📜
๕. ตทฺธิตกปฺป
อฏฺมกณฺฑ
๓๔๔, ๓๖๑. วาณ’ปจฺเจ ¶ .
ณปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’ มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโ, วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วา, วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺี, วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺํ. เอวํ ภารทฺวาโช, ภารทฺวาชี, ภารทฺวาชํ. โคตโม, โคตมี, โคตมํ. วาสุเทโว, วาสุเทวี, วาสุเทวํ. พาลเทโว, พาลเทวี, พาลเทวํ. เวสามิตฺโต, เวสามิตฺตี เวสามิตฺตํ.
ตสฺมา วจฺฉาทิโต โคตฺตคณโต ณายนณานปจฺจยา โหนฺติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
วจฺฉสฺส อปจฺจํวจฺฉายโน, วจฺฉาโน, วจฺฉสฺส อปจฺจํ วา, วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉายนี, วจฺฉานี, วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉายนํ, วจฺฉานํ. สกฏสฺส อปจฺจํ สากฏายโน, สากฏาโน ¶ , สกฏสฺส อปจฺจํ วา, สากฏายนี, สา กฏานี, สากฏายนํ, สากฏานํ. เอวํ กณฺหายโน, กณฺหาโน, กณฺหสฺส อปจฺจํ วา. กณฺหายนี, กณฺหานี, กณฺหายนํ, กณฺหานํ. อคฺคิเวสฺสายโน, อคฺคิเวสฺสาโน, อคฺคิเวสฺสายนี, อคฺคิเวสฺสานี, อคฺคิเวสฺสายนํ, อคฺคิเวสฺสานํ. คจฺฉายโน, คจฺฉาโน, คจฺฉายนี, คจฺฉานี, คจฺฉายนํ, คจฺฉานํ. กปฺปายโน, กปฺปาโน, กปฺปายนี, กปฺปานี, กปฺปายนํ, กปฺปานํ. โมคฺคลฺลายโน, โมคฺคลฺลาโน, โมคฺคลฺลายนี, โมคฺคลฺลานี, โมคฺคลฺลายนํ, โมคฺคลฺลานํ. มฺุจายโน, มฺุจาโน, มฺุจายนี, มฺุจานี, มฺุจายนํ, มฺุจานํ. สงฺฆายโน, สงฺฆาโน, สงฺฆายนี, สงฺฆานี, สงฺฆายนํ, สงฺฆานํ. โลมายโน, โลมาโน, โลมายนี, โลมานี, โลมายนํ, โลมานํ, สากมายโน, สากมาโน, สากมายนี, สากมานี, สากมายนํ, สากมานํ. นารายโน, นาราโน, นารายนี, นารานี, นารายนํ, นารานํ. โจรายโนโจราโน, โจรายนี, โจรานี, โจรายนํ, โจรานํ, อาวสาลายโน, อาวสาลาโน, อาวสาลายนี, อาวสาลานี, อาวสาลายนํ, อาวสาลานํ. ทฺเวปายโน, ทฺเวปาโน, ทฺเวปายนี, ทฺเวปานี, ทฺเวปายนํ, ทฺเวปานํ. กฺุจายโน, กฺุจาโน, กฺุจายนี, กฺุจานี, กฺุจายนํ, กฺุจานํ. กจฺจายโน, กจฺจาโน, กจฺจายนี, กจฺจานี, กจฺจายนํ, กจฺจานํ.
๓๔๖, ๓๖๗. เณยฺโย ¶ กตฺติกาทีหิ.
เตหิ โคตฺตคเณหิ กตฺติกาทีหิ เณยฺยปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
กตฺติกาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย, กตฺติกาย อปจฺจํ วา. เอวํ เวนเตยฺโย, โรหิเณยฺโย, คงฺเคยฺโย, กทฺทเมยฺโย, นาเทยฺโย, อาเลยฺโย, อาเหโย, กาเมยฺโย, สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, สาเลยฺโย, พาเลยฺโย, มาเลยฺโย, กาเลยฺโย.
ตสฺมา อการโต ณิปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
ทกฺขสฺส อปจฺจํ ทกฺขิ, ทกฺขสฺส อปจฺจํ วา. ทุณสฺส อปจฺจํ โทณิ, ทุณสฺส อปจฺจํ วา, เอวํ วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทาสวิ, วารุณิ, คณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, เชนทตฺติ, พุทฺธิ, ธมฺมิ, สงฺฆิ, กปฺปิ, อนุรุทฺธิ.
วาติ วิกปฺปนตฺเถน ณิกปจฺจโย โหติ ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สกฺยปุตฺตสฺส อปจฺจํ สกฺยปุตฺติโก. เอวํ นาฏปุตฺติโก, เชนทตฺติโก.
๑๔๘, ๓๗๑. ณโว’ ¶ ปกฺวาทีหิ.
อุปกุอิจฺเจวมาทีหิ ณวปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
อุปกุสฺส อปจฺจํ โอปกโว, อุปกุสฺส อปจฺจํ วา. มนุโน อปจฺจํ มานโว, มนุโน อปจฺจํ วา. ภคฺคุสฺส อปจฺจํ ภคฺคโว, ภคฺคุสฺส อปจฺจํ วา, ปณฺฑุสฺส อปจฺจํ ปณฺฑโว, ปณฺฑุสฺส อปจฺจํ วา, พหุสฺส อปจฺจํ พาหโว, พหุสฺส อปจฺจํ วา.
ตสฺมา วิธวาทิโต เณรปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
วิธวาย อปจฺจํ เวธเวโร, วิธวาย อปจฺจํ วา. พนฺธุกิยา อปจฺจํ พนฺธุเกโร, พนฺธุกิยา อปจฺจํ วา. สมณสฺส อปจฺจํ สามเณโร, สมณสฺส อปจฺจํ วา. เอวํ สามเณรี, สามเณรํ, นาฬิเกโร, นาฬิเกรี, นาฬิเกรํ.
๓๕๐, ๓๗๓. เยน วา สํสฏฺํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก.
เยน วา สํสฏฺํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหติ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ณิกปจฺจโย โหติ วา.
ติเลน ¶ สํสฏฺํ โภชนํ เตลิกํ, ติเลน สํสฏฺํ วา. เอวํ โคฬิกํ, ฆาติกํ.
นาวาย ตรตีติ นาวิโก, นาวาย ตรติ วา. เอวํ โอฬุมฺปิโก.
สกเฏน จรตีติ สากฏิโก, สกเฏน จรติ วา. เอวํ ปตฺติโก, ทณฺฑิโก, ธมฺมิโก, ปาทิโก.
สีเสน วหตีติ สีสิโก, สีเสน วหติ วา. อํเสน วหตีติ อํสิโก, อํเสน วหติ วา. เอวํ ขนฺธิโก, องฺคุลิโก.
วาติ วิกปฺปนตฺเถน อฺเสุปิ ณิกปจฺจโย โหติ. ราชคเห วสตีติ ราชคหิโก, ราชคเห วสติ วา. ราชคเห ชาโต ราชคหิโก, ราชคเห ชาโต วา. เอวํ มาคธิโก, สาวตฺถิโก, กาปิล วตฺถิโก, ปาฏลิปุตฺติโก, เวสาลิโก.
๓๕๑, ๓๗๔. ตมธีเต เตนกตาทิ สนฺนิธาน นิโยค สิปฺป ภณฺฑ ชีวิกตฺเถสุ จ.
ตมธีเต, เตนกตาทิอตฺเถ, ตมฺหิ สนฺนิธานา, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส ภณฺฑํ, ตมสฺส ชีวิกํ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ ณิกปจฺจโย โหติ วา.
วินยมธีเต ¶ เวนยิโก, วินยมธีเต วา. เอวํ สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโก, เวยฺยากรณิโก.
กาเยน กตํ กมฺมํ กายิกํ, กาเยน กตํ กมฺมํ วา. เอวํ วาจสิกํ, มานสิกํ.
สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา, สรีเร สนฺนิธานา วา, เอวํ มานสิกา.
ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ทฺวาเร นิยุตฺโต วา. เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นาคริโก, นาวกมฺมิโก.
วีณา อสฺส สิปฺปํ เวณิโก, วีณา อสฺส สิปฺปํ วา. เอวํ ปาณวิโก, โมทิงฺคิโก, วํสิโก.
คนฺโธ อสฺส ภณฺฑํ คนฺธิโก, คนฺโธ อสฺส ภณฺฑํ วา. เอวํ เตลิโก, โคฬิโก.
อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวตีติ โอรพฺภิโก, อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวติ วา. มคํ หนฺตฺวา ชีวตีติ มาควิโก, มคํ หนฺตฺวา ชีวติ วา. เอวํ โสกริโก, สากุณิโก.
อาทิคฺคหเณน อฺตฺถาปิ ณิก ปจฺจโย โยเชตพฺโพ. ชาเลน หโต ชาลิโก, ชาเลน หโต วา.
สุตฺเตน พนฺโธ สุตฺติโก, สุตฺเตน พนฺโธ วา.
จาโป ¶ อสฺส อาวุโธ จาปิโก, จาโป อสฺส อาวุโธ วา. เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโก.
วาโต อสฺส อาพาโธ วาติโก, วาโต อสฺส อาพาโธ วา. เอวํ เสมฺหิโก, ปิตฺติโก.
พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก, พุทฺเธ ปสนฺโน วา. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก.
พุทฺธสฺส สนฺตกํ พุทฺธิกํ, พุทฺธสฺส สนฺตกํ วา. เอวํ ธมฺมิกํ, สงฺฆิกํ.
วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ, วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วา. เอวํ กุมฺภิกํ, ผาลิกํ, กึ กณิกํ, โสวณฺณิกํ.
กุมฺโภ อสฺส ปริมาณํ กุมฺภิกํ, กุมฺโภ อสฺส ปริมาณํ วา.
กุมฺภสฺส ราสิ กุมฺภิกํ, กุมฺภสฺส ราสิ วา.
กุมฺภํ อรหตีติ กุมฺภิโก, กุมฺภํ อรหติ วา.
อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก, อกฺเขน ทิพฺพติ วา. เอวํ สาลากิโก, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโก. กปิฏฺผลิโก, นาฬิเกริโก อิจฺเจวมาทิ.
๓๕๒, ๓๗๖. ณ ราคา ตสฺเส ทมฺตฺเถสุ จ.
ณปจฺจโย โหติ วา ราคมฺหา ‘‘เตน รตฺตํ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ, ‘‘ตสฺเสทํ’’ อฺตฺเถสุ จ.
กสาเวน ¶ รตฺตํ วตฺถํ กาสาวํ, กสาเวน รตฺตํ วตฺถํ วา. เอวํ โกสุมฺภํ, หาลิทฺทํ, ปาฏงฺคํ, รตฺตงฺค, มฺชิฏฺํ, กุงฺกุมํ.
สูกรสฺส อิทํ มํสํ โสกรํ, สูกรสฺส อิทํ มํสํ วา. เอวํ มาหิสํ.
อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร ปวตฺตํ วิมานํ โอทุมฺพรํ, อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร ปวตฺตํ วิมานํ วา.
วิทิสาย อวิทูเร นิวาโส เวทิโส, วิทิสาย อวิทูเร นิวาโส วา.
มถุราย ชาโต มาถุโร, มถุราย ชาโต วา.
มถุราย อาคโต มาถุโร, มถุราย อาคโต วา.
กตฺติกาย นิยุตฺโต มาโส กตฺติโก, กตฺติกาย นิยุตฺโต มาโส วา. เอวํ มาคสิโร, ผุสฺโส, มาโฆ, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข, เชฏฺโ, อาสฬฺโห, สาวโณ, ภทฺโท, อสฺสยุโช.
น วุทฺธิ นีลปีตาโท, ปจฺจเย สณการเก.
ผกาโร ผุสฺสสทฺทสฺส, ‘‘สิโร’’ติ สิรสํ วเท.
สิกฺขานํ ¶ สมูโห สิกฺโข, ภิกฺขานํ สมูโห ภิกฺโข. เอวํ กาโปโต, มายูโร, โกกิโล.
พุทฺเธ, อสฺส เทวตา พุทฺโธ. เอวํ ภทฺโท, มาโร, มาหินฺโท, เวสฺสวโณ, ยาโม, โสโม, นารายโณ.
สํวจฺฉรมธีเต สํวจฺฉโร. เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิชฺโช, เวยฺยากรโณ, ฉนฺโท, ภาสฺโส, จนฺโท.
วสาทานํ วิสโย เทโส วาสาโท. เอวํ กุมฺโภ, สากุนฺโต, อาติสาโร.
อุทุมฺพรา อสฺมึ ปเทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร. สาคเรหิ นิพฺพตฺโต สาคโร. สาคลมสฺส นิวาโส สาคโล. มถุรา อสฺส นิวาโส มาถุโร. มถุราย อิสฺสโร มาถุโร. อิจฺเจวมาทโย โยเชตพฺพา.
ชาตอิจฺเจวมาทีนมตฺเถ อิมอิยปจฺจยา โหนฺติ.
ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม. เอวํ อนฺติโม, มชฺฌิโม, ปุริโม, อุปริโม, เหฏฺิโม, โคปฺผิโม. โพธิสตฺตชาติยา ชาโต โพธิสตฺตชาติโย, เอวํ ¶ อสฺสชาติโย, หตฺถิชาติโย, มนุสฺสชาติโย.
อาทิคฺคหเณน นิยุตฺตตฺถาทิโตปิ ตทสฺสตฺถาทิโตปิ อิม อิย อิก อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. อนฺโต นิยุตฺโต อนฺติโม. เอวํ อนฺติโย, อนฺติโก.
ปุตฺโต อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปุตฺติโม. เอวํ ปุตฺติเยว, ปุตฺติโก, กปฺปิโม, กปฺปิโย, กปฺปิโก.
จคฺคหเณน กิยปจฺจโย โหติ นิยุตฺตตฺเถ. ชาติยํ นิยุตฺโต ชาติกิโย, อนฺเธ นิยุตฺโต อนฺธกิโย, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, ชจฺจนฺเธ นิยุตฺโต ชจฺจนฺธกิโย.
สมูหตฺเถ กณ ณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ราชปุตฺตานํ สมูโห ราชปุตฺตโก. เอวํ ราชปุตฺโต, มานุสฺสโก, มานุสฺโส, มายูรโก, มายูโร, มาหึสโก, มาหึโส.
๓๕๕, ๓๘๐. คาม ชน พนฺธุ สหายาทีหิตา.
คาม ชน พนฺธุ สหายอิจฺเจวมาทีหิ ตาปจฺจโย โหติ สมูหตฺเถ.
คามานํ ¶ สมูโห คามตา. เอวํ ชนตา, พนฺธุตา, สหายตา, นครตา.
‘‘ตทสฺส าน’’ มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ อิยปจฺจโย โหติ.
มทนสฺส านํ มทนิยํ, พนฺธนสฺส านํ พนฺธนิยํ, มุจฺฉนสฺส านํ มุจฺฉนิยํ, เอวํ รชนิยํ, กมนิยํ, คมนิยํ, ทุสฺสนิยํ, ทสฺสนิยํ.
อุปมตฺเถ อายิตตฺตปจฺจโย โหติ.
ธูโม วิย ทิสฺสติ อทุํ วนํ ตทิทํ ธูมายิตตฺตํ, ติมิรํ วิย ทิสฺสติ อทุํ วนํ ตทิทํ ติมิรายิตตฺตํ.
‘‘ตนฺนิสฺสิตตฺเถ, ตทสฺส าน’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ จ ลปจฺจโย โหติ.
ทุฏฺุ ¶ นิสฺสิตํ ทุฏฺุลฺลํ, เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ทุฏฺุ านํ ทุฏฺุลฺลํ, เวทสฺส านํ เวทลฺลํ.
อาลุปจฺจโย โหติ ตพฺพหุลตฺเถ.
อภิชฺฌา อสฺส ปกติ อภิชฺฌาลุ, อภิชฺฌา อสฺส พหุลา วา อภิชฺฌาลุ. เอวํ สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ.
ณฺยตฺตตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภาวตฺเถ.
อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ, อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํ. ปํสุกูลิกสฺส ภาโว ปํสุกูลิกตฺตํ, อโนทริกสฺส ภาโว อโนทริกตฺตํ. สงฺคณิการามสฺส ภาโว สงฺคณิการามตา, นิทฺทารามสฺส ภาโว นิทฺทารามตา.
ตุคฺคหเณน ตฺตนปจฺจโย โหติ. ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ.
๓๖๑, ๓๘๘. ณ ¶ วิสมาทีหิ.
ณปจฺจโย โหติ วิสมาทีหิ ‘‘ตสฺส ภาโว’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
วิสมสฺส ภาโว เวสมํ, สุจิสฺส ภาโว โสจํ.
รมณียอิจฺเจวมาทิโต กณ ปจฺจโย โหติ ‘‘ตสฺส ภาโว’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
รมณียสฺส ภาโว รามณียกํ, มนฺุสฺส ภาโว มานฺุกํ.
๓๖๓, ๓๙๐. วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺา.
วิเสสตฺเถ ตร ตม อิสิก อิย อิฏฺอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโปติ ปาปตโร. เอวํ ปาปตโม, ปาปิสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโ.
‘‘ตทสฺสตฺถิ’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ วีปจฺจโย โหติ.
เมธา ¶ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติเมธาวี. เอวํ มายาวี.
จคฺคหเณน โสปจฺจโย โหติ. สุเมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ สุเมธโส.
ตปาทิโต สีปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
ตโป ยสฺส อตฺถิ ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ตปสฺสี. เอวํ ยสสฺสี, เตชสฺสี.
ทณฺฑาทิโต อิก อีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
ทณฺโฑ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ทณฺฑิโก, ทณฺฑี. เอวํ มาลิโก, มาลี.
มธุอิจฺเจวมาทิโต รปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
มธุ ¶ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ มธุโร. เอวํ กฺุชโร, มุคฺคโร, มุขโร, สุสิโร, (สีสโร, สุกโร, สุงฺกโร), สุภโร, สุจิโร, รุจิโร.
คุณอิจฺเจวมาทิโต วนฺตุปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
คุโณ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ คุณวา. เอวํ ยสวา, ธนวา, ปฺวา, พลวา, ภควา.
สติอิจฺเจวมาทีหิ มนฺตุปจฺจโยโหติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
สติ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ สติมา, เอวํ ชุติมา, รุจิมา, ถุติมา, ธิติมา, มติมา, ภาณุมา.
สทฺธาอิจฺเจวมาทิโต ณ ปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
สทฺธา ¶ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีภิ สทฺโธ, เอวํ ปฺโ, อมจฺฉโร.
๓๗๑, ๔๐๔. อายุสฺสุการาส มนฺตุมฺหิ.
อายุสฺส อนฺโต อุกาโร อสาเทโส โหติมนฺตุมฺหิ ปจฺจเย ปเร.
อายุ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ อายสฺมา.
ตปฺปกติวจนตฺเถ มยปจฺจโย โหติ.
สุวณฺเณน ปกตํ กมฺมํ โสวณฺณมยํ. เอวํ รูปิยมยํ ชตุมยํ, รชตมยํ, อิฏฺกมยํ, อโยมยํ, มตฺติกา มยํ, ทารุมยํ, โคมยํ.
สงฺขฺยาปูรณตฺเถ มปจฺจโย โหติ.
ปฺจนฺนํ ปูรโณ ปฺจโม, เอวํ สตฺตโม, อฏฺโม, นวโม, ทสโม.
๓๗๔, ๔๐๘. ส ¶ ฉสฺสวา.
ฉสฺส สการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.
ฉนฺนํ ปูรโณ สฏฺโ, ฉฏฺโ วา.
เอกาทิโต ทสสฺส อนฺเต อีปจฺจโย โหติ วา สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.
เอโก จ ทส จ เอกาทส, เอกาทสนฺนํ ปูรณี เอกาทสี. ปฺจจ ทส จ ปฺจทส, ปฺจทสนฺนํ ปูรณี ปฺจทสี. จตฺตาโร จ ทส จ จตุทฺทส, จตุทฺทสนฺนํ ปูรณี จาตุทฺทสี.
ปูรเณติ กิมตฺถํ? เอกาทส, ปฺจทส.
ทสสทฺเท ปเร นิจฺจํ ฉสฺส โส โหติ.
โสฬส.
ตาสํ สงฺขฺยานํ อนฺเต นิคฺคหิตาคโม โหติ.
ปฺจทสิ, จาตุทฺทสิ.
๓๗๘, ๔๑๔. ติ ¶ จ.
ตาสํ สงฺขฺยานํ อนฺเต ติการาคโม โหติ. วีสติ, ตึสติ.
ทการ รการานํ สงฺขฺยานํ ลการาเทโส โหติ. โสฬส, จตฺตาลีสํ.
๓๘๐, ๒๕๕. วีสติ ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตุ.
วีสติ ทสอิจฺเจเตสุ ทฺวิสฺส พา โหติ.
พาวีสตินฺทฺริยานิ, พารส มนุสฺสา.
ตุคฺคหเณน ทฺวิสฺส ทุ ทิ โท อาเทสา จ โหนฺติ. ทุรตฺตํ, ทิรตฺตํ, ทิคุณํ, โทหฬินี.
๓๘๑, ๒๕๔. เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน.
เอกาทิโต ทสสฺส ทการสฺส รกาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน.
เอการส, เอกาทส, พารส, ทฺวาทส.
สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ? ทฺวาทสายตนานิ.
๓๘๒, ๒๕๙. อฏฺาทิโต ¶ จ.
อฏฺอิจฺเจวมาทิโต จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาเน.
อฏฺารส, อฏฺทส.
อฏฺาทิโตติ กิมตฺถํ? ปฺจทส, โสฬส.
สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ? อฏฺทสิโก.
๓๘๓, ๒๕๓. ทฺเวกฏฺานมากาโร วา.
ทฺวิ เอก อฏฺอิจฺเจเตสมนฺโต อากาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน.
ทฺวาทส, เอกาทส, อฏฺารส.
สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ? ทฺวิทนฺโต, เอกทนฺโต, เอกจฺฉนฺโน, อฏฺตฺถมฺโภ.
จตุ ฉอิจฺเจเตหิ ถ อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.
จตุตฺโถ, ฉฏฺโ.
๓๘๕, ๔๐๙. ทฺวิตีหิ ¶ ติโย.
ทฺวิ ติอิจฺเจเตหิ ติยปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.
ทุติโย, ตติโย.
ทฺวิ ติอิจฺเจเตสํ ทุ ตอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ติยปจฺจเย ปเร.
ทุติโย, ตติโย.
อปิคฺคหเณน อฺเสุปิ ทฺวิอิจฺเจตสฺส ทุอาเทโส โหติ. ทุรตฺตํ.
จคฺคหเณน ทฺวิอิจฺเจตสฺส ทิกาโร โหติ. ทิรตฺตํ, ทิคุณํ สงฺฆาฏึ ปารุเปตฺวา.
๓๘๗, ๔๑๑. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒ ทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒฑฺฒติยา.
เตสํ ¶ จตุตฺถ ทุติย ตติยานํ อฑฺฒูปปทานํ อฑฺฒฑฺฒุทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒ อฑฺฒติยาเทสา โหนฺติ, อฑฺฒูปปเทน สหนิปฺปชฺชนฺเต.
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
สรูปานํ ปทพฺยฺชนานํ เอกเสโส โหติ อสกึ. ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสา.
สรูปานมิติ กิมตฺถํ? หตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติโก จ หตฺถิอสฺสรถปตฺติกา,
อสกินฺติ กิมตฺถํ? ปุริโส.
๓๘๙, ๔๑๓. คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปฺจฉสตฺตอฏฺนวกานํ วี ติ จตฺตาร ปฺา ฉ สตฺตาสนวา โยสุ, โยนฺจีสมาสํ ิ ริ ตี ตุติ.
คณเน ทสสฺส ทฺวิก ติก จตุกฺก ปฺจก ฉกฺก สตฺตกอฏฺก นวกานํ สรูปานํ กเตกเสสานํ ยถาสงฺขฺยํ วี ติ จตฺตาร ปฺา ฉ สตฺต อส นวอิจฺจาเทสา โหนฺติ อสกึ โยสุ, โยนฺจ อีสํ อาสํ ิ ริ ติ อีติ อุติอิจฺจาเทสา โหนฺติ. ปจฺฉา ปุน นิปฺปชฺชนฺเต.
วีสํ ¶ , ตึสํ, จตฺตาลีสํ, ปฺาสํ, สฏฺิ, สตฺตริ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติ.
อสกินฺติ กิมตฺถํ? ทส.
คณเนติ กิมตฺถํ? ทสทสกา ปุริสา.
๓๙๐, ๒๕๖. จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิจสฺส จุโจปิ นวา.
จตูปปทสฺส คณเน ปริยาปนฺนสฺส ตุการสฺส โลโป โหติ, อุตฺตรปทาทิจการสฺส จุโจปิ อาเทสา โหนฺติ นวา.
จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.
อปิคฺคหเณน อนุปปทสฺสาปิ ปทาทิจการสฺส. โลโปโหติ นวา, จสฺส จุโจปิ โหนฺติ. ตาลีสํ, จตฺตาลีสํ, จุตฺตาลีสํ, โจตฺตาลีสํ.
๓๙๑, ๔๒๓. ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
เย สทฺทา อนิทฺทิฏฺลกฺขณา, อกฺขรปทพฺยฺชนโต, อิตฺถิปุมนปุํสกลิงฺคโต ¶ , นามุปสคฺคนิปาตโต, อพฺยยีภาวสมาสตทฺธิตาขฺยาตโต, คณนสงฺขฺยากาลการกปฺปโยคสฺาโต, สนฺธิปกติวุทฺธิโลปาคมวิการวิปริตโต, วิภตฺติวิภชนโต จ, เต นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
๓๙๒, ๔๑๘. ทฺวาทิโต โก’เนกตฺเถจ.
ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต กปจฺจโย โหติ อเนกตฺเถ จ, นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
สตสฺส ทฺวิกํ ทฺวิสตํ, สตสฺส ติกํ ติสตํ, สตสฺส จตุกฺกํ จตุสตํ, สตสฺส ปฺจกํ ปฺจสตํ, สตสฺส ฉกฺกํ ฉสตํ, สตสฺส สตฺตกํ สตฺตสตํ, สตสฺส อฏฺกํ อฏฺสตํ, สตสฺส นวกํ นวสตํ, สตสฺส ทสกํ ทสสตํ, สหสฺสํ โหติ.
๓๙๓, ๔๑๕. ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ สหสฺสฺจ โยมฺหิ.
คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกสฺส สตํ โหติ, สตทสกสฺส สหสฺสํ โหติ โยมฺหิ ปเร.
สตํ, สหสฺสํ.
ทฺวิกาทีนํ ตทุตฺตรปทานฺจ นิปฺปชฺชนฺเต ยถาสงฺขฺยํ. สตสฺส ทฺวิกํ (ตทิทํ โหติ) ทฺวิสตํ, เอวํ ติสตํ, จตุสตํ ¶ , ปฺจสตํ, ฉสตํ, สตฺตสตํ, อฏฺสตํ, นวสตํ, ทสสตํ, สหสฺสํ โหติ.
๓๙๔, ๔๑๖. ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตฺจ.
ยาว ตาสํ สงฺขฺยานํ อุตฺตริ ทสคุณิตฺจ กาตพฺพํ.
ตํ ยถา? ทสสฺส คณนสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา สตํ โหติ, สตสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา สหสฺสํ โหติ, สหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา ทสสหสฺสํ โหติ, ทสสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวาสตสหสฺสํ โหติ, สตสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวาทสสตสหสฺสํ โหติ, ทสสตสหสฺสสฺสทสคุณิตํ กตฺวา โกฏิ โหติ, โกฏิสตสหสฺสสฺส สตคุณิตํ กตฺวา ปโกฏิ โหติ. เอวํ เสสาปิ โยเชตพฺพา.
จคฺคหณํ วิเสสนตฺถํ.
ยาสํ ปน สงฺขฺยานํ อนิทฺทิฏฺนามเธยฺยานํ สเกหิ สเกหิ นาเมหิ นิปฺปชฺชนฺเต.
สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ, ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ โกฏิปโกฏิ ¶ , โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ นหุตํ, นหุตสตสหสฺสานํ สตํ นินฺนหุตํ, นินฺนหุตสตสหสฺสานํ สตํ อกฺโขภิณี. ตถา พินฺทุ, อพฺพุทํ, นิรพฺพุทํ, อหหํ, อพพํ, อฏฏํ, โสคนฺธิกํ, อุปฺปลํ, กุมุทํ, ปทุมํ, ปุณฺฑริกํ, กถานํ, มหากถานํ, อสงฺขฺเยยฺยํ.
เตสํ ปจฺจยานํ โณ โลปมาปชฺชเต.
โคตมสฺส อปจฺจํ โคตโม. เอวํ วาสิฏฺโ. เวนเตยฺโย, อาลสฺยํ, อาโรคฺยํ.
วิภาคตฺเถ จ ธาปจฺจโย โหติ.
เอเกน วิภาเคน เอกธา. เอวํ ทฺวิธา, ติธา, จตุธา, ปฺจธา, ฉธา.
เจติ กิมตฺถํ? โสปจฺจโย โหติ. สุตฺตโส, พฺยฺชนโส, ปทโส.
๓๙๘, ๔๒๑. สพฺพนาเมหิ ¶ ปการวจเน ตุ ถา.
สพฺพนาเมหิ ปการวจนตฺเถ ถาปจฺจโย โหติ.
โส ปกาโร ตถา, ตํ ปการํ ตถา, เตน ปกาเรน ตถา, ตสฺส ปการสฺส ตถา, ตสฺมา ปการา ตถา, ตสฺส ปการสฺส ตถา, ตสฺมึ ปกาเร ตถา. เอวํ ยถา, สพฺพถา, อฺถา, อิตรถา.
ตุคฺคหณํ กิมตฺถํ? ตตฺถาปจฺจโย โหติ. โส ปกาโร ตถตฺถา. เอวํ ยถตฺถา. สพฺพถตฺถา, อฺถตฺถา, อิตรถตฺถา.
กึ อิมอิจฺเจเตหิ ถํปจฺจโย โหติ ปการวจนตฺเถ.
โก ปกาโร กถํ, กํ ปการํ กถํ, เกน ปกาเรน กถํ, กสฺส ปการสฺส กถํ, กสฺมา ปการา กถํ. กสฺส ปการสฺส กถํ, กสฺมึ ปกาเร กถํ, อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อิมํ ปการํ อิตฺถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํ, อิมสฺส ปการสฺส อิตฺถํ, อิมสฺมา ปการา อิตฺถํ, อิมสฺส ปการสฺส อิตฺถํ, อิมสฺมึ ปกาเร อิตฺถํ.
๔๐๐, ๓๖๔. วุทฺธาทิสรสฺส ¶ วา’สํโยคนฺตสฺส สเณ จ.
อาทิสรสฺส วา อสํโยคนฺตสฺส อาทิพฺยฺชนสฺส วา สรสฺส วุทฺธิ โหติ สณการเก ปจฺจเย ปเร.
อาภิธมฺมิโก, เวนเตยฺโย, วาสิฏฺโ, อาลสฺยํ, อาโรคฺยํ.
อสํโยคนฺตสฺเสติ กิมตฺถํ? ภคฺคโว, มนฺเตยฺโย, กุนฺเตยฺโย.
อิอุอิจฺเจเตสํ อาทิภูตานํ มา วุทฺธิ โหติ. เตสุ จ เอ โอ วุทฺธาคโม โหติ าเน.
พฺยากรณมธีเต เวยฺยากรณิโก, นฺยายมธีเต เนยฺยายิโก, พฺยาวจฺฉสฺส อปจฺจํ เวยฺยาวจฺโฉ, ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก.
๔๐๒, ๓๗๗. อาตฺตฺจ ¶ .
อิอุอิจฺเจเตสํ อาตฺตฺจ โหติ, ริการาคโม จ าเน.
อิสิสฺส ภาโว อาริสฺยํ, อิณสฺส ภาโว อาณฺยํ, อุสภสฺส ภาโว อาสภํ, อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อิจฺเจวมาที โยเชตพฺพา.
ยูนมิติ กิมตฺถํ? อปาเยสุ ชาโต อาปายิ โก.
าเนติ กิมตฺถํ? เวมติโก, โอปนยิโก, โอปมายิโก, โอปายิโก.
๔๐๓, ๓๕๔. กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จ.
กฺวจิ อาทิมชฺฌอุตฺตรอิจฺเจเตสํ ทีฆรสฺสา โหนฺติ ปจฺจเยสุ จ อปจฺจเยสุ จ.
อาทิทีโฆ ตาว – ปากาโร, นีวาโร, ปาสาโท, ปากโฏ, ปาติโมกฺโข, ปาฏิกงฺโข อิจฺเจวมาทิ.
มชฺเฌทีโฆ ¶ ตาว – องฺคมาคธิโก, โอรพฺภมาควีโก อิจฺเจวมาทิ.
อุตฺตรทีโฆ ตาว – ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, อฺชนา คิริ, โกฏรา วนํ, องฺคุลี อิจฺเจวมาทิ.
อาทิรสฺโส ตาว – ปเคว อิจฺเจวมาทิ.
มชฺเฌรสฺโส ตาว – สุเมธโส สุวณฺณธเรหิ อิจฺเจวมาทิ.
อุตฺตรรสฺโส ตาว – โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โส อิจฺเจวมาทิ. อฺเปิ ยถาชินวจนานุปโรเธน โยเชตพฺพา.
จคฺคหเณน อปจฺจเยสุ จาติ อตฺถํ สมุจฺเจติ,
๔๐๔, ๓๗๐. เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ.
เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ ยถาชินวจนานุปโรเธน กฺวจิ วุทฺธิ โหติ, กฺวจิ โลโป โหติ, กฺวจิ อาคโม โหติ, กฺวจิ วิกาโร โหติ, กฺวจิ วิปรีโต โหติ, กฺวจิ อาเทโส โหติ.
อาทิวุทฺธิ ตาว – อาภิธมฺมิโก, เวนเตยฺโย อิจฺเจวมาทิ.
มชฺเฌวุทฺธิ ¶ ตาว – สุขเสยฺยํ, สุขการิ ทานํ, สุขการิ สีลํ อิจฺเจวมาทิ.
อุตฺตรวุทฺธิ ตาว – กาลิงฺโค, มาคธิโก, ปจฺจกฺขธมฺมา อิจฺเจวมาทิ.
อาทิโลโป ตาว – ตาลีสํ อิจฺเจวมาทิ.
มชฺเฌโลโป ตาว – กตฺตุกาโม, กุมฺภการปุตฺโต, เวทลฺลํ อิจฺเจวมาทิ.
อุตฺตรโลโป ตาว – ภิกฺขุ, ภิกฺขุนี อิจฺเจวมาทิ.
อาทิอาคโม ตาว – วุตฺโต ภควตา อิจฺเจวมาทิ.
มชฺเฌอาคโม ตาว – สสีลวา, สปฺวาอิจฺเจวมาทิ.
อุตฺตรอาคโม ตาว – เวทลฺลํ อิจฺเจวมาทิ.
อาทิวิกาโร ตาว – อาริสฺยํ, อาณฺยํ, อาสภํ, อชฺชวํ อิจฺเจวมาทิ.
มชฺเฌวิกาโร ตาว – วราริสฺยํ, ปราริสฺยํ อิจฺเจวมาทิ.
อุตฺตรวิกาโร ตาว – ยานิ, ตานิ, สุขานิ อิจฺเจวมาทิ.
อาทิวิปรีโต ¶ ตาว – อุคฺคเต สูริเย อุคฺคจฺฉติ อิจฺเจวมาทิ.
มชฺเฌวิปรีโต ตาว – สมุคฺคจฺฉติ, สมุคฺคเต สูริเย อิจฺเจวมาทิ.
อุตฺตรวิปรีโต ตาว – ทิคุ, ทิคุณํ อิจฺเจวมาทิ.
อาทิอาเทโส ตาว – ยูนํ อิจฺเจวมาทิ.
มชฺเฌอาเทโส ตาว – นฺยาโยคา อิจฺเจวมาทิ.
อุตฺตรอาเทโส ตาว – สพฺพเสยฺโย, สพฺพเสฏฺโ, จิตฺตํ อิจฺเจวมาทิ. เอวํ ยถาชินวจนานุปโรเธน สพฺพตฺถ โยเชตพฺพา.
๔๐๕, ๓๖๕. อยุวณฺณานฺจาโย วุทฺธิ.
อ อิติ อกาโร, อิ อีอิติ อิวณฺโณ, อุ อูอิติ อุวณฺโณ, เตสํ อการอิวณฺณุวณฺณานํ อา เอ โอวุทฺธิโย โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ, อา อี อูวุทฺธิ จ.
อาภิธมฺมิโก, เวนเตยฺโย, โอฬุมฺปิโก.
ปุน วุทฺธิคฺคหณํ กิมตฺถํ? อุตฺตรปทวุทฺธิภาวตฺถํ, องฺคมคเธหิ อาคตาติ องฺคมาคธิกา. นิคมชนปเทสุ ชาตาติ ¶ เนคมชานปทา. ปุริมชนปเทสุ ชาตาติ โปริมชานปทา. สตฺตาเห นิยุตฺโตติ สตฺตาหิกา, จตุวิชฺเช นิยุตฺโตติ จาตุวิชฺชิกา. อิจฺเจวมาที โยเชตพฺพา.
วุทฺธิอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? วุทฺธาทิสรสฺส วา’สํโยคนฺตสฺส สเณ จ.
อิติ นามกปฺเป ตทฺธิตกปฺโป อฏฺโม กณฺโฑ.
ตทฺธิตกปฺโป นิฏฺิโต.