📜
๑๒. สพฺพนามตํสทิสนามนามิกปทมาลา
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สพฺพนามฺจ ตสฺสมํ;
นามฺจ โยชิตํ นานา-นาเมเหว วิเสสโต.
ยานิ โหนฺติ ติลิงฺคานิ, อนุกูลานิ ยานิ จ;
ติลิงฺคานํ วิเสเสน, ปทาเนตานิ นามโต.
‘‘สพฺพสาธารณกานิ, นามานิ’’จฺเจว อตฺถโต;
สพฺพนามานิ วุจฺจนฺติ, สตฺตวีสติ สงฺขโต.
เตสุ กานิจิ รูเปหิ, เสสาฺเหิ จ ยุชฺชเร;
กานิจิ ปน สเหว, เอเตสํ ลกฺขณํ อิทํ.
เอตสฺมา ลกฺขณา มุตฺตํ, น ปทํ สพฺพนามิกํ;
ตสฺมาตีตาทโย สทฺทา, คุณนามานิ วุจฺจเร.
สพฺพนามานิ นาม – สพฺพ กตร กตม อุภย อิตรอฺ อฺตร อฺตม ปุพฺพ ปร อปร ทกฺขิณ อุตฺตร อธรยต เอต อิม อมุกึ เอก อุภ ทฺวิติ จตุ ตุมฺห อมฺห อิจฺเจตานิ สตฺตวีส.
เอเตสุ สพฺพสทฺโท สกลตฺโถ, โส จ สพฺพสพฺพาทิวเสน เยฺโย. กตร กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถา. อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโน. อิตรสทฺโท วุตฺตปฏิโยคีวจโน. อฺสทฺโท อธิคตาปรวจโน. อฺตร อฺตมสทฺทา อนิยมตฺถา. ปุพฺพาทโย อุตฺตรปริยนฺตา ทิสากาลาทิววตฺถาวจนา. ตถา หิ ปุพฺพ ¶ ปรา ปร ทกฺขิณุตฺตรสทฺทา ปุลฺลิงฺคตฺเต ยถารหํ กาลเทสาทิวจนา, อิตฺถิลิงฺคตฺเต ทิสาทิวจนา, นปุํสกลิงฺคตฺเต านาทิวจนา. อธรสทฺโทปิ เหฏฺิมตฺถวาจโก ววตฺถาวจโนเยว, โส จ ติลิงฺโค ‘‘อธโร ปตฺโต. อธรา อรณี, อธรํ ภาชน’’มิติ, ยํสทฺโท อนิยมตฺโถ. ตํสทฺโท ปรมฺมุขาวจโน. เอตสทฺโท สมีปวจโน. อิมสทฺโท อจฺจนฺตสมีปวจโน. อมุสทฺโท ทูรวจโน. กึสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถ. เอกสทฺโท สงฺขาทิวจโน. วุตฺตฺหิ –
เอกสทฺโท อฺตฺถเสฏฺอสหายสงฺขาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ, อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ อฺตฺเถ ทิสฺสติ. ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติอาทีสุ เสฏฺเ. ‘‘เอโก วูปกฏฺโ’’ติอาทีสุ อสหาเย. ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ สงฺขายนฺติ.
ยตฺเถส สงฺขาวจโน, ตตฺเถกวจนนฺโตว. อุภสทฺโท ทฺวิสทฺทปริยาโย. ทฺวิติจตุสทฺทา สงฺขาวจนา, สพฺพกาลํ พหุวจนนฺตาว. ตุมฺหสทฺโท เยน กเถติ, ตสฺมึ วตฺตพฺพวจนํ. อมฺหสทฺโท อตฺตนิ วตฺตพฺพวจนํ.
อิทานิ เตสํ นามิกปทมาลํ กถยาม –
สพฺโพ, สพฺเพ. สพฺพํ, สพฺเพ. สพฺเพน, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ. สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ. สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ. สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ. สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุ. โภ สพฺพ, ภวนฺโต สพฺเพ.
ตตฺร ¶ ‘‘สพฺโพ ภูโต, สพฺเพ ภูตา’’ติอาทินา, ‘‘สพฺโพ ปุริโส, สพฺเพ ปุริสา’’ติอาทินา จ นเยน สพฺพานิ ปุลฺลิงฺคนาเมหิ สทฺธึ โยเชตพฺพานิ. ยานิ ปน ยมกมหาเถเรน ปุนฺนปุํสกวิสเย สพฺพ กตร กตมาทีนํ อฺานิปิ รูปานิ วุตฺตานิ. ตํ ยถา?
‘‘สพฺพา’’ อิจฺจาทิกํ รูปํ, นิสฺสกฺเก ภุมฺมเก ปน;
‘‘สพฺเพ’’ อิจฺจาทิกํ รูปํ, ยมเกน ปกาสิตํ.
ตฺเจ อุปปริกฺขิตฺวา, ยุตฺตํ คณฺหนฺตุ โยคิโน;
สพฺพนามิกรูปฺหิ, วิวิธํ ทุพฺพุธํ ยโต.
สพฺพา, สพฺพา, สพฺพาโย. สพฺพํ, สพฺพา, สพฺพาโย. สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ. สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํ. สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ. สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํ. สพฺพายํ, สพฺพสฺสา, สพฺพสฺสํ, สพฺพาสุ. โภติ สพฺเพ, โภติโย สพฺพา, สพฺพาโย. อิตฺถิลิงฺคตฺเต นามิกปทมาลา.
เอตฺถ ‘‘สพฺพา ภาวิกา, สพฺพา ภาวิกาโย’’ติ, ‘‘สพฺพา กฺา, สพฺพา กฺาโย’’ติ จ อาทินา อิตฺถิลิงฺคสพฺพนามานิ สพฺเพหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ โยเชตพฺพานิ. เอตฺถ จ ‘‘สพฺพสฺสา’’ติ ปทํ ตติยาจตุตฺถีปฺจมีฉฏฺีสตฺตมีวเสน ปฺจธา วิภตฺตํ ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธิ’’นฺติ กรณปฺปโยคาทิทสฺสนโต. สพฺพสฺสา กฺาย กตํ. สพฺพสฺสา กฺาย เทติ. อยํ กฺา สพฺพสฺสา กฺาย หีนา วิรูปา. อยํ กฺา สพฺพสฺสา กฺาย อุตฺตมา อภิรูปา. สพฺพสฺสา กฺาย อเปติ, สพฺพสฺสา กฺาย ธนํ. สพฺพสฺสา กฺาย ปติฏฺิตํ.
สพฺพํ, สพฺพานิ. สพฺพํ, สพฺพานิ. สพฺเพน, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ. สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ. สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ ¶ . สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ. สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุ. โภ สพฺพ, ภวนฺโต สพฺพานิ. นปุํสกลิงฺคตฺเต นามิกปทมาลา.
เอตฺถ ‘‘สพฺพํ ภูตํ, สพฺพานิ ภูตานิ. สพฺพํ จิตฺตํ, สพฺพานิ จิตฺตานี’’ติ จ อาทินา นปุํสกลิงฺคสพฺพนามานิ สพฺเพหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สทฺธึ โยเชตพฺพานิ. เอวํ สพฺพสทฺทสฺส ลิงฺคตฺตยวเสน ปทมาลา ภวติ.
อิทานิสฺส ปรปเทน สทฺธึ สมาโส เวทิตพฺโพ ‘‘สพฺพสาธารโณ สพฺพเวรี’’อิติ. ตตฺถ สพฺเพสํ สาธารโณ สพฺพสาธารโณ. สพฺเพสํ เวรี, สพฺเพ วา เวริโน ยสฺส โสยํ สพฺพเวรีติ สมาสวิคฺคโห. ยถา ปน สพฺพสทฺทสฺส ปทมาลา ลิงฺคตฺตยวเสน โยชิตา, เอวํ กตรสทฺทาทีนมฺปิ อธรสทฺทปริยนฺตานํ โยเชตพฺพา.
ตตฺรายํ อุภยสทฺทวชฺชิโต ปุลฺลิงฺคเปยฺยาโล –
กตโร, กตเร. กตรํ…เป… โภ กตร, ภวนฺโต กตเร. กตโม, กตเม. อิตโร, อิตเร. อฺโ, อฺเ. อฺตโร, อฺตเร. อฺตโม, อฺตเม. ปุพฺโพ, ปุพฺเพ. ปโร, ปเร. อปโร, อปเร. ทกฺขิโณ, ทกฺขิเณ. อุตฺตโร, อุตฺตเร. อธโร, อธเร…เป… โภ อธร, ภวนฺโต อธเรติ.
อยํ ปน อุภยสทฺทสหิโต นปุํสกลิงฺคเปยฺยาโล –
กตรํ, กตรานิ. กตรํ…เป… โภ กตร, ภวนฺโต กตรานิ. กตมํ. อุภยํ. อิตรํ. อฺํ. อฺตรํ. อฺตมํ. ปุพฺพํ. ปรํ. อปรํ. ทกฺขิณํ. อุตฺตรํ. อธรํ, อธรานิ. อธรํ…เป… โภ อธร, ภวนฺโต อธรานีติ.
อิทานิ ¶ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานํ ปรสทฺทาทีนํ รูปนฺตรนิทฺเทโส วุจฺจติ. กจฺจายนสฺมิฺหิ ‘‘ปุริสา’’ติ วิย ‘‘ปรา’’ติ ปมาพหุวจนํ ทิสฺสติ. เอวรูโป นโย อปรสพฺพกตราทีสุ อฺตมปริโยสาเนสุ นวสุ อปฺปสิทฺโธ, ลพฺภมาโน ปุพฺพทกฺขิณุตฺตราธเรสุ จตูสุ ลพฺเภยฺย. ตถา ‘‘ปุริเส’’ติ วิย ปาฬิอาทีสุ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ สจฺจสงฺเขเป ‘‘อิตเร’’ติ, กจฺจายเน จ ‘‘ปเร’’ติ สตฺตมีเอกวจนํ ทิสฺสติ. เอวรูโป นโย สพฺพ อฺสทฺเทสุ อปฺปสิทฺโธ, ลพฺภมาโน กตรกตมาทีสุ เสเสสุ อธรปริโยสาเนสุ ทฺวาทสสุ ลพฺเภยฺย. ตถา ‘‘ปุริสา’’ติ วิย สพฺพา กตรา อิจฺจาทิ ปฺจมีเอกวจนนโย ปาฬิอาทีสุ อปฺปสิทฺโธ. เอวํ สนฺเตปิ อยํ นโย ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺโต เจ, คเหตพฺโพ.
อยํ ปน อุภยสทฺทสหิโต อิตฺถิลิงฺคเปยฺยาโล –
กตรา, กตรา, กตราโย. กตรํ…เป… โภติ กตเร, โภติโย กตรา, กตราโย. กตมา. อุภยา. อิตรา. อฺตรา. อฺตมา. ปุพฺพา. ปรา. อปรา. ทกฺขิณา. อุตฺตรา. อธรา, อธรา, อธราโย. อธรํ…เป… โภติ อธเร, โภติโย อธรา, อธราโยติ.
ยสฺมา ปเนเตสุ อิตร อฺ อฺตร อฺตมานํ ปาฬิยาทีสุ ‘‘อิตริสฺสา’’ติอาทิทสฺสนโต โกจิ เภโท วตฺตพฺโพ ¶ , ตสฺมา จตุตฺถีฉฏฺีนํ เอกวจนฏฺาเน ‘‘อิตริสฺสา, อิตราย, อฺิสฺสา, อฺาย. อฺตริสฺสา, อฺตราย, อฺตมิสฺสา, อฺตมายา’’ติ โยเชตพฺพํ. ตถา ตติยาปฺจมีนเมกวจนฏฺาเน ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึ. กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ กรณนิสฺสกฺกปฺปโยคทสฺสนโต สตฺตมิยา ปเนกวจนฏฺาเน ‘‘อิตริสฺสา, อิตริสฺสํ, อิตราย, อิตรายํ, อฺิสฺสา, อฺิสฺสํ, อฺาย, อฺายํ, อฺตริสฺสา, อฺตริสฺสํ, อฺตราย, อฺตรายํ, อฺตมิสฺสา, อฺตมิสฺสํ, อฺตมาย, อฺตมาย’’นฺติ โยเชตพฺพํ ‘‘อฺตโร ภิกฺขุ อฺตริสฺสา อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ ปาฬิทสฺสนโต.
ตตฺร สพฺพสทฺโท สพฺพสพฺพํ, ปเทสสพฺพํ, อายตนสพฺพํ, สกฺกายสพฺพนฺติ จตูสุ วิสเยสุ ทิฏฺปฺปโยโค. ตถา เหส ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ สพฺพสพฺพสฺมึ อาคโต. ‘‘สพฺเพสํ โว สาริปุตฺตา สุภาสิตํ ปริยาเยนา’’ติอาทีสุ ปเทสสพฺพสฺมึ. ‘‘สพฺพํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามิ…เป… กตมฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ จกฺขฺุเจว รูปา จ…เป… มโน เจว ธมฺมา จา’’ติ เอตฺถ อายตนสพฺพสฺมึ. ‘‘สพฺพํ สพฺพโต สฺชานาตี’’ติอาทีสุ สกฺกายสพฺพสฺมึ. ตตฺถ สพฺพสพฺพสฺมึ อาคโต นิปฺปเทโส, อิตเรสุ ตีสุ สปฺปเทโสติ เวทิตพฺโพ. อิจฺเจวํ –
สพฺพสพฺพปเทเสสุ ¶ , อโถ อายตเนปิ จ;
สกฺกาเย จาติ จตูสุ, สพฺพสทฺโท ปวตฺตติ.
กตร กตมสทฺเทสุ กตรสทฺโท อปฺเปสุ เอกํ วา ทฺเว วา ตีณิ วา ภิยฺโย วา อปฺปมุปาทาย วตฺตติ. กตมสทฺโท พหูสุ เอกํ วา ทฺเว วา ตีณิ วา พหุํ วา อุปาทาย วตฺตติ. กตรสทฺโท หิ อปฺปวิสโย, กตมสทฺโท พหุวิสโย. ตตฺริเม ปโยคา ‘‘กตเรน มคฺเคน คนฺตพฺพํ. สมุทฺโท กตโร อยํ. กตโม ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ. กตเม ธมฺมา กุสลา. ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสตา, อิมาโย, กตมํ ทิสํ ติฏฺติ นาคราชา’’. อิจฺเจวมาทโย ภวนฺติ. อุภโย. อุภยํ. อุภโย. อุภเยน. เสสํ ปุลฺลิงฺเค สพฺพสทฺทสมํ. อุภโย ชนา ติฏฺนฺติ. อุภโย ชเน ปสฺสติ. ยถา อุโภ ปุตฺตา. อุโภ ปุตฺเตติ. ‘‘อุภโย’’ติ หิ ปทํ ‘‘อุโภ’’ติ ปทมิว พหุวจนนฺตภาเวน ปสิทฺธํ, น ตฺเวกวจนนฺตภาเวน. เอตฺถ หิ –
‘‘เอกรตฺเตน อุภโย, ตุวฺจ ธนุเสข จ;
อนฺนเมวาภินนฺทนฺติ, อุภโย เทวมานุสา’’
‘‘อุภโย เต ปิตาภาตโร’’ติ ตทตฺถสาธกานิ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิ. ยทา ปนายสฺมนฺโต ‘‘อุภโย’’ติ เอกวจนนฺตํ ปสฺเสยฺยาถ, ตทา สาธุกํ มนสิ กโรถ. โก หิ สมตฺโถ อนนฺตนยปฏิมณฺฑิเต สาฏฺกเถ เตปิฏเก ชินสาสเน นิรวเสสโต นยํ ทฏฺุํ ¶ ทสฺเสตฺุจ อฺตฺร อาคมาธิคมสมฺปนฺเนน ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน. อิทฺเจตฺถุปลกฺขิตพฺพํ –
อฺสทฺโท ปุพฺพสทฺโท, ทกฺขิโณ จุตฺตโร ปโร;
สพฺพนาเมสุ คยฺหนฺติ, อสพฺพนามิเกสุปิ.
เอเตสฺหิ สพฺพนาเมสุ สงฺคโห วิภาวิโตว.
อิทานิ อสพฺพนาเมสุ สงฺคโห วุจฺจเต – ตตฺถ อฺสทฺโท ตาว ยทา พาลวาจโก, ตทา สพฺพนามํ นาม น โหติ. อสพฺพนามตฺตา จ สพฺพถาปิ ปุริส กฺา จิตฺตนเยเนว โยเชตพฺโพ. ตถา หิ น ชานาตีติ อฺโ, พาโล ปุริโส. น ชานาตีติ อฺา, พาลา อิตฺถี. น ชานาตีติ อฺํ, พาลํ กุลนฺติ วจนตฺโถ. เอวํ วิทิตฺวา ปุลฺลิงฺคฏฺาเน ‘‘อฺโ, อฺา. อฺํ, อฺเ’’ติอาทินา ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. อิตฺถิลิงฺคฏฺาเน ‘‘อฺา, อฺา, อฺาโย’’ติอาทินา กฺานเยเนว, นปุํสกลิงฺคฏฺาเน ‘‘อฺํ, อฺานี’’ติอาทินา จิตฺตนเยเนว โยเชตพฺพา.
อิมสฺมิฺหิ อตฺถวิเสเส พาลชเน วตฺตุกาเมน ‘‘อฺา ชนา’’ติ อวตฺวา ‘‘อฺเ ชนา’’ติ วุตฺเต ตสฺส ตํ วจนํ อธิปฺเปตตฺถํ น สาเธติ อฺถา อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตา. ตถา ‘‘อฺานํ ชนาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อฺเสํ ชนานํ, อฺเสานํ ชนาน’’นฺติ วา วุตฺเต ตสฺส ตํ วจนํ อธิปฺเปตตฺถํ น สาเธติ. ตถา ‘‘อฺานํ อิตฺถีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อฺาสํ อิตฺถีน’’นฺติ วุตฺเตปิ, ‘‘อฺานํ กุลาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อฺเสํ กุลานํ, อฺเสานํ กุลาน’’นฺติ วา วุตฺเตปิ. สพฺพนามิกวเสน ปน อธิคตาปรวจนิจฺฉายํ ‘‘อฺเ ชนา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ, น ‘‘อฺา ชนา’’ติอาทินา. ตถา หิ ‘‘อฺา ชนา’’ติอาทินา วุตฺตวจนํ อธิปฺเปตตฺถํ น สาเธติ อฺถา อตฺถสฺส ¶ คเหตพฺพตฺตา. อิติ ยตฺถ ‘‘อฺา ชนา’’ติอาทิวจนํ อุปปชฺชติ, ‘‘อฺเ ชนา’’ติอาทิวจนํ นุปปชฺชติ, ยตฺถ ปน ‘‘อฺเ ชนา’’ติอาทิวจนํ อุปปชฺชติ, ‘‘อฺา ชนา’’ติอาทิวจนํ นุปปชฺชติ. ยา เอตสฺมึ อตฺถวิเสเส สลฺลกฺขณา ปฺา, อยํ นีติยา มคฺโค ยุตฺตายุตฺติวิจารเณ เหตุตฺตา, โลกสฺมิฺหิ ยุตฺตายุตฺติวิจารณา นีตีติ วุตฺตา. สา จ วินา ปฺาย น สิชฺฌติ. เอวํ อฺสทฺโท อสพฺพนามิโกปิ ภวติ.
ปุพฺพ ทกฺขิณุตฺตร ปรสทฺเทสุ ปุพฺพสทฺโท ยตฺถ ปธานวาจโก, ยตฺถ จ ‘‘เสมฺหํ ปุพฺโพ’’ติอาทีสุ โลหิตโกปชวาจโก, ตตฺถ อสพฺพนามิโก. ปมตฺเถ ติลิงฺโค, ทุติยตฺเถ เอกลิงฺโค. อุตฺตมตฺถวาจโก ปน อุตฺตรสทฺโท จ ปรสทฺโท จ อสพฺพนามิโก ติลิงฺโคเยว. ตถา ‘‘ทกฺขิณสฺสา วหนฺติม’’นฺติ เอตฺถ วิย สุสิกฺขิตตฺถจตุรตฺถวาจโก ทกฺขิณสทฺโท. ‘‘เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา’’ติอาทีสุ ปน เทยฺยธมฺมวาจโก ทกฺขิณาสทฺโท นิโยคา อิตฺถิลิงฺโค อสพฺพนามิโกเยว. เอวํ อฺ ปุพฺพ ทกฺขิณุตฺตร ปรสทฺทา อสพฺพนามิกาปิ สนฺตีติ เตสํ สพฺพนาเมสุปิ อสพฺพนาเมสุปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.
อิทานิ กตรสทฺทาทีนํ ปรปเทน สทฺธึ สมาโส นียเต ‘‘กตรคามวาสี กตมคามวาสี. อุภยคามวาสิโน, อิตรคามวาสี อฺตรคามวาสี, ปุพฺพทิสา, ปรชโน, ทกฺขิณทิสา, อุตฺตรทิสา, อธรปตฺโต’’ติ. ตตฺร ‘‘กตโร คาโม กตรคาโม, กตโม คาโม กตมคาโม, อุภโย คามา อุภยคามา’’ติอาทินา ยถารหํ สมาสวิคฺคโห, กตรสทฺทสฺส ปน กตมสทฺเทน สทฺธึ สมาสํ อิจฺฉนฺติ ทฺวิธา จ รูปานิ ครู ‘‘กตโร จ กตโม จ กตรกตเม กตรกตมา วา’’ติ ¶ . ตสฺมา สพฺพนามิกนเยน สุทฺธนามิเกสุ ปุริสนเยน จ กตร กตมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา, เตนสฺส สมฺปทานสามิวจนฏฺาเนสุ ‘‘กตรกตเมสํ, กตรกตเมสานํ, กตรกตมาน’’นฺติ ตีณิ รูปานิ สิยุํ ‘‘กตรา จ กตมา จ กตรกตมา’’ติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน กตสมาเส ปน สพฺพนามิกนเยน, สุทฺธนามิเกสุ กฺานเยน จ โยเชตพฺพา. ‘‘กตรฺจ กตมฺจ กตรกตมานี’’ติ เอวํ นปุํสกลิงฺควเสน กตสมาเส สพฺพนามิกนเยน, สุทฺธนามิเกสุ จิตฺตนเยน จ โยเชตพฺพา.
อยํ ปเนตฺถ วิเสโสปิ เวทิตพฺโพ – ปุพฺพาปราทิสทฺทา ทฺวนฺทสมาสาทิวิธึ ปตฺวา เสหิ รูเปหิ รูปวนฺโต น โหนฺติ, ตํ ยถา? ปุพฺพาปรา, อธรุตฺตรา, มาสปุพฺพา ปุริสา, ทิฏฺปุพฺพา ปุริสา, ตถาคตํ ทิฏฺปุพฺพา สาวกา, อิทํ ปุลฺลิงฺคตฺเต ปมาพหุวจนรูปํ. เอตฺเถกาโร อาเทสภูโต น ทิสฺสติ. ปุพฺพาปรานํ อธรุตฺตรานํ, มาสปุพฺพานํ ปุริสานํ, อิทํ ปุลฺลิงฺคตฺเต จตุตฺถีฉฏฺีนํ พหุวจนรูปํ. เอตฺถ สํ สานมิจฺเจเต อาเทสภูตา น ทิสฺสนฺติ. ตถาคตํ ทิฏฺปุพฺพานํ สาวกานํ, ตถาคตํ ทิฏฺปุพฺพานํ สาวิกานํ, กุลานํ วา, อิทํ ติลิงฺคตฺเต จตุตฺถีฉฏฺีนํ พหุวจนรูปํ. เอตฺถาปิ สํ สานมิจฺเจเต อาเทสภูตา น ทิสฺสนฺติ. มาสปุพฺพายํ มาสปุพฺพาย, ปิยปุพฺพายํ ปิยปุพฺพาย, อิทมิตฺถิลิงฺคตฺเต สตฺตมีจตุตฺถีฉฏฺีนํ เอกวจนรูปํ. เอตฺถาเทสภูตา สํ สา น ทิสฺสนฺติ. มาสปุพฺพานํ อิตฺถีนํ, ปิยปุพฺพานํ อิตฺถีนํ, อิทมิตฺถิลิงฺคตฺเต จตุตฺถีฉฏฺีพหุวจนรูปํ. เอตฺถ ปนาเทสภูโต สมิจฺเจโส น ทิสฺสติ. อฺานิปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิ, ปุพฺพาปราทีนํ สมาสวิคฺคหํ สมาสปริจฺเฉเท ปกาเสสฺสาม.
อิทานิ ¶ ยํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
โย, เย. ยํ, เย. เยน, เยหิ, เยภิ. ยสฺส, เยสํ, เยสานํ. ยสฺมา, ยมฺหา, เยหิ, เยภิ. ยสฺส, เยสํ, เยสานํ. ยสฺมึ, ยมฺหิ, เยสุ. อิทํ ปุลฺลิงฺคํ. ยํ, ยานิ. ยํ, ยานิ. เยน. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. อถ วา ยํ, ยานิ, ยา. ยํ, ยานิ, เย. เยน. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. กตฺถจิ หิ นิการโลโป ภวติ. อถ วา ปน นิการสฺส อากาเรการาเทสาปิ คาถาวิสเย.
‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช;
นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร’’ติ จ,
‘‘กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต’’ติ จ อิทเมตฺถ ปาฬินิทสฺสนํ. อิทํ นปุํสกลิงฺคํ.
ยา, ยา, ยาโย. ยํ, ยา, ยาโย. ยาย, ยาหิ, ยาภิ. ยาย, ยสฺสา, ยาสํ. ยาย, ยาหิ, ยาภิ. ยาย, ยสฺสา, ยาสํ. ยสฺสํ, ยายํ, ยาสุ. อิตฺถิลิงฺคํ. เอวํ ยํสทฺทสฺส ลิงฺคตฺตยวเสน ปทมาลา ภวติ. เอตฺถาลปนปทานิ น ลพฺภนฺติ. ตถา ตํสทฺทาทีนํ ปทมาลาทีสุปิ.
เอตฺถ ปน ยนฺติ สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – ยนฺติ สทฺโท ‘‘ยํ เม ภนฺเต เทวานํ ตาวตึสานํ สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ, อาโรเจมิ ตํ ภนฺเต ภควโต’’ติอาทีสุ ปจฺจตฺตวจเน ทิสฺสติ. ‘‘ยนฺตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติอาทีสุ อุปโยควจเน. ‘‘อฏฺา นเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติอาทีสุ กรณวจเน. ‘‘ยํ วิปสฺสี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ โลเก อุทปาที’’ติอาทีสุ ภุมฺมวจเน ทิสฺสติ. เอตฺเถทํ วุจฺจติ –
‘‘ปจฺจตฺเต อุปโยเค จ, ภุมฺเม จ กรเณปิ จ;
จตูสฺเวเตสุ าเนสุ, ยนฺติ สทฺโท ปวตฺตตี’’ติ.
ปรปเทน สทฺธึ ยํสทฺทสฺส สมาโสปิ เวทิตพฺโพ ‘‘ยํขนฺธาทิ, ยํคุณา, ยคฺคุณา’’ติ. ตตฺถ โย ขนฺธาทิ ยํขนฺธาทิ, เย คุณา ยํคุณาติ สมาสวิคฺคโห. ตถา หิ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ยํคุณเนมิตฺติกฺเจตํ นามํ, เตสํ คุณานํ ปกาสนตฺถํ อิมํ คาถํ วทนฺตี’’ติ เอตสฺมึ ปเท ‘‘เย คุณา ยํคุณา, ยํคุณา เอว นิมิตฺตํ ยํคุณนิมิตฺตํ, ตโต ชาตํ ‘ภควา’ติ อิทํ นามนฺติ ยํคุณเนมิตฺติก’’นฺติ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํ. ยคฺคุณาติ เอตฺถ ปน ‘‘ยสฺส คุณา ยคฺคุณา’’ติ นิพฺพจนํ. ตถา หิ –
‘‘อปิ สพฺพฺุตา ปฺา, ยคฺคุณนฺตํ น ชานิยา;
อถ กา ตสฺส วิชฺา, ตํ พุทฺธํ ภูคุณํ นเม’’ติ
โปราณกวิรจนายํ ‘‘ยสฺส คุณา ยคฺคุณา’’ติ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํ.
ยสทฺทสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ ปรปเทหิ เว;
นิคฺคหีตาคโม วาถ, ทฺวิภาโว วา สิยา ทฺวิธา.
เอวํ ยสทฺทสฺส สมาโส สลฺลกฺขิตพฺโพ.
อิทานิ ตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
โส, เต. นํ, ตํ, เน, เต. เนน, เตน, เนหิ, เตหิ, เนภิ, เตภิ. อสฺส, นสฺส, ตสฺส, ‘เนสํ, เตสํ (อาสํ). อสฺมา, นสฺมา, ตสฺมา, นมฺหา, ตมฺหา, เนหิ, เตหิ, เนภิ, เตภิ. อสฺส, นสฺส, ตสฺส, เนสํ, เตสํ (อาสํ). อสฺมึ, นสฺมึ, ตสฺมึ, อมฺหิ, นมฺหิ, ตมฺหิ, ตฺยมฺหิ, เนสุ, เตสุ. อิทํ ปุลฺลิงฺคํ. เอตฺถ ¶ จ อาสํสทฺทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน’’ติ คาถา นิทสฺสนํ, โส จ ติลิงฺโค ทฏฺพฺโพ. ตฺยมฺหีติ ปทสฺส อตฺถิภาเว –
‘‘ยทาสฺส สีลํ ปฺฺจ, โสเจยฺยฺจาธิคจฺฉติ;
อถ วิสฺสาสเต ตฺยมฺหิ, คุยฺหฺจสฺส น รกฺขตี’’ติ
อยํ คาถา นิทสฺสนํ. อยเมตฺถ รูปวิเสโส สลฺลกฺขิตพฺโพ – อริยวินเยติ วา สปฺปุริสวินเยติ วา. เอเส เส เอเก เอกฏฺเติ ปาฬิปฺปเทเส ปจฺจตฺเตกวจนกานเมต ตสทฺทานํ เอการนฺตนิทฺเทโสปิ ทิสฺสตีติ.
เอตฺถ ปน เตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – เตสทฺโท ‘‘น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทน’’นฺติอาทีสุ ตํสทฺทสฺส วเสน ปจฺจตฺตพหุวจเน อาคโต, ‘‘เต น ปสฺสามิ ทารเก’’ติอาทีสุ อุปโยคพหุวจเน. ‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม. นโม เต พุทฺธ วีรตฺถู’’ติ จ อาทีสุ ตุมฺหสทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ อตฺโถติ วทนฺติ. ‘‘กินฺเต ทิฏฺํ กินฺติ เต ทิฏฺํ, อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา’’ติ จ อาทีสุ กรเณ. ‘‘กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีสุ สามิอตฺเถ, ตวาติ อตฺโถติ วทนฺติ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘ปจฺจตฺเต อุปโยเค จ, กรเณ สมฺปทานิเย;
สามิมฺหิ จาติ เตสทฺโท, ปฺจสฺวตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติ.
ตํ, ตานิ. ตํ, ตานิ. เนน, เตน อิจฺจาทิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. อิทํ นปุํสกลิงฺคํ.
สา ¶ , ตา, ตาโย. นํ, ตํ, นา, ตา, นาโย, ตาโย. นาย, ตาย, นาหิ, ตาหิ, นาภิ, ตาภิ. อสฺสา, นสฺสา, (ติสฺสา,) ตสฺสา, นาย, ตาย, นาสํ, ตาสํ, สานํ, อาสํ. อสฺสา, นสฺสา, ตสฺสา, นาย, ตาย, นาหิ, ตาหิ, นาภิ, ตาภิ. อสฺสา, นสฺสา, (ติสฺสา,) ตสฺสา, นาย, ตาย, นาสํ, ตาสํ, สานํ, อาสํ. นาย, ตาย, อสฺสํ, นสฺสํ, ติสฺสํ, ตสฺสํ, นายํ, ตายํ, นาสุ, ตาสุ, ตฺยาสุ. อิทํ อิตฺถิลิงฺคํ.
เอตฺถ ปน ‘‘อภิกฺกโม สานํ ปฺายติ, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา. ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา. พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺตี’’ติ ปโยคทสฺสนโต ‘‘สานํ อาสํ ตฺยาสู’’ติ อิมานิ วุตฺตานิ อกฺขรจินฺตกานํ าณจกฺขุสมฺมุยฺหนฏฺานภูตานิ. เอวํ ปรมฺมุขวจนสฺส ตํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ.
เอตฺถ จ อิทํ วตฺตพฺพํ –
‘‘ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ยาจสฺสุ’’, อิจฺจาทีสุ ปทิสฺสเร;
อาโท ตํ เตติอาทีนิ, นนฺติอาทีนิ โน ตถา.
นํ เน เนนาติอาทีนิ, โว โนอิจฺจาทโย วิย;
ปทโต ปรภาวมฺหิ, ทิฏฺานิ ชินสาสเน.
‘‘อถ นํ อถ เน อาห, น จ นํ ปฏินนฺทติ’’;
อิจฺจาทีนิ ปโยคานิ, ทสฺเสตพฺพานิ วิฺุนา.
โก เจตฺถ วเทยฺย –
‘‘ยถา นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;
เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา’’ติ
เอตฺถ ¶ –
ปทโต อปรตฺเตปิ, นาสํสทฺทสฺส ทสฺสนา;
อาโทปิ อิจฺฉิตพฺพาว, นํ เนอิจฺจาทโย อิติ.
โส ปเนวนฺตุ วตฺตพฺโพ, ‘‘ตว วาเท น ลพฺภติ;
นาสํสทฺโท นสทฺโท จ, อาสํสทฺโท จ ลพฺภเร.
ตสฺมา ‘อาสํ น กุชฺฌนฺติ, อิตฺถีนํ ปณฺฑิตา’อิติ;
อตฺโถว ภวเต เอวํ, สุฏฺุ ธาเรหิ ปณฺฑิตา’’ติ.
อถ วา ยสฺมา นิรุตฺติปิฏเก ‘‘นํ ปุริสํ ปสฺสติ, เน ปุริเส ปสฺสตี’’ติอาทินา ปทโต อปรตฺเตปิ ‘‘นํ, เน’’ อิจฺจาทีนิ ปทานิ วุตฺตานิ, ตสฺมา เตนาปิ นเยน ปทโต อปรานิปิ ตานิ กทาจิ สิยุํ. มยํ ปน ปาฬินยานุสาเรน เตสํ ปวตฺตึ วทาม, อิทํ านํ สุฏฺุ วิจาเรตพฺพํ.
เอตฺถ ปน ตสทฺทสฺส ปรปเทหิ สทฺธึ สมาโสปิ เวทิตพฺโพ ‘‘ตํปุตฺโต, ตํสทิโส, ตนฺนินฺโน, ตปฺโปโณ, ตปฺปพฺภาโร, ตพฺภูโต, ตคฺคุโณ, ตสฺสทิโส’’ติ.
ตสทฺทสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ ปรปเทหิ เว;
นิคฺคหีตาคโม ปุพฺพ-ปเท ทฺวิตฺตนฺตุ ปจฺฉิเม.
เอวํ ตสทฺทสฺส สมาโส สลฺลกฺขิตพฺโพ.
อิทานิ เอตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
เอโส, เอเต. เอตํ, เอเต. เอเตน, เอเตหิ, เอเตภิ. เอตสฺส, เอเตสํ, เอเตสานํ. เอตสฺมา, เอตมฺหา, เอเตหิ, เอเตภิ. เอตสฺส, เอเตสํ, เอเตสานํ. เอตสฺมึ, เอตมฺหิ, เอเตสุ. อิทํ ปุลฺลิงฺคํ.
เอตํ, เอตานิ. เอตํ, เอตานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ, อิทํ นปุํสกลิงฺคํ.
เอสา ¶ , เอตา, เอตาโย. เอตํ, เอตา, เอตาโย. เอตาย, เอตาหิ, เอตาภิ. เอตาย, เอติสฺสา, เอติสฺสาย, เอตาสํ. เอตาย, เอตาหิ, เอตาภิ. เอตาย, เอติสฺสา, เอติสฺสาย, เอตาสํ. เอตาย, เอติสฺสํ, เอตาสุ. อิทํ อิตฺถิลิงฺคํ. เอวํ เอตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ.
ปรปเทเนตฺถ สทฺธึ สมาโสปิสฺส เวทิตพฺโพ ‘‘เอตทตฺถาย โลกสฺมึ, นิธิ นาม นิธิยฺยติ. เอตปฺปรมาเยว เทวตา สนฺนิปติตา อเหสุ’’นฺติอาทีสุ.
สมาเส เอตสทฺทสฺส, สทฺธึ ปรปเทหิ เว;
นิคฺคหีตาคโม ปุพฺพ-ปเท โหติ น โหติ จ.
อิทานิ อิทํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
อยํ, อิเม. อิมํ, อิเม. อเนน, อิมินา, เอหิ, เอภิ, อิเมหิ, อิเมภิ. อสฺส, อิมสฺส, เอสํ, เอสานํ, อิเมสํ, อิเมสานํ. อสฺมา, อิมสฺมา, อิมมฺหา, เอหิ, เอภิ, อิเมหิ, อิเมภิ. อสฺส, อิมสฺส, เอสํ, เอสานํ, อิเมสํ, อิเมสานํ. อสฺมึ, อิมสฺมึ, อมฺหิ, อิมมฺหิ, เอสุ, อิเมสุ. อิทํ ปุลฺลิงฺคํ.
อิทํ, อิมานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. อิทํ นปุํสกลิงฺคํ.
อยํ, อิมา, อิมาโย. อิมํ, อิมา, อิมาโย. อิมาย, อิมาหิ, อิมาภิ. อสฺสา, อสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมาย, อิมาสํ. อสฺสา, อิมิสฺสา, อิมาย, อิมาหิ, อิมาภิ. อสฺสา, อสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมาย, อิมาสํ. อสฺสํ, อิมิสฺสํ, อิมาย, อิมายํ, อิมาสุ. อิทํ อิตฺถิลิงฺคํ. เอวํ อิทํสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ.
กจฺจายเน ตุ ‘‘อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก’’ติ อิมสทฺโทเยว ปกติภาเวน วุตฺโต, อิธ ปน อิทํสทฺโทเยว ‘‘อิทปฺปจฺจยตา’’ติ เอตฺถ ‘‘อิท’’นฺติ ปกติยา ทสฺสนโต. ตถา ¶ หิ ‘‘อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตาติ ตาสทฺเทน ปทํ วฑฺฒิตํ น กิฺจิ อตฺถนฺตรํ ยถา เทโว เอว เทวตาติ. อิทปฺปจฺจยานํ สมูโห อิทปฺปจฺจยตาติ สมูหตฺถํ ตาสทฺทมาห ยถา ชนานํ สมูโห ชนตาติ. จูฬนิรุตฺติยํ นิรุตฺติปิฏเก จ อิทํสทฺโทเยว ปกติภาเวน วุตฺโต.
สมาเส อิทํสทฺทสฺส, สทฺธึ ปรปเทน เว;
อิทปฺปจฺจยตาตฺเวว, รูปํ ทฺวิตฺตํ สิยุตฺตเร.
อิทานิ อมุสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
อสุ, อมุ, อมู. อมุํ, อมู. อมุนา, อมูหิ, อมูภิ. อมุสฺส, ทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํ. อมุสฺมา, อมุมฺหา, อมูหิ, อมูภิ. อมุสฺส, ทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํ. อมุสฺมึ, อมุมฺหิ, อมูสุ. อิทํ ปุลฺลิงฺคํ.
อทุํ, อมูนิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. อิทํ นปุํสกลิงฺคํ.
อสุ, อมุ, อมู, อมุโย. อมูํ, อมู, อมุโย. อมุยา, อมูหิ, อมูภิ. อมุสฺสา, อมุยา, อมูสํ, อมูสานํ. อมุยา, อมูหิ, อมูภิ. อมุสฺสา, อมุยา, อมูสํ, อมูสานํ. อมุยา, อมุยํ, อมุสฺสํ, อมูสุ. อิทํ อิตฺถิลิงฺคํ. เอวํ อมุสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ, สมาโส ปน อปฺปสิทฺโธ.
ตตฺร ‘‘ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺติภตฺตํ อปาภต’’นฺติ ปโยคทสฺสนโต ‘‘ทุสฺสา’’ติ ปทมมฺเหหิ ปิตํ. กการาคมวเสน อฺานิปิ อสพฺพนามิกรูปานิ ภวนฺติ. เตสํ ¶ วเสน อยํ ลิงฺคตฺตยสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
‘‘อสุโก, อสุกา. อสุกํ, อสุเก’’ติอาทินา, ‘‘อมุโก, อมุกา. อมุกํ, อมุเก’’ติอาทินา จ ปุริสนโยปิ ลพฺภติ. ‘‘อสุกา, อสุกาโย’’ติอาทินา, ‘‘อมุกา, อมุกาโย’’ติอาทินา จ กฺานโยปิ ลพฺภติ. ‘‘อสุกํ, อสุกานี’’ติอาทินา, ‘‘อมุกํ, อมุกานี’’ติอาทินา จ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติ. อิมาเนตฺถ ปทานิ อสพฺพนามิกานิปิ กการาคมวเสน นานตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ.
อิทานิ กึสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
โก, เก. กํ, เก. เกน, เกหิ, เกภิ. กสฺส, กิสฺส, เกสํ. กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิ. กสฺส, กิสฺส, เกสํ. กสฺมึ, กิสฺมึ, กมฺหิ, กิมฺหิ, เกสุ. อิทํ ปุลฺลิงฺคํ.
รูปวิเสโสเปตฺถ เวทิตพฺโพ ‘‘เก คนฺธพฺเพ จ รกฺขเส นาเค, เก กิมฺปุริเส จ มานุเส, เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท, ทีฆํ รตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสติ, เก จ ฉเว ปาถิกปุตฺเต, กา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อาสาทนา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต. ยสฺมา ปน เก คนฺธพฺเพ จ รกฺขเส นาเค อิติอาทีสุ ปาฬีสุ ‘‘เก’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ เอการนฺตมฺปิ ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘เก’’ติ รูปเภโท เจตฺถ เยฺโย. ตถา ‘‘กิสฺสสฺส เอกธมฺมสฺส, วธํ โรเจสิ โคตม. กิสฺมึ เม สิวโย กุทฺธา. กมฺหิ กาเล ตยา วีร, ปตฺถิตา โพธิมุตฺตมา’’ติอาทีนิ จ นิทสฺสนปทานิ เยฺยานิ. อปิจ –
‘‘โก เต พลํ มหาราช’’, อิติอาทีสุ ปาฬิสุ;
กฺวสทฺทตฺเถ วตฺตตีติ, เยฺยา โก อิจฺจยํ สุติ.
เปตํ ¶ ตํ สามมทฺทกฺขึ, โก นุ ตฺวํ สาม ชีวสิ;
อิติ ปาเ กถํสทฺทา-ภิเธยฺเย วตฺตตีติ จ.
เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ, ทิฏฺโ โก อิจฺจยํ รโว;
นิปาโตติ คเหตพฺโพ, สุติสามฺโต รุโต.
นปุํสกลิงฺเค กํ, กานิ. กํ, กานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ โยเชตพฺพํ. อถ วา ‘‘กึ จิตฺตํ. กึ รูปํ. กึ ปราภวโต มุขํ. กึ อิจฺฉสี’’ติอาทิปโยคทสฺสนโต ปน ‘‘กึ, กานิ. กึ, กานี’’ติ วตฺวา เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ โยเชตพฺพํ. อยํ นโย ยุตฺตตโร, อิทํ นปุํสกลิงฺคํ.
กา, กา, กาโย. กํ, กา, กาโย. กาย, กาหิ, กาภิ. กาย, กสฺสา, กาสํ, กาสานํ. กาย, กสฺสา, กาหิ, กาภิ. กาย, กสฺสา, กาสํ กาสานํ. กาย, กสฺสา, กายํ, กสฺสํ, กาสุ.
เอตฺถ ปน กาโยติ ปทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘กาโย อโมฆา คจฺฉนฺตี’’ติ นิทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ. อิทํ อิตฺถิลิงฺคํ. เอวํ กึสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ. เอตฺเถตสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – กึ สทฺโท ‘‘กึ ราชา โย โลกํ น รกฺขติ. กึ นุ โข นาม ตุมฺเห มํ วตฺตพฺพํ มฺถา’’ติอาทีสุ ครหเน อาคโต. ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทีสุ อนิยเม. ‘‘กินฺเต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ นิปฺปโยชนตายํ. ‘‘กึ น กาหามิ เต วโจ’’ติอาทีสุ สมฺปฏิจฺฉเน. ‘‘กึสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺ’’นฺติอาทีสุ ปุจฺฉายํ, ปุจฺฉา จ นาม การณปุจฺฉาทิวเสน ¶ อเนกวิธา, อโต การณปุจฺฉาทิวเสนปิ กึสทฺทสฺส ปวตฺติ วิตฺถารโต เยฺยา. ตถา หิ อยํ ‘‘กึ นุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขณสิ สารถิ. กึ นุ ชาตึ น โรเจสิ. เกน เตตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทีสุ การณปุจฺฉายํ วตฺตติ. ‘‘กึ กาสุยา กริสฺสตี’’ติอาทีสุ กิจฺจปุจฺฉายํ. ‘‘กึ สีลํ. โก สมาธี’’ติอาทีสุ สรูปปุจฺฉายํ. ‘‘กึ ขาทสิ. กึ ปิวสี’’ติอาทีสุ วตฺถุปุจฺฉายํ. ‘‘ขาทสิ กึ ปิวสิ กิ’’นฺติอาทีสุ กฺริยาปุจฺฉายํ วตฺตติ. อทิฏฺโชตนาปุจฺฉาติ เอวมาทิกา ปน ปฺจวิธา ปุจฺฉา กึสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อนาหริตพฺพตฺตา อนาคตาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ครหายํ อนิยเม, นิปฺปโยชนตาย จ;
สมฺปฏิจฺฉนปุจฺฉาสุ, กึสทฺโท สมฺปวตฺตติ.
ปรปเทน สทฺธึ สมาโสปิสฺส เวทิตพฺโพ ‘‘กึสมุทโย, กึเวทโน, กึสฺโชโน’’ติ. เอตฺถ ‘‘โก, เก. กา, กา, กาโย. กึ, กานี’’ติ เอวํ ลิงฺคตฺตยวเสน วิภตฺตานิ กึสทฺทมยานิ ปทานิ สมาสปทตฺเต ปุน กิมิติ ปกติภาเวเนว ติฏฺนฺติ. นามสทฺเทน ปน สมาเส เตสํ ทฺวิธา คติ ทิสฺสติ ‘‘กินฺนาโม, โกนาโม’’ติ. สพฺพานิ ปเนตานิ อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน พหุวจนวเสน จ โยเชตพฺพานิ.
กึสทฺทสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ นามรเวน เว;
‘‘กินฺนาโม’’ อิติ ‘‘โกนาโม’’, อิติ เจวํ คติ ทฺวิธา.
‘‘โกนาโม ¶ เต อุปชฺฌาโย’’, อิจฺจาเทตฺถ นิทสฺสนํ;
สหฺเน สมาสมฺหิ, ‘‘กึ กึ’’อิจฺเจว สุยฺยเต.
ตถา หิ ‘‘กึจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขุ. กึการปฏิสฺสาวินี’’ติอาทีสุ กึสทฺโท สรูปมวิชหนฺโต ติฏฺติ. ตตฺถ หิ กึจิตฺตํ ยสฺส โส กึจิตฺโต. ‘‘กึ กโรมิ สามี’’ติ เอวํ กินฺติ กาโร กรณํ สทฺทนิจฺฉารณํ กึกาโร, ตํ ปฏิสฺสาเวตีติ กึการปฏิสฺสาวินีติอาทิ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํ. ‘‘กินฺนโร. กึปกฺกมิว ภกฺขิต’’นฺติอาทีสุ ปน นิพฺพจนมปฺปสิทฺธํ, กึสทฺโทเยว ปทาวยวภาเวน สุโต. ตถา หิ โส กตฺถจิ ปทาวยวภาเวน กตฺถจิ นุ สุ นุโข การณาทิสทฺเทหิ สหจาริภาเวน จ สุยฺยติ. อตฺริเม ปโยคา – เอสา เต อิตฺถี กึ โหติ. เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ โหนฺติ. กิมฺปุริสานุจิณฺโณ. กึ นุ ภีโตว ติฏฺสิ. กึสุเฉตฺวา สุขํ เสติ. กึ นุโข การณํ. กึ การณา อมฺม ตุวํ ปมชฺชสิ, กิฺหิ นาม จชนฺตสฺส, วาจาย อททมปฺปกนฺติ เอวมาทโย. อตฺริทํ วุจฺจติ –
‘‘วิสุํ ปทาวยโว วา, หุตฺวา นฺวาทีหิ วา ปน;
ยุตฺโต สทฺเทหิ กึสทฺโท, ทิฏฺโ สุคตสาสเน.
ปาฬินยานุสาเรน, เสสานํ สมฺภโวปิ จ;
เยฺโย วิฺูหิ สทฺธมฺม-นยฺูหิ ปเภทโต’’ติ.
อิทานิ ¶ สพฺพนามิกภาเว ิเตหิ โก กํสทฺเทหิ สมานสุติกานํ อฺเสํ โก กํสทฺทานํ นามิกปทมาลาวิเสโส วตฺตพฺโพ สิยา, โส เหฏฺา ลิงฺคตฺตยมิสฺสกปริจฺเฉเท วุตฺโต. อสพฺพนามิกตฺตา ปน ปุริส จิตฺตนเยเนว วิภตฺโต. ตถา หิ ยทา โกสทฺโท พฺรหฺมวาตกายตฺถวาจโก, กํสทฺโท ปน สิโรชลสุขตฺถวาจโก, ตทา ตานิ ปทานิ อสพฺพนามิกานิ, กสฺมา? อกึสทฺทมยตฺตา สพฺพนามิกรูปสงฺขาเตหิ อสาธารณรูเปหิ วิรหิตตฺตา ปุจฺฉตฺถโต อตฺถนฺตรวาจกตฺตา จ. เอตฺถ ปน สมานสุติวเสน อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ โกสทฺโท กํสทฺโทติ จ วุตฺตํ, เอกนฺตโต ปน สพฺพนามิกตฺเต กึสทฺโทเยว, สุทฺธนามตฺเต กสทฺโทเยวาติ คเหตพฺพํ. อิจฺเจวํ –
กาเย พฺรหฺมนิ วาเต จ, สีเส ชลสุเขสุ จ;
กสทฺโท วตฺตตี ตีสุ, ปุมา ตีสุ นปุํสโก.
เอวํ สพฺพนามภูตานํ กึกสทฺทานํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
อิธ วุตฺตปฺปการานํ, อตฺถานํ ทานิ สงฺคโห;
ปฺาเวปุลฺลกรโณ, เอกเทเสน วุจฺจเต.
กึ กึปกฺเกน สทิสํ, กาโย กึปภโว วท;
กึปกฺกสทิโส กาโม, กาโย ตณฺหาทิสมฺภโว.
อุณฺหกาเล ก’มิจฺฉนฺติ, ก’มิจฺฉนฺติ ปิปาสิตา;
ปจฺจามิตฺตา ก’มิจฺฉนฺติ, ก’มิจฺฉนฺติ ทุขฏฺฏิตา.
กายสฺส กสฺส โก อาโย,
โก นาโถ กสฺส ภูตเล;
กสฺส กํ ฌานชํ สาตํ,
กสฺสงฺเคสุ จ กํ ปรนฺติ.
ยา ¶ ปน ตา เหฏฺา อมฺเหหิ ลิงฺคตฺตยวเสน กึสทฺทสฺส สพฺพนามิกสฺิตสฺส นามิกปทมาลา วิภตฺตา, เอตาสุ ปุลฺลิงฺคนปุํสกลิงฺคฏฺาเน ‘‘เกภิ, กิสฺส, กสฺมา, กมฺหา, กมฺหี’’ติ อิมานิ ปทานิ ปหาย อิตฺถิลิงฺคฏฺาเน ‘‘กาโย, กาภิ, กาสานํ, กายํ, กสฺส’’นฺติ อิมานิ จ ปทานิ ปหาย ตโต ตโต เสสปทโต ยถาสมฺภวํ จิสทฺทํ จนสทฺทํ จนํสทฺทฺจ นิปาเตตฺวา เอวรูปานิ รูปานิ คเหตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ?
โกจิ, เกจิ, เกจน. กิฺจิ, กิฺจนํ, เกจิ, เกจน. เกนจิ, เกหิจิ. กสฺสจิ, เกสฺจิ. ปฺจมิยา เอกวจนํ อูนํ ปาฬิยํ อนาคตตฺตา. เกหิจิ. กสฺสจิ, เกสฺจิ. กสฺมิฺจิ, กิสฺมิจิ, เกสุจิ. ปุลฺลิงฺคนปุํสกลิงฺควเสน ทฏฺพฺพานิ. อตฺร กิสฺมิจีติ อนุสารโลปวเสน วุตฺตํ.
อิตฺถิลิงฺควเสน ปน กาจิ อิตฺถี, กาจิ อิตฺถิโย. กาจิ, กาจิ. กิฺจิ, กาจิ. กายจิ, กาหิจิ. กายจิ, กสฺสาจิ, กาสฺจิ. กายจิ, กาหิจิ. กายจิ, กสฺสาจิ, กาสฺจิ. กายจิ, กาสุจีติ รูปานิ.
เอตฺถ ‘‘อิติ ภาสนฺติ เกจน, น นํ หึสามิ กิฺจน’’นฺติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพา. อิติ ลิงฺคตฺตยวเสน วุตฺตานิ โกจิ กาจิ กิฺจีติอาทีนิ อปฺปมตฺตกานํ สงฺคาหกวจนานีติ เวทิตพฺพานิ.
ปุเนตานิเยว ยถารหํ ยํสทฺเทน โยเชตฺวา ทสฺเสสฺสามิ –
โย โกจิ, เย เกจิ. ยํ กิฺจิ, เย เกจิ. เยน เกนจิ, เยหิ เกหิจิ. ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสฺจิ. ยสฺมา กสฺมาจิ, เยหิ เกหิจิ. ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสฺจิ. ยสฺมึ กสฺมิฺจิ, เยสุ เกสุจิ.
เอตฺถ ¶ ‘‘โย โกจิ มํ อฏฺิ กตฺวา สุเณยฺย. เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาธุตรํ รสาน’’นฺติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพา. ปุลฺลิงฺครูปานิ.
ยํ กิฺจิ, ยานิ กานิจิ. ยํ กิฺจิ, ยานิ กานิจิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. เอตฺถ ‘‘ยํ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, ธตรฏฺนิเวสเน. ยํ กิฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา. ยานิ กานิจิ รูปานี’’ติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพา. นปุํสกลิงฺครูปานิ.
ยา กาจิ อิตฺถี, ยา กาจิ อิตฺถิโย. ยํ กิฺจิ, ยา กาจิ. ยาย กายจิ, ยาหิ กาหิจิ. ยาย กายจิ, ยาสํ กาสฺจิ. ยาย กายจิ, ยาหิ กาหิจิ. ยาย กายจิ, ยาสํ กาสฺจิ. ยาย กายจิ, ยาสุ กาสุจิ.
เอตฺถ ‘‘ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา’’ติอาทโย ปโยคา เวทิตพฺพา. อิตฺถิลิงฺครูปานิ. อิติ ลิงฺคตฺตยวเสน วุตฺตานิ โย โกจิ, ยา กาจิ, ยํ กิฺจีติอาทีนิ อนวเสสปริยาทานวจนานีติ เวทิตพฺพานิ. สพฺพานิ เจตานิ น นิปาตปทานิ, นิปาตปติรูปกา สทฺทคติโยติ เวทิตพฺพานิ. ยทิ นิปาตปทานิ สิยุํ, ตีสุ ลิงฺเคสุ สตฺตสุ วิภตฺตีสุ เอกากาเรน ติฏฺเยฺยุํ, น จ ติฏฺนฺติ, ตสฺมา น นิปาตปทานิ, นิปาตปติรูปกา สทฺทคติโยเยว.
อปิจ ย ต กึ เอตอิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ ลิงฺคานุรูปโต ตฺตกตฺติกปจฺจเย กตฺวา วตฺติจฺฉายํ ยานิ ปทานิ สิชฺฌนฺติ, ตานิ ปริจฺเฉทวจนานิ อสพฺพนามิกานิเยว ภวนฺติ. เตสํ นามิกปทมาลา ปุริส จิตฺต กฺานเยน โยเชตพฺพา. ตํ ยถา?
ยตฺตโก ¶ ชโน, ยตฺตกํ จิตฺตํ, ยตฺติกา อิตฺถี. ตตฺตโก, ตตฺตกํ, ตตฺติกา. กิตฺตโก, กิตฺตกํ, กิตฺติกา. เอตฺตโก, เอตฺตกํ, เอตฺติกาติ. อิมานิ ปทานิ อสพฺพนามิกานิปิ ปจฺจยวเสน สมฺภูตตฺถนฺตเรสุ วิฺูนํ โกสลฺลตฺถํ วุตฺตานิ.
อิทานิ สงฺขาทิวจนสฺส เอกสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
เอกสทฺโท หิ สงฺขาวจโน จ โหติ อสทิสวจโน จ อสหายวจโน จ เอกจฺจวจโน จ มิสฺสีภูตวจโน จ. ยทา สงฺขา’สทิสา’สหายวจโน, ตทา เอกวจนโก ภวติ.
เอโก, เอกํ, เอเกน, เอกสฺส, เอกสฺมา, เอกมฺหา, เอกสฺส, เอกสฺมึ, เอกมฺหีติ. เอวํ สงฺขาทิวจโน เอกสทฺโท เอกวจนโก. ตถา หิ ‘‘เอโก ทฺเว ตโย’’ติ สงฺขาวิสเย เอกสทฺโท เอกวจนโกว. ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เอโก ราช นิปชฺชามี’’ติ อสทิสาสหายกถเนปิ เอกวจนโกว. อยํ เอกวจนิกา สพฺพนามิกปทมาลา.
ยทา ปน สงฺขตฺถา จ อสหายา จ พหู วตฺตพฺพา สิยุํ, ตทา เอกสทฺทโต กการาคมํ กตฺวา เอกกา, เอกเก, เอกเกหิ, เอกเกภิ. ปุริสนเย พหุวจนวเสน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. ตถา หิ สงฺขตฺถาปิ พหู โหนฺติ. ‘‘จตฺตาโร เอกกา สิยุ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. อสหายาปิ พหู โหนฺติ. ตถา หิ ‘‘อยมฺปิ คหปติ เอโกว อาคโต, อยมฺปิ เอโกว อาคโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อิเม คหปตโย เอกกา อาคตา’’ติ วตฺตพฺพตา ทิสฺสติ. อยํ นโย สพฺพนามิกปกฺขํ น ภชติ อสาธารณรูปาภาวโต, อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ ปน วุตฺโต.
ยทา ¶ เอกจฺจวจโน, ตทา ‘‘เอเก, เอเก, เอเกหิ, เอเกภิ เอเกสํ, เอเกหิ, เอเกภิ, เอเกสํ, เอเกสู’’ติ วตฺตพฺพํ. อยมฺปิ พหุวจนิกา สพฺพนามิกปทมาลา. เอตฺถ เอเกติ เอกจฺเจ. เอส นโย เสเสสุปิ. ยทา ปน มิสฺสีภูตวจโน, ตทา ‘‘เอกา, เอเก, เอเกหิ, เอเกภิ, เอกาน’’นฺติ ปุริสนเย พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํ. ‘‘ปฺจาโล จ วิเทโห จ, อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. อยํ นโย สพฺพนามิกปกฺขํ น ภชติ อสาธารณรูปาภาวโต, อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ ปน วุตฺโต. ตตฺถ เอกา ภวนฺตูติ เอกีภวนฺตุ มิสฺสีภวนฺตุ, คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ วิย อฺทตฺถุ สํสนฺทนฺตุ สเมนฺตูติ วจนตฺโถ.
อาจริยา ปน เอวํ วิภาคํ อทสฺเสตฺวา เอกสทฺทสฺส สพฺพนามตฺตเมว คเหตฺวา สพฺพสทฺทสฺส วิย นามิกปทมาลํ โยเชนฺติ. กถํ?
เอโก, เอเก. เอกํ, เอเก. เอเกน, เอเกหิ, เอเกภิ. เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํ. เอกสฺมา, เอกมฺหา, เอเกหิ, เอเกภิ. เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํ. เอกสฺมึ, เอกมฺหิ, เอเกสูติ. อยํ สพฺพนามิกปทมาลาติ เวทิตพฺพา.
เกจิ ‘‘เอกสทฺโท สงฺขฺยาตุลฺยาสหายฺวจโน. ยทา สงฺขฺยาวจโน, ตทา สพฺพตฺเถกวจนนฺโตว, อฺตฺถ พหุวจนนฺโตปิ, เอโก เอกา เอกํ อิจฺจาทิ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํ. สํสาสฺเวว วิเสโส’’ติ ลิงฺคตฺตเย โยชนานยํ วทนฺติ. เอวํ วทนฺตา จ เต วิภาคํ อทสฺเสตฺวา วทนฺติ. มยํ ปน โสตูนํ ปโยเคสุ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา วทาม.
อปิเจตฺถ ¶ อยํ วิเสโสปิ สลฺลกฺขิตพฺโพ ‘‘เอเก เอกฏฺเ สเม สมภาเค’ติ ปาฬิปฺปเทเส ปจฺจตฺเตกวจนสฺส เอกสทฺทสฺส เอการนฺตนิทฺเทโสปิ ทิสฺสตี’’ติ. ปุลฺลิงฺครูปานิ.
เอกํ, เอกานิ. เอกํ, เอกานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. ตตฺถ เอกานีติ เอกจฺจานิ. เอส นโย เสสพหุวจเนสุปิ, นปุํสกลิงฺครูปานิ.
เอกา, เอกา, เอกาโย. เอกํ, เอกา, เอกาโย. เอกาย, เอกาหิ, เอกาภิ. เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาสํ. เอกาย, เอกาหิ, เอกาภิ. เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาสํ. เอกาย, เอกายํ, เอกิสฺสํ, เอกาสุ. เอตฺถ พหุวจนฏฺาเน เอกาติ เอกจฺจา, เอกาหีติ เอกจฺจาหิ, เอกาสนฺติ เอกจฺจานํ เอกาสูติ เอกจฺจาสุ. อิตฺถิลิงฺครูปานิ. สพฺพาเนตานิ สพฺพนามานิ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตานิ.
อปิจ เอกสทฺเท วิจฺฉาวเสน วตฺตพฺเพ ลิงฺคตฺตยรูปานิ เอกวจนาเนว ภวนฺติ. กถํ?
เอเกโก, เอเกกํ, เอเกเกน, เอเกกสฺส, เอเกกสฺมา, เอเกกมฺหา, เอเกกสฺส, เอเกกสฺมึ, เอเกกมฺหีติ ปุลฺลิงฺครูปานิ.
เอเกกํ, เอเกกํ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ, นปุํสกลิงฺครูปานิ. เอเกกา, เอเกกํ, เอเกกาย, เอเกกิสฺสา, เอเกกาย, เอเกกิสฺสา, เอเกกายํ, เอเกกิสฺสํ. อิตฺถิลิงฺครูปานิ.
สพฺพาเนตานิ วิจฺฉาสพฺพนามานีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. พหุวจนานิ ปเนตฺถ น สนฺติ ปโยคาภาวโต. อิติ อิเมสุ วิจฺฉาวเสน วุตฺเตสุ ลิงฺคตฺตยรูเปสุ สมาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพา อนิพฺพจนียตฺตา วิจฺฉาสทฺทานํ. ตถา หิ ‘‘ปพฺพํ ปพฺพํ ¶ สนฺธิ สนฺธิ โอธิ โอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลา วิย ตฏตฏายนฺตา สงฺขารา ภิชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ ปพฺพปพฺพสทฺทาทีนํ สมาสกรณวเสน นิพฺพจนํ ปุพฺพาจริเยหิ น ทสฺสิตํ. ยสฺมา จ วิจฺฉายํ วตฺตมานานํ ทฺวิรุตฺติ โลกโต เอว สิทฺธา, น ลกฺขณโต, ตสฺมา ตตฺถ สมาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพา.
อิทานิ เอกจฺจ เอกติย เอกจฺจิยสทฺทานํ นามิกปทมาลาโย วุจฺจนฺเต – ปุลฺลิงฺเค ตาว เอกจฺโจ, เอกจฺเจ. เอกจฺจํ, เอกจฺเจ. เสสํ ปุริสสทฺทสมํ. เอตฺถ เอกจฺเจติ ปจฺจตฺตพหุวจนเมว สพฺพนามิกรูปสมํ อสาธารณรูปตฺตา. ‘‘อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต. อิเธกจฺเจ โมฆปุริสา’’ติ นิทสฺสนปทานิ.
เอกติโย, เอกติเย. เอกติยํ, เอกติเย. เสสํ ปุริสสทฺทสมํ. อิธาปิ เอกติเยติ ปจฺจตฺตพหุวจนเมว สพฺพนามิกรูปสมํ อสาธารณรูปตฺตา. เอกติเย มนุสฺสา.
‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสุ เอว,
อคาริสุ ปพฺพชิเตสุ จาปิ;
สาธูปิ หุตฺวาน อสาธุ โหนฺติ;
อสาธุ หุตฺวา ปุน สาธุ โหนฺตี’’ติ
นิทสฺสนปทานิ. เอกจฺจิยสทฺทสฺส อตฺถิตายํ ปน –
‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;
กฏฺํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโร.
เอกจฺจิยํ อาหาร’’นฺติ นิทสฺสนปทานิ. เอกจฺจิโย, เอกจฺจิยา. เอกจฺจิยํ, เอกจฺจิเยติ สพฺพถาปิ ปุริสนโย. ปุลฺลิงฺครูปานิ.
เอกจฺจํ ¶ , เอกจฺจานิ. เอกจฺจํ, เอกจฺจานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. เอกติยํ, เอกติยานิ. เอกติยํ, เอกติยานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. เอกจฺจิยํ, เอกจฺจิยานิ. เอกจฺจิยํ, เอกจฺจิยานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. นปุํสกลิงฺครูปานิ.
‘‘เอกจฺจา, เอกจฺจา, เอกจฺจาโย’’ติ กฺานเยน, ตถา ‘‘เอกติยา, เอกติยา, เอกติยาโย. เอกติย’’นฺติ จ, ‘‘เอกจฺจิยา, เอกจฺจิยา, เอกจฺจิยาโย. เอกจฺจิย’’นฺติ จ กฺานเยน โยเชตพฺพํ. อิตฺถิลิงฺครูปานิ.
อิทานิ เอกากี เอกากิยสทฺทวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจนฺเต –
เอกากี, เอกากี, เอกากิโน. เอกากึ, เอกากี, เอกากิโน. ทณฺฑีนเยน เยฺยา. เอกากิโย, เอกากิยา. เอกากิยํ, เอกากิเย. เอกากิเยน. ปุริสนเยน เยฺยํ. ปุลฺลิงฺครูปานิ.
เอกากิ กุลํ, เอกากี, เอกากีนิ. เอกากึ, เอกากี, เอกากีนิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. เอกากิยํ, เอกากิยานิ. เอกากิยํ, เอกากิยานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสทิสํ. นปุํสกลิงฺครูปานิ.
เอกากินี, เอกากินี, เอกากินิโย. เอกากินึ, เอกากินี, เอกากินิโย. เอกากินิยาติ อิตฺถีสทิสํ. เอกากิยา, เอกากิยา, เอกากิยาโย. เอกากิยํ, เอกากิยา, เอกากิยาโย. เอกากิยายาติ กฺาสทิสํ. อิตฺถิลิงฺครูปานิ. สพฺพานิ ปเนตานิ อสพฺพนามิกรูปานิ อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพานิ.
อิทานิ ทฺวิสทฺทปริยายสฺส สทา พหุวจนนฺตสฺส สพฺพนามิกปทสฺส อุภสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
‘‘อุโภ ¶ , อุโภ, อุโภหิ, อุโภภิ, อุภินฺนํ, อุโภหิ, อุโภภิ, อุภินฺนํ, อุโภสู’’ติ อยํ ปาฬินยานุรูเปน วุตฺตปทมาลา. อตฺริเม ปโยคา – อุโภ กุมารา นิกฺกีตา. อุโภ อิตฺถิโย ติฏฺนฺติ, อุโภ จิตฺตานิ ติฏฺนฺติ, อุโภ ปุตฺเต อทาสิ. อุโภ กฺาโย ปสฺสติ. อุโภ ปาทานิ ภินฺทิตฺวา, สฺมิสฺสามิ โว อหํ. อุโภหิ หตฺเถหิ. อุโภหิ พาหาหิ, อุโภหิ จิตฺเตหิ, อุภินฺนํ ชนานํ, อุภินฺนํ อิตฺถีนํ, อุภินฺนํ จิตฺตานํ, อุโภสุ ปุริเสสุ, อุโภสุ อิตฺถีสุ, อุโภสุ ปสฺเสสูติ, อยมสฺมากํ รุจิ. อาจริยา ปน ‘‘อุเภหิ, อุเภภิ, อุเภสู’’ติปิ อิจฺฉนฺติ. กจฺจายเนปิ หิ ‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ วุตฺตํ. สพฺพานิปิ เอตานิ มนสิ กาตพฺพานิเยว. อุภสทฺทสฺส สมาโส อปฺปสิทฺโธ. ลิงฺคตฺตยสาธารณรูปานิ.
อิทานิ สงฺขาวจนานํ ทฺวิติ จตุสทฺทานํ สทา พหุวจนนฺตานํ สพฺพนามานํ นามิกปทมาลาโย วุจฺจนฺเต –
ทฺเว, ทฺเว, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีสุ. จูฬนิรุตฺติยํ ปน ‘‘ทฺวินฺนนฺน’’นฺติ ปทมาลา อาคตา. อิมานิ อหํสทฺทาทีนิ วิย อิตฺถิ ลิงฺคาทิภาววินิมุตฺตานิปิ ตีสุ ลิงฺเคสุ ยุชฺชนฺเต ‘‘ทฺเว ปุริสา, ทฺเว อิตฺถิโย, ทฺเว จิตฺตานิ’’อิจฺเจวมาทินา. อิมานิปิ ลิงฺคตฺตยสาธารณานิ รูปานิ.
‘‘ทฺเว’’ติ รูปํ ทฺวิสทฺทสฺส, ยํ สมาสมฺหิ ตํ ภเว;
ทฺวิติปฺปกติกํเยว, นานาเทเสหิ สา สิยา.
ทฺวิภาโว เจว ทฺเวภาโว, ทฺวิรตฺตฺจ ทุวสฺสโก;
โทหฬินี ทุปตฺตฺจ, ตทฺธิตตฺเต ทฺวยํ ทฺวยํ.
ตโย ¶ , ตโย, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีสุ. อิมานิ ปุลฺลิงฺครูปานิ.
ติสฺโส, ติสฺโส, ตีหิ, ตีภิ, ติสฺสนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, ติสฺสนฺนํ, ตีสุ. อิมานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิ. จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘ติสฺสนฺนนฺน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺีนํ พหุวจนมาคตํ, นิรุตฺติปิฏเก ปน ‘‘ติณฺณนฺน’’นฺติ. ตานิ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา ทิสฺสนฺติ เจ, คเหตพฺพานิ.
ตีณิ, ตีณิ, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีสุ. อิมานิ นปุํสกลิงฺครูปานิ. กตฺถจิ ปน ปาฬิปฺปเทเส ตีณิสทฺทสฺส ณิการโลโปปิ ภวติ ‘‘ทฺเว วาติ วา อุทกผุสิตานี’’ติ. ‘‘ติณฺณนฺนํ โข ภิกฺขเว อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา’’ติ อิทํ ‘‘ติณฺณนฺน’’นฺติ ปทสฺส อตฺถิภาเว นิทสฺสนํ.
ยานิ รูปานิ วุตฺตานิ, ‘‘ติสฺโส ตีณิ ตโย’’อิติ;
สมาสวิสเย ตานิ, ติติปฺปกติกา สิยุํ.
ยสฺมา ติสฺส สมาสมฺหิ, สทฺธึ ปรปเทน เว;
‘‘ติเวทนํ ติจิตฺต’’นฺติ, ‘‘ติโลก’’นฺติ จ นิทฺทิเส.
เอตฺถ นปุํสกตฺตํว, ปาสํสํ ปายวุตฺติโต;
ปุมตฺตมฺเปตฺถ อิจฺฉนฺติ, ‘‘ติภโว ขายเต’’อิติ.
จตฺตาโร, จตุโร, จตฺตาโร, จตุโร, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุ. อิมานิ ปุลฺลิงฺครูปานิ.
จตสฺโส ¶ , จตสฺโส, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตสฺสนฺนํ, จตุนฺนํ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตสฺสนฺนํ, จตุนฺนํ, จตูสุ. อิมานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิ. อิตฺถิลิงฺคฏฺาเน ‘‘จตุนฺน’’นฺติ ปทํ จูฬนิรุตฺติยํ นิรุตฺติปิฏเก ปาฬิยํ อฏฺกถาสุ จ ทสฺสนโต วุตฺตํ. ตถา หิ จูฬนิรุตฺติยํ อิตฺถิลิงฺคฏฺาเน ‘‘จตุนฺน’’นฺติ อาคตํ, นิรุตฺติปิฏเก ‘‘จตุนฺนํ กฺาน’’นฺติ อาคตํ. ปาฬิยํ ปน โสณทนฺตสุตฺตาทีสุ ‘‘สมโณ โคตโม จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย มนาโป’’ติ อาคตํ. อฏฺกถาสุ จ ปน สุตฺตนฺตฏฺกถายํ ‘‘จตูหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคโต จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย มนาโป’’ติ อาคตํ. สตฺติลงฺฆชาตกฏฺกถายํ ‘‘อาจริโย ปนสฺส จตุนฺนํ สตฺตีนํ ลงฺฆนํ สิปฺปํ ชานาตี’’ติ อาคตํ.
จตฺตาริ, จตฺตาริ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุ. อิมานิ นปุํสกลิงฺครูปานิ.
‘‘จตฺตาโร’’ติ ‘‘จตสฺโส’’ติ, ‘‘จตฺตารี’’ติ จ สทฺทิตํ;
รูปํ สมาสภาวมฺหิ, จตุปฺปกติกํ ภเว.
นิทสฺสนปทาเนตฺถ, กมโต กมโกวิโท;
‘‘จตุพฺพิธํ จตุสฺสาลํ, จตุสจฺจ’’นฺติ นิทฺทิเส.
อิมานิ ทฺเวอาทิกานิ สพฺพนามิกานิ พหุวจนานิเยว ภวนฺติ, น เอกวจนานิ. จูฬนิรุตฺติยํ ปน ตีสุ ลิงฺเคสุ ‘‘จตสฺสนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อนิชฺฌานกฺขมํ วิย ทิสฺสติ.
อิทานิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ นามิกปทมาลา วุจฺจนฺเต, เตสุ เยน กเถติ, ตสฺสาลปเน ตุมฺหวจนานิ ภวนฺติ.
ตฺวํ, ตุวํ, ตุมฺเห. ตํ, ตุวํ, ตฺวํ, ตวํ, ตุมฺเห. ตยา, ตฺวยา, ตุมฺเหหิ, ตุมฺเหภิ. ตุยฺหํ, ตว, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ. ตยา, ตฺวยา, ตุมฺเหหิ, ตุมฺเหภิ. ตุยฺหํ, ตว, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ. ตยิ, ตฺวยิ, ตุมฺเหสุ ¶ . ตตฺร ‘‘ตฺวํ ปุริโส, ตฺวํ อิตฺถี, ตฺวํ จิตฺต’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพานิ.
อตฺตโยเค อมฺหวจนานิ ภวนฺติ.
อหํ, อหกํ, มยํ, อมฺเห. มํ, มมํ, อมฺเห. มยา, อมฺเหหิ, อมฺเหภิ. มยฺหํ, มม, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํ. มยา, อมฺเหหิ, อมฺเหภิ. มยฺหํ, มม, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํ. มยิ, อมฺเหสุ, อสฺเมสุ.
เอตฺถ ปน ‘‘กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘ตุมฺเห’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺส วิย ‘‘อมฺเห’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺสปิ อตฺถิตา เวทิตพฺพา, ‘‘อหก’’นฺติ รูปนฺตรมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ. ตสฺส อตฺถิภาเว ‘‘อหกฺจ จิตฺตวสานุคา ภาสิสฺส’’นฺติ เอสา ปาฬิ นิทสฺสนํ. เอตฺถ หิ อหกนฺติ อหํ อิจฺเจวตฺโถ. ตตฺร ‘‘อหํ ปุริโส, อหํ กฺา, อหํ จิตฺต’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพานิ. อิมานิปิ ลิงฺคตฺตยสาธารณรูปานิ.
กจฺจายนจูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฏเกสุ ปน ‘‘ตุมฺหากํ อมฺหาก’’นฺติ จ ทุติยาพหุวจนํ วุตฺตํ. กจฺจายเน ‘‘ตุมฺหานํ อมฺหาน’’นฺติ จ ปมาทุติยาพหุวจนํ, ‘‘ตุมฺหํ อมฺห’’นฺติ จ จตุตฺถีฉฏฺเกวจนํ, ปมาทุติยาพหุวจนฺจ วุตฺตํ, จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฏเก ปน ‘‘ตุมฺหํ อมฺห’’นฺติ จ ทุติเยกวจนํ วุตฺตํ, ‘‘ตุมฺเห อมฺเห’’ติ จ จตุตฺถีฉฏฺีพหุวจนํ วุตฺตํ. เอตานิ อุปปริกฺขิตฺวา สาฏฺกเถสุ สุตฺตนฺเตสุ ทิสฺสนฺติ เจ, คเหตพฺพานิ.
ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ ปน ปรปเทหิ สทฺธึ สมาเส ‘‘มํทีปา’’ติอาทโย ปโยคา ตถาคตาทิมุขโต สมฺภวนฺติ. ‘‘เอเต คามณิ มํทีปา มํเลณา มํสรณา’’ติ หิ ตถาคตมุขโต, ‘‘ตยฺโยโค มยฺโยโค’’ติ นิรุตฺตฺุมุขโต, กาพฺยาทาเส จ ‘‘ตฺวํมุขํ กมเลเนว, ตุลฺยํ นาฺเน ¶ เกนจี’’ติ จ ‘‘จนฺเทน ตฺวํมุขํ ตุลฺย’’นฺติ จ กวิมุขโต.
ตตฺถ หิ อหํ ทีโป เอเตสนฺติ มํทีปา, อหํ เลณํ เอเตสนฺติ มํเลณา, เอวํ มํสรณา. ตุมฺเหน โยโค ตยฺโยโค, ตุมฺหสทฺเทน โยโค อิจฺเจวตฺโถ. อมฺเหน โยโค มยฺโยโค, อมฺหสทฺเทน โยโค อิจฺเจวตฺโถ. ตว มุขํ ตฺวํมุขํ. พหุวจนวเสนปิ นิพฺพจนียํ ‘‘ตุมฺหากํ มุขํ ตฺวํมุข’’นฺติ. เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘มํทีปา’’อิจฺจาทิทสฺสนโต ‘‘ตฺวํทีปา’’ติอาทีนิ กาพฺยาทาเส จ ‘‘ตฺวํมุข’’นฺติ ทสฺสนโต ตฺวํวณฺโณ, ตฺวํสโร, มํมุขํ, มํวณฺโณ, มํสโรอาทีนิ คเหตพฺพานิ. ตตฺถ ตฺวํ ทีโป เอเตสนฺติ ตฺวํทีปา, ตุมฺเห วา ทีปา เอเตสนฺติ ตฺวํทีปา, ตว วณฺโณ ตฺวํวณฺโณ. มม มุขํ มํมุขํ, อมฺหากํ วา มุขํ มํมุขนฺติ นิพฺพจนานิ. เอส นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ.
สมาเส ตุมฺหอมฺหากํ, โหนฺติ ปรปเทหิ เว;
‘‘ตฺวํมุข’’นฺติ จ ‘‘มํทีปา, ตยฺโยโค มยฺโยโค’’ติ จ.
เอตฺถาห ‘‘กึ เอตฺตกเมว ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ รูปํ, อุทาหุ อฺมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ‘‘เต เม’’ อิจฺจาทีนิ. ยทิ เอวํ กสฺมา ปทมาลา วิสุํ น วุตฺตาติ? อวจเน การณมตฺถิ. อตฺริทํ การณํ –
‘‘เต เม โว โน’’ติ รูปานิ, ปรานิ ปทโต ยโต;
ตโต นามิกปนฺตีสุ, น ตุ วุตฺตานิ ตานิ เม.
เอตฺถ จ มยํ เม โว โนสทฺทานมตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – เตสทฺทสฺส ปน วุตฺโตว. ยสฺมา อฏฺกถาจริยา มยํสทฺทฏฺาเนปิ มยาสทฺโท, มยาสทฺทฏฺาเนปิ จ มยํสทฺโท อิจฺเจว วทนฺติ, ตสฺมา มยมฺปิ ตเถว วทาม. มยํสทฺโท ‘‘อนฺุาตปฏิฺาตา, เตวิชฺชามยมสฺมุโภ’’ติอาทีสุ อสฺมทตฺเถ อาคโต ¶ . ‘‘มยํ นิสฺสาย เหมาย, ชาตา มนฺโทสิสูปคา’’ติ เอตฺถ ปฺตฺติยํ. ‘‘มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา’’ติอาทีสุ นิพฺพตฺติอตฺเถ. พาหิเรน ปจฺจเยน วินา มนสาว นิพฺพตฺตาติ มโนมยา. ‘‘ยํนูนาหํ สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กเรยฺย’’นฺติอาทีสุ วิการตฺเถ. ‘‘ทานมยํ สีลมย’’นฺติอาทีสุ ปทปูรณมตฺเต. ‘‘ปีํ เต โสวณฺณมยํ อุฬาร’’นฺติ เอตฺถ วิการตฺเถ ปทปูรณมตฺเต วา ทฏฺพฺโพ. ยทา หิ สุวณฺณเมว โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา สุวณฺณสฺส วิกาโร โสวณฺณมยนฺติ วิการตฺเถ มยสทฺโท ทฏฺพฺโพ. นิพฺพตฺติอตฺโถติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยทา ปน สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา โสวณฺณเมว โสวณฺณมยนฺติ ปทปูรณมตฺเต มยสทฺโท ทฏฺพฺโพ.
เมสทฺโท ‘‘กิจฺเฉน เม อธิคตํ, หลํ ทานิ ปกาสิตุ’’นฺติอาทีสุ กรเณ อาคโต. มยาติ อตฺโถ. ‘‘ตสฺส เม ภนฺเต ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ สมฺปทาเน, มยฺหนฺติ อตฺโถติ วทนฺติ. ‘‘ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต’’ติอาทีสุ สามิอตฺเถ, มมาติ อตฺโถติ จ วทนฺติ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
กรเณ สมฺปทาเน จ, สามิอตฺเถ จ อาคโต;
เมสทฺโท อิติ วิฺเยฺโย, วิฺุนา นยทสฺสินา.
เอตฺถ ¶ ปน ตฺวา อฏฺกถาจริเยหิ กเต เต เมสทฺทานมตฺถวิวรเณ วินิจฺฉยํ พฺรูม เตสมธิปฺปายปฺปกาสนวเสน โสตูนํ สํสยสมุคฺฆาฏนตฺถํ. ตถา หิ อฏฺกถาจริยา เตเมสทฺทานํ สมฺปทานตฺถวเสน ‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ, สามิอตฺถวเสน ปน ‘‘ตว มมา’’ติ. เอวํ ยฺวายํ เตหิ อสงฺกรโต นิยโม ทสฺสิโต, โส สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภา. ตถา หิ เตเมสทฺทตฺถวาจกา ตุยฺหํ มยฺหํสทฺทา ตว มมสทฺทา จ สมฺปทานสามิอตฺเถสุ อนิยมโต ปวตฺตนฺติ.
ตตฺริเม ปโยคา – อิทํ ตุยฺหํ ททามิ. ตุยฺหํ วิกปฺเปมิ. ตุยฺหํ มํเสน เมเทน, มตฺถเกน จ พฺราหฺมณ, อาหุตึ ปคฺคเหสฺสามิ. เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห. ตุยฺหํ ปน มาตา กหนฺติ. มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ, น อฺเสํ, มยฺหเมว สาวกานํ ทานํ ทาตพฺพํ, น อฺเสํ. น มยฺหํ ภริยา เอสา. อสฺสโม สุกโต มยฺหํ. สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ. ตาต มยฺหํ มาตุ มุขํ อฺาทิสํ, ตุมฺหากํ อฺาทิสํ. มยฺหํ สามิโก อิทานิ มริสฺสติ. ตว ทียเต, ตว สิลาฆเต, มม สิลาฆเต, ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ. ตว ปุตฺโต. อุโภ มาตาปิตา มมาติ เอวํ อนิยมโต ปวตฺตนฺติ.
จูฬนิรุตฺติยฺหิ ยมกมหาเถเรน จตุตฺถีฉฏฺีนํ อนฺรูปตฺตํ วุตฺตํ ‘‘จตุตฺถีฉฏฺีนํ สพฺพตฺถ อนฺํ, ตติยาปฺจมีนํ พหุวจนฺจา’’ติ ¶ . ยทิ เอวํ อฏฺกถาจริยา ‘‘นโม เต ปุริสาชฺ. นโม เต พุทฺธ วีรตฺถู’ติอาทีสุ ตุยฺหํสทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ หิ อตฺโถ. ‘กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริย’นฺติอาทีสุ สามิอตฺเถ, ตวาติ หิ อตฺโถ’’ติอาทีนิ วทนฺตา ‘‘อยุตฺตํ สํวณฺณนํ สํวณฺเณสุ’’นฺติปิ, ‘‘ปสฺสิตพฺพํ น ปสฺสึสู’’ติปิ อาปชฺชนฺตีติ? ยุตฺตํเยว เต สํวณฺณยึสุ, ปสฺสิตพฺพฺจ ปสฺสึสุ. ตถา หิ เต ‘‘สทฺทสตฺถมฺปิ เอกเทสโต สาสนานุกูลํ โหตี’’ติ ปเรสมนุกมฺปาย สทฺทสตฺถโต นยํ คเหตฺวา สมฺปทานตฺถวเสน เต เมสทฺทานํ ‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺณยึสุ, สามิอตฺถวเสน ปน ‘‘ตว มมา’’ติ. สทฺทสตฺเถ หิ จตุตฺถีฉฏฺีรูปานิ สพฺพถา วิสทิสานิ, สาสเน ปน สทิสานิ. ตสฺมา สาสเน สามฺเน ปวตฺตานิ จตุตฺถีฉฏฺีรูปานิ สทฺทสตฺเถ วิเสเสน ปวตฺเตหิ จตุตฺถีฉฏฺีรูเปหิ สมานคติกานิ กตฺวา ปเรสมนุกมฺปาย สมฺปทานตฺเถ ตุยฺหํ มยฺหํสทฺทานํ ปวตฺตินิยโม, สามิอตฺเถ จ ตว มมสทฺทานํ ปวตฺตินิยโม ทสฺสิโต. ยสฺมา ปน ปเรสมนุกมฺปาย อยํ นิยโม, ตสฺมา กรุณาเยวายํปราโธ, น อฏฺกถาจริยานํ. ตาย เอว หิ เตหิ เอวํ สํวณฺณนา กตาติ.
เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ – นนุ จ โภ อฏฺกถาจริเยหิ สทฺทนยํ นิสฺสาย เต เมสทฺทานํ สามิอตฺเถ วตฺตมานานํ ‘‘ตว มมา’’ติ อตฺถวจเนน ‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทน, น มยฺหํ ภริยา เอสา’’ติอาทีสุ สามิวิสเยสุ วิภตฺติวิปลฺลาสนโย ทสฺสิโตติ สกฺกา วตฺตุํ, ตถา สทฺทนยฺเว นิสฺสาย เต เมสทฺทานํ สมฺปทานตฺเถ วตฺตมานานํ ¶ ‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติ อตฺถวจเนน ‘‘ภตฺตํ ตว น รุจฺจติ. ปพฺพชฺชา มม รุจฺจตี’’ติอาทีสุปิ สมฺปทานวิสเยสุ วิภตฺติวิปลฺลาสนโย ทสฺสิโตติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? น สกฺกา, คาถาสุ วิย จุณฺณิยปทฏฺาเนปิ ตุยฺหํ มยฺหํ ตว มมสทฺทานํ อนิยเมน ทฺวีสุ อตฺเถสุ ปวตฺตนโต. น หิ อีทิเส าเน คาถายํ วา จุณฺณิยปทฏฺาเน วา วิภตฺติวิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ. ‘‘ตสฺส รชฺชสฺสหํ ภีโต. กึ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามี’’ติอาทีสุเยว ปน าเนสุ อิจฺฉิตพฺโพ.
ยทิ สทฺทนยํ นิสฺสาย ‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทนา’’ติอาทีสุ วิภตฺติวิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ สิยา, ‘‘พฺราหฺมณสฺส ปิยปุตฺตทานํ อทาสิ. พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทาสี’’ติอาทีสุปิ สทฺทนยํ นิสฺสาย ‘‘พฺราหฺมณายา’’ติอาทินา วิภตฺติวิปลฺลาสตฺโถ วจนีโย สิยา จตุตฺถีฉฏฺีรูปานํ สตฺเถ วิสุํ วจนโต. เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? อตฺเถว โทโส, ยสฺมา ทานโยเค วา นโมโยเค วา อายาเทสสหิตานิ จตุตฺถีฉฏฺีรูปานิ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน นุปลพฺภนฺติ, ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมณายา’’ติอาทินา วิภตฺติวิปลฺลาสตฺถวจเน อยํ โทโส ยทิทํ อวิชฺชมานคฺคหณํ. ยสฺมา ปน อีทิเสสุ าเนสุ วิภตฺติวิปลฺลาสกรณํ สาวชฺชํ, ตสฺมา ‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทนา’’ติอาทีสุปิ วิภตฺติวิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพ.
จตุตฺถีฉฏฺีรูปานิ หิ อนฺานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘ปุริสสฺส อทาสิ, ปุริสสฺส ธนํ พฺราหฺมณานํ อทาสิ, พฺราหฺมณานํ สนฺตก’’นฺติ. ตถา หิ ปาวจเน ส นํสทฺทา สมฺปทานสามิอตฺเถสุ สามฺเน ¶ ปวตฺตนฺติ, ตปฺปวตฺติ ‘‘อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี’’ติอาทีหิ ปโยเคหิ ทีเปตพฺพา. ‘‘อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘อคฺคสฺสา’’ติ อยํ สทฺโท ยทา กฺริยาปฏิคฺคหณํ ปฏิจฺจ สมฺปทานตฺเถ ปวตฺตติ, ตทา ‘‘อคฺคสฺส รตนตฺตยสฺส ทาตา’’ติ อตฺถวเสน ปวตฺตติ. ยทา ปน กฺริยํ ปฏิจฺจ กมฺมภูเต สามิอตฺเถ ปวตฺตติ, ตทา ‘‘อคฺคสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาตา’’ติ อตฺถวเสน ปวตฺตติ. เอวํ สพฺพถาปิ วิปลฺลาโส ตุมฺหากํ สรณํ น โหตีติ. ตถา สทฺทนยํ นิสฺสาย ‘‘สมฺปทานวจน’’นฺติ ตุมฺเหหิ ทฬฺหํ คหิตสฺส มยฺหํสทฺทสฺส สามิอตฺถวเสน ปณฺณตฺติยํ ทสฺสนโต วิภตฺติวิปลฺลาโส ตุมฺหากํ สรณํ น โหเตว. ตถา หิ –
‘‘สกุโณ มยฺหโก นาม, คิริสานุทรีจโร;
ปกฺกํ ปิปฺผลิมารุยฺห, ‘มยฺหํ มยฺห’นฺติ กนฺทตี’’ติ
เอตฺถ มยฺหโกติ เอกาย สกุณชาติยา นามํ. โส หิ โลลุปฺปจาริตาย ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ, อิทมฺปิ มยฺห’’นฺติ กายติ รวตีติ มยฺหโกติ วุจฺจติ มยฺหสทฺทูปปทสฺส เก เร เค สทฺเทติ ธาตุสฺส วเสน.
อตฺรายํ ปทโสธนา – ยทิ ตุยฺหํ มยฺหํสทฺทา ธุวํ สมฺปทานตฺเถ, ตว มมสทฺทา จ สามิอตฺเถ ภเวยฺยุํ, เอวํ สนฺเต โลกโวหารกุสเลน สพฺพฺุนา ตสฺส สกุณสฺส ‘‘มยฺหโก’’ติ ปณฺณตฺติ น วตฺตพฺพา สิยา อนนฺโตคธสมฺปทานตฺถตฺตา, อนฺโตคธสามฺยตฺถตฺตา ปน ‘‘มมโก’’ อิจฺเจว ปฺตฺติ วตฺตพฺพา สิยา. เอตฺถปิ ‘‘มยฺหโก’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ เจ? น, ปณฺณตฺติวิสเย วิภตฺติวิปริณามสฺส อฏฺานตฺตา อนวกาสตฺตา.
อปิเจตฺถ มยฺหํสทฺโท สรูปโต วิภตฺยนฺตภาเวน ติฏฺติ กสทฺเทน เอกปทตฺตูปคมนโต, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘มยฺหโก’’ติ ¶ อยํ สกุณวิเสสวาจโก สทฺโท ปจฺจตฺตวจนภาเว ิโตเยว อีสกํ สามิอตฺถมฺปิ โชตยติ สุชมฺปติ ราชปุริสสทฺทา วิย. อิมินาปิ การเณน วิภตฺติวิปลฺลาโส ตุมฺหากํ สรณํ น โหติ. อิติ ‘‘มยฺหโก’’ติ ปณฺณตฺติยํ วตฺตมานสฺส ปทาวยวภูตสฺส มยฺหสทฺทสฺส อวิปลฺลาสวจนเลเสน ตุยฺหํ ตว มมสทฺเทสุปิ วิภตฺติวิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพติ สิทฺธํ. ตสฺมา อฏฺกถาจริเยหิ สมฺปทานสามิอตฺเถสุ สามฺเน ปวตฺตานมฺปิ สมานานํ ตุยฺหํ มยฺหํ ตว มมสทฺทานํ สทฺทนยฺเว นิสฺสาย ปเรสมนุกมฺปาย วุตฺตปฺปกาโร นิยโม ทสฺสิโตติ อวคนฺตพฺพํ. อิจฺเจวํ –
‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติเม สทฺเท, สมฺปทาเน ครู วทุํ;
‘‘ตว มมา’’ติ สามิมฺหิ, นยมาทาย สตฺถโต.
เอวํ สนฺเตปิ เอเตสํ, นิยโม นตฺถิ ปาฬิยํ;
โกจิ เตสํ วิเสโส จ, ทิฏฺโ อมฺเหหิ ตํ สุณ.
สามฺยตฺถสมฺปทานตฺถา, สมฺภวนฺติ ยหึ ทุเว;
‘‘ตุยฺหํ มยฺห’’นฺติเม สทฺทา, เต ปโยคา น ทุลฺลภา.
‘‘ตว มมา’’ติเม สทฺทา, ปายา สามิมฺหิ วตฺตเร;
สมฺปทาเน ยหึ โหนฺติ, เต ปโยคา ปนปฺปกา.
ตวโต มมโต ตุยฺหํ-มยฺหํสทฺทาว สาสเน;
ปาเ เนกสหสฺสมฺหิ, สามิอตฺเถ ปวตฺตเรติ.
สพฺพาปิ อิมา นีติโย ปรมสุขุมา สุทุทฺทสา วีรชาตินา สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.
โว โนสทฺเทสุ ปน โวสทฺโท ปจฺจตฺตอุปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนปทปูรเณสุ ทิสฺสติ. ‘‘กจฺจิ โว ¶ อนุรุทฺธา สมคฺคา สมฺโมทมานา’’ติอาทีสุ หิ ปจฺจตฺเต ทิสฺสติ. ‘‘คจฺฉถ ภิกฺขเว ปณาเมมิ โว’’ติอาทีสุ อุปโยเค. ‘‘น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพ’’นฺติอาทีสุ กรเณ. ‘‘วนปตฺถปริยายํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ สมฺปทาเน. ‘‘สพฺเพสํ โว สาริปุตฺตา สุภาสิต’’นฺติอาทีสุ สามิวจเน. ‘‘เย หิ โวอริยา ปริสุทฺธา กายกมฺมนฺตา’’ติอาทีสุ ปทปูรณมตฺเต. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘ปจฺจตฺเต อุปโยเค จ, กรเณ สมฺปทานิเย;
สามิสฺส วจเน เจว, ตเถว ปทปูรเณ;
อิเมสุ ฉสุ าเนสุ, โวสทฺโท สมฺปวตฺตติ’’.
โนสทฺโท ปจฺจตฺโตปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนาวธารณนุสทฺทตฺเถสุ ปฏิเสเธ นิปาตมตฺเต จ วตฺตติ. อยฺหิ ‘‘คามํ โน คจฺเฉยฺยามา’’ติ เอตฺถ ปจฺจตฺเต ทิสฺสติ. ‘‘มา โน อชฺช วิกนฺตึสุ, รฺโ สูทา มหานเส’’ติอาทีสุ อุปโยเค. ‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจน’’นฺติอาทีสุ กรเณ. ‘‘สํวิภเชถ โน รชฺเชนา’’ติอาทีสุ สมฺปทาเน. ‘‘สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติอาทีสุ สามิวจเน. ‘‘น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตนา’’ติ เอตฺถ อวธารเณ. ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺวํ มหาราชา’’ติอาทีสุ นุสทฺทตฺเถ, ปุจฺฉายนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘สุภาสิตฺเว ภาเสยฺย, โน จ ทุพฺภาสิตํ ภเณ’’ติอาทีสุ ปฏิเสเธ. ‘‘น โน สภายํ น กโรนฺติ กิฺจี’’ติอาทีสุ นิปาตมตฺเต. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ปจฺจตฺเต ¶ จุปโยเค จ, กรเณ สมฺปทานิเย;
สามฺยาวธารเณ เจว, นุสทฺทตฺเถ นิวารเณ;
ตถา นิปาตมตฺตมฺหิ, โนสทฺโท สมฺปวตฺตติ.
อิทานิ สพฺพนามานํ ยถารหํ สํขิตฺเตน มิสฺสกปทมาลา วุจฺจเต –
โย โส, เย เต. ยํ ตํ, เย เต. เยน เตน. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ยา สา, ยา ตา. ยํ ตํ, ยา ตา. ยาย ตาย. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ยํ ตํ, ยานิ ตานิ. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อิมินา นเยน ลิงฺคตฺตยโยชนา กาตพฺพา.
‘‘เอโส โส, เอเต เต. อยํ โส, อิเม เต. โส อยํ เต อิเม’’ติอาทินา ยถาปโยคํ ปทมาลา โยเชตพฺพา. ตถา หิ ‘‘โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก. เอเต เต ภิกฺขเว อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา. อยํ โส สารถิ เอตี’’ติ เอวมาทโย วิจิตฺตปฺปโยคา ทิสฺสนฺติ. อิติ สพฺพนามิกปทานํ มิสฺสกปทมาลา โยเชตพฺพา.
มยา สพฺพตฺถสิทฺธสฺส, สาสเน สพฺพทสฺสิโน;
สพฺพตฺถ สาสเน สุฏฺุ, โกสลฺลตฺถาย โสตุนํ.
อสพฺพนามนาเมหิ, สพฺพนามปเทหิ เว;
สห สพฺพานิ วุตฺตานิ, สพฺพนามานิ ปนฺติโต.
เอเตสุ กตโยคานํ, สุขุมตฺถวิชานนํ;
อกิจฺฉปฏิเวเธน, ภวิสฺสติ น สํสโย.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
สพฺพนามตํสทิสนามานํ นามิกปทมาลาวิภาโค นาม
ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.