📜
๑๐. ลิงฺคตฺตยมิสฺสกนามิกปทมาลา
อธิกูนกโต เจก-กฺขรโต จ อิโต ปรํ;
ตีณิ ลิงฺคานิ มิสฺเสตฺวา, ปทมาลมนากุลํ.
นานาสุขุมสงฺเกต-คเตสฺวตฺเถสุ วิฺุนํ;
คมฺภีรพุทฺธิจารตฺถํ, ปวกฺขามิ ยถาพลํ.
อิตฺถี ถี จ ปภา ภา จ, คิรา รา ปวนํ วนํ;
อุทกฺจ ทกํ กฺจ, วิตกฺโก อิติ จาทโย.
ภู ¶ ภูมิ เจว อรฺํ, อรฺานีติ จาทโย;
ปฺา ปฺาณํ าณฺจ, อิจฺจาที จ ติธา สิยุํ.
โก วิ สา เจว ภา รา จ, ถี ธี กุ ภู ตเถว กํ;
ขํ โค โม มา จ สํ ยํ ตํ, กิมิจฺจาที จ เอกิกาติ.
อยํ ลิงฺคตฺตยมิสฺสโก นามิกปทมาลาอุทฺเทโส. ตตฺร อิตฺถี, อิตฺถี, อิตฺถิโย. อิตฺถึ…เป… โภติโย อิตฺถิโย.
ถี ถี, ถิโย. ถึ, ถี, ถิโย. ถิยา, ถีหิ, ถีภิ. ถิยา, ถีนํ. ถิยา, ถีหิ, ถีภิ. ถิยา, ถีนํ. ถิยา, ถิยํ, ถีสุ. โภติ ถิ, โภติโย ถี, โภติโย ถิโย. เอตฺถ –
‘‘กุกฺกุฏา มณโย ทณฺฑา, ถิโย จ ปฺุลกฺขณา;
อุปฺปชฺชนฺติ อปาปสฺส, กตปฺุสฺส ชนฺตุโน;
ถิยา คุยฺหํ น สํเสยฺย; ถีนํ ภาโว ทุราชาโน’’ติ
อาทีนิ นิทสฺสนปทานิ.
ปภา, ปภา, ปภาโย. ปภํ…เป… โภติโย ปภาโย.
ภา, ภา, ภาโย. ภํ, ภา, ภาโย. ภาย, ภาหิ, ภาภิ. ภาย, ภานํ. ภาย, ภาหิ, ภาภิ. ภาย, ภานํ. ภาย, ภายํ, ภาสุ. โภติ เภ, โภติโย ภา, โภติโย ภาโย. เอตฺถ จ ‘‘ภากโร ภานุ’’อิจฺจาทีนิ นิทสฺสนปทานิ.
คิรา ¶ , คิรา, คิราโย. คิรํ…เป… โภติโย คิราโย. ‘‘วาจา คิรา พฺยปฺปโถ. เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิราหิ อนุปุพฺพโส’’ติ อิมานิ คิราสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาเว นิทสฺสนปทานิ.
สุวณฺณวาจโก ราสทฺโท ปุลฺลิงฺโค, อิธ ปน สทฺทวาจโก ราสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค.
รา, รา, ราโย. รํ, รา, ราโย. ราย, ราหิ, ราภิ. ราย, รานํ. ราย, ราหิ, ราภิ. ราย, รานํ. ราย, รายํ, ราสุ. โภติ เร, โภติโย รา, โภติโย ราโย.
รา วุจฺจติ สทฺโท. อคฺคฺสุตฺตฏีกายฺหิ ‘‘รา สทฺโท ติยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโล’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ราสทฺทสฺส สทฺทวาจกตฺเต ‘‘รตฺตี’’ติ ปทํ นิทสฺสนํ.
ปวนํ, ปวนานิ, ปวนา. ปวนํ, ปวนานิ, ปวเน.
วนํ, วนานิ, วนา. วนํ, วนานิ, วเน. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ.
ปวน วนสทฺทา กทาจิ สมานตฺถา กทาจิ ภินฺนตฺถา. เต หิ อรฺวาจกตฺเต สมานตฺถา ‘‘เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต, ปวนํ ปาวิสึ ตทา. สปุตฺโต ปาวิสึ วน’’นฺติอาทีสุ. ยถากฺกมํ ปน เต วายุตณฺหาวนวาจกตฺเต ภินฺนตฺถา ‘‘ปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต. เฉตฺวา วนฺจ วนถํ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติอาทีสุ.
อุทกํ, อุทกานิ, อุทกา. อุทกํ, อุทกานิ, อุทเก.
ทกํ, ทกานิ, ทกา. ทกํ, ทกานิ, ทเก. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ.
‘‘อมฺพปกฺกํ ¶ ทกํ สีตํ. ถลชา ทกชา ปุปฺผา’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ. ‘‘นีโลทํ วนมชฺฌโต. มโหทธิ. อุทพินฺทุนิปาเตน, อุทกุมฺโภปิ ปูรตี’’ติ ปาฬิปฺปเทเสสุ ปน สมาสนฺตคตนามตฺตา อุทสทฺเทเนว อุทกตฺโถ วุตฺโต ‘‘ริตฺตสฺสาท’’นฺติ วตฺตพฺพฏฺาเน ‘‘ริตฺตสฺส’’นฺติ สทฺเทน ริตฺตสฺสาทตฺโถ วิย. ปาฬิยฺหิ เกวโล อุทสทฺโท น ทิฏฺปุพฺโพ. อตฺถิ เจ, สุฏฺุ มนสิ กาตพฺโพ.
กํ, กานิ, กา. กํ, กานิ, เก. เกน, เกหิ, เกภิ. กสฺส, กานํ. กา, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิ. กสฺส, กานํ. เก, กสฺมึ, กมฺหิ, เกสุ. โภ ก, ภวนฺโต กา, ภวนฺโต กานิ. โภสทฺเทน วา พหุวจนํ โยเชตพฺพํ ‘‘โภ กานิ, โภ กา’’ติ.
เอตฺถ กํ วุจฺจติ อุทกํ สีสํ สุขฺจ. อตฺร ‘‘กนฺตาโร กนฺทโร เกวฏฺฏา เกสา กรุณา นาโก’’ติอาทีนิ ปโยคานิ เวทิตพฺพานิ. ตตฺร กนฺตาโรติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ตริตพฺโพ อติกฺกมิตพฺโพติ กนฺตาโร, นิรุทกปฺปเทโส. โจรกนฺตารนฺติอาทีสุ ปน รูฬฺหิยา ทุคฺคมนฏฺาเนปิ กนฺตารสทฺโท ปวตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. กนฺทโรติ เอตฺถาปิ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริโต ภินฺโนติ กนฺทโร. เกวฏฺฏาติอาทีสุ ปน เก อุทเก วตฺตนโต คหณตฺถํ ปวตฺตนโต เกวฏฺฏา. เก สีเส เสนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ เกสา. กํ สุขํ รุนฺธตีติ กรุณา. นาโกติ สคฺโค. กนฺติ หิ สุขํ, น กํ อกํ, ทุกฺขํ, ตํ นตฺถิ เอตฺถาติ นาโกติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ¶ . ยเถตฺถ อิตฺถีสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา โยชิตา, เอวํ ‘‘วิตกฺโก วิจาโร อาภา ปทีโป’’ติอาทีนมฺปิ โยเชตพฺพา.
ภู, ภู, ภุโย. ภุํ, ภู, ภุโย. ภุยา, ภูหิ, ภูภิ. ภุยา, ภูนํ. ภุยา, ภูหิ, ภูภิ. ภุยา, ภูนํ. ภุยา, ภุยํ, ภูสุ. โภติ ภุ, โภติโย ภู, โภติโย ภุโย. เอตฺถ จ ‘‘ภูรุโห ภูปาโล ภูภุโช ภูตล’’นฺติ นิทสฺสนปทานิ.
ภูมิ, ภูมี, ภูมิโย; เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ;
อรฺํ, อรฺานิ, อรฺา; เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
อรฺานี วุจฺจติ มหาอรฺํ, ‘‘คหปตานี’’ติ ปทมิว อินีปจฺจยวเสน สาเธตพฺพํ ปทํ อิตฺถิลิงฺคฺจ. ‘‘อรฺานี’’ติ หิ อฏฺกถาปาโปิ ทิสฺสติ.
อรฺานี, อรฺานี, อรฺานิโย. อรฺานึ, อรฺานี, อรฺานิโย. อรฺานิยา, อรฺานีหิ, อรฺานีภิ. อรฺานิยา, อรฺานีนํ. อรฺานิยา, อรฺานีหิ, อรฺานีภิ. อรฺานิยา, อรฺานีนํ. อรฺานิยา, อรฺานิยํ, อรฺานีสุ. โภติ อรฺานิ, โภติโย อรฺานี, โภติโย อรฺานิโย.
ยเถตฺถ อุตฺตราธิกวเสน โยชิตา, เอวํ ‘‘สภา, สภาย’’นฺติอาทีสุปิ โยเชตพฺพา. สภายนฺติ สภา เอว ¶ , ลิงฺคพฺยตฺตยวเสน ปน เอวํ วุตฺตํ. ‘‘สภาเย วา ทฺวารมูเล วา วตฺถพฺพ’’นฺติ ปาฬิ เอตฺถ นิทสฺสนํ.
ปฺา, ปฺา, ปฺาโย. ปฺํ, ปฺา, ปฺาโย. ปฺาย.
ปฺาณํ, ปฺาณานิ, ปฺาณา. ปฺาณํ, ปฺาณานิ, ปฺาเณ. ปฺาเณน.
‘‘ตถา หิ ภนฺเต ภควโต สีลปฺาณํ. สาธุ ปฺาณวา นโร’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ.
าณํ, าณานิ, าณา. าณํ, าณานิ, าเณ. าเณน. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ. ‘‘อคฺคิ อคฺคินิ คินิ’’อิจฺจาทีสุปิ อุตฺตราธิกวเสน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.
โก วี สาทีสุปิ เอกกฺขเรสุ โก วุจฺจติ พฺรหฺมา วาโต จ สรีรฺจ, ตสฺส ตพฺพาจกตฺเต อิเม ปโยคา. เสยฺยถิทํ?
‘‘ชิเนน เยน อานีตํ, โลกสฺส อมิตํ หิตํ;
ตสฺส ปาทมฺพุชํ วนฺเท, กโมฬิอลิเสวิตํ.
กกุธรุกฺโข. กรชกาโย’’ อิจฺเจวมาทโย. ตตฺถ กโมฬิอลิเสวิตนฺติ วนฺทนฺตานํ อเนกสตานํ พฺรหฺมานํ โมฬิภมรเสวิตนฺติ กวโย อิจฺฉนฺติ. กกุธรุกฺโขติ เอตฺถ ปน โก วุจฺจติ วาโต, ตสฺส โย กุชฺฌติ, วาตโรคาปนยนวเสน ตํ นิวาเรติ, ตสฺมา โส รุกฺโข กกุโธติ วุจฺจตีภิ อาจริยา. กรชกาโยติ เอตฺถ ตุ โก วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ ปวตฺโต รโช กรโช. กึ ตํ ¶ ? สุกฺกโสณิตํ. ตฺหิ ‘‘ราโค รโช, น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตราครชผลตฺตา สรีรวาจเกน กสทฺเทน วิเสเสตฺวา ผลโวหาเรน ‘‘กรโช’’ติ วุจฺจติ. เตน สุกฺกโสณิตสงฺขาเตน กรเชน สมฺภูโต กาโย กรชกาโยติ อาจริยา. ตถา หิ ‘‘กาโย มาตาเปตฺติกสมฺภโว’’ติ วุตฺโต, มหาอสฺสปูรสุตฺตฏีกายํ ปน ‘‘กริยติ คพฺภาสเย ขิปิยตีติ กโร, สมฺภโว. กรโต ชาโตติ กรโช, มาตาเปตฺติกสมฺภโวติ อตฺโถ. มาตุอาทีนํ สณฺาปนวเสน กรโต ชาโตติ อปเร, อุภยถาปิ กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปมาหา’’ติ วุตฺตํ. อยํ ปนตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต, ปุริโมเยวตฺโถ อธิปฺเปโต กสทฺทาธิการตฺตา.
โก, กา. กํ, เก. เกน, เกหิ, เกภิ. กสฺส, กานํ. กา, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิ. กสฺส, กานํ. เก, กสฺมึ, กมฺหิ, เกสุ. โภ ก, ภวนฺโต กา.
ตตฺร วิ วุจฺจติ ปกฺขี. ตถา หิ ปกฺขีนํ อิสฺสโร สุปณฺณราชา วินฺโทติ กถิยติ. เอตมตฺถฺหิ สนฺธาย ปุพฺพาจริเยนปิ อยํ คาถา ภาสิตา –
‘‘สทฺธานเต มุทฺธนิ สณฺเปมิ, มุนินฺท นินฺทาปคตํ ตวคฺคํ;
เทวินฺทนาคินฺทนรินฺทวินฺท-น ตํ วิภินฺนํ จรณารวินฺท’’นฺติ.
ตตฺถ วีนํ อินฺโทติ วินฺโท, ปกฺขิชาติยา ชาตานํ สุปณฺณานํ ราชาติ อตฺโถ.
วึ, วี, วโย. วึ, วี, วโย. วินา, วีหิ, วีภิ. วิสฺส, วิโน, วีนํ. วินา, วิสฺมา, วิมฺหา, วีหิ, วีภิ. วิสฺส, วิโน, วีนํ. วิสฺมึ, วิมฺหิ, วีสุ. โภ วิ, ภวนฺโต วโย.
สา ¶ วุจฺจติ สุนโข, ‘‘มาตา เม อตฺถิ, สา มยา โปเสตพฺพา’’ติอาทีสุ ปน สาสทฺโท สพฺพนามิกปริยาปนฺโน ปรมฺมุขวจโน ตสทฺเทน สมฺภูโต ทฏฺพฺโพ. สาสทฺทสฺส ภา รา ถี ภู กสทฺทานฺจ นามิกปทมาลา เหฏฺา ปกาสิตา.
ธี วุจฺจติ ปฺา. เอตฺถ จ ‘‘อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท’’ติ. ‘‘ธีมา, ธีมติ, สุธี, สุธินี, ธียุตฺต’’นฺติ จ อาทีนิ นิทสฺสนปทานิ.
ธี, ธี, ธิโย. ธึ, ธี, ธิโย. ธิยา, ธีหิ, ธีภิ. ธิยา, ธีนํ. ธิยา, ธีหิ, ธีภิ. ธิยา, ธีนํ. ธิยา, ธิยํ, ธีสุ. โภติ ธิ, โภติโย ธี, โภติโย ธิโย.
กุ วุจฺจติ ปถวี. เอตฺถ จ ‘‘กุทาโล. กุมุทํ. กฺุชโร’’ติ อิมานิ นิทสฺสนปทานิ. ตตฺร กุํ ปถวึ ทาลยติ ปทาเลติ ภินฺทติ เอเตนาติ กุทาโล. กุยํ ปถวิยํ โมทตีติ กุมุทํ. กุํ ชรตีติ กฺุชโร. ตถา หิ วิมานวตฺถุอฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘กุํ ปถวึ ตทภิฆาเตน ชรยตีติ กฺุชโร’’ติ.
กุ, กู, กุโย. กุํ, กู, กุโย. กุยา, กูหิ, กูภิ. กุยา, กูนํ. กุยา, กูหิ, กูภิ. กุยา, กูนํ. กุยา, กุยํ, กูสุ. โภติ กุ, โภติโย กู, โภติโย กุโย.
ข’มินฺทฺริยํ ปกถิตํ, ข’มากาสมุทีริตํ;
สคฺคฏฺานมฺปิ ขํ วุตฺตํ, สฺุตฺตมฺปิ จ ขํ มตํ.
ตตฺรินฺทฺริยํ ¶ จกฺขุวิฺาณาทีนํ คตินิวาสภาวโต ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ, อากาสํ วิวิตฺตฏฺเน. สคฺโค กตสุจริเตหิ เอกนฺเตน คนฺตพฺพตาย ‘‘ข’’นฺติ สงฺขํ คจฺฉติ. ‘‘ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโน. สาขํ ฆฏฺเฏตี’’ติ จ, ‘‘เข นิมฺมิโต อจริ อฏฺสตํ สยมฺภู’’ติ จ อาทิ เอตฺถ นิทสฺสนํ.
ขํ, ขานิ, ขา. ขํ, ขานิ, เข. เขน, เขหิ, เขภิ. ขสฺส, ขานํ. ขา, ขสฺมา, ขมฺหา, เขหิ, เขภิ. ขสฺส, ขานํ. เข, ขสฺมึ, ขมฺหิ, เขสุ. โภ ข, ภวนฺโต ขานิ, ภวนฺโต ขา.
โคสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต –
โค โคเณ จินฺทฺริเย ภูมฺยํ, วจเน เจว พุทฺธิยํ;
อาทิจฺเจ รสฺมิยฺเจว, ปานีเยปิ จ วตฺตเต;
เตสุ อตฺเถสุ โคเณ ถิ-ปุมา จ อิตเร ปุมา.
ตถา หิ ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต. โคปฺจโม’’ติอาทีสุ โคสทฺโท โคเณ วตฺตติ. โคจโรติ เอตฺถินฺทฺริเยปิ วตฺตติ คาโว จกฺขาทีนินฺทฺริยานิ จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร. ตถา หิ โปราณา กถยึสุ ‘‘คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิย โคจโร, อภิณฺหํ จริตพฺพฏฺานํ. คาโววาจกฺขาทีนินฺทฺริยานิ, เตหิ จริตพฺพฏฺานํ โคจโร’’ติ. ‘‘โคมตึ โคตมํ นเม’’ติ โปราณกวิรจนายํ ปน ปถวิยํ วตฺตติ. ‘‘ภูริปฺํ โคตมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํวนฺทามี’’ติ หิ อตฺโถ. ตถา สุตฺตนิปาตฏฺกถายวาเสฏฺสุตฺตสํวณฺณนปฺปเทเส ‘‘โครกฺขนฺติ เขตฺตรกฺขํ, กสิรกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปถวี หิ ‘‘โค’’ติ วุจฺจติ, ตปฺปเภโท จ เขตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.
‘‘โคตฺตวเสน ¶ โคตโม’’ติ เอตฺถ ตุ วจเน พุทฺธิยฺจ วตฺตติ. เตนาหุ โปราณา ‘‘คํ ตายตีติ โคตฺตํ. โคตโมติ หิ ปวตฺตมานํ คํ วจนํ พุทฺธิฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํ. ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติ. โก ปน โสติ? อฺกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามฺรูปนฺติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ. ตถา หิ ตํโคตฺตชาตา สุทฺโธทนมหาราชาทโยปิ โคตโมตฺเวว วุจฺจนฺติ. เภน ภควา อตฺตโน ปิตรํ สุทฺโธทนมหาราชานํ ‘‘อติกฺกนฺตวรา โข โคตม ตถาคตา’’ติ อโวจ. เวสฺสวโณปิ มหาราชา ภควนฺตํ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, พุทฺธํ วนฺทาม โคตม’’นฺติ อโวจ, อายสฺมาปิ วงฺคีโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ‘‘สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตมา’’ติ อโวจ. เอวํ อิทํ สามฺรูปํ คํ ตายตีติ โคตฺตนฺติ วุตฺตํ. ตํ ปน โคตมโคตฺตกสฺสปโคตฺตาทิวเสน พหุวิธํ.
ตถา โคสทฺโท อาทิจฺเจ วตฺตติ. ‘‘โคโคตฺตํ โคตมํ นเม’’ติ โปราณกวิรจนา เอตฺถ นิทสฺสนํ, อาทิจฺจพนฺธุํ โคตมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ วนฺทามีติ อตฺโถ. อาทิจฺโจปิ หิ โคตมโคตฺเต ชาโต ภควาปิ, เอวํ เตน สมานโคตฺตตาย ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อาทิจฺจพนฺธู’’ติอาทินา ภควโต โถมนา ทิสฺสติ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ, วิเวกํ สนฺติปทฺจ มเหสี’’ติ จ, ‘‘วนฺเท เชตวนํ นิจฺจํ, วิหารํ รวิพนฺธุโน’’ติ จ, ‘‘โลเกกพนฺธุ’มรวินฺทสหายพนฺธุ’’นฺติ จ. ‘‘อุณฺหคู’’ติ เอตฺถ ปน โคสทฺโท รสฺมิยํ ¶ วตฺตติ. อุณฺหา คาโว รสฺมิโย เอตสฺสาติ อุณฺหคู, สูริโย. ปุพฺพาจริยาปิ หิ ฉนฺโทวิจิติสตฺเถ อิมเมวตฺถํ พฺยากรึสุ.
‘‘โคสีตจนฺทน’’นฺติ เอตฺถ ปานีเย วตฺตติ. โคสทฺเทน หิ ชลํ วุจฺจติ. โค วิย สีตํ จนฺทนํ, ตสฺมึ ปน อุทฺธนโต อุทฺธริตปกฺกุถิตเตลมฺหิ ปกฺขิตฺเต ตงฺขณฺเว ตํ เตลํ สุสีตลํ โหติ.
เอตฺเถเก วทนฺติ ‘‘กสฺมา โภ ‘โคปทตฺเถ วตฺตมาโน โคสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว ปุลฺลิงฺโค จา’ติ วทถ, กสฺมา จ ปน ‘อินฺทฺริยปถวีวจนพุทฺธิสูริยรสฺมิปานีเยสุ วตฺตมาโน ปุลฺลิงฺโค’ติ วทถ, เอเตสุ สูริยตฺเถ วตฺตมาโน ปุลฺลิงฺโค โหตุ, นนุ อินฺทฺริยวจนปานีเยสุ วตฺตมาเนน ปน โคสทฺเทน นปุํสกลิงฺเคน ภวิตพฺพํ, ปถวีพุทฺธิรสฺมีสุ วตฺตมาเนน อิตฺถิลิงฺเคน ภวิตพฺพํ อินฺทฺริยาทิปถวาทิปทตฺเถสุ วตฺตมานานํ อินฺทฺริยสทฺทาทิปถวีสทฺทาทีนํ นปุํสกิตฺถิลิงฺควเสน นิทฺเทสสฺส ทสฺสนโต’’ติ? ตนฺน, นิยมาภาวโต. อิตฺถิปทตฺเถ วตฺตมานสฺสาปิ หิ สโต กสฺสจิ สทฺทสฺส ปุลฺลิงฺควเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ ยถา ‘‘โอโรโธ’’ติ. ปุริสปทตฺเถ วตฺตมานสฺสาปิ จ สโต กสฺสจิ อิตฺถิลิงฺควเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ, ยถา ‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกามาสิ เทวเต’’ติ. อิตฺถิปุริสปทตฺเถสุ ปน อวตฺตมานานมฺปิ สตํ เกสฺจิ สทฺทานํ เอกสฺมึเยว าณาทิอตฺเถ วตฺตมานานํ อิตฺถิปุมนปุํสกลิงฺควเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ ยถา ‘‘ปฺา อโมโห าณ’’นฺติ, ‘‘ตฏํตฏีตโฏ’’ติ จ. ตถา หิ อนิตฺถิภูโตปิ สมาโน ‘‘มาตุลา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน รุกฺโขปิ ¶ นามํ ลภติ, ตพฺพเสน นครมฺปิ. เตนาห จกฺกวตฺติสุตฺตฏีกายํ ‘‘มาตุลาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม เอโก รุกฺโข, ตาย อาสนฺนปฺปเทเส มาปิตตฺตา นครมฺปิ ‘มาตุลา’ตฺเวว ปฺายิตฺถ. เตน วุตฺตํ มาตุลายนฺติ เอวํนามเก นคเร’’ติ.
โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลา เหฏฺา ปกาสิตา.
โม วุจฺจติ จนฺโท, อฏฺกถายํ ปน ‘‘มา วุจฺจติ จนฺโท’’ติ อาการนฺตปาโ ทิสฺสติ, โอการนฺตปาเน เตน ภวิตพฺพํ สกฺกฏภาสาย เอกกฺขรโกสโต นยํ คเหตฺวา ‘‘โม สิโว จนฺทิมา เจวา’’ติ โอการนฺตวเสน วตฺตพฺพตฺตา. เอตฺถ จ โอการนฺตวเสน วุตฺตสฺส มสทฺทสฺส จนฺทวาจกตฺเต ‘‘ปุณฺณมี, ปุณฺณมา’’ติ จ นิทสฺสนปทานิ. ตตฺถ ปุณฺโณ โม เอตฺถาติ ปุณฺณมี, เอวํ ปุณฺณมา, รตฺตาเปกฺขํ อิตฺถิลิงฺควจนํ. เอตฺถ ปน ‘‘วิสาขปุณฺณมาย รตฺติยา ปมยาเมปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรี’’ติ อิทํ นิทสฺสนํ. เอตฺถ สิยา – ยทิ ‘‘ปุณฺณมา’’ติ อยํสทฺโท รตฺตาเปกฺโข อิตฺถิลิงฺโค.
‘‘ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท, ปริสุทฺโธ วิโรจติ;
ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน, วิโรจ ทสสหสฺสิยํ.
อนฺวทฺธมาเส ปนฺนรเส, ปุณฺณมาเย อุโปสเถ;
ปจฺจยํ นาคมารุยฺห, ทานํ ทาตุมุปาคมิ’’นฺติ
อาทีสุ กถํ ‘‘ปุณฺณมาเย’’ติ ปทสิทฺธีติ? ยการสฺส เยการาเทสวเสน. ธมฺมิสฺสเรน หิ ภควตา ‘‘ปุณฺณมายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปุณฺณมาเย’’ติ วทตา ยการสฺส าเน เยกาโร ปิโต อิตฺถิลิงฺควิสเย ตฺตาการสฺส าเน ตฺเตกาโร ¶ วิย, นีการสฺส าเน เนกาโร วิย จ. ตถา หิ ยถา ‘‘อพฺยยตํ วิลปสิ วิรตฺเต โกสิยายเน’’ติ อิมสฺมึ ราธชาตเก ‘‘วิรตฺตา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วิรตฺเต’’ติ วทนฺเตน ตฺตาการสฺส าเน ตฺเตกาโร ปิโต, ‘‘โกสิยายนี’’ติ จ วตฺตพฺเพ ‘‘โกสิยายเน’’ติ วทนฺเตน นีการสฺส าเน เนกาโร ปิโต. เอวํ ‘‘ปุณฺณมายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปุณฺณมาเย’’ติ วทตา ยการสฺส าเน เยกาโร ปิโต. ยถา จ ‘‘ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ อิมสฺมึ มหาสมยสุตฺตปฺปเทเส ‘‘ทกฺขิตายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ วทตา ยการสฺส าเน เยกาโร ปิโต, เอวมิธาปิ. ยถา ปน ‘‘สภาเย วา ทฺวารมูเล วา’’ติ เอตฺถ ‘‘สภาย’’นฺติ ลิงฺคพฺยตฺตยวเสน สภา วุตฺตา, น ตถา อิธ ‘‘ปุณฺณมาย’’นฺติ ลิงฺคพฺยตฺตเยน ปุณฺณมา วุตฺตา, อถ โข ‘‘ปุณฺณมา’’ติ อาการนฺติตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตา. ตถา หิ ‘‘ปุณฺณมาโย’’ติ ปทํ ยการฏฺาเน เยการุจฺจารณวเสน สมฺภูตํ ภุมฺมวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
มา วุจฺจติ สิรี. ตถา หิ วิทฺวมุขมณฺฑนฏีกายํ ‘‘มาลินี’’ติ ปทสฺสตฺถํ วทตา ‘‘มา วุจฺจติ ลกฺขี, อลินี ภมรี’’ติ วุตฺตํ. ลกฺขีสทฺโท จ สิรีสทฺเทน สมานตฺโถ, เตน ‘‘มา วุจฺจติ สิรี’’ติ อตฺโถ อมฺเหหิ อนุมโต, ตถา โปราเณหิปิ ‘‘มํ สิรึ ธาเรติ วิทธาติ จาติ มนฺธาตา’’ติ อตฺโถ ปกาสิโต, ตสฺมา ‘‘มาลินี มนฺธาตา’’ติ จ อิมาเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ. ตตฺร ปุลฺลิงฺคสฺส ตาว มสทฺทสฺส อยํ นามิกปทมาลา –
โม, มา. มํ, เม. เมน, เมหิ, เมภิ. มสฺส, มานํ. มา, มสฺมา, มมฺหา, เมหิ, เมภิ. มสฺส, มานํ. เม, มสฺมึ, มมฺหิ, เมสุ. โภ ม, ภวนฺโต มา.
อยํ ¶ ปน อิตฺถิลิงฺคสฺส มาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา –
มา, มา, มาโย. มํ, มา, มาโย. มาย, มาหิ, มาภิ. มาย, มานํ. มาย, มาหิ, มาภิ. มาย, มานํ. มาย, มายํ, มาสุ. โภติ เม, โภติโย มาโย.
เอตฺถ ปน สิรีวาจโก มาสทฺโท จ สทฺทวาจโก ราสทฺโท จาติ อิเม สมานคติกา เอกกฺขรตฺตา นิจฺจมาการนฺตปกติกตฺตา อิตฺถิลิงฺคตฺตา จ.
ตตฺร สํ วุจฺจติ สนฺตจิตฺโต ปุริโส. ยํ โลเก ‘‘สปฺปุริโส’’ติ จ, ‘‘อริโย’’ติ จ, ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ จ วทนฺติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ ยทิทํ ‘‘ส’’นฺติ. เอวํ สปฺปุริสาริยปณฺฑิตวาจกสฺส สํสทฺทสฺส ปจฺจตฺตวจนวเสน อตฺถิภาเว ‘‘สเมติ อสตา อส’’นฺติ อิทํ ปโยคนิทสฺสนํ. เอตฺถ หิ ‘‘น สํ อส’’นฺติ สมาสจินฺตาย สปฺปุริสาสปฺปุริสปทตฺถา สํ อสํสทฺเทหิ วุตฺตาติ ายนฺติ, ตสฺมา ‘‘สปฺปุริสปทตฺโถ ปจฺจตฺตวจเนน สํสทฺเทน วุตฺโต นตฺถี’’ติ วจนํ น วตฺตพฺพํ. เย ‘‘นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เตสํ วจนํ น คเหตพฺพํ. นามิกปทมาลา ปนสฺส ‘‘สํ, สนฺตํ, สนฺเต’’ติอาทินา เหฏฺา ปกาสิตา. นปุํสกลิงฺคตฺเต สํ วุจฺจติ ธนํ, ‘‘มนุสฺสสฺสํ. ปรสฺสํ. สพฺพสฺสํ. สพฺพสฺสหรณํ. ปรสฺสหรณ’’นฺติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ. ตตฺถ มนุสฺสสฺส สํ มนุสฺสสฺสํ. เอวํ ปรสฺส สํ ปรสฺสํ. สพฺพสฺส สํ สพฺพสฺสํ. ตสฺส หรณํ ปรสฺสหรณํ สพฺพสฺสหรณนฺติ สมาโส. ตถา สํ วุจฺจติ สุขํ สนฺติ จ. วุตฺตฺหิ ตพฺพาจกตฺตํ โปราณกวิรจนายํ –
‘‘เทวเทโว ¶ สํเทหี โน, หีโน เทวาติเทหโต;
หโตปปาตสํสาโร, สาโร สํ เทตุ เทหิน’’นฺติ.
ตสฺมา อยเมตฺถ คาถา, ‘‘สกลโลกสงฺกโร ทีปงฺกโร’’ติ เอตฺถ ‘‘สงฺกโร’’ติ ปทฺจนิทสฺสนํ. ‘‘สํ, สานิ, สา. สํ, สานิ, เส. เสน’’อิจฺจาทิ ปุพฺเพ ปกาสิตนเยน เยฺยํ. เอตฺถ จ โสตูนํ สุคตมตวเร โกสลฺลชนนตฺถํ สมาสนฺตคตสฺส สํสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ ปริปุณฺณํ กตฺวา กถยาม –
มนุสฺสสฺสํ, มนุสฺสสฺสานิ, มนุสฺสสฺสา. มนุสฺสสฺสํ, มนุสฺสสฺสานิ, มนุสฺสสฺเส. มนุสฺสสฺเสน, มนุสฺสสฺเสหิ, มนุสฺสสฺเสภิ. มนุสฺสสฺสสฺส, มนุสฺสสฺสานํ. มนุสฺสสฺสา, มนุสฺสสฺสสฺมา, มนุสฺสสฺสมฺหา, มนุสฺสสฺเสหิ, มนุสฺสสฺเสภิ. มนุสฺสสฺสสฺส, มนุสฺสสฺสานํ. มนุสฺสสฺเส, มนุสฺสสฺสสฺมึ, มนุสฺสสฺสมฺหิ, มนุสฺสสฺเสสุ. โภ มนุสฺสสฺส, โภนฺโต มนุสฺสสฺสานิ, มนุสฺสสฺสา. เอส นโย ‘‘ปรสฺสํ สพฺพสฺส’’นฺติอาทีสุปิ, สพฺพาเนตานิ ปทานิ อภิเธยฺยลิงฺคานีติ คเหตพฺพานิ.
ยํ ตํ กิมิติสทฺทานํ, นามมาลํ ปนตฺตริ;
สพฺพนามปริจฺเฉเท, ปกาสิสฺสํ ติลิงฺคโต.
อิจฺเจวํ เหฏฺา อุทฺทิฏฺานํ โก วิ สาทีนํ นามิกปทมาลา สทฺธึ อตฺถนฺตรนิทสฺสนปเทหิ วิภตฺตา. ตตฺริทํ ลิงฺคววตฺถานํ –
โก วิ สา โหนฺติ ปุลฺลิงฺเค, ภา รา ถี ธี กุ ภู ถิยํ;
กํ ขํ นปุํสเก โค ตุ, ปุเม เจวิตฺถิลิงฺคเก.
โม ปุเม อิตฺถิลิงฺเค มา, สํ ปุเม จ นปุํสเก;
ยํ ตํ กิมิติ สพฺพตฺร, ลิงฺเคสฺเวว ปวตฺตเร.
อิโต อฺานิปิ เอกกฺขรานิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพานิ.
เอวํ ¶ วิฺูนํ นยฺูนํ สทฺทรจนาวิสเย ปรมวิสุทฺธวิปุลพุทฺธิปฏิลาภตฺถํ ปรมสณฺหสุขุมตฺเถสุ ปโยเคสุ อสมฺโมหตฺถํ สุวณฺณตเล สีหวิชมฺภเนน เกสรีสีหสฺส วิชมฺภนมิว เตปิฏเก พุทฺธวจเน าณวิชมฺภเนน วิชมฺภนตฺถฺจ อธิกูเนกกฺขรวเสน ลิงฺคตฺตยํ มิสฺเสตฺวา นามิกปทมาลา วิภตฺตา.
สทฺเท ภวนฺติ กุสลา น ตุ เกจิ อตฺเถ,
อตฺเถ ภวนฺติ กุสลา น ตุ เกจิ สทฺเท.
โกสลฺลเมว ปรมํ ทุภยตฺถ ตสฺมา,
โยคํ กเรยฺย สตตํ มติมา วรนฺติ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ
วิฺูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
ลิงฺคตฺตยมิสฺสโก นามิกปทมาลาวิภาโค
ทสโม ปริจฺเฉโท.