📜
๑๓. สวินิจฺฉยสงฺขฺยานามนามิกปทมาลา
อิโต ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, สงฺขฺยานามิกปนฺติโย;
ภูธาตุเชหิ รูเปหิ, อฺเหิ จุปโยชิตุํ.
ยา หิ สา เหฏฺา อมฺเหหิ เอก ทฺวิติ จตุอิจฺเจเตสํ สงฺขฺยาสพฺพนามานํ นามิกปทมาลา กถิตา, ตํ เปตฺวา อิธ อสพฺพนามานํ ปฺจ ฉ สตฺตาทีนํ สงฺขฺยานามานํ นามิกปทมาลา ภูธาตุมเยหิ อฺเหิ จ รูเปหิ โยชนตฺถํ วุจฺจเต –
ปฺจ, ปฺจหิ, ปฺจภิ, ปฺจนฺนํ, ปฺจสุ. สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เยฺยํ. ‘‘ปฺจ ภูตา, ปฺจ อภิภวิตาโร, ปฺจ ปุริสา, ปฺจ ภูมิโย, ปฺจ กฺาโย, ปฺจ ภูตานิ, ปฺจ จิตฺตานี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. ฉ, ฉหิ, ฉภิ, ฉนฺนํ, ฉสุ, ฉสฺสุ อิติปิ. ‘‘ฉสฺสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสฺสุ กฺรุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ หิ ปาฬิ. สตฺต, สตฺตหิ, สตฺตภิ, สตฺตนฺนํ, สตฺตสุ. อฏฺ, อฏฺหิ, อฏฺภิ, อฏฺนฺนํ, อฏฺสุ. นว, นวหิ, นวภิ, นวนฺนํ, นวสุ. ทส, ทสหิ, ทสภิ, ทสนฺนํ, ทสสุ. เอวํ เอกาทส. ทฺวาทส, พารส. เตรส, เตทส, เตฬส. จตุทฺทส, จุทฺทส. ปฺจทส, ปนฺนรส. โสฬส. สตฺตรส. อฏฺารส, อฏฺารสหิ, อฏฺารสภิ, อฏฺารสนฺนํ, อฏฺารสสุ. สพฺพเมตํ พหุวจนวเสน คเหตพฺพํ.
เอกูนวีสติ, เอกูนวีสํ อิจฺจาทิปิ. เอกูนวีสาย, เอกูนวีสายํ, เอกูนวีส ภิกฺขู ติฏฺนฺติ, เอกูนวีสํ ภิกฺขู ปสฺสติ, เอวํ ‘‘กฺาโย จิตฺตานี’’ติ จ อาทินา โยเชตพฺพํ. เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ ธมฺโม เทสิโต, เอกูนวีสาย กฺาหิ กตํ, เอกูนวีสาย จิตฺเตหิ กตํ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ จีวรํ เทติ, เอกูนวีสาย กฺานํ ธนํ เทติ, เอกูนวีสาย จิตฺตานํ รุจฺจติ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ อเปติ ¶ . เอวํ กฺาหิ จิตฺเตหิ. เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ สนฺตกํ, เอวํ กฺานํ จิตฺตานํ. เอกูนวีสายํ ภิกฺขูสุ ปติฏฺิตํ. เอวํ ‘‘กฺาสุ จิตฺเตสู’’ติ โยเชตพฺพํ. เอกูนวีสติ, เอกูนวีสตึ, เอกูนวีสติยา, เอกูนวีสติยํ.
วีสติ, วีสตึ, วีสติยา, วีสติยํ. วีส, วีสํ, วีสาย, วีสายํ. ตถา เอกวีส ทฺวาวีส พาวีส เตวีส จตุวีส อิจฺจาทีสุปิ. ตึส, ตึสํ, ตึสาย, ตึสายํ. จตฺตาลีส, จตฺตาลีสํ, จตฺตาลีสาย, จตฺตาลีสายํ. จตฺตารีส อิจฺจาทิปิ. ปฺาส, ปฺาสํ, ปฺาสาย, ปฺาสายํ. ปณฺณาส, ปณฺณาสํ, ปณฺณาสาย, ปณฺณาสายํ. สฏฺิ, สฏฺึ, สฏฺิยา, สฏฺิยํ. สตฺตติ, สตฺตตึ, สตฺตติยา, สตฺตติยํ. สตฺตริ อิจฺจาทิปิ. อสีติ, อสีตึ, อสีติยา, อสีติยํ. นวุติ. นวุตึ, นวุติยา, นวุติยํ.
อิตฺถฺจ อฺถาปิ สงฺขฺยารูปานิ คเหตพฺพานิ. เอกูนวีเสหิ, เอกูนวีสานํ, เอกูนวีเสสุ. ‘‘ฉนฺนวุตีน’’นฺติ จ อาทินาปิ สงฺขฺยารูปานํ กตฺถจิ ทสฺสนโต เกจิ สทฺทสตฺถวิทู อูนวีสติสทฺทํ สพฺพทาปิ เอกวจนนฺตมิตฺถิลิงฺคเมว ปยฺุชนฺติ. เกจิ ‘‘วีสติอาทโย อานวุติ เอกวจนนฺตา อิตฺถิลิงฺคา’’ติ วทนฺติ. เกจิ ปนาหุ –
‘‘สทฺทา สงฺขฺเยยฺยสงฺขาสุ, เอกตฺเต วีสตาทโย;
สงฺขตฺเถ ทฺวิพหุตฺตมฺหิ, ตา ตุ จานวุติตฺถิโย’’ติ.
เอตฺถ ทฺวิวจนํ ฉฑฺเฑตพฺพํ พุทฺธวจเน ตทภาวโต. สพฺเพสมฺปิ จ เตสํ ยถาวุตฺตวจนํ กิฺจิ ปาฬิปฺปเทสํ ปตฺวา ยุชฺชติ, กิฺจิ ปน ปตฺวา น ยุชฺชติ วีสติวีสํตึสํอิจฺจาทีนฺหิ สงฺขตฺถานํ สทฺทานํ พหุวจนปฺปโยควเสนปิ ปาฬิยํ ทสฺสนโต ¶ , กจฺจายเน จ โยวจนสมฺภูตรูปวนฺตตาทสฺสนโต. ตสฺมา ยถาสมฺภวํ ยถาปาวจนฺจ อิตฺถิลิงฺคภาเว เตสเมกวจนนฺตตา เวทิตพฺพา อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ วิย.
อตฺถินตฺถิสทฺทา หิ นิปาตตฺตา เอกตฺเตปิ พหุตฺเตปิ ปวตฺตนฺติ ‘‘ปุตฺตา มตฺถิ ธนมฺมตฺถิ. นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ. นตฺถิ สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุ. อลิงฺคตฺเตปิ ปเนเตสํ กตฺถจิ อิตฺถิลิงฺคภาโว ทิฏฺโ. อภิธมฺเม หิ ธมฺมเสนาปตินา อนุธมฺมจกฺกวตฺตินา โวหารกุสเลน โวหารกุสลสาธเกน ‘‘อตฺถิยา นว. นตฺถิยา นวา’’ติ เอกวจนนฺตํ อิตฺถิลิงฺครูปํ ทสฺสิตํ, ตสฺมา วีสติวีสติมิจฺจาทีนมฺปิ ยถาสมฺภวํ ยถาปาวจนฺจ อิตฺถิลิงฺคภาเว เอกวจนนฺตตา เวทิตพฺพา.
ตตฺเถเก ‘‘เหตุยา อธิปติยา’’ติ จ อิทํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน คเหตพฺพํ มฺนฺติ. ตมฺมติวเสน ‘‘เหตุมฺหิ อธิปติมฺหี’’ติ ปุลฺลิงฺคภาโว ปฏิปาเทตพฺโพ, ‘‘เหตุปจฺจเย อธิปติปจฺจเย’’ อิจฺเจวตฺโถ. อถ วา ‘‘เหตุยา อธิปติยา’’ติ ทฺวยมิทํ อิตฺถิลิงฺครูปปฏิภาคํ ปุลฺลิงฺครูปนฺติ คเหตพฺพํ ‘‘เหตุโย ชนฺตุโย’’ติอาทีนํ อิตฺถิลิงฺครูปปฏิภาคานํ ปุลฺลิงฺครูปานมฺปิ วิชฺชมานตฺตา, ‘‘อตฺถิยา นตฺถิยา’’ติ อิทํ ปน ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ อลิงฺคเภทตฺตา. น หิ อตฺถิ นตฺถิสทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ เอกสฺมิมฺปิ อนฺโตคธา. เอเตสุ หิ อตฺถิสทฺโท อาขฺยาตนิปาตวเสน ภิชฺชติ ‘‘อตฺถิ สนฺติ สํวิชฺชติ. อตฺถิขีรา พฺราหฺมณี’’ติอาทีสุ ¶ , นตฺถิสทฺโท ปน นิปาโตเยว. อิจฺเจวํ อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ นิปาตานฺจ ลิงฺควจนวเสน กถนํ ยุชฺชติ อิตฺถิลิงฺคาทิวเสน เอกตฺตาทิวเสน จ อปฺปวตฺตนโต. วุตฺตฺจ –
‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ;
วจเนสุ จ สพฺเพสุ, ยํ น พฺเยติ ตทพฺยย’’นฺติ.
เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภ ‘‘อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปมายา’’ติ วจนโต อตฺถิสทฺโท ปมาย วิภตฺติยา ยุตฺโต, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสู’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ อตฺถิสทฺโท ปมาย วิภตฺติยา ยุตฺโต, ตถา นตฺถิสทฺโท อตฺถิสทฺทสฺส วจนเลเสน คเหตพฺพตฺตา ยุคฬปทตฺตา จ. อิทํ ปน ‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสู’’ติอาทิวจนํ อุปสคฺคนิปาตสงฺขาเต อสงฺขฺยาสทฺเท สนฺธาย วุตฺตํ, น เอเกกมสงฺขฺยาสทฺทํ สนฺธาย. ตถา หิ ‘‘อสงฺขฺยา’’ติ จ ‘‘อพฺยยา’’ติ จ ลทฺธโวหาเรสุ อุปสคฺคนิปาเตสุ อุปสคฺคา สพฺเพปิ สพฺพวิภตฺติวจนกา. นิปาตานํ ปน เอกจฺเจ ปมาทีสุ ยถารหํ วิภตฺติยุตฺตา, เอกจฺเจ อวิภตฺติยุตฺตา. ตตฺถ เย ยทคฺเคน วิภตฺติยุตฺตา, เต ตทคฺเคน ตพฺพจนกา. อุปสคฺคนิปาเตสุ หิ ปจฺเจกํ ‘‘อิทํ นาม วจน’’นฺติ ลทฺธุํ น สกฺกา, สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน ‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสู’’ติอาทิ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตํ. กจฺจายนาจริเยนปิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย ‘‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จา’’ติ วุตฺตํ. น หิ อาวุโสสทฺทโต สพฺพาปิ วิภตฺติโย ลพฺภนฺติ, อถ โข อาลปนตฺถวาจกตฺตา เอกวจนิกอเนกวจนิกา ปมาวิภตฺติโยเยว ลพฺภนฺติ. อยมสฺมากํ ขนฺติ.
เกจิ ¶ ปน สพฺเพหิปิ นิปาเตหิ สพฺพวิภตฺติโลปํ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ‘‘อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปมาย. ทิวา ภิยฺโย นโม อิจฺเจเต ปมาย จ ทุติยาย จา’’ติอาทิวจนโต, ปทปูรณมตฺตานฺจ อวิภตฺติยุตฺตานํ อถ ขลุ วต วถ อิจฺจาทีนํ นิปาตานํ วจนโต. เอตฺถาปิ สิยา ‘‘นนุ จ โภ อวิภตฺติยุตฺตานมฺปิ นิปาตานํ สมฺภวโต อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส กาตพฺโพ, อถ กิมตฺถํ ‘อตฺถิยา นว, นตฺถิยา นวา’ติ สวิภตฺติโก นิทฺเทโส กโต’’ติ? สพฺพถา วิภตฺตีหิ วินา อตฺถสฺส นิทฺทิสิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตาติ.
ยทิ เอวํ ‘‘อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปมายา’’ติ วจนโต อตฺถิ นตฺถิสทฺทา ลุตฺตาย ปมาย วิภตฺติยา วเสน ปมาวิภตฺติกาเยว นิทฺทิสิตพฺพา, เอวมกตฺวา กสฺมา สตฺตมฺยนฺตวเสน ‘‘อตฺถิยา นตฺถิยา’’ติ นิทฺทิฏฺาติ? สจฺจํ, อตฺถิ นตฺถิสทฺทา ปมาวิภตฺติยุตฺตาเยว นิทฺทิสิตพฺพา, ตถาปิ ‘‘อตฺถิปจฺจเย นว, นตฺถิปจฺจเย นวา’’ติ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปเน ปมาย โอกาโส นตฺถิ, สตฺตมิยาเยว ปน อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อตฺถิยา นว, นตฺถิยา นวา’’ติ วุตฺตํ. อิติ อตฺถิยานตฺถิยาสทฺทานํ สตฺตมฺยนฺตภาเว สิทฺเธเยว ตติยาจตุตฺถีปฺจมีฉฏฺิยนฺตภาโวปิ สิทฺโธเยว โหติ. ตสฺมา ‘‘อตฺถิภาโว อตฺถิตา’’ติอาทีสุปิ อตฺถิยา ภาโว อตฺถิภาโว, นตฺถิยา ภาโว นตฺถิภาโว, อตฺถิยา ภาโว อตฺถิตาภิอาทินา สมาสตทฺธิตวิคฺคโห อวสฺสมิจฺฉิตพฺโพ. ยทิทมมฺเหหิ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ปาฬิยา วิรุชฺฌตี’’ติ น วตฺตพฺพํ ปาฬินยานุสาเรน วุตฺตตฺตาติ.
เอวํ โหตุ, กสฺมา โภ ‘‘อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส กโต, นนุ นิปาโตปสคฺคา อลิงฺคเภทาติ? สจฺจํ, อิทํ ปน านํ อตีว สุขุมํ, ตถาปิ ปุพฺพาจริยานุภาวฺเว ¶ นิสฺสาย วินิจฺฉยํ พฺรูม. ยถา หิ วีสติอิจฺจาทีนํ สงฺขฺยาสทฺทานํ สรูปโต อทพฺพวาจกตฺเตปิ ทพฺพวาจกานํ ลตามติรตฺติอิตฺถี ยาคุวธูสทฺทานํ วิย อิตฺถิลิงฺคภาโว สทฺทสตฺถวิทูหิ อนุมโต, เอวํ อทพฺพวาจกตฺเตปิ อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ กตฺถจิ อิตฺถิลิงฺคภาโว สทฺธมฺมวิทูหิ อนุมโต. เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘อตฺถิยา นว, นตฺถิยา นวา’’ติ. อถ วา ‘‘อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ อิมานิ ลิงฺคภาววินิมุตฺตานิ สตฺตมิยนฺตานิ นิปาตปทานีติปิ คเหตพฺพานิ, น เอตฺถ โจเทตพฺพํ, เอวรูปานิ นิปาตปทานิ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตานิ น สนฺติ, ตสฺมา ฉฑฺเฑตพฺพมิทํ วจนนฺติ.
ปาวจนสฺมิฺหิ ครูหิ อนิทฺทิฏฺานิปิ อเนกวิหิตานิ นิปาตปทานิ สนฺทิสฺสนฺติ, นาปิ ‘‘เหตุยา, อธิปติยา, อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ เอวมาทีสุ ‘‘อปสทฺทา อิเม’’ติ วิโรโธ อุปฺปาเทตพฺโพ. น หิ อจินฺเตยฺยานุภาเวน ปารมิตาปฺุเน นิปฺผนฺเนน อนาวรณาเณน สพฺพํ เยฺยมณฺฑลํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสโต พุทฺธสฺส วจเน อฺเสํ วาจาวิปฺปลาโป อวสฺสํ ลพฺภตีติ. นนุ จ โภ ‘‘เหตุยา, อธิปติยา, อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ จ อิทํ สาริปุตฺตตฺเถรวจนํ เตน นิกฺขิตฺตตฺตา. ตถาคเตน หิ ตาวตึสภปเน เทสิตกาเล อิมานิ ปทานิ น สนฺติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘พุทฺธวจน’’นฺติ วทถาติ? พุทฺธวจนํเยว นาม. อายสฺมโต หิ สาริปุตฺตสฺส ตถาคเตน นโย ทินฺโน, เตนปิ ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน สตฺถุกปฺเปน อคฺคสาวเกน สตฺถุ สนฺติกา นยํ ลภิตฺวา พฺยฺชนํ สุโรปิตํ กตํ. สพฺเพปิ หิ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา อริยา ทุนฺนิรุตฺตึ น วทนฺติ นิรุตฺติปเภทสฺมึ สุกุสลตฺตา, ตสฺมา อฺเสมวิสโย เอส อริยานํ โวหาโรติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ ¶ สตาทีนํ นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
สตํ, สตานิ, สตา. สตํ, สตานิ, สเต. สเตน, สเตหิ, สเตภิ. สตสฺส, สตานํ. สตา, สตสฺมา, สตมฺหา, สเตหิ, สเตภิ. สตสฺส, สตานํ. สเต, สตสฺมึ, สตมฺหิ, สเตสุ. เอวํ สหสฺสํ, สหสฺสานีติ โยเชตพฺพํ. ทสสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทสสตสหสฺสนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ ปโยโค ‘‘สตํ ภิกฺขู, สตํ อิตฺถิโย, สตํ จิตฺตานิ. ภิกฺขูนํ สตํ, อิตฺถีนํ สตํ, จิตฺตานํ สตํ. สหสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. อิตฺถฺจ อฺถาปิ สทฺทรูปานิ ภวนฺติ. โกฏิ, โกฏี, โกฏิโย. รตฺตินเยน เยฺยํ.
เอกปฺปภุติโต ยาว, ทสกา ยา ปวตฺตติ;
สงฺขฺยา ตาว สา สงฺขฺเยยฺย-ปฺปธานาติ ครู วทุํ.
วีสติโต ยาว สตา, ยา สงฺขฺยา ตาว สา ปน;
สงฺขฺยาปฺปธานา สงฺขฺเยยฺย-ปฺปธานาติ จ วณฺณยุํ.
อปิจ –
วีสโต ยาว โกฏิยา, สงฺขฺยา ตาว หิ สา ขลุ;
สงฺขฺยาปฺปธานา สงฺขฺเยยฺย-ปฺปธานา จาติ นิทฺทิเส.
ตถา หิ ‘‘อสีติ โกฏิโย หิตฺวา, หิรฺสฺสาปิ ปพฺพชิ’’นฺติ, ‘‘ขีณาสวา วีตมลา, สมึสุ สตโกฏิโย’’ติ จ ปาฬิ ทิสฺสติ.
อิมสฺมึ ปน าเน สพฺเพสํ สงฺขฺยาสทฺทรูปานํ ปากฏีกรเณน วิฺูนํ สุขุมาณปฏิลาภตฺถํ สาฏฺกถํ อุทานปาฬิปฺปเทสํ อฺฺจ ปาฬิปฺปเทสมฏฺกถาวจนฺจ อาหริตฺวา ทสฺสยิสฺสามิ –
‘‘เยสํ ¶ โข วิสาเข สตํ ปิยานิ, สตํ เตสํ ทุกฺขานิ, เยสํ นวุติ ปิยานิ, นวุติ เตสํ ทุกฺขานิ. เยสํ อสีติ…เป… เยสํ สตฺตติ. เยสํ สฏฺิ. เยสํ ปฺาสํ, เยสํ จตฺตารีสํ, เยสํ ตึสํ. เยสํ โข วิสาเข วีสํ ปิยานิ, วีสติ เตสํ ทุกฺขานิ. เยสํ ทส. เยสํ นว. เยสํ อฏฺ. เยสํ สตฺต. เยสํ ฉ. เยสํ ปฺจ. เยสํ จตฺตาริ. เยสํ ตีณิ. เยสํ ทฺเว. เยสํ เอกํ ปิยํ, เตสํ เอกํ ทุกฺข’’นฺติ.
ตตฺถ สตํ ปิยานีติ สตํ ปิยายิตพฺพวตฺถูนิ. ‘‘สตํ ปิย’’นฺติปิ เกจิ ปนฺติ. เอตฺถ จ ยสฺมา เอกโต ปฏฺาย ยาว ทส, ตาว สงฺขฺยาสงฺขฺเยยฺยปฺปธานา, ตสฺมา ‘‘เยสํ ทส ปิยานิ, ทส เตสํ ทุกฺขานี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตา. เกจิ ปน ‘‘เยสํ ทส ปิยานํ, ทส เตสํ ทุกฺขาน’’นฺติอาทินา ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ยสฺมา ปน วีสติโต ปฏฺาย ยาว สตํ, ตาว สงฺขฺเยยฺยปฺปธานา สงฺขฺยาปฺปธานา จ, ตสฺมา ตตฺถาปิ สงฺขฺเยยฺยปฺปธานํเยว คเหตฺวา ‘‘เยสํ โข วิสาเข สตํ ปิยานิ, สตํ เตสํ ทุกฺขานี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตา. สพฺเพสมฺปิ จ เยสํ เอกํ ปิยํ, เอกํ เตสํ ทุกฺขนฺติ ปาโ, น ปน ทุกฺขสฺสาติ. เอกสฺมิฺหิ ปทกฺกเม เอกรสาว ภควโต เทสนา โหตีติ. ตสฺมา ยถาวุตฺตนยาว ปาฬิ เวทิตพฺพา. อยํ ตาว สาฏฺกโถ อุทานปาฬิปฺปเทโส.
อิทานิ อฺโ ปาฬิปฺปเทโส อฏฺกถาปาปฺปเทโส จ นียเต –
‘‘สตํ ¶ หตฺถี สตํ อสฺสา, สตํ อสฺสตรีรถา;
สตํ กฺา สหสฺสานิ, อามุกฺกมณิกุณฺฑลา;
เอกสฺส ปทวีติหารสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติ
ปาฬิ. เอตฺถ ‘‘สตํ หตฺถี’’ติอาทีนิ วิเสสิตานิ, ‘‘สหสฺสานี’’ติ วิเสสนํ, ตสฺมา สตํสทฺทํ สหสฺสสทฺเทน โยเชตฺวา ‘‘หตฺถี’’ติอาทีนิ ปน อุปปทํ กตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพ. หตฺถี สตํ สหสฺสานิ. อสฺสา สตํ สหสฺสานิ. อสฺสตรีรถา สตํ สหสฺสานิ. อามุกฺกมณิกุณฺฑลา กฺา สตํ สหสฺสานิ. อิทํ สงฺขฺเยยฺยปฺปธานวเสนตฺถคหณํ. สงฺขฺยาปฺปธานวเสน ปน อยมฺปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ ‘‘หตฺถีนํ สตสหสฺสํ, อสฺสานํ สตสหสฺสํ, อสฺสตรีรถานํ สตสหสฺสํ, อามุกฺกมณิกุณฺฑลานํ กฺานํ สตสหสฺส’’นฺติ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ. ‘‘โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปฺจ ปพฺพโต’’ติ อยมฏฺกถาปาโ. เอตฺถ ‘‘ปฺจา’’ติ สทฺทํ สตสทฺเทน สทฺธึ โยเชตฺวา ‘‘สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถี’’ติ เอตฺถ วิย หิมวา ปพฺพโต โยชนานํ ปฺจ สตานิ อุจฺโจติ สงฺขฺยาปฺปธานวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘ปฺจ สตานี’’ติ จ อทฺธุโน อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ. สตมิติ สทฺโท ‘‘สตํ โหมิ, สหสฺสํ โหมี’’ติอาทีสุ เอกวจโน. ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน’’ติอาทีสุ พหุวจโน. เอวํ สหสฺสาทีนมฺปิ เอกวจนพหุวจนตา ลพฺภติ. ตถา หิ ‘‘ภิยฺโย นํ สตสหสฺสํ, ยกฺขานํ ปยิรุปาสตี’’ติ เอตฺถ ‘‘สตสหสฺส’’นฺติ เอกวจนํ. ‘‘ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ สหสฺสนฺติ พหุวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
‘‘กปฺเป ¶ จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;
อมรํ นาม นครํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรม’’นฺติ
ปาฬิ. เอตฺถ ‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส จตุโร จ อสงฺขิเยติ สามิอตฺเถ อุปโยคพหุวจนํ, ตสฺมา ‘‘มหากปฺปานํ สตสหสฺสานํ จตุนฺนํ อสงฺขิยานํ มตฺถเก’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, ‘‘มตฺถเก’’ติ เจตฺถ วจนเสโส. ‘‘กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขิยานํ มตฺถเก’’อิจฺเจวตฺโถ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;
เอตฺถนฺตเร ยํ จริตํ, สพฺพํ ตํ โพธิปาจน’’นฺติ
ปาฬิ. เอตฺถ ‘‘กปฺเป’’ติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยคพหุวจนํ. ‘‘สตสหสฺเส กปฺเป’’ติ กปฺปสทฺทสมฺพนฺเธน จายํ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส อุปโยคนิทฺเทโส จ. สมานาธิกรณฺหิ อิทํ กปฺปสทฺเทน. ‘‘จตุโร จ อสงฺขิเย’’ติ อจฺฉนฺตสํโยควเสน อุปโยคพหุวจนานิ. กสฺส ปน อสงฺขิเยติ? อฺสฺส อวุตฺตตฺตา กปฺปสฺส จ วุตฺตตฺตา ปกรณโต ‘‘กปฺปาน’’นฺติ อยมตฺโถ วิฺายเตว. น หิ วุตฺตํ วชฺเชตฺวา อวุตฺตสฺส กสฺสจิ คหณํ ยุตฺตนฺติ. จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ ‘‘มหากปฺปานํ จตุโร อสงฺขฺเยยฺเย สตสหสฺเส จ มหากปฺเป’’ติ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘ฆฏาเนกสหสฺสานิ, กุมฺภีนฺจ สตา พหู’’ติ ปาฬิ. เอตฺถ ฆฏาติ ฆฏานํ. สามิอตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ. ‘‘ฆฏานํ อเนกสหสฺสานิ’’ อิจฺเจวตฺโถ. กุมฺภีนฺจ สตา พหูติ อเนกานิ จ กุมฺภีนํ สตานิ. เอตฺถ นิการโลโป ทฏฺพฺโพ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘ทสวีสสหสฺสานํ ¶ , ธมฺมาภิสมโย อหุ;
เอกทฺวินฺนํ อภิสมโย, คณนาโต อสงฺขิโย’’ติ
ปาฬิ. เอตฺถ ทสวีสสหสฺสานนฺติ ทสสหสฺสานํ วีสสหสฺสานฺจ. ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจปฺปฏิเวโธ. เอกทฺวินฺนนฺติ สีสมตฺตกถนํ, เตน ‘‘เอกสฺส เจว ทฺวินฺนฺจ ติณฺณํ จตุนฺนํ…เป… ทสนฺน’’นฺติอาทินา นเยน อสงฺขฺเยยฺโยติ อตฺโถ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ, ปริวาเรนฺติ สพฺพทา’’ติ
ปาฬิ. เอตฺถ จตฺตาริ สตสหสฺสานีติ อิทํ ลิงฺคเภทวเสน ‘‘ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา’’ติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณํ. อีทิเสสุ หิ าเนสุ อสงฺขฺเยยฺย วาจโกปิ สทฺโท นปุํสโกว โหติ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานี’’ติ จ ‘‘ฉฬภิฺา’’ติ จ ‘‘มหิทฺธิกา’’ติ จ เอตํ ปทตฺตยํ สมานาธิกรณํ. อถ วา ฉฬภิฺา มหิทฺธิกาติ ฉฬภิฺานํ มหทฺธิกานนฺติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ ทฏฺพฺพํ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานี’’ติ อยํ สงฺขฺยาวจโน ภวติ. ‘‘ตีณิ สตสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติอาทีสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพ. ‘‘ตา จ สตฺต สตา ภริยา, ทาสฺโย สตฺต สตานิ จา’’ติ ปาฬิ. เอตฺถ สตาติ ‘‘สตานี’’ติ นปุํสกวเสน คเหตพฺพํ, น อิตฺถิลิงฺควเสน. ‘‘สตา’’ติ หิ ‘‘ปฺจ จิตฺตา วิปากา’’ติอาทีนิ วิย นปุํสกรูปํ. อิตฺถิลิงฺคภูตา หิ สตสทฺโท นตฺถิ, ตถา ปุลฺลิงฺคภูโต. ยทิ จ ทฺวิลิงฺโค สตสทฺโท สิยา ¶ , เอวฺจ สติ ‘‘ปุริโส, กฺา’’ติ จ โอการนฺตปุลฺลิงฺคอาการนฺติตฺถิรูเปหิปิภวิตพฺพํ. รูปทฺวยมฺปิ สตสทฺทสฺส นตฺถิ, เตน ายติ ‘‘สตสทฺโท เอกนฺตนปุํสโก’’ติ.
นนุ จ โภ ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา’’ติ เอตฺถ สตสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค หุตฺวา ทิสฺสตีติ? น, นปุํสโกเยวาติ. นนุ จ โภ เทวตาสทฺเทน สมานาธิกรโณติ? สจฺจํ สมานาธิกรโณ, ตถาปิ นปุํสโกเยว. อีทิเสสุ หิ สงฺขฺยาวิสเยสุ สมานาธิกรณภาโว อปฺปมาโณ. ตถา หิ ‘‘ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรวาสิโน อเหสุ’’นฺติ นปุํสกลิงฺเคน ปุลฺลิงฺคสฺส สมานาธิกรณตา ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘สตฺตสตานี’’ติ นปุํสกภาโวเยวาติ อวคนฺตพฺโพ. ‘‘สตฺต หตฺถิสเต ทตฺวา’’ติอาทีสุปิ สตสทฺโท นปุํสโกเยว. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘นวุติโกฏิสหสฺเสหิ, ปริวาเรสิ มหามุนี’’ติ ปาฬิ. เอตฺถ ‘‘นวุติโกฏิสหสฺเสหิ ภิกฺขูหี’’ติ วา ‘‘ภิกฺขูนํ นวุติโกฏิสหสฺเสหี’’ติ วา สงฺขฺเยยฺยสงฺขฺยาปธานวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘สตสหสฺสวสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน’’ติ ปาฬิ. เอตฺถ ‘‘สตสหสฺสวสฺสานี’’ติ กาลสฺส อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ. ตถา ‘‘ทสวสฺสสหสฺสานิ, อคาร’มชฺฌ โส วสี’’ติ ปาฬิยมฺปิ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘อิโต ¶ สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก’’ติ ปาฬิ, ‘‘เอกนวุเต อิโต กปฺเป’’ติ ปาฬิ จ. เอตฺถ สตสหสฺสมฺหิ กปฺเปติ สตสหสฺสานํ กปฺปานํ มตฺถเก. เอกนวุเต กปฺเปติ เอกนวุติยา กปฺปานํ มตฺถเกติ ภุมฺมวจนสฺส สามิภุมฺมวจนวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ เอตฺถ ภุมฺมวจนสฺส ‘‘ภควโต สนฺติเก’’ติ สามิภุมฺมวจนวเสน อตฺโถ คหิโต. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘ยทิ ตตฺถ สหสฺสานิ, สตานิ นหุตานิ จ;
เนวมฺหากํ ภยํ โกจิ, วเน วาเฬสุ วิชฺชตี’’ติ
ปาฬิ. อยเมตสฺสา อตฺโถ – ตตฺถ วเน วาฬานํ สหสฺสานิ จ สตานิ จ นหุตานิ จ ยทิ วิชฺชนฺติ. อถ วา สหสฺสานิ สตานีติ สตสหสฺสานิ, วาฬานํ สตสหสฺสานิ จ นหุตานิ จ ยทิ วิชฺชนฺติ, เอวํ วิชฺชนฺเตสุปิ วาเฬสุ โกจีติ กฺวจิ. โกจิสทฺโท หิ ‘‘โก เต พลํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ โกสทฺโท วิย กฺวสทฺทตฺเถ วตฺตติ, นิมิตฺตตฺเถ จายํ นิทฺเทโส. เตน ‘‘โกจิ กฺวจิ กิสฺมิฺจิ วาเฬ เอกสฺสปิ วาฬมิคสฺส การณา เนวมฺหากํ ภยํ วิชฺชตี’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา โกจีติ กิฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ. เอตฺถ ปน ‘‘วาเฬสู’’ติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. วาฬานํ การณา อปฺปมตฺตกมฺปิ อมฺหากํ ภยํ น วิชฺชตีติ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘สพฺพํ สตสหสฺสานิ, ฉตฺตึสปริมณฺฑลํ;
ทสฺเจว สหสฺสานิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ จา’’ติ
อฏฺกถาปาโ ¶ . เอตฺถ ยสฺมา สทฺทโต สมานวิภตฺติลิงฺควจนานํ ปทานํ อสมานวิภตฺติลิงฺควจนานํ วา อตฺถโต ปน สมานานํ ทูเร ิตานมฺปิ เอกสมฺพนฺโธ โหติ, อิตเรสํ สมีเป ิตานมฺปิ น โหติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพ’’นฺติทํ ‘‘ปริมณฺฑล’’นฺติมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘ฉตฺตึสา’’ติ อิทํ ปน ‘‘สตสหสฺสานี’’ติมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;
เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธรา’’ติ
อฏฺกถาปาโ. เอตฺถ ‘‘ทุเว’’ติ วิเสสนํ, ‘‘สตสหสฺสานี’’ติ วิเสสิตพฺพํ. ตถา ‘‘จตฺตารี’’ติ วิเสสนํ, ‘‘นหุตานี’’ติ วิเสสิตพฺพํ. ตถา หิ ‘‘สตสหสฺสานิ นหุตานิ จา’’ติ อิมานิ ‘‘ทุเว จตฺตารี’’ติ อิเมหิ วิเสสิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺวิสตสหสฺสํ จตุนหุต’’นฺติ อตฺถปฺปกาสนานิ ภวนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ทุเว’’อิจฺจาทีนํ สงฺขฺยาสทฺทานํ ‘‘สตสหสฺสานี’’ติอาทีหิ สงฺขฺยาสทฺเทหิ สมานาธิกรณตา ปุพฺพาจริเยหิ น วุตฺตา. ยสฺมา ปน ยถา ‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา. สตสหสฺสํ ภิกฺขู’’ติอาทีสุ สมานาธิกรณตา ลพฺภติ ทพฺพวาจกตฺตา วิเสสิตพฺพปทานํ, น ตถา ‘‘ทุเว สตสหสฺสานี’’ติอาทีสุ อทพฺพวาจกตฺตา วิเสสิตพฺพปทานํ, ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ สมานาธิกรณตา น อิจฺฉิตพฺพา ยุตฺติยา อภาวโต. ยทิ เอวํ ‘‘กุสลา, รูปํ, จกฺขุมา’’ติอาทีนํ วิย อิเมสมฺมฺสมฺพนฺธรหิตา สิยาติ? น, วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน คหิตตฺตา. ยชฺเชวํ สมานาธิกรณภาโว ลทฺธพฺโพติ? น, นิยมาภาวโต. เอกนฺเตน หิ ¶ คุณคุณีนํเยว วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ สมานาธิกรณภาโว, น อิตเรสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพตฺเตปิ.
ตตฺถ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ ปมาณวจนํ. ‘‘พหลตฺเตนา’’ติ วิเสสเน ตติยา. อุภเยน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อยํ วสุนฺธรา พหลตฺเตน โยชนานํ ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จ เอตฺตกํ สงฺขาตา’’ติ. ‘‘เอตฺตก’’นฺติ ปทสฺส จ ‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จา’’ติ อิเมหิ วา ‘‘วสุนฺธรา’’ติ อิมินา วา สมานาธิกรณตา น อิจฺฉิตพฺพา. เอตฺตกนฺติ หิ ภาวนปุํสกํ, ยํ สทฺทสตฺเถ กฺริยาวิเสสนนฺติ วทนฺติ. ตสฺส ‘‘เอตฺตเกน ปมาเณน’’อิจฺเจวตฺโถ. อปิจ ‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ น หุตานิ จา’’ติ อิเมสมฺปิ ‘‘วสุนฺธรา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณตา น อิจฺฉิตพฺพา ‘‘ภิกฺขูนํ สต’’นฺติ เอตฺถ สตสทฺทสฺส วิย สงฺขฺยาวจนมตฺตตฺตา. ตถา หิ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สงฺขาตา’’ติ ปน ‘‘อย’’นฺติ จ อิเมสํ ‘‘วสุนฺธรา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณตา ลพฺภติ. สพฺโพปายํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘ทเสตฺถ ราชิโย เสตา, ทสฺสนียา มโนรมา;
ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรส, หลิทฺทา ตา จตุทฺทสา’’ติ
ปาฬิ. เอตฺถ ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรสาติ ฉ จ ปนฺนรส จาติ เอกวีสติ ปิงฺคลา ราชิโยติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
ตถา –
‘‘ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, ‘เอกนามา’ติ เม สุตํ;
อสีติ ทส เอโก จ, อินฺทนามา มหพฺพลา’’ติ
ปาฬิ ¶ . เอตฺถ ปน ‘‘เอกนวุตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อสีติ ทส เอโก จา’’ติ วุตฺตํ. วิจิตฺรสทฺทรจนฺหิ ปาวจนํ. อยํ นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘ตึสปุริสนาวุตฺโย, สพฺเพเวเกกนิจฺจิตา;
เยสํ สมํ น ปสฺสามิ, เกวลํ มหิ’มํ จร’’นฺติ
ปาฬิ. เอตฺถ ‘‘ปุริสานํ ตึสสหสฺสานิ นวุติ จ สตานิ ตึส นาวุตฺโย’’ติ วุจฺจนฺติ. อิมสฺมึ ปน าเน ตึสสทฺทโต สหสฺสสทฺทสฺส นวุติสทฺทโต จ สตสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ตึส นาวุตฺโย’’ติ วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ. เอวฺหิ คหเณ สติ ยตฺถ กตฺถจิปิ เอทิสี สทฺทรจนา กาตพฺพา สิยา, กตาย จ เอทิสาย สทฺทรจนาย อตฺถาวคโม วินา อุปเทเสน สุณนฺตานํ น สิยา, ตสฺมา เนวํ คเหตพฺพํ. เอวํ ปน คเหตพฺพํ – ‘‘ตึส นาวุตฺโย’’ติ อิทํ โลกสงฺเกตรูฬฺหํ วจนํ, สงฺเกตรูฬฺหสฺส ปน วจนสฺสตฺโถ ยสฺมา คหิตปุพฺพสงฺเกเตหิ สุตฺวา ายเต, น อุปเทสโต, ตสฺมา พฺรหฺมทตฺเตน รฺา วุตฺตกาเลปิ สตฺถารา ตํ กถํ อาหริตฺวา วุตฺตกาเลปิ สพฺเพ มนุสฺสา วินาปิ อุปเทเสน วจนตฺถํ ชานนฺตีติ คเหตพฺพํ.
ตึสฺเจว สหสฺสานิ, นวุติ จ สตานิ ตุ;
ตึส นาวุติโย นาม, วุตฺตา อุมงฺคชาตเก.
ยสฺมา ปาวจเน สนฺติ, นยา เจว อจินฺติยา;
โวหารา จ สุคุฬฺหตฺถา, ทยาปนฺเนน เทสิตา.
ตสฺมา สาฏฺกเถ ธีโร, คมฺภีเร ชินภาสิเต;
อุปเทสํ สทา คณฺเห, ครุํ สมฺมา อุปฏฺหํ.
ครูปเทสหีโน หิ, อตฺถสารํ น วินฺทติ;
อตฺถสารวิหีโน โส, สทฺธมฺมา ปริหายติ.
ครูปเทสลาภี ¶ จ, อตฺถสารสมายุโต;
สทฺธมฺมํ ปริปาเลนฺโต, สทฺธมฺมสฺมา น หายติ.
สทฺธมฺมตฺถาย เม ตสฺมา, สงฺขฺยามาลาปิ ภาสิตา;
สปฺปโยคา ยถาโยคํ, สเหวตฺถวินิจฺฉยา.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
สวินิจฺฉโย สงฺขฺยานามานํ นามิกปทมาลาวิภาโค
นาม
เตรสโม ปริจฺเฉโท.