📜
๑. สวิกรณาขฺยาตวิภาค
ตตฺถ ธาตูติ เกนฏฺเน ธาตุ? สกตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, อตฺถาติสยโยคโต ปรตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, วีสติยา อุปสคฺเคสุ เยน เกนจิ อุปสคฺเคน อตฺถวิเสสการเณน ปฏิพทฺธา อตฺถวิเสสมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, ‘‘อยํ อิมิสฺสา อตฺโถ, อยมิโต ปจฺจโย ปโร’’ติอาทินา อเนกปฺปกาเรน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ เอสาติปิ ธาตุ, วิทหนฺติ วิทุโน เอตาย สทฺทนิปฺผตฺตึ อยโลหาทิมยํ ¶ อยโลหาทิธาตูหิ วิยาติปิ ธาตุ. เอวํ ตาว ธาตุสทฺทสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ธาตุสทฺโท ชินมเต, อิตฺถิลิงฺคตฺตเน มโต;
สตฺเถ ปุลฺลิงฺคภาวสฺมึ, กจฺจายนมเต ทฺวิสุ.
อถ วา ชินมเต ‘‘ตโต โคตมิธาตูนี’’ติ เอตฺถ ธาตุสทฺโท ลิงฺควิปลฺลาเส วตฺตติ ‘‘ปพฺพตานิ วนานิ จา’’ติ เอตฺถ ปพฺพตสทฺโท วิย, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘อฏฺิวาจกตฺตา นปุํสกนิทฺเทโส’’ติ อฏฺิวาจกตฺเตปิ ‘‘ธาตุโย’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต. ภูวาทโย สทฺทา ธาตโว. เสยฺยถิทํ? ภู อิ กุ เก ตกฺก ตก ตกิ สุกอิจฺจาทโย. คณโต เต อฏฺวิธา ภูวาทิคโณ รุธาทิคโณ ทิวาทิคโณ สฺวาทิคโณ กิยาทิคโณ คหาทิคโณ ตนาทิคโณ จุราทิคโณ จาติ. อิทานิ เตสํ วิกรณสฺิเต ปจฺจเย ทสฺเสสฺสาม. อเนกวิธา หิ ปจฺจยา นานปฺปกาเรสุ นามนาม กิตนาม สมาสนาม ตทฺธิตนามาขฺยาเตสุ ปวตฺตนโต. สงฺเขปโต ปน ทุวิธาว นามปจฺจโย อาขฺยาตปจฺจโย จาติ. ตตฺราปิ อาขฺยาตปจฺจยา ทุวิธา วิกรณปจฺจยโนวิกรณปจฺจยวเสน. ตตฺถ วิกรณปจฺจโย อการาทิสตฺตรสวิโธ อคฺคหิตคฺคหเณน ปนฺนรสวิโธ จ. โนวิกรณปจฺจโย ปน ข ฉ สาทิเนกวิโธ. เย รูปนิปฺผตฺติยา อุปการกา อตฺถวิเสสสฺส โชตกา วา อโชตกา วา โลปนียา วา อโลปนียา วา, เต สทฺทา ปจฺจยา.
ปฏิจฺจ การณํ ตํ ตํ, เอนฺตีติ ปจฺจยาถ วา;
ปฏิจฺจ สทฺทนิปฺผตฺติ, อิโต เอตีติ ปจฺจยา.
นามิกปฺปจฺจยานํ ¶ โย, วิภาโค อาวิ เหสฺสติ;
นามกปฺเป ยโต ตสฺมา, น ตํ วิตฺถารยามเส.
โย โนวิกรณานํ ตุ, ปจฺจยานํ วิภาคโต;
โส ปนาขฺยาตกปฺปมฺหิ, วิตฺถาเรนา’คมิสฺสตีติ.
อิจฺจาเนกวิเธสุ ปจฺจเยสุ ‘‘วิกรณปจฺจยา นาม อิเม’’ติ สลฺลกฺเขตพฺพา. กถํ? ภูวาทิคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ, รุธาทิคณโต อการิวณฺเณกาโรการปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ปุพฺพมชฺฌฏฺาเน นิคฺคหีตาคโม จ, ทิวาทิคณโต ยปจฺจโย โหติ กตฺตริ, สฺวาทิคณโต ณุ ณา อุณาปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, กิยาทิคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตริ, คหาทิคณโต ปฺป ณฺหาปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ตนาทิคณโต โอ ยิรปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, จุราทิคณโต เณ ณยปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ.
อกาโร จ อิวณฺโณ จ, เอ โอการา จ โย ตถา;
ณุ ณา อุณา จ นา ปฺป ณฺหา-ยิรา เณ ณยปจฺจยา.
อคฺคหิตคฺคหเณน, เอวํ ปนฺนรเส’ริตา;
วิกรณวฺหยา เอเต, ปจฺจยาติ วิภาวเย.
เย เอวํ นิทฺทิฏฺเหิ วิกรณปจฺจเยหิ ตทฺเหิ จ สปฺปจฺจยา อฏฺวิธา ธาตุคณา สุตฺตนฺเตสุ พหูปการา, เตสฺวายํ ภูวาทิคโณ. ภู สตฺตายํ, ภูธาตุ วิชฺชมานตายํ วตฺตติ. สกมฺมิกากมฺมิกาสุ ธาตูสุ อยํ อกมฺมิกา ธาตุ, น ปน ‘‘ธมฺมภูโต’’ติอาทีสุ ปตฺติอตฺถวาจิกา อปรา ภูธาตุ วิย สกมฺมิกา. เอสา หิ ปริอภิอาทีหิ อุปสคฺเคหิ ยุตฺตาเยว สกมฺมิกา ภวติ, น อุป ปรา ปาตุอาทีหิ อุปสคฺคนิปาเตหิ ยุตฺตาปิ. อโต อิมิสฺสา สิทฺธานิ รูปานิ ทฺวิธา เยฺยานิ อกมฺมกปทานิ สกมฺมกปทานิ จาติ.
สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทนิทฺเทส
ตตฺร ¶ ภวติ อุพฺภวติ สมุพฺภวติ ปภวติ ปราภวติ สมฺภวติ วิภวติ, โภติ สมฺโภติ วิโภติ ปาตุภวติ ปาตุพฺภวติ ปาตุโภติ, อิมานิ อกมฺมกปทานิ. เอตฺถ ปาตุอิติ นิปาโต, โส ‘‘อาวิภวติ ติโรภวตี’’ติอาทีสุ อาวิ ติโรนิปาตา วิย ภูธาตุโต นิปฺผนฺนาขฺยาตสทฺทสฺส เนว วิเสสกโร, น จ สกมฺมกตฺตสาธโก. อุอิจฺจาทโย อุปสคฺคา, เต ปน วิเสสกรา, น สกมฺมกตฺตสาธกา. เยสมตฺโถ กมฺเมน สมฺพนฺธนีโย น โหติ, ตานิ ปทานิ อกมฺมกานิ. อกมฺมกปทานํ ยถารหํ สกมฺมกากมฺมกวเสน อตฺโถ กเถตพฺโพ. ปริโภติ ปริภวติ, อภิโภติ อภิภวติ, อธิโภติ อธิภวติ, อติโภติ อติภวติ, อนุโภติ อนุภวติ, สมนุโภติ สมนุภวติ, อภิสมฺโภติ อภิสมฺภวติ, อิมานิ สกมฺมกปทานิ. เอตฺถ ปริอิจฺจาทโย อุปสคฺคา, เต ภูธาตุโต นิปฺผนฺนาขฺยาตสทฺทสฺส วิเสสกรา เจว สกมฺมกตฺตสาธกา จ. เยสมตฺโถ กมฺเมน สมฺพนฺธนีโย, ตานิ ปทานิ สกมฺมกานิ. สกมฺมกปทานํ สกมฺมกวเสน อตฺโถ กเถตพฺโพ, กฺวจิ อกมฺมกวเสนปิ. เอวํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติ. อุทฺเทโสยํ.
ตตฺร ภวตีติ โหติ วิชฺชติ ปฺายติ สรูปํ ลภติ. อุพฺภวตีติ อุปฺปชฺชติ สรูปํ ลภติ. สมุพฺภวตีติ สมุปฺปชฺชติ สรูปํ ลภติ. ปภวตีติ โหติ สมฺภวติ. อถ วา ปภวตีติ ยโต กุโตจิ สนฺทติ, น วิจฺฉิชฺชติ, อวิจฺฉินฺนํ โหติ, ตํ ตํ านํ วิสรติ. ปราภวตีติ ปราภโว โหติ พฺยสนํ อาปชฺชติ อวุทฺธึ ปาปุณาติ. สมฺภวตีติ สุฏฺุ ภวติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. วิภวตีติ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ วิปชฺชติ, วิเสสโต วา ภวติ สมฺปชฺชติ. โภติ สมฺโภติ วิโภตีติ อิมานิ ‘‘ภวติ ¶ สมฺภวติ วิภวตี’’ติ อิเมหิ ยถากฺกมํ สมานนิทฺเทสานิ. ปาตุภวตีติ ปกาสติ ทิสฺสติ ปฺายติ ปากฏํ โหติ. ปาตุพฺภวติ ปาตุโภตีติ อิมานิ ‘‘ปาตุภวตี’’ติ อิมินา สมานนิทฺเทสานิ. เอวํ อกมฺมกปทานํ ยถารหํ สกมฺมกากมฺมกวเสน อตฺถกถนํ ทฏฺพฺพํ. เอวมุตฺตรตฺราปิ อฺเสมฺปิ อกมฺมกปทานํ.
ปริโภติทุกาทีสุ ปน สตฺตสุ ทุเกสุ ยถากฺกมํ ทฺเว ทฺเว ปทานิ สมานตฺถานิ, ตสฺมา ทฺเว ทฺเว ปทานิเยว คเหตฺวา นิทฺทิสิสฺสาม. ตตฺร ปริโภติ ปริภวตีติ ปรํ หึสติ ปีเฬติ, อถ วา หีเฬติ อวชานาติ. อภิโภติ อภิภวตีติ ปรํ อชฺโฌตฺถรติ มทฺทติ. อธิโภติ อธิภวตีติ ปรํ อภิมทฺทิตฺวา ภวติ อตฺตโน วสํ วตฺตาเปติ. อติโภติ อติภวตีติ ปรํ อติกฺกมิตฺวา ภวติ. อนุโภติ อนุภวตีติ สุขทุกฺขํ เวเทติ ปริภฺุชติ สุขทุกฺขปฏิสํเวที โหติ. สมนุโภติ สมนุภวตีติ สุขทุกฺขํ สุฏฺุ เวเทติ สุฏฺุ ปริภฺุชติ สุฏฺุ สุขทุกฺขปฏิสํเวที โหติ. อภิสมฺโภติ อภิสมฺภวตีติ ปรํ อชฺโฌตฺถรติ มทฺทติ. เอวํ สกมฺมกปทานํ สกมฺมกวเสน อตฺถกถนํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถจิ ปน คจฺฉตีติ ปวตฺตตีติ เอวํ อกมฺมกวเสนปิ. เอวมุตฺตรตฺราปิ อฺเสํ สกมฺมกปทานํ.
อปจฺจโย ปโร โหติ, ภูวาทิคณโต สติ;
สุทฺธกตฺตุกฺริยาขฺยาเน, สพฺพธาตุกนิสฺสิเต.
อยํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานํ นิทฺเทโส.
เหตุกตฺตุกฺริยาปทนิทฺเทส
ภาเวติ วิภาเวติสมฺภาเวติ ปริภาเวติ, เอวํ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติ. เอกกมฺมกวเสเนสมตฺโถ คเหตพฺโพ ¶ . ปจฺฉิมสฺส ปน ทฺวิกมฺมกวเสนปิ. ปริภาวาเปติ อภิภาวาเปติ อนุภาวาเปติ, เอวมฺปิ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติ. ทฺวิกมฺมกวเสเนสมตฺโถ คเหตพฺโพ. อิจฺเจวํ ทฺวิธา เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ เยฺยานิ, อฺานิปิ คเหตพฺพานิ.
ตตฺร ภาเวตีติ ปุคฺคโล ภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ ภาเวติ อาเสวติ พหุลีกโรติ, อถ วา ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. วิภาเวตีติ ภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ วิภาเวติ วิเสเสน ภาเวติ, วิวิเธน วา อากาเรน ภาเวติ ภาวยติ วฑฺเฒติ, อถ วา วิภาเวตีติ อภาเวติ อนฺตรธาเปติ. สมฺภาเวตีติ ยสฺส กสฺสจิ คุณํ สมฺภาเวติ สมฺภาวยติ สุฏฺุ ปกาเสติ อุกฺกํเสติ. ปริภาเวตีติ ปริภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ ปริภาเวติ ปริภาวยติ สมนฺตโต วฑฺเฒติ. เอวํ เอกกมฺมกวเสนตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา ปริภาเวตีติ วาเสตพฺพํ วตฺถุํ ปริภาเวติ ปริภาวยติ วาเสติ คนฺธํ คาหาเปติ. เอวํ ทฺวิกมฺมกวเสนาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สปตฺตํ ปริภาวาเปติ หึสาเปติ, อถ วา ปริภาวาเปตีติ หีฬาเปติ อวชานาเปติ. อภิภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สปตฺตํ อภิภาวาเปติ อชฺโฌตฺถราเปติ. อนุภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สมฺปตฺตึ อนุภาวาเปติ ปริโภเชติ.
ปยุตฺโต กตฺตุนา โยเค, ิโตเยวาปฺปธานิเย;
กฺริยํ สาเธติ เอตสฺส, ทีปกํ สาสเน ปทํ.
กรณวจนํเยว, เยภุยฺเยน ปทิสฺสติ;
อาขฺยาเต การิตฏฺานํ, สนฺธาย กถิตํ อิทํ.
น ¶ นาเม การิตฏฺานํ, ‘‘โพเธตา’’ อิติอาทิกํ;
‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ จ;
อาหริตฺวาน ทีเปยฺย, ปโยคกุสโล พุโธ.
ตตฺริทํ กรณวจนํ กมฺมตฺถทีปกํ, อุปโยคสามิวจนานิปิ ตทฺทีปกานิ โยเชตพฺพานิ. กถํ? ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคลํ สปตฺตํ ปริภาวาเปตีติ, ตถา ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคลสฺส สปตฺตํ ปริภาวาเปตีติ. เสสานิ นยานุสาเรน นิทฺทิสิตพฺพานิ. เอวํ สพฺพาเนตานิ กรโณปโยคสามิวจนานิ กมฺมตฺถทีปกานิเยว โหนฺติ, ตสฺมา ทฺวิกมฺมกวเสนตฺโถ คเหตพฺโพ.
อยํ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานํ นิทฺเทโส.
กมฺมกฺริยาปทนิทฺเทส
ภวิยเต วิภวิยเต ปริภวิยเต อภิภวิยเต อนุภวิยเต ปริภูยเต อภิภูยเต อนุภูยเต, เอวํ กมฺมุโน กฺริยาปทานิ ภวนฺติ. อฺถา จ ภวิยฺยเต วิภวิยฺยเต ปริภวิยฺยเต อภิภวิยฺยเต อนุภวิยฺยเต ปริภุยฺยเต อภิภุยฺยเต อนุภุยฺยเตติ. เอตฺถ กมฺมุโน กฺริยาปทานิเยว กมฺมกตฺตุโน กฺริยาปทานิ กตฺวา โยเชตพฺพานิ. วิสฺุหิ กมฺมกตฺตุโน กฺริยาปทานิ น ลพฺภนฺติ.
ตตฺร ภวิยเตติ ภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ ปุคฺคเลน ภาวิยเต อาเสวิยเต พหุลีกริยเต, อถ วา ภวิยเตติ วฑฺฒิยเต. วิภวิยเตติ วิภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ ปุคฺคเลน วิภวิยเต วิเสเสน ภวิยเต, วิวิเธน ¶ วา อากาเรน ภวิยเต วฑฺฒิยเต, อถ วา วิภวิยเตติ อภวิยเต อนฺตรธาปิยเต. ปริภวิยเตติ สปตฺโต ปุคฺคเลน ปริภวิยเต หึสิยเต, อถ วา ปริภวิยเตติ หีฬิยเต อวชานิยเต. อภิภวิยเตติ สปตฺโต ปุคฺคเลน อภิภวิยเต อชฺโฌตฺถริยเต อภิมทฺทิยเต. อนุภวิยเตติ สมฺปตฺติ ปุคฺคเลน อนุภวิยเต ปริภฺุชิยเต. ปริภูยเตติอาทีนิ ตีณิ ‘‘ปริภวิยเต’’ติอาทีหิ ตีหิ สมานนิทฺเทสานิ. เสสานิ ปน ยถาวุตฺเตหิ ยํ กมฺมเมว ปธานโต คเหตฺวา นิทฺทิสิยติ ปทํ, ตํ กมฺมตฺถทีปกํ. ตสฺมา กตฺตริ เอกวจเนน นิทฺทิฏฺเปิ ยทิ กมฺมํ พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํ, พหุวจนนฺตฺเว กมฺมุโน กฺริยาปทํ ทิสฺสติ. ยทิ ปเนกวจนวเสน วตฺตพฺพํ, เอกวจนนฺตฺเว. ตถา กตฺตริ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺเปิ ยทิ กมฺมํ เอกวจนวเสน วตฺตพฺพํ, เอกวจนนฺตฺเว กมฺมุโน กฺริยาปทํ ทิสฺสติ. ยทิ ปน พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํ, พหุวจนนฺตฺเว. กถํ? ภิกฺขุนา ธมฺโม ภวิยเต, ภิกฺขุนา ธมฺมา ภวิยนฺเต, ภิกฺขูหิ ธมฺโม ภวิยเต, ภิกฺขูหิ ธมฺมา ภวิยนฺเตติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ กมฺมุโน กฺริยาปเทสุ โวหาโร กาตพฺโพ. ยสฺมึ ปน กมฺมุโน กฺริยาปเท กมฺมตฺถทีปเก กมฺมภูตสฺเสวตฺถสฺส กตฺตุภาวปริกปฺโป โหติ, ตํ กมฺมกตฺตุตฺถทีปกํ, ตํ กมฺมุโน กฺริยาปทโต วิสุํ น ลพฺภติ. อยํ ปเนตฺถ อตฺถวิฺาปเน ปโยครจนา. สยเมว ปริภวิยเต ทุพฺภาสิตํ ภณํ พาโล ตปฺปจฺจยา อฺเหิ ปริภูโตปิ, สยเมว อภิภวิยเต ปาปการี นิรเย นิรยปาเลหิ อภิภูโตปิ ตถารูปสฺส กมฺมสฺส สยํ กตตฺตาติ. เอตฺถ หิ สยเมว ปียเต ปานียํ, สยเมว กโฏ กริยเตติอาทีสุ วิย ¶ สุขาภิสงฺขรณียตา ลพฺภเตว, ตโต กมฺมกตฺตุตา จ.
อยํ กมฺมุโน กฺริยาปทานํ นิทฺเทโส.
ภาวกฺริยาปทนิทฺเทส
ภูยเต ภวิยเต อุพฺภวิยเต, เอวํ ภาวสฺส กฺริยาปทานิ ภวนฺติ. อฺถา จ ภุยฺยเต ภวิยฺยเต อุพฺภวิยฺยเตติ. ตตฺร ยถา ียเตปทสฺส านนฺติ ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉนฺติ, เอวํ ภูยเตติอาทีนมฺปิ ภวนนฺติอาทินา ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉิตพฺพํ. ยถา จ านํ ิติ ภวนนฺติอาทีหิ ภาววาจกกิตนฺตนามปเทหิ สทฺธึ สมฺพนฺเธ ฉฏฺิโยชนมิจฺฉนฺติ, น ตถา ียเต ภูยเตติอาทีหิ ภาววาจกาขฺยาตปเทหิ สทฺธึ สมฺพนฺเธ ฉฏฺิโยชนา อิจฺฉิตพฺพา สมฺพนฺเธ ปวตฺตฉฏฺิยนฺตสทฺเทหิ อสมฺพนฺธนียตฺตา อาขฺยาติกปทานํ. ยสฺมึ ปโยเค ยํ กมฺมุโน กฺริยาปเทน สมานคติกํ กตฺวา วินา กมฺเมน นิทฺทิสิยติ กฺริยาปทํ, กตฺตุวาจกปทํ ปน ปจฺจตฺตวจเนน วา กรณวจเนน วา นิทฺทิสิยติ, ตํ ตตฺถ ภาวตฺถทีปกํ. น หิ สพฺพถา กตฺตารมนิสฺสาย ภาโว ปวตฺตติ. เอวํ สนฺเตปิ ภาโว นาม เกวโล ภวนลวนปจนาทิโก ธาตุอตฺโถเยว. อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘ียเต ภูยเต’’ติอาทีสุ ภาววิสเยสุ กรณวจนเมว ปยฺุชนฺติ ‘‘นนุ นาม ปพฺพชิเตน สุนิวตฺเถน ภวิตพฺพํ สุปารุเตน อากปฺปสมฺปนฺเนนา’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา เตสํ มเต ‘‘เตน อุพฺภวิยเต’’ติ กรณวจเนน โยเชตพฺพํ. ชินมเตน ปน ‘‘โส ภูยเต’’ติอาทินา ปจฺจตฺตวจเนเนว. สจฺจสงฺเขปปฺปกรเณ หิ ธมฺมปาลาจริเยน, นิทฺเทสปาฬิยํ ปน ธมฺมเสนาปตินา, ธชคฺคสุตฺตนฺเต ภควตา จ ภาวปทํ ปจฺจตฺตวจนาเปกฺขวเสนุ’จฺจาริตํ.
กถิโต ¶ สจฺจสงฺเขเป, ปจฺจตฺตวจเนน เว,
‘‘ภูยเต’’ อิติ สทฺทสฺส, สมฺพนฺโธ ภาวทีปโน.
นิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘รูปํ, วิโภติ วิภวิยฺยติ’’;
อิติ ทสฺสนโต วาปิ, ปจฺจตฺตวจนํ ถิรํ.
ตถา ธชคฺคสุตฺตนฺเต, มุนินาหจฺจภาสิเต;
‘‘โส ปหียิสฺสติ’’ อิติ, ปาฬิทสฺสนโตปิ จ.
ปารมิตานุภาเวน, มเหสีนํว เทหโต;
สนฺติ นิปฺผาทนา, เนว, สกฺกตาทิวโจ วิย.
ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํ;
เอกวจนิกฺจาปิ, พหุวจนิกมฺปิ จ;
กาตพฺพมิติ โน ขนฺติ, ปรสฺสปทอาทิเก.
ตสฺมา รูปํ วิภวิยฺยติ, รูปานิ วิภวิยฺยนฺติ, ตฺวํ วิภวิยฺยสิ, ตุมฺเห วิภวิยฺยถ, อหํ วิภวิยฺยามิ, มยํ วิภวิยฺยาม, รูปํ วิภวิยฺยเต, รูปานิ วิภวิยฺยนฺเต อิจฺเจวมาทิ ชินวจนานุรูปโต โยเชตพฺพํ. อตฺรายํ ปทโสธนา –
วิภวิยฺยตีติ อิทํ, กมฺมปทสมานกํ;
น จ กมฺมปทํ นาปิ, กมฺมกตฺตุปทาทิกํ.
ยทิ กมฺมปทํ เอตํ, ปจฺจตฺตวจนํ ปน;
กมฺมํ ทีเปยฺย กรณ-วจนํ กตฺตุทีปกํ.
ยทิ กมฺมกตฺตุปทํ, ‘‘ปียเต’’ติ ปทํ วิย;
สิยา สกมฺมกํ, เนตํ, ตถา โหตีติ ทีปเย.
ยทิ กตฺตุปทํ เอตํ, วิภวติปทํ วิย;
วินา ยปจฺจยํ ติฏฺเ, น ตถา ติฏฺเต อิทํ.
น กตฺตริ ภุวาทีนํ, คเณ ยปจฺจโย รุโต;
ทิวาทีนํ คเณเยว, กตฺตริ สมุทีริโต.
น ¶ ภูธาตุ ทิวาทีนํ, ธาตูนํ ทิสฺสเต คเณ;
ภูวาทิกจุราทีนํ, คเณสุเยว ทิสฺสติ.
‘‘วิภวิยฺยติ’’ อิจฺจาโท, ตสฺมา ยปจฺจโย ปน;
ภาเวเยวาติ วิฺเยฺยํ, วิฺุนา สมยฺุนา.
เอตฺถ หิ ปากฏํ กตฺวา, ภาวการกลกฺขณํ;
ทสฺสยิสฺสามหํ ทานิ, สกฺกจฺจํ เม นิโพธถ.
‘‘ติสฺโส คจฺฉติ’’อิจฺจตฺร, กตฺตารํ กตฺตุโน ปทํ;
‘‘ธมฺโม เทสิยติ’’จฺจตฺร, กมฺมํ ตุ กมฺมุโน ปทํ.
สรูปโต ปกาเสติ, ตสฺมา เต ปากฏา อุโภ;
ตถา วิภวิยฺยตีติ-อาทิภาวปทํ ปน.
สรูปโต น ทีเปติ, การกํ ภาวนามกํ;
ทพฺพภูตํ ตุ กตฺตารํ, ปกาเสติ สรูปโต.
กตฺตารํ ปน ทีเปนฺตํ, กตฺตุสนฺนิสฺสิตมฺปิ ตํ;
ภาวํ ทีเปติ สฺวากาโร, ปจฺจเยน วิภาวิโต.
ยสฺมา จ กตฺตุภาเวน, ภาโว นาม น ติฏฺติ;
กตฺตาว กตฺตุภาเวน, ภาวฏฺาเน ิโต ตโต.
ยชฺเชวํ กตฺตุโวหาโร, ภาวสฺส ตุ กถํ สิยา;
‘‘สาวกานํ สนฺนิปาโต, อโหสิ’’อิติอาทิสุ.
อิติ เจ นิสฺสยานํ ตุ, วสา นิสฺสิตสมฺภวา;
กตฺตุฏฺาเนปิ ภาวสฺส, กตฺตุปฺตฺติ สิชฺฌติ.
การเก กตฺตุกมฺมวฺเห, กฺริยาสนฺนิสฺสเย ยถา;
ธาเรนฺตี อาสนถาลี, กฺริยาธาโรติ กปฺปิตา.
ตถา ภาวปทํ ธีรา, กตฺตารํ ภาวนิสฺสยํ;
ทีปยนฺตมฺปิ กปฺเปนฺติ, ภาวสฺส วาจกํ อิติ.
เกจิ ¶ อทพฺพภูตสฺส, ภาวสฺเสกตฺตโต พฺรวุํ;
ภาเวเทกวโจวาทิ-ปุริสสฺเสว โหติติ.
ปาฬึ ปตฺวาน เตสํ ตุ, วจนํ อปฺปมาณกํ;
‘‘เต สํกิเลสิกา ธมฺมา, ปหียิสฺสนฺติ’’ อิติ หิ.
ปาโ ปาวจเน ทิฏฺโ, ตสฺมา เอวํ วเทมเส;
ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํ.
วจเนหิ ยุตํ ทฺวีหิ, อิจฺฉิตพฺพนฺติ โน รุจิ;
ภาเว กฺริยาปทํ นาม, ปาฬิยํ อติทุทฺทสํ;
ตสฺมา ตคฺคหณูปาโย, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยาติ.
อยํ ภาวสฺส กฺริยาปทานํ นิทฺเทโส.
เอวํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานิ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ กมฺมุโน กฺริยาปทานิ, ภาวสฺส กฺริยาปทานิ จาติ จตุธา, กมฺมกตฺตุกฺริยาปเทหิ วา ปฺจธา ภูธาตุโต นิปฺผนฺนานิ กฺริยาปทานิ นานปฺปกาเรน นิทฺทิฏฺานิ, เอตานิ โลกิยานํ ภาวเภทวเสน โวหารเภโท โหตีติ ทสฺสนตฺถํ วิสุํ วิสุํ วุตฺตานิ. อตฺถโต ปน กมฺมกตฺตุภาวการกตฺตยวเสน ติวิธาเนว. เหตุกตฺตา หิ สุทฺธกตฺตุสงฺขาเต การเก ตสฺสงฺคภาวโต สงฺคหมุปคจฺฉติ, ตถา กมฺมกตฺตา กมฺมการเก, ภาโว ปน เกวโล. โส หิ คมนปจนลวนาทิวเสนาเนกวิโธปิ กฺริยาสภาวตฺตา เภทรหิโต การกนฺตโร. เอวํ สนฺเตปิ ทพฺพสนฺนิสฺสิตตฺตา ทพฺพเภเทน ภิชฺชติ. เตน ปาวจเน ภาววาจกํ ปทํ พหุวจนนฺตมฺปิ ทิสฺสติ. อาขฺยาติกปเท ภาวการกโวหาโร นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย คโต, อตฺถโต ปน ภาวสฺส การกตา นุปปชฺชติ. โส หิ น ¶ กิฺจิ ชเนติ, น จ กฺริยาย นิมิตฺตํ. กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว หิ การกลกฺขณํ. อิติ มุขฺยโต วา เหตุโต วา ภาวสฺส การกตา น ลพฺภติ. เอวํ สนฺเตปิ โส กรณมตฺตตฺตา การกํ. ตถา หิ กรณํ กาโร, กฺริยา, ตเทว การกนฺติ ภาวสฺส การกตา ทฏฺพฺพา. ยสฺมา ปน กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว การกลกฺขณํ, ตสฺมา นามิกปเท การกลกฺขเณ ภาวการกนฺติ โวหารํ ปหาย กตฺตุกมฺมกรณสมฺปทานาปาทานาธิกรณานํ ฉนฺนํ วตฺถูนํ กตฺตุการกกมฺมการกนฺติอาทิ โวหาโร กริยติ เวยฺยากรเณหิ. เอวํ นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย วุตฺตํ ภาวการกฺจ ทฺเว จ กมฺมกตฺตุการกานีติ การกตฺตยํ ภวติ. ตทฺทีปกฺจาขฺยาติกปทํ ติการกํ.
อิมมตฺถฺหิ สนฺธาย, วุตฺตมาจริเยหิปิ;
มหาเวยฺยากรเณหิ, นิรุตฺตินยทสฺสิภิ.
‘‘ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;
อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ติ.
อิธ ภาวกมฺเมสุ อตฺตโนปทุปฺปตฺตึ เกจิ อกฺขรจินฺตกา อวสฺสมิจฺฉนฺตีติ เตสํ มติวิภาวนตฺถมมฺเหหิ ภาวกมฺมานํ กฺริยาปทานิ อตฺตโนปทวเสนุทฺทิฏฺานิ เจว นิทฺทิฏฺานิ จ. สพฺพานิปิ ปเนตานิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ กฺริยาปทมาลมิจฺฉตา ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน โยเชตพฺพานิ. ปาฬิอาทีสุ หิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน ทฺวิธา ิตานิ. เสยฺยถิทํ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ. สมาธิชฺฌานกุสลา, วนฺทนฺติ โลกนายกํ. โมนํ วุจฺจติ าณํ. อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติ. กถํ ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส รูปํ วิโภติ วิภวิยฺยติ. โส ¶ ปหียิสฺสติ. ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตํ ภาสเต ตปเต. ปูชโก ลภเต ปูชํ. ปุตฺตกามา ถิโย ยาจํ, ลภนฺเต ตาทิสํ สุตํ. อสิโต ตาทิ วุจฺจเต สพฺรหฺมา. อคฺคิชาทิ ปุพฺเพว ภูยเต. โส ปหีเยถาปิ โน ปหีเยถาติ เอวํ ทฺวิธา ิตานิ. อตฺริทํ ปาฬิววตฺถานํ –
ติการกานิ สพฺพานิ, กฺริยาปทานิ ปายโต;
ปรสฺสปทโยเคน, ทิสฺสนฺติ ปิฏกตฺตเย.
อตฺตโนปทยุตฺตานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ หิ;
อตีวปฺปานิ คาถาสุ, ปทานีติ พหูนิ ตุ.
คาถาสุ เจวิตรานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ จ;
สุพหูเนว หุตฺวาน, ทิสฺสนฺตีติ ปกาสเย.
ปทานํ นิทฺเทโส ปนติ อนฺติอาทีนํ เตสํ เตสํ วจนานมนุรูเปน โยเชตพฺโพ. เอวํ ติการกกฺริยาปทานิ สรูปโต ววตฺถานโต นิทฺเทสโต จ เวทิตพฺพานิ.
อิทานิ โนปสคฺคากมฺมิกาทิวเสน ภวติสฺส ธาตุสฺส วินิจฺฉยํ วทาม –
โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;
โสปสคฺคา สกมฺมา จ, อิติ ภูติ วิภาวิตา.
อิทํ ตุ วจนํ ‘‘ธมฺม-ภูโต ภุตฺวา’’ติอาทิสุ;
ปตฺตานุภวนตฺถํ เม, วิวชฺเชตฺวา อุทีริตํ.
เอเตน ปน อตฺเถน, โนปสคฺคสกมฺมิกํ;
คเหตฺวา จตุธา โหติ, อิติ เยฺยํ วิเสสโต.
โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;
ภูธาตุ การิเต สนฺเต, เอกกมฺมา ภวนฺติ หิ.
‘‘ภาเวติ ¶ กุสลํ ธมฺมํ, วิภาเวตี’’ติมานิธ;
ทสฺเสตพฺพานิ วิฺูหิ, สาสนฺูหิ สาสเน.
โสปสคฺคา สกมฺมา ตุ, การิตปฺปจฺจเย สติ;
ทฺวิกมฺมาเยว โหตีติ, าตพฺพํ วิฺุนา กถํ.
อภิภาเวนฺติ ปุริสา, ปุริเส ปาณชาติกํ;
อนุภาเวติ ปุริโส, สมฺปตฺตึ ปุริสํ อิติ.
อิทํ สกมฺมกํ นาม, อกมฺมกมิทํ อิติ;
กถมมฺเหหิ าตพฺพํ, วิตฺถาเรน วเทถ โน.
วิตฺถาเรเนว กึ วตฺตุํ, สกฺโกมิ เอกเทสโต;
กถยิสฺสามิ สกฺกจฺจํ, วทโต เม นิโพธถ.
อาขฺยาติกปทํ นาม, ทุวิธํ สมุทีริตํ;
สกมฺมกมกมฺมฺจ, อิติ วิฺู วิภาวเย.
ตตฺร ยสฺส ปโยคมฺหิ, ปทสฺส กตฺตุนา กฺริยา;
นิปฺผาทิตา วินา กมฺมํ, น โหติ ตํ สกมฺมกํ.
‘‘ปจตี’’ติ หิ วุตฺเต ตุ, เยน เกนจิ ชนฺตุนา;
โอทนํ วา ปนฺํ วา, กิฺจิ วตฺถุนฺติ ายติ.
ยสฺส ปน ปโยคมฺหิ, กมฺเมน รหิตา กฺริยา;
ปทสฺส ายเต เอตํ, อกมฺมกนฺติ ตีรเย.
‘‘ติฏฺติ เทวทตฺโต’’ติ, วุตฺเต เกนจิ ชนฺตุนา;
านํว พุทฺธิวิสโย, กมฺมภูตํ น กิฺจิปิ.
สกมฺมกปทํ ตตฺถ, กตฺตารํ กมฺมเมว จ;
ปกาเสติ ยถาโยค-มิติ วิฺู วิภาวเย.
‘‘โอทนํ ปจติ โปโส, โอทโน ปจฺจเต สยํ’’;
อิจฺจุทาหรณา เยฺยา, อวุตฺเตปิ อยํ นโย.
อกมฺมกปทํ ¶ นาม, กตฺตารํ ภาวเมว จ;
ยถารหํ ปกาเสติ, อิติ ธีโรปลกฺขเย.
กตฺตารํ ‘‘ติฏฺติ’’จฺจตฺร, สูเจติ ภาวนามกํ;
‘‘อุปฏฺียติ’’ อิจฺจตฺร, อวุตฺเตปิ อยํ นโย.
เอวํ สกมฺมกากมฺมํ, ตฺวา โยเชยฺย พุทฺธิมา;
ติกมฺมกฺจ ชาเนยฺย, กราโท การิเต สติ.
‘‘สุวณฺณํ กฏกํ โปโส, กาเรติ ปุริส’’นฺติ จ;
‘‘ปุริโส ปุริเส คามํ, รถํ วาเหติ’’อิจฺจปิ.
เอตฺถ ภวติธาตุมฺหิ, นโย เอโส น ลพฺภติ;
ตสฺมา ทฺวิกมฺมกฺเว, ปทเมตฺถ วิภาวิตํ.
เอทิโส จ นโย นาม, ปาฬิยํ ตุ น ทิสฺสติ;
เอกจฺจานํ มเตเนว, มยา เอวํ ปกาสิโต.
เอตฺถ จ ‘‘ตเมนํ ราชา, วิวิธา กมฺมการณา;
การาเปตี’’ติ โย ปาโ, นิทฺเทเส ตํ สุนิทฺทิเส.
‘‘มนุสฺเสหี’’ติ อาหริตฺวา, ปาเสสํ สุเมธโส;
‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ’’, อิติ ปาสฺส ทสฺสนา.
เอตํ นยํ วิทู ตฺวา, โยเช ปาานุรูปโต;
‘‘สุวณฺณํ กฏกํ โปโส, กาเรติ ปุริเสนิ’’ติ.
วิกรณปฺปจฺจยาว, วุตฺตา เอตฺถ สรูปโต;
สคเณ สคเณ เตสํ, วุตฺตึ ทีเปตุเมว จ.
‘‘อสฺมึ คเณ อยํ ธาตุ, โหตี’’ติ เตหิ วิฺุโน;
วิฺาเปตฺุจ อฺเหิ, าปนา ปจฺจเยหิ น.
ตถา หิ ภาวกมฺเมสุ, วิหิโต ปจฺจโย ตุ โย;
อฏฺวิเธปิ ธาตูนํ, คณสฺมึ สมฺปวตฺตติ.
ภูธาตุเชสุ ¶ รูเปสุ, อสมฺโมหาย โสตุนํ;
นานาวิโธ นโย เอวํ, มยา เอตฺถ ปกาสิโต.
เย โลเก อปฺปยุตฺตา วิวิธวิกรณาขฺยาตสทฺเทสฺวเฉกา,
เต ปตฺวาขฺยาตสทฺเท อวิคตวิมตี โหนฺติ าณีปิ ตสฺมา;
อจฺจนฺตฺเว ธีโร สปรหิตรโต สาสเน ทฬฺหเปโม,
โยคํ เตสํ ปโยเค ปฏุตรมติตํ ปตฺถยาโน กเรยฺย.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ
วิฺูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
สวิกรณาขฺยาตวิภาโค นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.