ นิทฺทา=โสปฺปํ. อุนฺท-กิเลทเน, นโลโป, อุนฺทติ กิเลทตีติ อุทฺโท=ชลพิฬาโล. สํปุพฺพสฺส อุนฺทิสฺส จ, สมฺมา อุนฺทติ กิเลทตีติ สมุทฺโท=สาคโร. ปุล-มหตฺตหึ สาาเณสุ, อิมุ, ปุลติ หึสตีติ ปุลินฺโท=สวโร. เอวํ-มฺเปิ.
ทท-ทาเนตีมสฺมา ทุ โหติ. ทุกฺขํ ททาตีหิ ททฺทุ=กุฏฺวิเสโส.
ขน ¶ ขณ-อวทารเณ, อน-ปาณเน, ทม-อุปสเม, รม-กีฬายํ, เอเตหิ โธ โหติ. าเณน ธฺเตติ ขนฺโธ=ราสิ. อนติ ชีวติ เอเตนาติ อนฺโธ=อจกฺขุโก. ทเมตพฺโพติ ทนฺโธ=ชโฬ, รมนฺติ เอตฺถ สปฺปาทโยติ รนฺธํ=ฉิทฺทํ.
มุทฺธอาทโย ธนฺตา นิปจฺจนฺเต. มุท-โตเส, โอตฺตาภาโว, โมทนฺติ เอตฺถ อูกาติ มุทฺธา=มตฺถโก. อร-คมเน, อรนฺติ ยนฺติ เอตฺถาติ อทฺธา=มคฺโค, กาโล จ, อทฺธํ=อุปทฺธํ. คิธ-อภิ กงฺขายํ, อิสฺส อตฺตํ, เคธตีติ คทฺโธ=คิชฺโฌ. วิธ-เวธเน, เอตฺตาภาโว, ปริวชฺฌตีติ วิทฺธํ=วิมลํ, เอวมฺเปิ.
เสติสฺมา ธุก โหติ. สยนฺติ เอตายาติ สีธุ=สุราวิเสโส.
๑๐๑. วรารกรตรทรยมอชฺชมิถสกา กุโน.
วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, อร-คมเน, กร-กรเณ, ตร-ตร-เณ ทร-วิทารเณ, ยม-อุปรเม, อชฺช สชฺช-อชฺชเน, มิถ-สงฺคเม, สก-สตฺติยํ, เอเตหิ กุโน โหติ. ‘‘รา นสฺส โณ’’ติ (๕-๑๗๑) นสฺส ณตฺตํ, วาเรตีติ วรุโณ=เอวํนามโก อิสิ, เทวราชา, ปาทโป จ. อรติ คจฺฉตีติ อรุโณ=สูริโย, ตสฺส ¶ สารถิ จ. ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺมนํ กโรตีติ กรุณา=ทยา. พาลภาวํ อตรีติ ตรุโณ=ยุวา. ‘‘ณิณาปิน’’นฺติ (๕.๑๖๐) โยควิภาคา ณิโลโป, วิทาเรตีติ ทารุโณ=กกฺขโฬ. ยเมติ ปาวํ นาเสตีติ ยมุนา=เอกา มหานที. อชฺชติ ธนสฺจยํ กโรตีติ อชฺชุโน=ราชา, รุกฺขวิเสโส จ. มิโถ สงฺคโม มิถุนํ=ปุมิตฺถิยุคฬํ. สกฺโกตีติ สกุโน=ปกฺขี. นทาทิปาา วีมฺหิ=สกุนี. ‘‘ตถนรานํฏฏฺณลา’’ติ (๑-๒๗) วา ณตฺเต=สกุโณ, สกุณิ.
อช วช-คมเน ตีมสฺมา อิโน โหติ. อชติ วิกฺกยํ ยาตีติ อชินํ=จมฺมํ.
วิปินอาทโย อินนฺตา นิปจฺจนฺเต. วป-พีชนิกฺเขเป, อสฺส อิตฺตํ, วปนฺติ เอตฺถาติ วิปินํ=วนํ. สุป-สเย, สุปนฺติ เอเตนาติ สุปินํ=นิทฺทา, สุปนฺเตน ทิฏฺฺจ. ตุท-พฺยถเน, ทสฺส โห, ตุทติ สตฺเต ปีเฬตีติ ตุหินํ=หิมํ. กปฺป-สามตฺถิเย, กปฺปติ ริปโว วิเชตุํ สมตฺเถตีติ กปฺปิโน=ราชา. กม-ปทวิกฺเขเป, อสฺส อุตฺตํ, กมนฺติ เอตฺถ มีนาทโย ปวิสนฺตีติ กุมินํ=มจฺฉพนฺธโนปกรณวิเสโส. ทา-ทาเน, เทนฺติ เอตสฺมินฺติ ทินํ=ทิวโส, เอวมฺเปิ.
กิรติสฺมา ¶ กโน โหติ. นสฺส โณ, กิรนฺติ วิกิรนฺตีติ กิรณา=รํสิโย.
ที-ขเย, ชิ-ชเย, อิ-อชฺเฌนคตีสุ, มี-หึสายํ, เอเตหิ นก โหติ. อเทสิ ขยมคมาสีติ ทีโน=นิทฺธโน. ปฺจมาเร อชินีติ ชิโน=พุทฺโธ. เอสิ อิสฺสรตฺตมคมาสีติ อิโน=สามี. มียเต หึสียเตติ มีโน=มจฺโฉ.
สิ-พนฺธเน, ธา-ธารเณ, วี วา-คมเน, เอเตหิ โน โหติ. เสติ พนฺธตีติ เสโน=สสาทโน เสนา=จมู. ธาเรตีติ ธานา=ภชฺชิตยโว. เวติ ปวตฺตตีติ เวโน=หีนชาติ. สตฺเตสุ วาติ ปวตฺตตีติ วานํ=ตณฺหา.
อูนอาทโย นนฺตา นีปจฺจนฺเต. อูห-วิตกฺเก, หโลโป, อูหนํ อูโน=อปุณฺโณ. หิ-คติยํ, ทีฆตฺตํ, เหสิ หีนตฺตมคมีติ หีโน=นิหีโน. จิ-จเย, ทีฆตฺตํ, จยนฺติ เอตฺถ รตนานีติ จีโน=ชนปโท. หนิสฺส ชโฆ, หฺตีติ ชฆนํ=กฏิ. าสฺส เถ าติ ปวตฺตตีติ เถโน=โจโร. อุนฺทิสฺส โอโท, อุนฺทียตีติ โอทโน=อนฺนํ. อนฺนํ. รํชิสฺส นิคฺคหีตโลโป, อก จ, รํชเต อเนนาติ รชนํ=ราโค. รฺชนฺติ เอตฺถาติ รชนี=รตฺติ. ปทิสฺส ชุนุก ¶ , ปชฺชติ คจฺฉตีติ ปชฺชุนฺโน=อินฺโท, เมโฆ จ. คมิสฺส คง, คจฺฉนฺติ เอตฺถ วิหงฺคาทโยติ คคนํ=อนฺตลิกฺขํ, เอวมฺเปิ.
วี วา-คมเน, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ ตโน โหติ. เวติ ปวตฺตติ เอเตนาติ เวตนํ=ภติ. ปตนฺติ เอตฺถาติ ปตฺตนํ=นครํ.
รม กีฬายมิจสฺมา ตนก โหติ. ‘‘คมาทิรานํ โลโปนฺตสฺสา’’ติ (๕.๑๐๙) มโลโป, รมนฺติ เอตฺถาติ รตนํ=มณิ อาที, หตฺถมตฺตฺจ.
สู-ปสเว, ภา-ทิตฺติยํ, เอเตหิ นุก โหติ. ปสวียตีติ สูนุ=ปุตฺโต. ภาติ ทิพฺพตีติ ภานุ=สูริโย.
ธา-ธารเณตีมสฺมา นุก โหติ, ธาสฺส เอ จ. ธาเรตีติ เธนุ=คาวี.
วตฺต-วตฺตเน, อฏ-คมนตฺโถ, อว-รกฺขเณ, ธม-สทฺเท, อส-เขปเน, เอเตหิ อนิ โหติ. วตฺตนฺติ เอเตนาติ วตฺตนิ=ตสรทณฺฑํ. วีมฺหิ วตฺตนี=ปนฺโถ. อฏเต คมฺมเตติ อฏนิ= มฺจงฺโค ¶ . สตฺเต อวติ รกฺขตีติ อวนิ=มหี. ธมนฺติ เอเตน วีณาทโยติ ธมนิ=สีรา. ทณฺฑตฺถาย อสียเต ขิปียเตติ อสนิ=กุลิสํ.
ยุ-มิสฺสเนตีมสฺมา นิ โหติ. ยวนฺติ สตฺตา อเนน เอตีภาวํ คจฺฉนฺตีติ โยนิ=ภคํ, อณฺฑชาทิโยนิ จ.
(อิติ ตวคฺคปจฺจยวิธานํ).
จม-อทเน, อป-ปาปุณเน, ปา-รกฺขเณ, วป-พีชนิกฺเขเป, เอเตหิ โป โหติ. จมนฺติ อทนฺติ เอตฺถาติ จมฺปา=นครํ, อเปสิ อีสกมตฺตมคมาสีติ อปฺปํ=อพหุ. อปายํ ปาติ รกฺขตีติ ปาปํ-กิพฺพิสํ. วปนฺติ เอตฺถาติ วปฺโป=เกทารํ.
ยุ-มิสฺสเน, ถุ-อภิตฺถเว, กุ-สทฺเท, เอเตหิ โป โหติ, เอเตสํ ทีโฆ จ. ทีฆวิธานสามตฺถิยา โอตฺตาภาโว. ยวนฺติ สห วตฺตนฺติ เอตฺถาติ ยูโป=ยฺยฏฺิ, ปาสาโท จ. ถวียตีติ ถูโป=เจติยํ. กวนฺติ นทนฺติ เอตฺถาติ กูโป=อุทปาโน.
ขิป-เปรเณ, สุป-สเย, นี-นเย, สู-ปสเว, ปู-ปวเน, เอเตหิ ปก โหติ. ขปติ ขยํ คจฺฉตีติ ขิปฺปํ=สีฆํ. สุปนฺติ ¶ เอตฺถ สุนขาทโยติ สุปฺปํ=ปปฺโผฏนํ. นยนฺติ เอตสฺมา ผลนฺติ นิโป=รกฺโข. สวติ รุจึ ชเนตีติ สูโป=พฺยฺชนวิเสโส. ปวียติ มริจชีรกาทีหิ ปวิตฺตํ กรียตีติ ปูปํ=ขชฺชกํ.
สิปฺปอาทโย ปกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. สปิสฺส อสฺสอิตฺตํ, สปติ อเนนาติ สิปฺปํ=กลา. วปิสฺส อสฺสิ, วิชฺชํ วปตีติ วิปฺโป=พฺราหฺมโณ. วสฺส โพ, วปติ พหิ นิกฺขมติ หทยงฺคตโสเกนาติ พปฺปํ=อสฺสุ. ฉุป-สมฺผสฺเส, อุสฺเส, ฉุปติ อเนนาติ เฉปฺปํ=นงฺคุฏฺํ. รุป=รุปฺปเน, ปโลป ทีฆา, รุปฺปติ วิการมาปชฺชตีติ รูปํ-ภูตภูติกํ, เอวมฺเปิ.
สาส อนุสิฏฺิยมิจฺจสฺมา อโป โหติ. สาสียนฺติ เอเตนาติ สาสโป=วีหิวิเสโส.
วิฏปอาทโย อปนฺตา นิปจฺจนฺเต. วฏ-เวฏฺเน, อสฺส อิตฺตํ, วฏติ เวฏฺติ เอเตนาติวิฏโป=คุมฺพวิเสโส, กุถ-ปูติภาเว, ถสฺส โณ, อกุถิ ปูติภาวมคมีติ กุณโป=มตโก. มณฺฑ=ภูสเน, มณฺเฑติ ชนํ, มณฺฑียติ ชเนหีติ วา มณฺฑโป=ชนาลโย, เอวมฺเปิ.
คุปิสฺมา โผ โหติ. โคปียตีติ โคปฺโผ=จรณคณฺิ.
ครสราทีหิ ¶ โพ โหติ. ครติ อฺเ อเนน ปีเฬตีติ คพฺโพ=อภิมาโน. สรติ ปวตฺตตีติ สพฺโพ=สกโล. ผลกาเมหิ ชเนหิ อมียติ คมียตีติ อมฺโพ=จูโต. ปุตฺเตน อมียติ คมียตีติ อมฺพา=มาตา.
นิมฺพอาทโย พนฺตา นิปจฺจนฺเต. นมิสฺส อสฺสิ, นมติ ผลภาเรนาติ นิมฺโพ=อริฏฺโ. วมิสฺส วสฺส พิตฺตํ. ปิตฺตาทโย วมติ อุคฺคิรตีติ พิมฺพํ=สรีรํ. กุสิสฺส อมุก, ติตฺเตน กุสียติ อกฺโกสียตีติ โกสมฺโพ=รุกฺโข. กทติสฺส อมุก, กทนฺติ เอเตน ทฺวาราทีนีติ กทมฺโพ=รุกฺโข. กุฏิสฺส อุมุก, ชเนหิ โกฏียติ ปวตฺตียตีติ กุฏุมฺพํ=จตุปฺปโท, เขตฺตํ, ฆรํ, กลตฺตํ, ทาสา จ. กณฺฑิสฺส กุฑุ. ตณฺฑุลาทโย อเนน กณฺฑนฺติ ปริจฺฉินฺทนฺตีติ กุฑุโพ=มานํ, เอวมฺเปิ.
ทร วิทารเณตีมสฺมา พิ โหติ. โอทนาทีนิ ทาเรนฺติ ชตายาติ ทพฺพิ=กฏจฺฉุ, วีมฺหิ ทพฺพี.
๑๒๔. กร สร สล กล วลฺล วสา อโภ.
กร-กรเณ, สร-คติ หึสาจินฺตาสุ, สล-คมนตฺโถ, กล-สงฺขฺยาเน, วล วลฺล-สํวรเณ, วส-นิวาเส, เอเตหิ อโภ โหติ. กโรตีติ กรโภ=โอฏฺา, ปาณิปฺปเทโส จ. สรติ คจฺฉตีติ สรโภ=มิควิเสโส. สลติ คจฺฉตีติ สลโภ=ปฏงฺโค ¶ . กลียติ ปริมียติ วยสาติ กลโภ=หตฺถิโปตโก. ตทมินาทิปาา ฬตฺเต กฬโภ=โสว. วลฺเลติ สํวรณํ กโรตีติ วลฺลโภ=ปิโย. วสนฺตฺยเนนาติ วสโภ=ปุงฺคโว.
คทติสฺมา รโภ โหติ. คทตีติ คทฺรโภ=ขโร.
อุส-ทาเห, ราส-สทฺเท, เอเตหิ กโภ โหติ. อุสติ ปฏิปกฺเข ทหตีติ อุสโภ=เสฏฺโ. ราสติ นทตีติ ราสโภ=คทฺรโภ.
อิ อิติสฺมา ภก โหติ. เอติ คจฺฉตีติ อิโภ=หตฺถี.
คร ฆร-เสจเน, อว-รกฺขเน, เอเตหิ โภ โหติ. ครติ พหิ นิกฺขมนวเสน สิฺจตีติ คพฺโภ=ปสโว, โอวรโก จ. อวติ สตฺเต รกฺขตีติ อพฺภํ=เมโฆ.
โสพฺภอาทโย ภนฺตา นิปจฺจนฺเต. สทติสฺส อสฺส โอตฺตํ, สีทนฺติ เอตฺถาติ โสพฺภํ=วิวรํ, โสพฺโภ=ชลาสยวิเสโส. กมิสฺส อสฺสุ, กามียตีติ กุมฺโภ=ทสมฺพณมตฺโต, ฆโฏ ¶ จ. (เกน ชเลน อุมฺภียติ ปูรียตีติ วา กุมฺโภ=ฆโฏ.) กุสิสฺส อุมุก, กุสติ อวฺหายตีติ กุสุมฺภํ=มหารชนํ. กุสุมฺโภ=กนกํ, เอวมฺเปิ.
อุสาทีหิ กุโม โหติ. อุสติ ทหตีติ อุสุมํ=อุณฺหํ. กุสติ อวฺหายตีติ สุกุมํ=ปุปฺผํ. ปชฺชติ เทวปูชาทึ ยาตีติ ปทุมํ=ปงฺกชํ. สุขยตีติ สุขุม=อณุ.
วฏุมอาทโย กุมนฺตา นิปจฺจนฺเถ. วชิสฺส-นฺตสฺส โฏ, วชนฺติ เอตฺถาติ วฏุมํ=ปโถ. สิลิสสฺส ลิสฺเส, สิลิสฺสตีติ สิเลสุปํ=เสมฺหํ. กมิสฺส กุงฺกาเทโส, กามียตีติ กุงฺกมํ=กสฺมีรชํ, เอวมฺเปิ.
คุธ ปริเวฏฺเนตีมสฺมา อุโม โหติ. คุธติ ปริเวฏฺตีติ โคธุโม=ธฺวิเสโส.
ปติจรติสฺมา อม อิมา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ปฏฺียติ อุจฺจารียติ อุตฺตมภาเวนาติ ปมํ=เสฏฺํ. จรติ หีนตฺตํ ยาตีติ จริมํ=ปจฺฉิมํ.
หิ-คติยํ ¶ , ธู-กมฺปเน, เอเตหิ มก โหติ. หิโนติ ปวตฺตหีติ หิมํ=ตุหินํ. ธุนาติ กมฺปตีติ ธูโม=อคฺคิปสโว.
ภี-ภเยตีมสฺมา รีสโน โหติ มกจ. อนฺตสราทิโลโป, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีสโน=ภยานโก. ภีโม=โสว.
๑๓๖. ขี สุ วี ยา คาหิ สา ลู ขุ หุ มร ธร ฆร ชมาม สมา โม.
ขี-ขเย. สุ-สวเน, วี-ตนฺตสนฺตาเน, ยา-ปาปุณเน, คา-สทฺเท, หิ-คติยํ, สา-ตนุกรณาวสาเนสุ, ลู-เฉทเน, ขุ-สทฺเท, หุ-หวเน, มร-ปาณจาเค, ธร-ธารเณ, กร-กรเณ, ฆร-เสจเน, ชม-อทเน, อม คม-คมเน, สม-อุปเม, เอเตหิ ธาตูหิ โม โหติ. เขปนํ นิรุปทฺทวกรณตาย เขโม=นิรุปทฺทโว. สุโนตีติ โสโม=จนฺโท. วายนฺติ เอเตนาติ เวโม=ตนฺตวาโยปกรณํ. ยาตีติ ยาโม=ทินสฺส ฉฏฺโ ภาโค, อฏฺโม วา. คายนฺติ เอตฺถาติ คาโม=สํวสโถ. หิโนติ ปวตฺตตีติ เหมํ=สุวณฺณํ. สาติ สุนฺทรตฺตํ ตนุํ กโรตีติ สาโม=กาโฬ. ลูยเตติ โลมํ=ตนุรุหํ. ขูยเต อุตฺตมภาเวนาติ โขมํ=อตสิ. หวนํ, หูยเต วา โหมํ=หุติ. มรนฺตฺยเนนาติ มมฺพํ=ยสฺมึ ตาฬิเต น ชีวติ ตํ. อตฺตานํ ธาเรนฺเต อปาเย วฏฺฏทุกฺเข จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม=ปริยตฺยาทิ ¶ . กรณํ, กรียตีติ วา กมฺมํ=สุขทุกฺขผลาทิ. เสโท ปคฺฆรติ อเนนาติ ฆมฺโม=นิทาโฆ. ชเมติ อภกฺขิ ตพฺพํ อทตีติ ชมฺโม=นิหีโน, อนิสมฺมการี จ. อเมติ เปเมน ปุตฺตเกสุ ปวตฺตตีติ อมฺมา=มาตา. สเมนฺติ อเนนาติ สมฺมา=ปิยสมุทาจาโร.
อสฺมอาทโย มนฺตา นิปจฺจนฺเต, ปรรูปาทีนมภาโว นิปาตนา. อส-เขปเน, อสฺสเตติ อสฺมา=ปาสาโณ. ภส-ภสฺมีกรเณ, ภสติ ปกฺขรตีติ ภสฺมา=ฉาริกา. อุส-ทาเห, อุสติ ทหตีติ อุสฺมา=เตโชธาตุ. วิส-ปวิสเน, ปวิสนฺติ เอตฺถาติ เวสฺมํ=ฆรํ. ภี-ภเย, มสฺส สุ, ภายนฺติ เอตสฺมาติ เภสฺมา=ภยานโก. อสติสฺส ธง, อสฺสติ ชเนหิ จชียตีติ อธโม=นิหีโน. กโรติสฺส อสฺส อุตฺตํ, กโรตีติ กุมฺโม=กจฺฉโป. เอวมฺเปิ.
นยติสฺมา มิ โหติ. นยตีติ เนมิ=จกฺกนฺตํ.
เอเตสทฺทา มิอนฺตา นิปจฺจนฺเต. อูห-วิตกฺเก, หโลโป, อูหนฺติ วิตกฺเกนฺติ เอเตนาติ อูมิ=ตรงฺโค. ภู-สตฺตายํ โอตฺตาภาโว, ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ=มหี. นิ-ปาปเน, เอตฺตาภาโว, สุคตึ เนติ ปาเปตีติ นิมิ=ราชา. รส-อสฺสาทเน, ปรรูปาภาโว, รสนฺติ สตฺตา เอตายาติ รสฺมิ=รชฺชุ.
(อิติ ปวคฺคปจฺจยวิธานํ).
มา-มาเน-ฉา-ฉาทเน ¶ , เอเตหิ โย โหติ. เมติ ปริเมติ อฺเน อุตฺตเมน คุเณน อตฺตโน อคุณนฺติ มายา=สนฺตโทส ปฏิจฺฉาทน ลกฺขณา. เฉติ ฉินฺทติ สํสยนฺติ ฉายา=ปฏิพิมฺพํ.
ชนิสฺมา โย โหติ, ชนิสฺส ชา จ, ชเนตีติ ชายา=ภริยา.
หทยอาทโย ยนฺตา นิปจฺจนฺเต. หริสฺส ทง, หรตีติ หทยํ=จิตฺตํ, มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตุ นิสฺสโย จ, ตนิสฺสอก, อตฺตนิ เปมํ ตโนตีติ ตนโย=ปุตฺโต. สรติสฺส สุริ, สรติ คจฺฉตีติ สูริโย=อาทิจฺโจ. หรติสฺส มฺมิง, สุขมาหรตีติ หมฺมิยํ=มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. กส-คมเน, กสสฺส อลก, อสฺส อิ จ, กสติ วุทฺธึ ยาตีติ กิสลยํ=ปลฺลวํ, เอวมฺเปิ.
๑๔๓. ขี สิ สิ นี สี สุ วี กุสูหิ รก.
ขี-ขเย, สิ-เสวายํ, สิ-พนฺธเน, นี-ปาปเน, สี-สเย, สุ-สวเน, วี วา-คมเน, กุ-สทฺเท, สู-ปสเว, เอเตหิ รก โหติ. ขยติ ทุหเนนาติ ขีรํ=ปโย. กุสุมาทีหิ เสวียตีติ สิโร=มุทฺธา. เสติ สรีรํ พนฺธตีติ สิรา=เทหพนฺธนี. เนติ, ปเรหิวานียตีติ นีรํ=ชลํ. สยตีติ สีโร=หลํ. อนิฏฺผล- ทายกตฺตํ ¶ สวตีติ สุรา=มทิรา. สุโณติ อุตฺตมคีตาทินฺติ สุโร=เทโว. เวติ อุตฺตมภาวํ ยาตีติ วีโร=วิกฺกนฺโต. กวติ นทตีติ กุรํ=ภตฺตํ. ภยฏฺฏิตานํ ปมกปฺปิยานํ สูรตฺตํ ปสวตีติ สูโร=สูริโย, วิกฺกนฺโต จ.
หิ-คติยํ, จิ-จเย, ทุ-คติยํ, มิ-ปกฺเขปเน, เอเตหิ รก โหติ, ทีโฆ จานฺตสฺส. หิโนติ ปวตฺตตีติ หีรํ=ตาลหีราทิ. จยตีติ จีรํ=วกฺกลํ. ทูยติ ทุกฺเขน คมียตีติ ทูรํ=อนาสนฺนํ. มียเต ปกฺขีปียเตติ มีโร=สมุทฺโท.
ธา-ธารเณ, ตา-ปาลเน, เอเตหิ รก โหติ, อี จานฺตาเทโส. ธาเรตีติธีโร=ธิติมา. ชลํ ตายตีติ ตีรํ=ตฏํ.
ภทฺรอาทโย รกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ภทฺท-กลฺยาเณ, ทโลโป ปรรูปาภาโว, ภชียตีติ ภทฺรํ=กลฺยาณํ. ภี-ภเย, นทาทิปาา วี, ภายนฺติ เอตายาติ เภรี=ทุนฺทุภิ. จิต-สฺเจตเน, วิปุพฺโพ, วิจินฺติตพฺพนฺติ วิจิตฺรํ=นานาการํ, ยา-ปาปุณเน, รสฺส ตุ, คมนํ ยาตฺรา=ยานํ. คุป-โคปเน, อุสฺส โอ, ปสฺส ตฺจ โคปียตีติ โคตฺรํ=กุลาทิ, ภส-ภสฺมีกรเณ, รสฺส ตุ, ภสติ ภกฺขํ กโรติ โตยาติ ภสฺตา-กมฺมารคคฺครี. อุส=ทาเห, สโลโป, โสเกน ตาฬิเต อุสติ ทหตีติ อุโร=สรีเรกเทโส, เอวมฺเปิ.
๑๔๗. มนฺทงฺก สสาส มถ จตา อุโร.
มนฺท-ชฬตฺเต ¶ , องฺก-ลกฺขเณ, สส-คติหึสาปาณเนสุ, อส-เขปเน, มถ มนฺถ-วิโลฬเน, จต-ยาจเน, เอเตหิ อุโร โหติ. อมนฺทิ อสุนฺทรตฺตา ชฬตฺถมคมีติ มนฺทุรา=วาชิสาลา. องฺกียติ ลกฺขียตีติ องฺกุโร=พีชปสโว. สสติ หึสตีติ สสุโร=ชยมฺปตีนํ ปิตา. อสียิตฺถาติ อสุโร=ทานโว, อรีหิ มถียติ อาโลฬียตีติ มถุรา=นครํ. จตียตีติ จตุโร=ทกฺโข.
วิธุรอาทโย อุรนฺตา นิปจฺจนฺเต. วิธ-เวธเน, เอตฺตาภาโว, เวธติ หึสตีติ วิธุโร=วิรุทฺโธ. อุนฺท-กิเลทเน, อุนฺทติ กิเลทตีติ อุนฺทุโร=อาขุ. มํก-มณฺฑเน, นิคฺคหีตโลโป, มงฺกติ อเนน อตฺตานํ อลงฺกโรตีติ มกุโร=อาทาโส, รโถ, กกฺโก, มจฺโฉ จ. กุก วก-อาทาเน, กสฺส ทฺวิตฺตํ. กุกติ สลาทโย อาททาตีติ กุกฺกุโร=สา. มงฺค-มงฺคลฺเย, อมงฺคิ ปสตฺถมคมีติ มงฺคุโร=มจฺฉวิเสโส, เอวมฺเปิ.
๑๔๙. ติม รุห รุธ พธ มท มนฺท วชาช รุจ กสา กิโร.
ติม-เตมเน, รุห-ชนเน, รุธ-อาวรเณ, พธ-พาธเน, มทอุมฺมาเท, มนฺท-โมทนถุติชฬตฺเตสุ, วช อช-คมเน, รุจ-ทิตฺติยํ, กส-คมเน, เอเตหิ กิโร โหติ. เตเมตีติ ติมิรํ=อนฺธการํ, อาโป จ. รุหติ ปวตฺตตีติ รุหิรํ=โลหิตํ. ชีวิตํ รุนฺธตีติ รุธิรํ=ตเทว. พาธียตีติ พธิโร=โสตวิกโล. ชนา มชฺชนฺติ เอตายาติ มทิรา=สุรา. โมทนฺติ เอตฺถาติ มนฺทิรํ= ฆรํ ¶ . วชตีติ วชิรํ=กุลิสุํ. อชนฺติ คจฺฉนฺตี เอตฺถาติ อชิรํ=องฺคณํ ฆรวิสโยกาโส จ. โรจตีติ รุจิรํ=มนฺุํ. กสียติ ทุกฺเขน คมียตีติ กสิรํ=กิจฺฉํ.
ถิรอาทโย กิรนฺตา นิปจฺจนฺเต. า-คตินิวตฺติยํ, สฺส ถตฺตํ, าติ ปวตฺตตีติ ถิรํ=จิรฏฺายี. อิส สึส-อิจฺฉายํ, นิคฺคหีตโลโป, อิจฺฉียตีติ สิสิโร=อุตุวิเสโส. อท ขาท-ภกฺขเน, อาสฺส รสฺสตฺถํ, ขาทียติ ปาณเกหีติ ขทิโร=ทนฺตธาวโน, เอวมฺเปิ.
ทท-ทาเน, คร ฆร-เสจเน, เอเตหิ ยถากฺกมํ ทุรภรา โหนฺติ. อนฺตานํ ททาตีติ ททฺทุโร=เภโก. ครติ สิฺจตีติ คพฺภรํ=คุหา.
จราทีหิ ธาตูหิ เต จราทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ. จรคติภกฺขเนสุ จรนฺติ เอตฺถาติ จจฺจรํ=วีถิจตุกฺกํ, องฺคณฺจ, ทร-วิทารเณ, ทรียตีติ ททฺทรํ=วาทิตฺตํ, เภรี จ. ชร-วโยหานิยํ, อชรีติ ชชฺชโร=ชิณฺโณ. คร ฆร-เสจเน, ครติ สิฺจตีติ คคฺคโร=ภินฺนสฺสโร, หํสสฺสโร จ. มร-ปาณจาเค, มรตีติ มมฺมโร=สุกฺขปณฺณํ, ปตฺถปณฺณานํ สทฺโท จ.
ปี-ตปฺปเนตีมสฺมา ¶ กฺวโร โหติ. อปฺปิณีติ ปีวรํ=ถูลํ.
จีวรอาทโย กฺวรนฺตา นิปจฺจนฺเต. จินาติสฺส ทีฆตฺตํ. จียตีติ จีวรํ=กาสาวํ. สม-อุปสเม, นทาทิตฺตา วี, ปริฬาหํ สเมตีติ สํวรี=รตฺติ. ธาสฺส อี, ชาลกุมินาทีนิ ธาเรตีติ ธีวโร=โกฏฺโฏ, ตายติสฺส อี, เยน เกนจิ อตฺตานํ ตายตีติ ตีวโร=หีนชาติ. นยติสฺสี, นยนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ นีวรํ=ฆรํ, เอวมฺเปิ.
กุ-สทฺเทตีมสฺมา กฺริโร โหติ. กวติ นทตีติ กุรโร=ปกฺขี, อิตฺถิยํ วีมฺหิ กุรรี.
วส-นิวาเส, อส-เขปเน, เอเตหิ ฉโร โหติ. วสนฺติ เอตฺถาติ วจฺฉโร=วสฺโส. สํปุพฺโพ, สํวสนฺติ เอตฺถาติ สํวจฺฉโร=โสว. อสติ วิสฺสชฺเชตีติ อจฺฉรา=เทวกฺา, องฺคุลิโผฏนฺจ.
มส-อมสเนตีมสฺมา เฉโร โหติ ฉโร จ. ตณฺหาย ปรามสนํ มจฺเฉรํ=สกสมฺปตฺตินิคุหนํ, มจฺฉรํ=ตเทว.
ธุนาติ ¶ วาตีหิ สโร โหติ. ธุนาตีติ ธูสโร=ลูโข อีสํปณฺฑุ จ. วาติ คจฺฉตีติ วาสโร=ทิวโส.
ภม ตส มนฺท กนฺทาทีหิ อโร โหติ. ภมตีติ ภมโร=มธุกโร. ตสติ ตนฺตํ คณฺหาตีติ ตสโร=สุตฺตเวฏฺโน. มนฺทนฺติ โมทนฺติ เอตฺถาติ มนฺทโร=ปพฺพโต. กนฺทติ อวฺหายตีติ กนฺทโร=ทรี. ทิวสฺส เอตฺตํ, เทวนฺติ กีฬนฺติ เอเตนาติ เทวโร=ปติโร ภาตา.
วทติสฺมา อโร โยติ, วทติสฺส พทาเทโส จ. วทนฺติ เอเตนาติ พทโร=กกฺกนฺธูผลํ. วีมฺหิ พทรี=กกฺกนฺธู.
วท ชเนหิ อโร โหติ, ง จานฺตาเทโส. วทตีติ วโร=มูโฬ วรํ=ถูลํ. ชายตีติ ชรํ=อุทรํ.
ปจติสฺมา อโร โหติ อิงจานฺตาทโส. ปจนฺติ เอเตนาติ ปิโร=ถาลี.
วก กุก-อาทาเนติมสฺมา อรณโหติ. วเกติ อาททาติ เอตายาติ วากรา=มิคพนฺธนี.
๑๖๔. สิงฺคฺยงฺคาค มชฺชกลาลา อาโร.
สิงฺคิอิติ ¶ นามธาตุ, องฺค-คมนตฺโถ, อค-กุฏิลคมเน, มชฺชสํสุทฺธิยํ, กล-สงฺขฺยาเน, อล-พนฺธเน, เอเตหิ อาโร โหติ. วิชฺฌนตฺเถน สิงฺคํ วิย สิงฺคํ=นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํ, ตํกโรติ สิงฺคํ วา ปยุตฺตํ, ตํ กโรติ ราคีสุ ปภวตีติ วา, ‘‘ธาตฺวตฺเถ นานามสฺมี’’ติ (๕.๑๒) อิ, ปุพฺพ สรโลโป, สิงฺคิ, ตโต อาโร, ‘‘สโรโลโป สเร’’ติ (๑.๒๖) อิโลโป, ปุพฺเพ ‘‘วิปฺปฏิเสเธ’’ติ (๑.๒๒) อนิฏฺปฺปฏิเสโธ, เอตฺถ หิ อารโต อฺตฺถ สาวกาสปุพฺพสรโลโปว, อิปจฺจยโต อฺตฺถ จ, สิงฺคาโร=กิเลสสิงฺคกรณํ, วิลาโสติ วุตฺตํ โหติ. องฺคติ วินาสํ คจฺฉตีติ องฺคาโร=ทฑฺฒกฏฺํ. อคนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อคารํ=ฆรํ. ลีหเนน อตฺตโน สรีรํ มชฺชติ นิมฺมลตฺตํ กโรตีติ มชฺชาโร=พิฬาโร. กลาติ นิทฺเทสา ลสฺส ฬตฺตํ, เอเตน คุณํ กลียติ ปริมียตีติ กฬาโร=ปิงฺคโล. ทีฆตฺตํ อลติ พนฺธตีติ อฬาโร=วงฺโก วิสาโล จ.
กม-อิจฺฉายมิจฺจสฺมา อาโร โหติ, อสฺส อุ จ. กามียตีติ กุมาโร=พาโล.
ภิงฺคารปฺปภุตโย อารนฺตา นิปจฺจนฺเต. ภร=ภรเณ, ภรณํ ธารณํ โปสนฺจ, ธารณตฺถสฺส ภรติสฺส ภิงฺคาเทโส, ภรติ ¶ ทธาติ อุทกนฺติ ภิงฺคาโร=เหมภาชนํ. กฺเลท กฺลิท-อลฺล ภาเว, ล โลโป, กฺเลทยตีติ เกทารํ=เขตฺตํ, (เก ชเล สติ ทาโร วิทารณมสฺสาติ วา เกทารํ=ตเทว, พหุลาธิการา สตฺตมิยา น โลโป.) วิท-ลาเภตีมสฺมา กุปุพฺพา อาโร ทสฺส ฬตฺตํ อิสฺส เอตฺตาภาโว สมาเส กุสฺส โอ จ นิปจฺจนฺเต, กุํ ปถวึ วินฺทติ ตตฺรุปฺปนฺนตายาติ โกวิฬาโร=ทิคุณปตฺโต.
กโรติสฺมา มาโร โหติ. โลหกิจฺจํ กโรตีติ กมฺมาโร=โลหกาโร.
ปุส สเรหิ ขโร โหติ. โปสียติ ชเลนาติ โปกฺขรํ=ปทุมํ. สรติ วิการํ คจฺฉตีติ สกฺขรา=อุจฺฉุวิกาโร.
เอเตหิ กีโร โหติ วสฺส อุฏ จ. สรียตีติ สรีรํ=เทโห. วสนฺติ วาสํ กโรนฺติ เอเตนาติ อุสีรํ=พีรณมูลํ. อเนน ถูลาทิ กลียติ ปริมียติติ กลิโร=องฺกุโร.
คมฺภีรอาทโย กีรนฺตา นิปจฺจนฺเต. คมิสฺส ภุก, มโลโป วา, ปถวึ, ภินฺทิตฺวา คจฺฉติ ปวตฺตตีติ คมฺภีโร, คภีโร= อคาโธ ¶ , กุลิสฺส ลสฺส โฬ, ปาเท กุลติ ปตฺถรตีติ กุฬีโร=กกฺกโฏ, เอวมฺเปิ.
ขชฺช-มชฺชเน, วล วลฺล-สํวรเณ, สม-อามสเน, เอเตหิ อูโร โหติ, ขชฺชียตีติ ขชฺชูโร, วีมฺหิ ขชฺชูรี=รุกฺขวิเสโส. วลฺลียติ สํวรียตีติ วลฺลูโร=สุกฺขมํโส. มสียตีติ มสูโร=วีหิวิเสโส.
กปฺปูรอาทโย อูรนฺตา นิปจฺจนฺเต. ตุฏฺิมุปฺปาเทตุํ กปฺปติ สกฺโกตีติ กปฺปูรํ=ฆนสาโร. กโรติสฺส อสฺสุ, กิพฺพิสํ กโรตีติ กุรูโร=ปาปการี. ปส-พาธเน, ปสติ ปีเฬตีติ ปสูโร=ทุฏฺโ, พฺยฺชนํ, เอวํนามโก จ, เอวมฺเปิ.
ก-กิจฺฉชีวเน, จก-ปริวิตกฺกเน, เอเตหิ โอโร โหติ. กติ กิจฺเฉน ชีวตีติ กโโร=ถทฺโธ. จกติ ปริวิตกฺเกตีติ จโกโร=ปกฺขิวิเสโส.
โมรอาทโย โอรนฺตา นิปจฺจนฺเต. มี-หึสายํ, อีโลโป, มยติ หึสตีติ โมโร=มยูโร. กส-คมเน, อสฺสิ ¶ , กสติ คจฺฉตีติ กิโสโร=ปมวโย อสฺโส. มหียติ ปูชียตีติ มโหโร=วมฺมิโก, เอวมฺเปิ.
กุ-สทฺเทตีมสฺมา เอรก โหติ. ‘‘ยุวณฺณานมิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อุวง, กวติ นทตีติ กุเวโร=เวสฺสวโณ.
ภูสตฺตายํ, สู-ปสวเน, เอเตหิ ริก โหติ. ภวตีติ ภูริ=ปหูตํ, งีมฺหิ ภูรี=เมธา. สวติ หิตํ ปสวตีติ สูริ=วิจกฺขโณ.
มี-หึสายมิจฺจสฺมา, กปุพฺพา สยติสฺมา, นยติสฺมา จ รุ โหติ. รํสีหิ อนฺธการํ มียติ หึสตีติ เมรุ=สิเรรุ, เก ชเล สยติ ปวตฺตตีติ กเสรุ=ติณวิเสโส. อตฺตนิสฺสิเต สุนฺทรตฺตํ เนติ ปาเปตีติ เนรุ=ปพฺพโต.
สินา-โสเจยฺเยตีมสฺมา เอรุ โหติ. สินาติ สุจึ กโรตีติ สิเนรุ=ปพฺพตราชา.
ภี-สเย, รุ-สทฺเท, เอเตหิ รุก โหติ. ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีรุ=ภยานโก. รวตีติ รุรุ=มิโค.
ตม-ภูสเนตีมสฺมา ¶ พูโล โหติ. มุขํ ตเมติ ภูเสตีติ ตมฺพูลํ=มุขภูสนํ.
สิ-เสวายมิจฺจสฺมา ลกวาลอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. สตฺเตหิ เสวียตีติ สิลา=ปาสาโณ, เสโล=ปพฺพโต. ชลํ เสวตีติ เสวาโล=ชลติณํ.
๑๘๒. มงฺค กม สมฺพ สพ สก วส ปิส เกว กล ปลฺล ก ปฏ กุณฺฑ มณฺฑา อโล.
มงฺค-มงฺคลฺเย, กม-อิจฺฉายํ, สมฺพ-มณฺฑเน, สพอิติ อสฺเสว กตมโลปสฺส นิทฺเทโส, สก-สตฺติย, วส-นิวาเส, ปิสคมเน, เกว-เสวเน, กล-สงฺขฺยาเน, ปลฺล-คมเน, ก กิจฺฉชีวเน, ปฏ-คมนตฺโถ, กุณฺฑ-ทาเห, มณฺฑ-ภูสเน, เอเตหิ อโล โหติ. มงฺคนฺติ สตฺตา เอเตน วุทฺธึ คจฺฉนฺตีติ มงฺคลํ=ปสตฺถํ. กามียตีติ กมลํ-ปงฺกชํ. สมฺปติ มณฺเฑตีติ สมฺพลํ=ปาเถยฺยํ. สพลํ=วิสภาค วณฺณวนฺตํ. สกฺโกติ วตฺตุนฺติ สกลํ=สพฺพํ. วสตีติ วสโล=สุทฺโท. ปิยภาวํ ปิสติ คจฺฉตีติ เปสโล=ปิยสีโล. เกวติ ปวตฺตตีติ เกวลํ=สกลํ. กลียติ ปริมียติ อุทกเมเตนาติ กลลํ=อปตฺถินฺนํ, ปลฺลติ อาคจฺฉติ อุทกเมตสฺมาติ ปลฺลลํ=อปฺโปทโก สโร. กนฺติ เอตฺถ ทุกฺเขน ยนฺตีติ กลํ=กปาลขณฺฑํ, ปฏติ วุทฺธึ คจฺฉตีติ ปฏลํ=สมู- โห ¶ . ฆํเสน กุณฺฑติ ทหตีติ กุณฺฑลํ=กณฺณาภรณํ. มณฺฑียติ ปริจฺเฉทกรณวเสน ภูสียตีติ มณฺฑลํ=สมนฺตโต ปริจฺฉินฺนํ.
มุสติสฺมา กโล โหติ. มุสติ เอเตนาติ มุสโล=อโยคฺโค.
ถลอาทโย กลนฺตา นิปจฺจนฺเต. สฺส โถ, ปุพฺพสรโลโป, ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ ถลํ=อุนฺนตปฺปเทโส. ปา-ปาเน, อุปุพฺโพ, ทฺวิภาวสรโลปา, อุทกํ ปิวตีติ อุปฺปลํ=กุวลยํ. ปติสฺส ปาฏํ, ปตติ คจฺฉติ ปริปากนฺติ ปาฏลํ=ผลํ, ตมฺพวณฺณํ กุสุมฺจ. พํหิสฺส นิคฺคหีตโลโป, พํหติ วุทฺธึ คจฺฉตีติ พหลํ=ฆนํ. จุปิสฺส อุสฺส อตฺตํ, จุปติ เอกตฺถ น ติฏฺตีติ จปโล=อนวฏฺิโต, เอวมฺเปิ.
กุล-ปตฺถาเรตีมสฺมา กาโล โหติ กโล จ. กุลติ อตฺตโน สิปฺปํ ปตฺถรตีติ กุลาโล=กุมฺภกาโร. กุลติ ปกฺเข ปสาเรตีติ กุลโล=ปกฺขิชาติ.
มุฬาลอาทโย กาลนฺตา นิปจฺจนฺเต. มีล-นิมีลเน, อุตฺตฬตานิ, อุทฺธฏมตฺเต นิมีลตีติ มุฬาลํ=ภิสํ. พล-ปาณเน, อิตฺต- ฬตฺตานิ ¶ , มูสิกาทิขาทเนน พลติ ชีวตีติ พิฬาโล=มชฺชาโร. กปฺปิสฺส สํโยคาทิโลโป, กปฺปนฺติ ชีวิกํ เอเตนาติ กปาลํ=ฆฏาทิขณฺฑํ. ปี ตปฺปเน. ‘‘ยุวณฺณานมิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อิยง, อตฺตโน ผเลน สตฺเต สนฺตปฺเปตีติ ปิยาโล-รุกฺโข. กุณ-สทฺเท, วาตสมุฏฺิตา วีจิมาลา เอตฺถ กุณนฺติ นทนฺตีติ กุณาโล=เอโก มหาสโร. วิส-ปวิสเน, ปวิสนฺติ เอตฺถาติ วิสาโล=วิตฺถิณฺโณ. ปล-คมเน, วาเตน ปลติ คจฺฉตีติ ปลาลํ=สสฺสานมุปนีตธฺานํ นาฬปตฺตานิ. สรติสฺส สิโค, สสาทโย สรติ หึสตีติ สิคาโล=โกตฺถุ, เอวมฺเปิ.
จณฺฑ-จณฺฑิกฺเย, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ ณาโล โหติ. จณฺเฑติ ปีเฬตีติ จณฺฑาโล=มาตงฺโค, ปตติ อโธคจฺฉตีติ ปาตาลํ=รสาตลํ.
มา-มาเน, อิ-อชฺเฌนคตีสุ, ปี-ตปฺปเน, ทู-ปริตาเป, เอวมาทีหิ โล โหติ. มียติ ปริมียตีติ มาลา=ปนฺติ. เอติ คจฺฉตีติ เอลา=สุขุเมลา. ปิเณติ ตปฺเปติ เอตฺถาติ เปลา=อาสิตฺตกูปธานํ. ทูยติ ปริตาเปตีติ โทลา=กีฬนยานกํ. กลสงฺขฺยาเน, กลนํ กลฺลํ=ยุตฺตํ.
๑๘๙. อน สล กล กุก ส มหา อิโล.
อน-ปาณเน, สล-คมเน, กล-สงฺขฺยาเน, กุก วก-อาทเน, ส-กิตเว, อรห มห-ปูชายํ, เอเตหิ อิโล โหติ. อนติ ¶ ปวตฺตตีติอนิโล=มาลุโต. สลติ คจฺฉตีติ สลิลํ=ชลํ. กลติ ปวตฺตตีติ กลิลํ=คหนํ. กุกติ อตฺตโน นาเทน สตฺตานํ มนํ คณฺหาตีติ โกกิโล=ปรปุณฺโฑ. สติ วฺเจตีติ สิโล=สโ. มหียติ ปูชียตีติ มยิลา=อิตฺถี.
กุฏ-โกฏิลฺเยตีมสฺมา กิโล โหติ. อกุฏิ กุฏิลตฺตมคมีติ กุฏิโล=วงฺโก.
สิถิลอาทโย กิลนฺตา นิปจฺจนฺเต. สห ขมายํ, สหิสฺส สิถตฺตํ, สหิตุมลนฺติ สิถิลํ=อทฬฺหํ. กมฺปิสฺส สํโยคาทิโลโป, ปรทุกฺเข สติ กมฺปตีติ กปิโล=อิสิ. กพ-วณฺเณ, พสฺส โป, อกพิ นีลาทิวณฺณตฺตมคมีติ กปิโล=วณฺณวิเสโส. มถิสฺส มิโถ, มถียตีติ มิถิลา=ปูรี, เอวมฺเปิ.
จฏ-เภทเน, กณฺฑ-เฉทเน, วฏฺฏ-วตฺตเน, ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, เอเตหิ กุโล โหติ. จฏติ มิตฺเต ภินฺทตีติ จฏุโล=จาฏุการี. กณฺฑียติ ฉินฺทียตีติ กณฺฑุโล=รุกฺโข. วฏฺฏตีติ วฏฺฏุโล=ปริมณฺฑโล. อปตฺถรีติ ปุถุโล=วิตฺถาโร.
ตุมุลอาทโย กุลนฺตา นิปจฺจนฺเต. ตม เขทเน, อสฺสุ, อตมิ วิตฺถิณฺณตฺตมคมีติ ตุมุโล=ปตฺถโฏ. ตมิสฺส ฑุก, ตมียติ ¶ วิการมาปาทียตีติ ตณฺฑุโล=วีหิสาโร. นิปุพฺพสฺส จินาติสฺส อิโลโป, อตฺถิเกหิ นิจียเตติ นิจุโล=หิชฺชโล, เอวมฺเปิ.
กลฺล-สทฺเท, กป-อจฺฉาทเน, ตกฺก-วิตกฺเก, ปฏ-คมเน, เอเตหิ โอโล โหติ. วาตเวเคน สมุทฺทโต อุฏฺหิตฺวา กลฺลติ นทตีติ กลฺโลโล=มหาวีจิ. กปติ ทนฺเต อจฺฉาทตีติ กโปโล=วทเนกเทโส. ตกฺกียตีติ ตกฺโกลํ=โกลกํ. ปฏติ พฺยาธิเมเตน คจฺฉตีติ ปโฏโล=ติตฺตโก.
องฺค-คมนตฺโถ, เอตสฺมา อุลอุลี โหนฺติ. องฺคนฺติ เอเตน ชานนฺตีติ องฺคุลํ=ปมาณํ. องฺคติ อุคฺคจฺฉตีติ องฺคลิ=กรสาขา.
อฺช-พฺยตฺติ มกฺขน คติ กนฺตีสุ, เอตสฺมา อลิ โหติ. อฺเชติ ภตฺติมเนน ปกาเสตีติ อฺชลิ=กรปุโฏ.
ฉท-สํวรเณ, เอตสฺมา ลิ โหติ. ฉาเทตีติ ฉลฺลี=สกลิกา.
อลฺลิอาทโย ลิอนฺตา นิปจฺจนฺเต. อร-คมเน, อรติ ปวตฺตตีติ อลฺลิ=รุกฺโข. นยติสฺส เอตฺตาภาโว, อตฺติเกหิ นียตีติ ¶ ๔ นีลิ, งีมฺหิ นีลี=คจฺฉชาติ. ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑.๓๔) ลสฺส ทฺวิภาเว รสฺสตฺเต จ นิลฺลีติปิ โหติ. ปาลิสฺส ปา, ปาเลติ รกฺขตีติ ปาลิ, งีมฺหิ ปาลี=ปนฺติ. ปาลิสฺส ปโล, ปาเลติ รกฺขตีติ ปลฺลิ=กุฏิ. จุท-โจทเน, โอตฺตาภาโว, โจทียตีติ จุลฺลิ=อุทฺธนํ, เอวมฺเปิ.
ปิล-วตฺตเน, ปลฺล-คมเน, ปณ-พฺยวหารถุตีสุ, เอวมาทีหิ อโว โหติ. ปิลฺยเตติ เปลโว=ลหุ. ปลฺลตีติ ปลฺลโว=กิสลยํ. ปณียตีติ ปณโว=มุทงฺโค. เอวมฺเปิ.
สาฬวอาทโย อวนฺตา นิปจฺจนฺเต. สล-คมนตฺโถ, อุปนฺตสฺส ทีโฆ ฬตฺตฺจ นิปาตนา. สลติ ปวตฺตตีติ สาฬ โว=อภิสงฺขตํ พทราทิผลขาทนียํ. กิต-นิวาเส, เอตฺตาภาโว, เกตตีติ กิตโว=ชูตกาโร, โจโร จ. มู-พนฺธเน, อูสฺส รสฺสตฺตํ, ตุ จาวสฺส, มุนาติ พนฺธตีติ มุตโว=จณฺฑาโล. วล วลฺล-สํวรเณ, ฬตฺตํ, วลติ, วลฺยเตติ วา วฬวา=ตุรงฺคกนฺตา. มุร-สํเวฬเน, มุรียตีติ มุรโว=มุทงฺโค, เอวมฺเปิ.
สรติสฺมา อาโว โหติ. สรติ ปวตฺตตีติ สราโว=ภาชนวิเสโส.
อล-พนฺธเน ¶ , มล มลฺล-ธารเณ, พิล-เภทเน, เอเตหิ ณุโว โหติ. ลตาหิ อลียตีติ อาลุโว=คจฺฉชาติ. มลติ ธาเรตีติ มาลุโว=ปตฺตลตา. พิลติ ภินฺทตีติ เพลุโว=รุกฺโข.
กา คา-สทฺเทตีมสฺมา อีโว โหติ. คายนฺติ เอตายาติ คีวา=คโล.
สุ-สวเนตีมสฺมา กฺว กฺวา โหนฺติ. สุณาตีติ สุโว=กีโร. สุวา=สุโณ.
วิทติสฺมา กฺวา ปรรูปาภาโว อ นิปจฺจนฺเต. วิทติ ชานาตีติ วิทฺวา=วิทู.
ถุ-อภิตฺถเว, เอตสฺมา เรโว โหติ. ถวติ สิฺจตีติ เถโว=ผุสิตํ.
สม-อุปสเม, เอตสฺมา ริโว โหติ. สเมติ อุปสเมตีติ สิโว=อุมาปติ, สิวา=สิคาโล, สิวํ=สนฺติ.
ฉท-สํวรเณ ¶ , เอตสฺมา รวิ โหติ. ฉาเทตีติ ฉวิ=ชุติ.
ปูร-ปูรเณ, ติม-เตมเน, เอเตหิ กิโส โหติ อูสฺส รสฺโส จ. ปูเรตีติ ปุริโส=ปุมา. (ปุเร อุจฺจฏฺาเน เสติ ปวตฺตตีติ วา ปุริโส=โสว.) เตเมตีติ ติมิสํ=ตโม.
กโรติสฺมา อีโส โหติ. กรียตีติ กรีสํ=คูถํ.
สิรีสอาทโย อีสนฺตา นิปจฺจนฺเต. สรติสฺส อสฺสิ, สปฺปทฏฺกาลาทีสุ สรียตีติ สิรีโส=รุกฺโข. ปูริสฺส รสฺสตฺตํ, ปูเรตีติ ปุรีสํ=คูถํ. ตลิสฺส ทีโฆ, ตลติ สตฺตานํ ปติฏฺานํ ภวตีติ ตาลีสํ=โอสธิวิเสโส, เอวมฺเปิ.
กโรติสฺมา ริพฺพิโส โหติ. กรียตีติ กิพฺพิสํ=ปาปํ.
๒๑๓. สสาส วส วิส หน วน มนาน กมา โส.
สส-คติ หึสา วิสฺสส ปาณเนสุ, อส-เขปเน, วส-นิวาเส, วิส-ปวิสเน, หน-หึ สายํ, วน สน-สมฺภตฺติยํ, มน-าเณ, อน-ปาณเน, กม-อิจฺฉายํ, เอเตหิ โส โหติ, สสนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ สสฺสํ=กลมาทิ, อสติ ขิปตีติ อสฺโส=หโย ¶ . วสนฺติ เอตฺถาติ วสฺสํ=สํวจฺฉโร. วิสตีติ เวสฺโส=ตติยวณฺโณ. หฺเตติ หํโส=สิตจฺฉโท. วโนติ ปตฺถรตีติ วํโส=สนฺตาโน, เวฬุ จ. มฺเตติ มํสํ=ปิสิตํ, อนติ ชีวติ เอเตนาติ อํโส=เอกาฏฺาโส, ภุชสิโร จ. กามียตีติ กํโส=ปริมาณํ.
อาปุพฺโพ มิ-ปกฺเขเป, ถุ-อภิตฺถเว กุ-สทฺเท, สี-สเย, เอเตหิ สก โหติ. อามียติ อนฺโต ปกฺขิปียตีติ อามิสํ=ภกฺขํ. ถวียตีติ ถุโส=วีหิตโจ. กวติ วาเตน นทตีติ กุโส=ติณวิเสโส. สยนฺติ เอตฺถ อูกาติ สีสํ=มุทฺธา, กาลติปุ จ.
ผสฺสอาทโย สกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ผุส-สมฺผสฺเส, อุสฺสตฺถํ, ผุสตีติ ผสฺโส=กายวิฺาณวิสโย. ผุสฺโส=นกฺขตฺตํ. ปุส โปสเน, โปสียตีติ ปุสฺสํ=ผลวิเสโส. ภู-สตฺตายํ, ภูสฺส รสฺโส, อภวีติ ภุสํ=ตุจฺฉธฺํ, อํกิสฺส อุก, องฺเกติ อเนน อฺเติ องฺกุโส=คชปโตโท. ผาย-วุทฺธิยํ, ปปุพฺโพ, ยโลโป, ผายติ วุทฺธึ คจฺฉตีติ ปปฺผาสํ=เทหโกฏฺาสวิเสโส. กลิสฺมา สสฺส มา, กุลิสฺมา จ, กลียติ ปริมียตีติ กมฺมาโส=สพโล, กมฺมาสํ=ปาปํ. กุลติ ปตฺถรตีติ กุมฺมาโส=ภกฺขวิเสโส. มนิสฺส ชูก, มฺติ สธนตฺตํ เอตายาติ มฺชูสา=กฏฺเปฬา. ปีสฺส ยูก, ปิเณตีติ ปียูสํ=อมตํ. กุล-สํวรเณ, อิก, กุลียติ สํวรียตีติ กุลิสํ=วชิรํ ¶ . พล-สํวรเณ, อิก, ลสฺส ฬตฺตฺจ, พลติ เอเตน มจฺเฉ คณฺหาตีติ พฬิโส=มจฺฉเวธนํ. มหิสฺส เอก, มหียตีติ มเหสี=กตาภิเสกา ปธานิตฺถี, เอวมฺเปิ.
สุณาติสฺมา ณิสก โหติ. สุณาตีติ สุณิสา=ปุตฺตภริยา.
๒๑๗. เวตาต ยุ ปนาล กล จมา อโส.
เวต-สุตฺติโย ธาตุ, อต-สาตจฺจคมเน, ยุ-มิสฺสเน, ปนถุติยํ, อล-พนฺธเน, กล-สงฺขฺยาเน, จม-อทเน, เอเตหิ อโส โหติ. เวตติ ปวตฺตตีติ เวตโส=วานีโร. อตติ วาเตริโต นิจฺจํ เวธตฺตํ ยาตีติ อตโส=วนปฺปติวิเสโส วีมฺหิ อภสี=คจฺฉวิเสโส. ยวียติ มิสฺสียตีติ ยวโส=ปสุฆาโส. ปฺเต ถวียเตติ ปนโส=กณฺฑณีผโล. อลียติ พนฺธิยตีติ อลโส=มนฺทการี. กลียตีติ กลโส=กุมฺโภ. จมติ อทติ อเนนาติ จมโส=โหมภาชนํ.
๒๑๘. วย ทิว กร กเรหฺยสณสกปาสกสา.
วยตฺยาทีหิ อสณอาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ. วยติ คจฺฉตีติ วายโส=กาโก. ทิพฺพนฺติ เอตฺถาติ ทิวโส=ทินํ. กรียตีติ กปฺปาโส=สุตฺตสมฺภโว. กิพฺพิสํ กโรตีติ กกฺกโส=ผรุโส.
สสาทีหิ ¶ สุ โหติ. สสติ ชีวตีติ สสฺสุ=ชยมฺปตีนํ มาตา. มสียตีติ มสฺสุ=ปุริสมุเข ปวทฺธโลมานิ. ‘‘โลโป’’ติ (๑.๓๙) นิคฺคหีตโลโป, ทํสียติ พนฺธมเนนาติ ทสฺสุ=โจโร. อสียติ ขิปียตีติ อสฺสุ=พปฺโป.
วิทิสฺมา ทสุก โหติ. วิทติ ชานาตีติ วิทฺทสุ=วิทฺวา.
สสติสฺมา รีโห โหติ. สสติ หึสตีติ สีโห=เกสรี.
ชีว-ปาณธารเณ, อม-คมเน, เอเตหี โห โหติ, วมา จานฺตาเทสา ยถากฺกมํ, อาเทสวิธานํ ปน ปรรูปพาธนตฺถํ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑.๓๙) รสฺสตฺตํ, ชีวนฺติ เอตายาติ ชิวฺหา=รสนา. อมติ ปวตฺตตีติ อมฺหํ=อสฺมา. ปปุพฺเพ อมติ ปวตฺตตีติ ปมฺหํ=ปขุมํ.
ตณฺหอาทโย หนฺตา นิปจฺจนฺเต. ตส-ปิปาสายํ, สสฺส ณตฺตํ, เอวมุปริ จ, ตสติ ปาตุมิจฺฉติ เอตายาติ ตณฺหา=โล โภ. กส-วิเลขเน, กสตีติ กณฺโห=กาโฬ. ชุต-ทิตฺติยํ, ตสฺส ณตฺตํ, โอตฺตาภาโว จ, โชเตตีติ ชุณฺหา=จนฺท- ปภา ¶ . มีลิสฺส โฬ, นิมีลนฺตฺยเนน อกฺขีนีติ มีฬฺหํ-คูถํ. คาหิสฺส โฬ, คยฺหตีติ คาฬฺหํ, ทหิสฺส โฬ, ทหตีติ ทฬฺหํ, พหิสฺส โฬ, ทีโฆ จ, พหติ วุทฺธึ วจฺฉตีติ พาฬฺหํ, เอเต ตโย ทฬฺหตฺถา. คมิสฺส อสฺสิ, คจฺฉตีติ คิมฺโห-นิทาโฆ. ปฏกลานํ อก จ, ปฏติ ยาตีติ ปฏโห=เภริวิเสโส. กลียติ ปริมียติ อเนน สูรภาโวติ กลโห=วิวาโท. กฏวรานํ อาก, กฏนฺติ เอตฺถ โอสธาทึ มทฺทนฺตีติ กฏาโห=ภาชนวิเสโส. วรียตีติ วราโห=สูกโร. ลุนาติสฺส โอ, ลุนาติ เอเตนาติ โลหํ=อยาทิ. เอวมฺเปิ.
ปณา อุปุพฺพสหา จ หิหี โหนฺติ ยถากฺกมํ, ณโอฬง จานฺตาเทสา, อาเทสวิธานสามตฺถิยา ปรรูปาภาโว, ปณียติ โวหรียตีติ ปณฺหิ=ปาทสฺส ปจฺฉาภาโค. อุสฺสหตีติ อุสฺสาฬฺหี-วีริยํ.
๒๒๕. ขี มิ ปี จุ มา วากาหิ โฬ อุสฺส วา ทีโฆ จ.
ขี-ขเย, มิ-ปกฺเขเป, ปี-ตปฺปเน, จุ-จวเน, มา-มาเน, วี วา-คมเน, กา คา-สทฺเท, เอเตหิ โฬ โหติ, อุการสฺส วา ทีโฆ จ. ขียตีติ เขโล=ลาลา. มียติ ปกฺขิปียตีติ เมฬา=มสิ. ปิเณตีติ เปฬา=ภาชนวิเสโส. จวตีติ จูฬา=สิขา. โจโฬ=ปิโลติโก. มียติ ปริมียตีติ มาโฬ=เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปฏิสฺสยวิเสโส. วาติ คจฺฉตีติ วาโฬ=จณฺฑมิโค. กายติ ผรุสํ วทตีติ กาโฬ=กณฺโห, วีมฺหิ กาฬี=กณฺหา.
คุ-สทฺเทตีมสฺมา ¶ ฬก โหติ โฬ จ. ควติ ปวตฺตติ เอเตนาติ คุโฬ=อุจฺฉุวิกาโร. โคโฬ=ลกุณฺฑโก.
ปงฺคุฬอาทโย ฬก อนฺตา นิปจฺจนฺเต. ขฺช-คติเวกลฺเล, ปงฺคุอาเทโส, อขฺชิ คติเวกลฺลมาปชฺชีติ ปงฺคโฬ=ปีสปฺปี. กโรติสฺมา ฬสฺส ข, กิพฺพิสํ กโรตีติ กกฺขโฬ=กุรูโร. กุกติสฺส กุก, กุกฺยติ ปาปการีหิ อาทียตีติ กุกฺกุฬํ=สงฺกุ สํกิณฺโณ โสพฺโภ. กุกฺกุโฬ=ถุสคฺคี. มํกิสฺส อุก, พินฺทุ โลโป จ, มํเกติ วนํ มณฺเฑตีติ มกุโฬ=อวิกสิตกุสุมํ.
ปาติสฺมา ฬิ โหติ. อตฺถํ ปาติ รกฺขตีติ ปาฬิ=ตนฺติ.
วีติสฺมา ฬุ โหติ. เวติ ปวตฺตตีติ เวฬุ=เวณุ.
(อิติ อวคฺคปจฺจยวิธานํ).
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ณฺวาทิกณฺโฑ สตฺตโม.
สุตฺตํ ธาตุ คโณ ณฺวาทิ, นามลิงฺคานุสาสนํ;
ยสฺส ติฏฺติ ชีวฺหคฺเค, ส พฺยากรณเกสรี.
สมตฺตา จายํ โมคฺคลฺลานวุตฺติ
สตฺตหิ ภาณวาเรหิ.
ยสฺส ¶ รฺโ ปภาเวน, ภาวิตตฺตยมากุลํ;
อนากุลํ ทุลทฺธีหิ, ปาปภิกฺขูหิ สพฺพโส.
ลงฺกาย มุนิราชสฺส, สาสนํ สาธุ สณฺิกํ;
ปุณฺณจนฺทสมาโยคา, วาริธีว วิวทฺธเต.
ปรกฺกมภุเช ตสฺมึ, สทฺธาพุทฺธิคุโณทิเต;
มนุวํสทฺธชากาเร, ลงฺกาทีปํ ปสาสติ.
โมคฺคลฺลาเนน เถเรน, ธีมตา สุจิวุตฺตินา;
รจิตํ ยํ สุวิฺเยฺย-มสนฺทิทฺธ’มนากุลํ.
อเสสวิสยพฺยาปิ, ชินพฺยปฺปถ นิสฺสยํ;
สทฺธสตฺถ’มนายาส-สาธิยํ พุทฺธิวทฺธนํ.
ตสฺส วุตฺติ สมาเสน, วิปุลตฺถปกาสนี;
รจิตา ปุน เตเนว, สาสนุชฺโชตการินาติ.
โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ นิฏฺิตํ.