📜
๑๔. อตฺถตฺติกวิภาค
ภูธาตุ ตาย นิปฺผนฺน-รูปฺจาติ อิทํ ทฺวยํ;
กตฺวา ปธานมมฺเหหิ, สพฺพเมตํ ปปฺจิตํ.
ภวติสฺส วสา ทานิ, วกฺขามตฺถตฺติกํ วรํ;
อตฺถุทฺธาโร ตุมนฺตฺจ, ตฺวาทิยนฺตํ ติกํ อิธ.
ตสฺมา ตาว ภูธาตุโต ปวตฺตสฺส ภูตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต –
ขนฺธสตฺตามนุสฺเสสุ, วิชฺชมาเน จ ธาตุยํ;
ขีณาสเว รุกฺขาทิมฺหิ, ภูตสทฺโท ปวตฺตติ.
อุปฺปาเท จาปิ วิฺเยฺโย, ภูตสทฺโท วิภาวินา;
วิปุเล โสปสคฺโคยํ, หีฬเน วิธเมปิ จ;
ปราชเย เวทิยเน, นาเม ปากฏตาย จ.
วุตฺตฺเหตํ – ภูตสทฺโท ปฺจกฺขนฺธามนุสฺสธาตุวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติ. ‘‘ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา’’ติอาทีสุ หิ อยํ ปฺจกฺขนฺเธสุ ทิสฺสติ. ‘‘ยานีธ ¶ ภูตานิ สมาคตานี’’ติ เอตฺถ อมนุสฺเส. ‘‘จตฺตาโร โข ภิกฺขุ มหาภูตา เหตู’’ติ เอตฺถ ธาตูสุ. ‘‘ภูตสฺมึ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทีสุ วิชฺชมาเน. ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ เอตฺถ ขีณาสเว. ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ เอตฺถ สตฺเต. ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติ เอตฺถ รุกฺขาทีสูติ. มูลปริยายสุตฺตฏฺกถาย วจนํ อิทํ. ฏีกายมาทิสทฺเทน อุปฺปาทาทีนิ คยฺหเร. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ชาตํ ภูตํ สงฺขต’’นฺติอาทีสุ ภูตสทฺโท อุปฺปาเท ทิสฺสติ. สอุปสคฺโค ปน ‘‘ปภูตมริโย ปกโรติ ปฺุ’’นฺติอาทีสุ วิปุเล. ‘‘เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ ปริภูตรูโป’’ติอาทีสุ หีฬเน. ‘‘สมฺภูโต สาณวาสี’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ. ‘‘อภิภูโต มาโร วิชิโต สงฺคาโม’’ติอาทีสุ วิธมเน. ‘‘ปราภูตรูโปโข อยํ อเจโล ปาถิกปุตฺโต’’ติอาทีสุ ปราชเย. ‘‘อนุภูตํ สุขทุกฺข’’นฺติอาทีสุ เวทิยเน. ‘‘วิภูตํ ปฺายา’’ติอาทีสุ ปากฏีกรเณ ทิสฺสติ, เต สพฺเพ ‘‘รุกฺขาทีสู’’ติอาทิสทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพาติ.
อิทานิ ตุมนฺตปทานิ วุจฺจนฺเต –
ภวิตุํ, อุพฺภวิตุํ, สมุพฺภวิตุํ, ปภวิตุํ, ปราภวิตุํ, อติภวิตุํ, สมฺภวิตุํ, วิภวิตุํ, โภตุํ, สมฺโภตุํ, วิโภตุํ, ปาตุภวิตุํ, ปาตุพฺภวิตุํ วา, ปาตุโภตุํ. อิมานิ อกมฺมกานิ ตุมนฺตปทานิ.
ปริโภตุํ ¶ ปริภวิตุํ, อภิโภตุํ อภิภวิตุํ, อธิโภตุํ อธิภวิตุํ, อติโภตุํ อติภวิตุํ, อนุโภตุํ อนุภวิตุํ, สมนุโภตุํ สมนุภวิตุํ, อภิสมฺโภตุํ อภิสมฺภวิตุํ. อิมานิ สกมฺมกานิ ตุมนฺตปทานิ, สพฺพาเนตานิ สุทฺธกตฺตริ ภวนฺติ.
‘‘ภาเวตุํ, ปภาเวตุํ, สมฺภาเวตุํ, วิภาเวตุํ, ปริภาเวตุํ’’อิจฺเจวมาทีนิ เหตุกตฺตริ ตุมนฺตปทานิ, สพฺพานิปิ เหตุกตฺตริ ตุมนฺตปทานิ สกมฺมกานิเยว ภวนฺติ. อุทฺเทโสยํ.
ตตฺร สมานตฺถปเทสุ เอกเมวาทิปทํ คเหตฺวา นิทฺเทโส กาตพฺโพ – ภวิตุนฺติ โหตุํ วิชฺชิตุํ ปฺายิตุํ สรูปํ ลภิตุํ. เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน เสสานมฺปิ ตุมนฺตานํ นิทฺเทโส วิตฺถาเรตพฺโพ, สพฺพานิ ตุมนฺตปทานิ จตุตฺถิยตฺเถ วตฺตนฺติ ‘‘ตฺวํ มม จิตฺตมฺาย, เนตฺตํ ยาจิตุมาคโต’’ติ เอตฺถ วิย. ยาจิตุนฺติ หิ ยาจนตฺถายาติ อตฺโถ. ตสฺมา ภวิตุนฺติอาทีนมฺปิ ‘‘ภวนตฺถายา’’ติ วา ‘‘ภวนตฺถ’’นฺติ วา ‘‘ภวนายา’’ติ วา อาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพ. อปิจ ‘‘เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต’’ติ เอตฺถ ‘‘ทฏฺุ’’นฺติ ปทสฺส ‘‘ทิสฺวา’’ติ อตฺถทสฺสนโต ยถารหํ ตุมนฺตานิ ตฺวาสทฺทนฺตปทตฺถวเสนปิ คเหตพฺพานิ. เอตานิ จ นิปาตปเทสุ สงฺคหํคจฺฉนฺติ. วุตฺตฺหิ นิรุตฺติปิฏเก นิปาตปทปริจฺเฉเท ‘‘ตุํ อิติ จตุตฺถิยา’’ติ. ตตฺรายมตฺโถ ‘‘ตุํ อิติ เอตทนฺโต นิปาโต จตุตฺถิยา อตฺเถ วตฺตตี’’ติ.
ตุมนฺตกถา สมตฺตา.
อิทานิ ¶ ตฺวาทิยนฺตปทานิ วุจฺจนฺเต –
ภวิตฺวา, ภวิตฺวาน, ภวิตุน, ภวิย, ภวิยาน. อุพฺภวิตฺวา, อุพฺภวิตฺวาน, อุพฺภวิตุน, อุพฺภวิย, อุพฺภวิยาน. เอส นโย ‘‘สมุพฺภวิตฺวา, ปราภวิตฺวา, สมฺภวิตฺวา, วิภวิตฺวา, ปาตุพฺภวิตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ. อิมานิ อกมฺมกานิ อุสฺสุกฺกนตฺถานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิ.
ภุตฺวา, ภุตฺวาน, ปริภวิตฺวา, ปริภวิตฺวาน, ปริภวิตุน, ปริภวิย, ปริภวิยาน, ปริภุยฺย. อภิภวิตฺวา, อภิภวิตฺวาน, อภิภวิตุน, อภิภวิย, อภิภวิยาน, อภิภุยฺย. เอส นโย ‘‘อธิภวิตฺวา, อติภวิตฺวา, อนุภวิตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ. อิทฺเจตฺถ นิทสฺสนํ. ‘‘ตมโวจ ราชา อนุภวิยาน ตมฺปิ, เอยฺยาสิ ขิปฺปํ อหมปิ ปูชํ กสฺส’’นฺติ. อนุภุตฺวา, อนุภุตฺวาน. อธิโภตฺวา, อธิโภตฺวาน.
‘‘สฏฺิ กปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
อฺเ เทเว อธิโภตฺวา, อิสฺสรํ การยิสฺสตี’’ติ
อิทเมตฺถ ปาฬินิทสฺสนํ, อิมานิ สกมฺมกานิ อุสฺสุกฺกนตฺถานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิ. อิมานิ จตฺตาริ สุทฺธกตฺตริเยว ภวนฺติ.
‘‘ภาเวตฺวา, ภาเวตฺวาน. ปภาเวตฺวา, ปภาเวตฺวาน. สมฺภาเวตฺวา, สมฺภาเวตฺวาน. วิภาเวตฺวา, วิภาเวตฺวาน. ปริภาเวตฺวา, ปริภาเวตฺวาน’’อิจฺเจวมาทีนิ สกมฺมกานิ อุสฺสุกฺกนตฺถานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิ เหตุกตฺตริเยว ภวนฺติ. อุทฺเทโสยํ.
ตตฺร สมานตฺถปเทสุ เอกเมวาทิปทํ คเหตฺวา นิทฺเทโส กาตพฺโพ – ภวิตฺวาติ หุตฺวา ปฺายิตฺวา สรูปํ ลภิตฺวา. เอวํ วุตฺตนยานุสาเรน เสสานมฺปิ ตฺวาทิยนฺตปทานํ นิทฺเทโส วิตฺถาเรตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส ¶ ภุตฺวาติ สมฺปตฺตึ อนุภุตฺวาติ สกมฺมกวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. ภุตฺวา อนุภุตฺวาติ อิเมสฺหิ สมานตฺถตํ สทฺธมฺมวิทู อิจฺฉนฺติ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
‘‘ภุตฺวา ภุตฺวาน’’อิจฺเจเต, ‘‘อนุภุตฺวา’’ติมสฺส หิ;
อตฺถํ สูเจนฺติ ‘‘หุตฺวา’’ติ, ปทสฺส ปน เนว เต.
เกจิ ‘‘ภูตฺวา’’ติ ทีฆตฺตํ, ตสฺส อิจฺฉนฺติ สาสเน;
ทีฆตา รสฺสตา เจว, ทฺวยมฺเปตํ ปทิสฺสติ.
สทฺทสตฺเถ จ ‘‘ภูตฺวา’’ติ, ทีฆตฺตสฺหิตํ ปทํ;
‘‘ภวิตฺวา’’ติ ปทสฺสตฺถํ, ทีเปติ น ตุ สาสเน.
‘‘หุตฺวา’’อิติ ปทํเยว, ทีเปติ ชินสาสเน;
‘‘ภวิตฺวา’’ติ ปทสฺสตฺถํ, นตฺถิ อฺตฺถ ตํ ปทํ.
อิจฺเจวํ สวิเสสนฺตุ, วจนํ สารทสฺสินา;
สาสเน สทฺทสตฺเถ จ, วิฺุนา เปกฺขิตพฺพกํ.
เอวํ อุสฺสุกฺกนตฺเถ ปวตฺตานิ ตฺวาทิยนฺตปทานิปิ นิทฺทิฏฺานิ, สพฺพาเนตานิ อวิภตฺติกานีติ คเหตพฺพานิ. นิรุตฺติปิฏเก หิ นิปาตปริจฺเฉเท อวิภตฺติกานิ กตฺวา ตฺวาทิยนฺตปทานิ วุตฺตานิ. สทฺทตฺถวิทูนํ ปน มเต ปมาทิวิภตฺติวเสน สวิภตฺติกานิ ภวนฺติ.
อิมสฺมิฺจ ปน ตฺวาทิยนฺตาธิกาเร อิทฺจุปลกฺขิตพฺพํ – ภุตฺวา คจฺฉติ, ภุตฺวา คโต, ภุตฺวา คมิสฺสสิ, กสิตฺวา วปติ. อุมงฺคา นิกฺขมิตฺวาน, เวเทโห นาวมารุหิ. ภุตฺวาน ภิกฺขุ ภิกฺขสฺสุ อิจฺจาที สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ปุพฺพกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยคา. ‘‘ภุตฺวา คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ภุตฺวา’’ติ อิทํ ปุพฺพกาลกฺริยาทีปกํ ปทํ. ‘‘คจฺฉตี’’ติ อิทํ ปน อุตฺตรกาลกฺริยาทีปกํ, สมานกตฺตุกานิ เจตานิ ปทานิ เอกกตฺตุกานํ กฺริยานํ วาจกตฺตา. ตถา เหตฺถ โย คมนกฺริยาย ¶ กตฺตา, โส เอว ภฺุชนกฺริยาย กตฺตุภูโต ทฏฺพฺโพ. อยํ นโย อฺตฺราปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
‘‘อนฺธการํ นิหนฺตฺวาน, อุทิโตยํ ทิวากโร;
วณฺณํ ปฺาวภาเสหิ, โอภาเสตฺวา สมุคฺคโต’’
อิจฺจาทีนิปิ ปน สมานกตฺตุกานํ สมานกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยคา. เอตฺถ หิ ‘‘นิหนฺตฺวานา’’ติ ปทํ สมานกาลกฺริยาทีปกํ ปทํ. ‘‘อุทิโต’’ติ อิทํ ปน อุตฺตรกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ น วตฺตพฺพํ สมานกาลกฺริยาย อิธาธิปฺเปตตฺตา. ตสฺมาเยว สมานกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ คเหตพฺพํ. อยํ นโย อฺตฺราปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
เกจิ ปน ‘‘มุขํ พฺยาทาย สยติ, อกฺขึ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสตี’’ติ อุทาหรนฺติ. อปเร ‘‘นิสชฺช อธีเต, ตฺวา กเถตี’’ติ. ตตฺถ พฺยาทานปริวตฺตนุตฺตรกาโล พฺยาทานูปสมลกฺขณํ ปสฺสนกฺริยาย ลกฺขิยติ. ‘‘นิสชฺช อธีเต, ตฺวา กเถตี’’ติ จ สมานกาลตายปิ อชฺเฌนกถเนหิ ปุพฺเพปิ นิสชฺชฏฺานานิ โหนฺตีติ สกฺกา ปุพฺพุตฺตรกาลตา สมฺภาเวตุํ, ตสฺมา ปุริมานิเยว อุทาหรณานิ ยุตฺตานิ. อุทยสมกาลเมว หิ ตนฺนิวตฺตนียนิวตฺตนนฺติ.
‘‘ทฺวารมาวริตฺวา ปวิสติ’’อิจฺจาทิ สมานกตฺตุกานํ อปรกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค. ยสฺมา ปเนตฺถ ปวิสนกฺริยา ปุริมา, อาวรณกฺริยา ปน ปจฺฉิมา, ตสฺมา ‘‘อาวริตฺวา’’ติ อิทํ อปรกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปวิสตี’’ติ อิทํ ปน ปุพฺพกาลกฺริยาทีปกํ ปทนฺติ. อยํ นโย ¶ อฺตฺราปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ. อปเร ‘‘ธ’นฺติ กจฺจ ปติโต ทณฺโฑ’’ติ อุทาหรณนฺติ. อภิฆาตภูตสมาโยเค ปน อภิฆาตชสทฺทสฺส สมานกาลตา เอตฺถ ลพฺภตีติ อิธาปิ ปุริมานิเยว อุทาหรณานิ ยุตฺตานีติ.
‘‘ปิสาจํ ทิสฺวา จสฺส ภยํ โหติ. ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา’’อิจฺจาทิ อสมาเน กตฺตริ ปโยโค. เอตฺถ หิ ปิสาจํ ทิสฺวา ปุริสสฺส ภยํ โหติ, ปฺาย ทิสฺวา อสฺส ปุคฺคลสฺส อาสวา ปริกฺขีณา. เอวํ สมานกตฺตุกตา ธาตูนํ น ลพฺภติ ทสฺสนกฺริยาย ปุริเสสุ ปวตฺตนโต, ภวนาทิกฺริยาย จ ภยาทีสุ ปวตฺตนโตติ ทฏฺพฺพํ. อยํ นโย อฺตฺราปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ.
อิทมฺปิ ปเนตฺถ อุปลกฺขิตพฺพํ ‘‘อปฺปตฺวา นทึ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’’อิจฺจาทิ ปราปรโยโค. ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหติ, ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ ชายเต, ‘ธ’นฺติ กตฺวา ทณฺโฑ ปติโต’’อิจฺจาทิ ลกฺขณเหตุอาทิปฺปโยโค. ‘‘นฺหตฺวา คมนํ, ภุตฺวา สยนํ. อุปาทาย รูป’’มิจฺจาปิ พฺยตฺตเยน สทฺทสิทฺธิปฺปโยโคติ.
อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ปุพฺพกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, สมานกตฺตุกานํ สมานกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, สมานกตฺตุกานํ อปรกาเล ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, อสมานกตฺตุกานํ ตฺวาทิสทฺทปฺปโยโค, ปราปรโยโค ¶ , ลกฺขณเหตุอาทิปฺปโยโค, พฺยตฺตเยน สทฺทสิทฺธิปฺปโยโคติ สตฺตธา ตฺวาทิยนฺตานํ ปทานํ ปโยโค เวทิตพฺโพ.
ยทิ เอวํ กสฺมา กจฺจายเน ‘‘ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา’’ติ ปุพฺพกาเลเยว เอกกตฺตุกคฺคหณํ กตนฺติ? เยตุยฺเยน ตฺวาทิยนฺตานํ ปทานํ ปุริมกาลกฺริยาทีปนโต. กจฺจายเน หิ เยภุยฺเยน ปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘ปุพฺพกาเลกกตฺตุกาน’’นฺติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ‘‘อิติ กตฺวา’’ติอาทีนํ ปทานํ เหตุอตฺถวเสนปิ ปุพฺพาจริเยหิ อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตสฺมา ‘‘ภวิตฺวา’’ติอาทีนํ ภูธาตุมยานํ ตฺวาทิสทฺทนฺตานํ ปทานํ อฺเสฺจ ‘‘ปจิตฺวา’’ติอาทีนํ ยถาปโยคํ ‘‘ภวนเหตุ ปจนเหตู’’ติอาทินา เหตุอตฺโถปิ คเหตพฺโพ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
เหตุตฺเถปิ ยโต โหนฺติ, สทฺทา อุสฺสุกฺกนตฺถกา;
ตสฺมา เหตุวเสนาปิ, วเทยฺยตฺถํ วิจกฺขโณ.
‘‘อิติ กตฺวา’’ติ สทฺทสฺส, อตฺถสํวณฺณนาสุ หิ;
‘‘อิติ กรณเหตู’’ติ, อตฺโถ ธีเรหิ คยฺหติ.
‘‘คจฺฉามิ ทานิ นิพฺพานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ’’;
อิติ ปาเปิ เหตุตฺโถ, คยฺหเต ปุพฺพวิฺุภิ.
‘‘ยสฺมึ นิพฺพาเน คมน-เหตู’’ติ หิ กถียเต;
เหตุตฺเถวํ ยถาโยค-มฺตฺราปิ อยํ นโย.
เอวํ ภูตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร จ ตุมนฺตปทฺจ ตฺวาทิยนฺตปทฺจาติ อตฺถตฺติกํ วิภตฺตํ.
โย ¶ อิมมตฺถติกํ สุวิภตฺตํ,
กณฺณรสายนมาคมิกานํ;
ธารยเต ส ภเว คตกงฺขา,
ปาวจนมฺหิ คเต สุขุมตฺเถ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
อตฺถตฺติกวิภาโค นาม
จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.
เอวํ นานปฺปการโต ภูธาตุรูปานิ ทสฺสิตานิ.
ปทมาลา นิฏฺิตา.