📜
๒. ภวติกฺริยาปทมาลาวิภาค
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, โสตูนํ มติวฑฺฒนํ;
กฺริยาปทกฺกมํ นาม, วิภตฺตาทีนิ ทีปยํ.
ตตฺร อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตสูจิกา ตฺยาทโย วิภตฺติโย, ตา อฏฺวิธา วตฺตมานาปฺจมีสตฺตมีปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตี กาลาติปตฺติวเสน.
ตตฺถติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห อิจฺเจตา วตฺตมานาวิภตฺติโย นาม.
ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สุ วฺโห, เอ อามเส อิจฺเจตา ปฺจมีวิภตฺติโย นาม.
เอยฺย ¶ เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห อิจฺเจตา สตฺตมีวิภตฺติโย นาม.
อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ วฺโห, อึ มฺเห อิจฺเจตา ปโรกฺขาวิภตฺติโย นาม.
อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส อิจฺเจตา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติโย นาม.
อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเห อิจฺเจตา อชฺชตนีวิภตฺติโย นาม.
สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห อิจฺเจตา ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติโย นาม.
สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึ สฺสามฺหเส อิจฺเจตา กาลาติปตฺติวิภตฺติโย นาม.
สพฺพาสเมตาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทานิ นาม. ยานิ ยานิ ปน ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทานิ นาม. ตตฺถ ปรสฺสปทานิ วตฺตมานา ฉ, ปฺจมิโย ฉ, สตฺตมิโย ฉ, ปโรกฺขา ฉ, หิยฺยตฺตนิโย ฉ, อชฺชตนิโย ฉ, ภวิสฺสนฺติโย ฉ, กาลาติปตฺติโย ฉาติ อฏฺจตฺตาลีสวิธานิ โหนฺติ, ตถา อิตรานิ, สพฺพานิ ตานิ ปิณฺฑิตานิ ฉนฺนวุติวิธานิ.
ปรสฺสปทานมตฺตโนปทานฺจ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา นาม. เต วตฺตมานาทีสุ จตฺตาโร จตฺตาโร, อฏฺนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน ทฺวตฺตึส, ปิณฺฑิตานิ ปริมาณาเนว.
ทฺวีสุ ¶ ทฺวีสุ ปเทสุ ปมํ ปมํ เอกวจนํ, ทุติยํ ทุติยํ พหุวจนํ.
ตตฺร วตฺตมานวิภตฺตีนนฺติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม อิจฺเจตานิ ปรสฺสปทานิ. เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห อิจฺเจตานิ อตฺตโนปทานิ. ปรสฺสปทตฺตโนปเทสุปิติ อนฺติ อิติ ปมปุริสา, สิถ อิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ ม อิติ อุตฺตมปุริสา, เต อนฺเต อิติ ปมปุริสา, เส วฺเห อิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเห อิติ อุตฺตมปุริสา.
ปมมชฺฌิมุตฺตมปุริเสสุปิ ติ-อิติ เอกวจนํ, อนฺติ-อิติ พหุวจนนฺติ เอวํ เอกวจนพหุวจนานิ กมโต เยฺยานิ. เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปรสฺสปทตฺตโนปทปมมชฺฌิมุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนานิ เยฺยานิ.
ตตฺถ วิภตฺตีติ เกนฏฺเน วิภตฺติ? กาลาทิวเสน ธาตฺวตฺถํ วิภชตีติ วิภตฺติ, สฺยาทีหิ นามิกวิภตฺตีหิ สห สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน สกตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ วิภชตีติ วิภตฺติ, กมฺมาทโย วา การเก เอกวจนพหุวจนวเสน วิภชตีติ วิภตฺติ, วิภชิตพฺพา าเณนาติปิ วิภตฺติ, วิภชนฺติ อตฺเถ เอตายาติปิ วิภตฺติ, อถ วา สติปิ ชินสาสเน อวิภตฺติกนิทฺเทเส สพฺเพน สพฺพํ วิภตฺตีหิ วินา อตฺถสฺสา’นิทฺทิสิตพฺพโต วิเสเสน วิวิเธน วา อากาเรน ภชนฺติ เสวนฺติ นํ ปณฺฑิตาติปิ วิภตฺติ. ตตฺถ อวิภตฺติกนิทฺเทสลกฺขณํ วทาม สห ปโยคนิทสฺสนาทีหิ.
อวิภตฺติกนิทฺเทโส, นามิเกสุปลพฺภติ;
นาขฺยาเตสูติ วิฺเยฺย-มิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
นิคฺโรโธว มหารุกฺโข, เถร วาทานมุตฺตโม;
อนูนํ อนธิกฺจ, เกวลํ ชินสาสนํ.
ตตฺร ¶ เถร-อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส, เถรานํ อยนฺติ เถโร. โก โส? วาโท. เถรวาโท อฺเสํ วาทานํ อุตฺตโมติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
‘‘กาโย เต สพฺพ โสวณฺโณ’’, อิจฺจาทิมฺหิปิ นามิเก;
อวิภตฺติกนิทฺเทโส, คเหตพฺโพ นยฺุนา.
อวิภตฺติกนิทฺเทโส, นนฺวาขฺยาเตปิ ทิสฺสติ;
‘‘โภ ขาท ปิว’’อิจฺจตฺร, วเท โย โกจิ โจทโก.
ยทิ เอวํ มเตนสฺส, ภเวยฺย อวิภตฺติกํ;
‘‘ภิกฺขุ, โภ ปุริสิ’’จฺจาทิ, ปทมฺปิ, น หิทํ ตถา.
‘‘ภิกฺขุ, โภ ปุริสิ’’จฺจาทิ, สิ ค โลเปน วุจฺจติ;
ตถา ‘‘ขาทา’’ติอาทีนิ, หิ โลเปน ปวุจฺจเร.
เอวํ อวิภตฺติกนิทฺเทโส อาขฺยาเตสุ น ลพฺภติ, นาเมสุเยว ลพฺภติ. ตตฺราปิ ‘‘อฏฺ จ ปุคฺคล ธมฺมทสา เต’’ติ เอตฺถ ฉนฺทวเสน ปุคฺคล อิติ รสฺสกรณํ ทฏฺพฺพํ, น ‘‘กกุสนฺธ โกณาคมโน จ กสฺสโป’’ติ เอตฺถ กกุสนฺธ อิติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส วิย อวิภตฺติกนิทฺเทโส ทฏฺพฺโพ. ‘‘ภิกฺขุ นิสินฺเน มาตุคาโม อุปนิสินฺโน วา โหติ อุปนิปนฺโน วา’’ติ เอตฺถ ปน ภิกฺขูติ อิทํ ภิกฺขุมฺหีติ วตฺตพฺพตฺถตฺตา ภุมฺเม ปจฺจตฺตนฺติปิ อทิฏฺวิภตฺติกนิทฺเทโสติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. ตตฺถ ปน ฉนฺทวเสน กตรสฺสตฺตา ตานิ ปทานิ อวิภตฺติกนิทฺเทสปกฺขมฺปิ ภชนฺตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ.
ตตฺถ ปรสฺสปทานีติ ปรสฺส อตฺถภูตานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ. เอตฺถุตฺตมปุริเสสุ อตฺตโน อตฺเถสุปิ อตฺตโนปทโวหาโร น กริยติ.
กิฺจาปิ ¶ อตฺตโน อตฺถา, ปุริสา อุตฺตมวฺหยา;
ตถาปิ อิตเรสาน-มุสฺสนฺนตฺตาว ตพฺพสา;
ตพฺโพหาโร อิเมสานํ, โปราเณหิ นิโรปิโต.
อตฺตโนปทานีติ อตฺตโน อตฺถภูตานิ ปทานิ อตฺตโนปทานิ. เอตฺถ ปน ปมมชฺฌิมปุริเสสุ ปรสฺสตฺเถสุปิ ปรสฺสปทโวหาโร น กริยติ.
ปมมชฺฌิมา เจเต, ปรสฺสตฺถา ตถาปิ จ;
อิตเรสํ นิรูฬฺหตฺตา, ตพฺโพหารสฺส สจฺจโต.
อิมสฺส ปนิเมสานํ, ปุพฺพโวหารตาย จ;
ตถา สงฺกรโทสสฺส, หรณตฺถาย โส อยํ;
อตฺตโนปทโวหาโร, เอสมาโรปิโต ธุวํ.
ปรสฺสปทสฺาทิ-สฺาโย พหุกา อิธ;
โปราเณหิ กตตฺตาตา, สฺา โปราณิกา มตา.
ตสฺมา อิธ ปมปุริสาทีนํ ติณฺณํ ปุริสานํ วจนตฺถํ น ปริเยสาม. รูฬฺหิยา หิ โปราเณหิ ตฺยาทีนํ ปุริสสฺา วิหิตา.
เอกวจนพหุวจเนสุ ปน เอกสฺสตฺถสฺส วจนํ เอกวจนํ. พหูนมตฺถานํ วจนํ พหุวจนํ. อถ วา พหุตฺเตปิ สติ สมุทายวเสน ชาติวเสน วา จิตฺเตน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอกีกตสฺสตฺถสฺส เอกสฺส วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ, พหุตฺเต นิสฺสิตสฺส นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตสฺส นิสฺสยวเสน เอกสฺส วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ, เอกตฺตลกฺขเณน พวฺหตฺถานํ เอกวจนํ วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ. อพหุตฺเตปิ สติ อตฺตครุการาปริจฺเฉทมาติกานุสนฺธินยปุจฺฉาสภาคปุถุจิตฺต- สมาโยคปุถุอารมฺมณวเสน เอกตฺถสฺส พหูนํ วิย วจนํ พหุวจนํ, ตถา เย เย พหโว ตนฺนิวาสตํปุตฺตสงฺขาตสฺเสกสฺสตฺถสฺส รูฬฺหีวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส อฺเนตฺเถน เอกาภิธานวเสน พหูนํ ¶ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส นิสฺสิตวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส อารมฺมณเภทกิจฺจเภทวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ. เอวมิเมหิ อากาเรหิ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ, เอกมฺหิ วิย จ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ, พหุมฺหิ วิย จ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ปุถุวจนํ, อเนกวจนนฺติ จ อิมสฺเสว นามํ.
วจเนสุ อยํ อตฺโถ, นามาขฺยาตวิภตฺตินํ;
วเสน อธิคนฺตพฺโพ, สาสนตฺถคเวสินา.
ตสฺมา ตทตฺถวิฺาปนตฺถํ อิธ นามิกปโยเคหิ สเหวาขฺยาตปโยเค ปวกฺขาม – ‘‘ราชา อาคจฺฉติ, สหาโย เม อาคจฺฉติ, เอกํ จิตฺต’’ มิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส เอกวจนปโยคา. ‘‘ราชาโน อาคจฺฉนฺติ, สหายา เม อาคจฺฉนฺติ, น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, ทฺเว ตีณิ’’ อิจฺเจวมาทโย พวฺหตฺถานํ พหุวจนปโยคา.
‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, พหุชฺชโน ปสนฺโนสิ, สพฺโพ ตํ ชโน โอชินายตุ, อิตฺถิคุมฺพสฺส ปวรา, พุทฺธสฺสาหํ วตฺถยุคํ อทาสึ, ทฺวยํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, เปมํ มหนฺตํ รตนตฺตยสฺส, กเร ปสาทฺจ นโร อวสฺสํ, ภิกฺขุสงฺโฆ, พลกาโย, เทวนิกาโย, อริยคโณ’’- อิจฺเจวมาทโย, ‘‘ทฺวิกํ ติก’’มิจฺจาทโย จ สมุทายวเสน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคา.
กตฺถจิ ปน อีทิเสสุ าเนสุ พหุวจนปโยคาปิ ทิสฺสนฺติ. ตถา หิ ‘‘ปูชิตา าติสงฺเฆหิ, เทวกายา สมาคตา, สพฺเพเต เทวนิกายา, ทฺเว เทวสงฺฆา, ตีณิ ¶ ทุกานิ, จตฺตาริ นวกานิ’’ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาปิ ทิสฺสนฺติ. อิเม เอกวจนวเสน วตฺตพฺพสฺส สมุทายสฺส พหุสมุทายวเสน พหุวจนปโยคาติ คเหตพฺพา, สงฺคยฺหมานา จ พวฺหตฺถพหุวจเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ วิสุํเยว วา, ตสฺมา พหุสมุทายาเปกฺขพหุวจนนฺติ เอเตสํ นามํ เวทิตพฺพํ.
‘‘ปาณํ น หเน, สสฺโส สมฺปชฺชติ’’ อิจฺเจวมาทโย ชาติวเสน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคา, ตพฺภาวสามฺเน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
‘‘นาคํ รฏฺสฺส ปูชิตํ, สาวตฺถี สทฺธา อโหสิ ปสนฺนา’’ อิจฺเจวมาทโย นิสฺสยวเสน ปวตฺตานํ นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตานเมกวจนปโยคา.
‘‘ติลกฺขณํ, กุสลากุสลํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ธมฺมวินโย, จิตฺตเสโน จ คนฺธพฺโพ, นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกตฺตลกฺขเณ พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคา.
‘‘เอวํ มยํ คณฺหาม, อมฺหากํ ปกติ, ปธานนฺติ โข เมฆิย วทมานํ กินฺติ วเทยฺยาม’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อตฺตวเสน พหุวจนปโยคา.
‘‘เต มนุสฺสา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ ‘ภฺุชถ ภนฺเต’ติ, อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อพฺภาคตานา’สนกํ อทาสึ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ครุการวเสน พหุวจนปโยคา.
‘‘อปฺปจฺจยา ¶ ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อปริจฺเฉทวเสน พหุวจนปโยคา, อนิยมิตสงฺขาวเสน พหุวจนปโยคา วา.
เกจิ ปน ‘‘เทสนาโสตปาตวเสน พหุวจนปโยคา’’ติปิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ ตถาคโต สติสมฺปชฺรหิโต ธมฺมํ เทเสติ, ยุตฺติ จ น ทิสฺสติ ‘‘มาติกายํ ปุจฺฉายํ วิสฺสชฺชเน จาติ ตีสุปิ าเนสุ อปฺปจฺจยาทิธมฺเม เทเสนฺโต สตฺถา ปุนปฺปุนํ พหุวจนวเสน เทสนาโสเต ปติตฺวา ธมฺมํ เทเสตี’’ติ.
‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส มาติกานุสนฺธินเยน พหุวจนปโยคา.
‘‘อิเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ปุจฺฉานุสนฺธินเยน พหุวจนปโยคา.
‘‘กตเม ธมฺมา โน ปรามาสา, เต ธมฺเม เปตฺวา อวเสสา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ปุจฺฉาสภาเคน พหุวจนปโยคา.
‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อฺเว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตี’’ติ อยเมกสฺสตฺถสฺส ปุถุจิตฺตสมาโยคปุถุอารมฺมณวเสน พหุวจนปโยโค.
‘‘เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ มหาวเน,
สนฺติ ¶ ปุตฺตา วิเทหานํ, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
เต รชฺชํ การยิสฺสนฺติ, มิถิลายํ ปชาปติ’’ –
อิจฺเจวมาทโย สทฺทา เย เย พหโว, ตนฺนิวาสตํปุตฺตสงฺขาตสฺเสกตฺถสฺส รูฬฺหีวเสน พหุวจนปโยคา.
‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อามนฺเตสิ ‘คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา กีฏาคิรึ คนฺตฺวา อสฺสชิปุนพฺพสุกานํ ภิกฺขูนํ กีฏาคิริสฺมา ปพฺพาชนียกมฺมํ กโรถ, ตุมฺหากํ เอเต สทฺธิวิหาริโน’ติ’’, ‘‘กจฺจิ โว กุลปุตฺตา, เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อฺเนตฺเถน เอกาภิธานวเสน พหุวจนปโยคา.
‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺติ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส นิสฺสิตวเสน พหุวจนปโยคา.
‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ อยมารมฺมณเภเทน เอกสฺสตฺถสฺส พหุวจนปโยโค.
‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ อยํ ปน กิจฺจเภเทน เอกสฺสตฺถสฺส พหุวจนปโยโค.
ตตฺถ เอกตฺเถกวจนํ, สมุทายาเปกฺเขกวจนํ, ชาตฺยาเปกฺเขกวจนํ, ตนฺนิสฺสยาเปกฺเขกวจนํ, เอกตฺตลกฺขเณกวจนนฺติ ปฺจวิธํ เอกวจนํ ภวติ. เอตฺถ ปน ชาตฺยาเปกฺเขกวจนํ อตฺถโต สามฺาเปกฺเขกวจนเมวาติ ทฏฺพฺพํ.
พวฺหตฺถพหุวจนํ, พหุสมุทายาเปกฺขพหุวจนํ, อตฺตพหุวจนํ, ครุการพหุวจนํ, อปริจฺเฉทพหุวจนํ, มาติกานุสนฺธินยพหุวจนํ, ปุจฺฉานุสนฺธินยพหุวจนํ, ปุจฺฉาสภาคพหุวจนํ, ปุถุจิตฺตสมาโยคปุถุอารมฺมณพหุวจนํ, ตนฺนิวาสพหุวจนํ, ตํปุตฺตพหุวจนํ, เอกาภิธานพหุวจนํ, ตนฺนิสฺสิตาเปกฺขพหุวจนํ ¶ , อารมฺมณเภทพหุวจนํ, กิจฺจเภทพหุวจนนฺติ ปนฺนรสวิธํ พหุวจนํ ภวติ. อิจฺเจวํ วีสธา สพฺพานิ เอกวจนพหุวจนานิ สงฺคหิตานิ. อตฺริทํ ปาฬิววตฺถานํ –
เอกตฺเถ เทกวจน-ฺจิตรสฺมิตรมฺปิ จ;
สมุทายชาติเอกตฺต-ลกฺขเณกวโจปิ จ;
สาฏฺกเถ ปิฏกมฺหิ, ปาเ ปาเยน ทิสฺสเร.
ครุมฺหิ จตฺตเนกสฺมึ, พหุวจนกํ ปน;
ปาฬิยํ อปฺปกํ อฏฺ-กถาฏีกาสุ ตํ พหุํ.
ตถา หิ พหุกํ เทก-วจนํเยว ปาฬิยํ;
ครุมฺหิ จตฺตเนกสฺมึ, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ตว สาสนมาคมฺม, ปตฺโตมฺหิ อมตํ ปทํ’’.
อิจฺเจวมาทโย ปาา, พหุธา ชินสาสเน;
ทิสฺสนฺตีติ วิชาเนยฺย, วิทฺวา อกฺขรจินฺตโก.
สาติสยํ ครุการา-รหสฺสาปิ มเหสิโน;
เอกวจนโยเคน, นิทฺเทโส ทิสฺสเต ยโต.
ตโต โวหารกุสโล, กเรยฺยตฺถานุรูปโต;
เอกวจนโยคํ วา, อิตรํ วา สุเมธโส.
ปาเยน ตนฺนิวาสมฺหิ, พหุวจนกํ ิตํ;
ตํปุตฺเต อปฺปกํ ตนฺนิ-สฺสเยกวจนมฺปิ จ.
ปุถุจิตฺตาปริจฺเฉท-มาติกาสนฺธิอาทิสุ;
พหุวจนกฺจาปิ, อปฺปกนฺติ ปกาสเย.
เอกาภิธานโต กิจฺจา, ตถา โคจรโตปิ จ;
พหุวจนกํ ตนฺนิ-สฺสิตาเปกฺขฺจ อปฺปกํ.
อิจฺเจวํ ¶ สปฺปโยคํ ตุ, ตฺวาน วจนทฺวยํ;
กาตพฺโพ ปน โวหาโร, ยถาปาฬิ วิภาวินา.
อิทานิ กาลาทิวเสน อาขฺยาตปฺปวตฺตึ ทีปยิสฺสาม – กาลการกปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณํ อาขฺยาติกํ. ตตฺร กาลนฺติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ตโย กาลา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสน ปน ฉ, เต เอเกกา ติปุริสกา.
วุตฺตปฺปการกาเลสุ, ยทิทํ วตฺตเต ยโต;
อาขฺยาติกํ ตโต ตสฺส, กาลทีปนตา มตา.
การกนฺติ กมฺมกตฺตุภาวา. เต หิ อุปจารมุขฺยสภาววเสน กโรนฺติ กรณนฺติ จ ‘‘การกา’’ติ วุจฺจนฺติ. เตว ยถากฺกมํ กฺริยานิมิตฺต ตํสาธก ตํสภาวาติ เวทิตพฺพา.
กมฺมํ กตฺตา จ ภาโว จ, อิจฺเจวํ การกา ติธา;
วิภตฺติปจฺจยา เอตฺถ, วุตฺตา นาฺตฺร สจฺจโต.
‘‘ปริภวิยฺยติ’’จฺจาที, กมฺเม สิชฺฌนฺติ การเก;
‘‘สมฺภวตี’’ติอาทีนิ, สิชฺฌเร กตฺตุการเก.
‘‘วิภวิยฺยติ’’อิจฺจาที, ภาเว สิชฺฌนฺติ การเก;
ติวิเธสฺเววเมเตสุ, วิภตฺติปจฺจยา มตา.
การกตฺตยมุตฺตํ ยํ, อาขฺยาตํ นตฺถิ สพฺพโส;
ตสฺมา ตทฺทีปนตฺตมฺปิ, ตสฺสาขฺยาตสฺส ภาสิตํ.
การกตฺตํ ตุ ภาวสฺส, สเจปิ น สมีริตํ;
การกลกฺขเณ เตน, ภาเวน จ อวตฺถุนา.
กฺริยานิปฺผตฺติ ¶ นตฺถีติ, ยุตฺติโตปิ จ นตฺถิ ตํ;
ตถาปาขฺยาติเก ตสฺส, ตพฺโพหาโร นิรุตฺติยํ;
ปติฏฺิตนโยวาติ, มนฺตฺวา อมฺเหหิ ภาสิโต.
ปุริโสติ เอกวจนพหุวจนกา ปมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา. ตตฺถ ปมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ตุมฺหา’มฺหสทฺทวชฺชิเต ปจฺจตฺตวจนภูเต นามมฺหิ ‘‘อภินีหาโร สมิชฺฌติ, โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุาณ’’นฺติอาทีสุ วิย ปยุชฺชมาเนปิ, ตฏฺานิยตฺเต สติ ‘‘ภาสติ วา กโรติ วา, ปีฬิยกฺโขติ มํ วิทู, วุจฺจตีติ วจน’’นฺติอาทีสุ วิย อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติ. กตฺถจิ ปน ปาฬิปฺปเทเส นามสฺส อปฺปยุตฺตตฺตา ปมปุริสปโยคตฺโถ ทุรนุโพโธ ภวติ, ยถา ‘‘ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, ตตฺถ อสฺสาสยนฺตุ ม’’นฺติ. ตถา หิ เอตฺถ ‘‘ปาทา’’ติ ปาเสโส, ตสฺมึ ทุกฺขสาสนาโรจเน วตฺตุํ อวิสหนวเสน กิลมนฺตํ มํ เทวสฺส อุโภ ปาทา อสฺสาเสนฺตุ, วิสฺสฏฺโ กเถหีติ มํ วทถาติ อธิปฺปาโย จ ภวติ.
อธิปฺปาโย สุทุพฺโพโธ, ยสฺมา วิชฺชติ ปาฬิยํ;
ตสฺมา อุปฏฺหํ คณฺเห, ครุํ ครุมตํ วิทู.
ตตฺริมานิ ภูธาตาธิการตฺตา ภูธาตุวเสน นิทสฺสนปทานิ. โส ปริภวติ, เต ปริภวนฺติ, ปริภวติ, ปริภวนฺติ. สปตฺโต อภิภวิยเต, สพฺพา วิตฺยา’นุภูยเต, อภิภวิยเต, อนุภูยเตติ. ยตฺถ สติปิ นามสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, ตตฺถ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฏิจฺจ ปมปุริสาทโย ตโย ลพฺภนฺติ. ตํ ¶ ยถา? ปริภวิยฺยเต ปุริโส เทวทตฺเตน, ปริภวิยฺยเส ตฺวํ เทวทตฺเตน, ปริภวิยฺยมฺเห มยํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ. เอตฺถ ปนิทํ วจนํ น วตฺตพฺพํ ‘‘นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสิน’นฺติอาทีสุ สติปิ นามสฺส กมฺมวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภตีติ ปมปุริสุปฺปตฺติ น สิยา’’ติ. กสฺมาติ เจ? ‘‘นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสิน’’นฺติอาทีสุ ‘‘ชนา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพสฺส สาธกวาจกสฺส นามสฺส สทฺธิมาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เอวมุตฺตรตฺราปิ นโย.
มชฺฌิมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ปจฺจตฺตวจนภูเต ตุมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ, ตฏฺานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติ. ตฺวํ อติภวสิ, ตุมฺเห อติภวถ, อติภวสิ, อติภวถ. ตฺวํ ปริภวิยเส เทวทตฺเตน, ตุมฺเห ปริภวิยวฺเห. ยตฺถ สติปิ ตุมฺหสทฺทสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, น ตตฺถ มชฺฌิมปุริโส โหติ. อิตเร ปน ทฺเว โหนฺติ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฏิจฺจ. ตํ ยถา? ตยา อภิภวิยเต สปตฺโต, ตยา อภิภวิเย อหํ.
อุตฺตมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ปจฺจตฺตวจนภูเต อมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ, ตฏฺานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติ. อหํ ปริภวามิ, มยํ ปริภวาม, ปริภวามิ, ปริภวาม. อหํ ปริภวิยฺยามิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มยํ ปริภวิยฺยาม, ปริภวิยฺยามิ, ปริภวิยฺยาม. ยตฺถ สติปิ อมฺหสทฺทสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, น ตตฺถ ¶ อุตฺตมปุริโส โหติ. อิตเร ปน ทฺเว โหนฺติ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฏิจฺจ. ตํ ยถา? มยา อนุภวิยเต สมฺปตฺติ, มยา อภิภวิยเส ตฺวํ. เอวํ ยตฺถ ยตฺถ สาธกวาจกานํ วา กมฺมวาจกานํ วา นามาทีนํ ปจฺจตฺตวจนภูตานํ อาขฺยาตปเทหิ ตุลฺยาธิกรณตฺเต ลทฺเธ ตตฺถ ตตฺถ ปมปุริสาทโย ลพฺภนฺติ, ตสฺมา นามาทีนํ ปจฺจตฺตวจนภูตานํ ตุลฺยาธิกรณภาโวเยว ปมปุริสาทีนมุปฺปตฺติยา การณํ.
ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปุริสานเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ. เอตฺถ เอกาภิธานํ นาม เอกโต อภิธานํ เอกกาลาภิธานฺจ. ตฺจ โข จสทฺทปโยเคเยว, อจสทฺทปโยเค ภินฺนกาลาภิธาเน ตคฺคหณาภาวโต. ‘‘ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถ, มยมตฺถกุสลา ภวาม’’ อิจฺเจวมาทโย ตปฺปโยคา. ตตฺถ ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถ – อิจฺเจตสฺมึ โวหาเร ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถา’’ติ เอวํ ทฺวินฺนเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ. ‘‘มยมตฺถกุสลา ภวาม’’ อิจฺเจตสฺมึ ปน ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา ‘‘ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา เอวมฺปิ ทฺวินฺนเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ. ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, เต จ อตฺถกุสลา ภวนฺติ, ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, ตุมฺเห จ อตฺถกุสลา ภวถ, อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา เอวํ ติณฺณเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ.
อปโรปิ ¶ อตฺถนโย วุจฺจติ – ‘‘ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถา’’ติ วา ‘‘อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา อิมินา นเยน อเนกปฺปเภโท อตฺถนโย. เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปฺจมีสตฺตมิยาทีสุ ปโรปุริโส คเหตพฺโพ. สพฺเพสุ จ กฺริยาปเทสุ พวฺหตฺถวาจเกสุ พหุวจนนฺเตสุ, น ปน พหุวจนนฺเตสุปิ เอกสฺสตฺตโน วาจเกสุ ครุกาตพฺพสฺเสกสฺสตฺถสฺส วาจเกสุ จ กฺริยาปเทสุ. เอตฺถ โจทนาสนฺทีปนิโย อิมา คาถา –
‘‘ตฺวฺจ ภวสิ โส จาปิ, ภวติ’’จฺจาทิภาสเน;
‘‘ตุมฺเห ภวถ’’ อิจฺจาทิ, ปโรโปโส กถํ สิยา?;
‘‘อหํ ภวามิ โส จาปิ, ภวติ’’จฺจาทิภาสเน;
‘‘มยํ ภวาม’’อิจฺจาทิ, อุตฺตโม จ กถํ สิยา?;
เอตฺถ จ วุจฺจเต –
ปจฺฉา วุตฺโต ปโร นาม, สฺาย ปฏิปาฏิยา;
เอวํ ปน คเหตพฺโพ, ปโรปุริสนามโก.
ปมมฺหา ปโร นาม, มชฺฌิโม อุตฺตโมปิ จ;
มชฺฌิมมฺหา ปโร นาม, อุตฺตโม ปุริโส รุโต.
เอวํ ตุ คหณฺเหตฺถ, โวหารสฺสานุโลมกํ;
โทโส ตทนุโลมมฺหิ, คหณสฺมึ น วิชฺชติ.
‘‘ตฺวฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ, เอโส จาปิ มหามิโค’’;
อิติ ปาโ ยโต ทิฏฺโ, ตสฺมา เอวํ วเทมเส.
‘‘ตุมฺเห ทฺเว สุขิตา โหถ’’, อิจฺจตฺโถ ตตฺถ ทิสฺสติ;
เอวํปฺยยํ นโย วุตฺโต, อตฺตโนมติยา มม.
อตฺตโนมติ ¶ กิฺจาปิ, กถิตา สพฺพทุพฺพลา;
ตถาปิ นยมาทาย, กถิตตฺตา อโกปิยา.
‘‘ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺตํ, รฏฺา ปพฺพาชยิตฺถ มํ;
ตฺวฺจ ชานปทา เจว, เนคมา จ สมาคตา’’.
‘‘อหฺจ มทฺทิเทวี จ, ชาลีกณฺหาชินา จุโภ;
อฺมฺํ โสกนุทา, วสาม อสฺสเม ตทา’’.
เอตา คาถาปิ เอตสฺส, อตฺถสฺส ปน สาธิกา;
ตาสุ วุตฺตนเยเนว, อตฺโถ สุปากโฏ สิยา;
เอวํ วิฺูหิ วิฺเยฺยํ, พหุนา ภาสิเตน กึ.
อากาเรน มนาเปน, กถเน เยน เกนจิ;
น วิรุชฺฌติ เจ อตฺโถ, ตํ ปมาณํ สุธีมตํ.
ปุริสตฺตยโต เอโส, ปโรปุริสนามโก;
นุปลพฺภติ ปจฺเจกํ, ตทนฺโตคธโตว ยํ.
ปาฏวตฺถาย โสตูนํ, โวหารตฺเถสุ สพฺพโส;
วิสุํ อลพฺภมาโนปิ, ลพฺภมาโนว อุทฺธโฏ.
สงฺเขปโตเปตฺถ ปุริสปฺปวตฺติ เอวํ อุปลกฺขิตพฺพา ‘‘อมฺหวจนตฺเถ อุตฺตโม, ตุมฺหวจนตฺเถ มชฺฌิโม, อฺเสํ วจนตฺเถ ปโม’’ติ.
ตฺยาทีนํ ปุริสสฺา, ยสฺมา วุตฺตา ตโต อิทํ;
ตพฺพนฺตาขฺยาติกํ เยฺยํ, ปุริสปริทีปกํ.
เอวํ สพฺพถาปิ อาขฺยาติกสฺส กาลการกปุริสปริทีปนตา วุตฺตา.
กฺริยาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กถํ อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตา เวทิตพฺพา?
ลกฺขิยติ ¶ กฺริยาเยตํ, กฺริยา วา อสฺส ลกฺขณํ;
กฺริยาลกฺขณตา เอวํ, เวทิตพฺพา ตถา หิ จ.
‘‘คจฺฉติ’’จฺจาทิกํ สุตฺวา, กฺริยาสนฺทีปนํ ปทํ;
‘‘อาขฺยาติก’’นฺติ ธีเรหิ, อาขฺยาตฺูหิ สฺิตํ.
ลกฺขณํ โหติ นามสฺส, ยถา สตฺวาภิธานตา;
กฺริยาภิธานตา เอวํ, อาขฺยาตสฺเสว ลกฺขณํ.
อตฺถโต ปน เอตสฺส, กฺริยาวาจกตา อิธ;
ลกฺขณํ อิติ วิฺเยฺยํ, ลกฺขณฺูหิ ลกฺขิตํ.
‘‘กึ กโรสี’’ติ ปุฏฺสฺส, ‘‘ปจามิ’’จฺจาทินา ‘‘อหํ’’;
ปฏิวาจาย ทาเนน, กฺริยาวาจกตา มตา.
เอวมาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตา เวทิตพฺพา;
อิทานิ กาเลสุ วิภตฺติปฺปวตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา –
ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กาลสฺมึ, วตฺตมานา ปวตฺตติ;
อาสิฏฺาณาปนตฺเถสุ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ ปฺจมี.
ปจฺจุปฺปนฺเน ปริกปฺปา-นุมตฺยตฺเถสุ สตฺตมี;
อปฺปจฺจกฺเข อตีตมฺหิ, ปโรกฺขา สมฺปวตฺตติ.
หิยฺโย ปภุติ กาลสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;
ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข, หิยฺยตฺตนี นิรุตฺติตา.
อชฺชปฺปภุติ กาลสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;
ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข, สมีเปชฺชตนวฺหยา.
อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, กาลสฺมึ สมฺปวตฺตติ;
กฺริยาติปนฺนมตฺตมฺหิ, ตีเต กาลาติปตฺติกา;
อนาคเตปิ โหตีติ, นิรุตฺตฺูหิ ภาสิตา.
เอวํ กาเลสุ วิภตฺติปฺปวตฺตึ ตฺวา เย เต สุตฺตนฺเตสุ วิจิตฺตา สุวิสทวิปุลติขิณพุทฺธิวิสยภูตา ปโยคา ทิสฺสนฺติ, เตสุ ปาฏวมิจฺฉนฺเตหิ ตฺยาทิกฺกเมน วุจฺจมานา กฺริยาปทมาลา ¶ สลฺลกฺขิตพฺพา – ภวติ, ภวนฺติ. ภวสิ, ภวถ. ภวามิ, ภวาม. ภวเต, ภวนฺเต. ภวเส, ภววฺเห. ภเว, ภวามฺเห. อยํ อฺโยคาทิรหิตา กฺริยาปทมาลา.
ทิสฺสนฺติ จ สุตฺตนฺเตสุ อตฺถสมฺภเวปิ อฺโยคาทิรหิตานิ กฺริยาปทานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ. ยํ มํ ภณสิ สารถิ. อฺํ เสปณฺณิ คจฺฉามิ’’ อิจฺเจวมาทีนิ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปนิยา กฺริยาปทมาลา.
เอตฺถ ติวิโธ กฺริยาปเทสุ โยโค ตโยโค, มโยโค, อฺโยโค จ. ตตฺถ มชฺฌิมปุริสา ตโยควเสน คเหตพฺพา, อุตฺตมปุริสา มโยควเสน. ปมปุริสา อฺโยควเสน. ตฺยาทีนเมตฺถ ปฏิปาฏิยา อยํ อนุคีติ –
อฺโยเคน ปมา, ตโยเคน ตุ มชฺฌิมา;
มโยเคนุตฺตมา โหนฺติ, คเหตพฺพา วิภาวินา.
โสตูนํ ปโยเคสุ โกสลฺลตฺถํ อฺโยคาทิสหิตมปรมฺปิ กฺริยาปทมาลํ วทาม – โส ภวติ, เต ภวนฺติ. ตฺวํ ภวสิ, ตุมฺเห ภวถ. อหํ ภวามิ, มยํ ภวาม. โส ภวเต, เต ภวนฺเต. ตฺวํ ภวเส, ตุมฺเห ภววฺเห. อหํ ภเว, มยํ ภวามฺเห. อยํ อฺโยคาทิสหิตา กฺริยาปทมาลา.
ทิสฺสนฺติ จ สุตฺตนฺเตสุ อฺโยคาทิสหิตานิปิ กฺริยาปทานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘ยํปายํ เทว กุมาโร สุปฺปติฏฺิตปาโท, อิทมฺปิมสฺส มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติ, ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติ. โย ทนฺธกาเล ตรติ ¶ , ตรณีเย จ ทนฺธติ, ตฺวํสิ อาจริโย มม, อหมฺปิ ทฏฺุกาโมสฺมิ, ปิตรํ เม อิธาคตํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปนิยา กฺริยาปทมาลา.
โย ตุมฺหสทฺเทน วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิปตติ, น ปน โหติ ตุมฺหตฺถวาจโก, เนโส สทฺโท กฺริยาปทสฺส ตโยคสหิตตฺตํ สาเธติ, อฺทตฺถุ อฺโยคสหิตตฺตฺเว สาเธติ. โย จ อมฺหสทฺเทน วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิปตติ, น ปน โหติ อมฺหตฺถวาจโก, น โสปิ สทฺโท กฺริยาปทสฺส มโยคสหิตตฺตํ สาเธติ, อฺทตฺถุ อฺโยคสหิตตฺตฺเว สาเธติ.
ตตฺร ตุมฺหสทฺเทน ตาว วตฺตพฺพตฺเถ – ‘‘น ภวํ เอติ ปฺุตฺถํ, สิวิราชสฺส ทสฺสนํ. มายสฺมา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมิ. อิธ ภนฺเต ภควา ปํสุกูลํ โธวตู’’ติ อิจฺเจวมาทโย ปโยคา. อมฺหสทฺเทน ปน วตฺตพฺพตฺเถ ‘‘อุปาลิ ตํ มหาวีร, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน. สาวโก เต มหาวีร, สรโณ วนฺทติ สตฺถุโน’’ติ จ อิจฺเจวมาทโย ปโยคา. อิทเมตฺถุปลกฺขิตพฺพํ ‘‘ตฺวํ ตุมฺเห อหํ มย’’นฺติ อตฺถทีปก ตโยค มโยคโต อฺโ อฺตฺถทีปโน ปโยโคเยว อฺโยโค นาม, ตตฺถ ปมปุริโส ภวตีติ.
ยชฺเชวํ ‘‘สพฺพายสํ กูฏมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โส ติฏฺสิ อนฺตลิกฺเข. เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตมา’’ติอาทีสุ กถํ. เอตฺถ หิ มชฺฌิมุตฺตมปุริสสมฺภโวเยว ทิสฺสติ, น ตุ ปมปุริสสมฺภโวติ? วุจฺจเต – ‘‘สพฺพายสํ กูฏมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โส ติฏฺสิ อนฺตลิกฺเข’’ติอาทีสุ ‘‘โส’’ติอาทิกสฺส นามสทฺทสฺส ตุมฺห’มฺหสทฺทสฺสตฺถวาจกสทฺเทหิ‘‘ติฏฺสี’’ติอาทีนํ สฺยาทฺยนฺตานํ ปทานํ ทสฺสนโต อจฺจนฺตมชฺฌาหริตพฺเพหิ ¶ สมานาธิกรณตฺตา ตคฺคุณภูตตฺตา จ มชฺฌิมุตฺตมปุริสสมฺภโว สมธิคนฺตพฺโพ. อีทิเสสุ ปโยเคสุ สฺยาทฺยนฺตานํ ทสฺสนวเสน อวิชฺชมานานิปิ อชฺฌาหริตพฺพานิ ‘‘ตฺวมห’’มิจฺจาทีนิ ปทานิ ภวนฺติ. กตฺถจิ ปน ปริปุณฺณานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘สาตฺวํ วงฺกมนุปฺปตฺตา, กถํ มทฺทิ กริสฺสสิ. โส อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุร’’นฺติ อิจฺเจวมาทีสุ.
อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตา อลิงฺคเภทตฺตา จ ติณฺณํ ลิงฺคานํ สาธารณภาวปริทีปนตฺถํ อปรมฺปิ กฺริยาปทมาลํ วทาม –
ปุริโส ภวติ, กฺา ภวติ, จิตฺตํ ภวติ, ปุริสา ภวนฺติ, กฺาโย ภวนฺติ, จิตฺตานิ ภวนฺติ. โภ ปุริส ตฺวํ ภวสิ, โภติ กฺเ ตฺวํ ภวสิ, โภ จิตฺต ตฺวํ ภวสิ, ภวนฺโต ปุริสา ตุมฺเห ภวถ, โภติโย กฺาโย ตุมฺเห ภวถ, ภวนฺโต จิตฺตานิ ตุมฺเห ภวถ. อหํ ปุริโส ภวามิ, อหํ กฺา ภวามิ, อหํ จิตฺตํ ภวามิ, มยํ ปุริสา ภวาม, มยํ กฺาโย ภวาม, มยํ จิตฺตานิ ภวาม.
เอส นโย อตฺตโนปเทสุ, เสสวิภตฺตีนํ สพฺพปเทสุปิ. อยมาขฺยาติกสฺส ติณฺณํ ลิงฺคานํ สาธารณภาวปริทีปนี กฺริยาปทมาลาว.
วุตฺตฺเหตํ นิรุตฺติปิฏเก ‘‘กฺริยาลกฺขณมาขฺยาติกมลิงฺคเภท’’มิติ. ตตฺร อลิงฺคเภทมิติ โก อตฺโถ? อิตฺถิปุมนปุํสกานํ อวิเสสตฺโถ วุจฺจเต ‘‘อลิงฺคเภท’’มิติ. ยถา ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, กฺา คจฺฉติ, จิตฺตํ คจฺฉตี’’ติ. จตุธา อุทฺทิฏฺกฺริยาปเทสุ ยถา ‘‘ภวตี’’ติ อการานนฺตรตฺยนฺตปทํ คเหตฺวา ‘‘ภวติ ภวนฺติ ภวสี’’ติอาทินา กฺริยาปทมาลา สพฺพถา กตา, เอวํ ‘‘อุพฺภวติ’’จฺจาทีนิปิ อการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ คเหตฺวา ‘‘อุพฺภวติ อุพฺภวนฺติ อุพฺภวสี’’ติอาทินา ¶ กฺริยาปทมาลา สพฺพถา กาตพฺพา. ‘‘โภติ สมฺโภตี’’ติอาทีนิ ปน โอการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ, ‘‘ภาเวติ วิภาเวตี’’ติอาทีนิ จ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ คเหตฺวา ปาฬินยานุสาเรเนว ปทมาลา กาตพฺพา, นยิธ วุตฺตนยานุสาเรน. อีทิเสสุ หิ าเนสุ ทุรนุโพธา กฺริยาปทคติ. อโต ลพฺภมานวเสน กฺริยาปทมาลา กาตพฺพา. น หิ โลเก โลกิยา สพฺเพ ธาตุสทฺเท ปจฺเจกํ สพฺเพหิปิ ฉนฺนวุติยา วจเนหิ โยเชตฺวา วทนฺติ, เอวํ อวทนฺตานมฺปิ เนสํ กถา อปริปุณฺณา นาม น โหติ, ตสฺมา วชฺเชตพฺพฏฺานํ วชฺเชตฺวา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา กาตพฺพา. เอวํ ปฺจมิยาทีสุปิ วิภตฺตีสุ. อยํ วตฺตมานวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.
อิโต ปฏฺาย ปน ยถุทฺทิฏฺปทาเนว ปริณาเมตฺวา ปริณาเมตฺวา ปฺจมิยาทีนํ มาติกาภาเวน คเหตพฺพานิ. อิทานิ ปน ตโยคาทิสหิตาสหิตวเสน ทฺวิธา กฺริยาปทมาลาโย ทสฺเสสฺสาม กฺวจาเทสวเสน สมฺภูตานิ จ รูปนฺตรานิ โสตูนํ สุขธารณตฺถฺเจว ปุริสปฺปโยเค อสมฺโมหตฺถฺจ.
ภวตุ, ภวนฺตุ. ภวาหิ, ภว, ภวถ. ภวามิ, ภวาม. ภวตํ, ภวนฺตํ. ภวสฺสุ, ภววฺโห. ภเว, ภวามเส. โส ภวตุ, เต ภวนฺตุ. ตฺวํ ภวาหิ, ภว, ตุมฺเห ภวถ. อหํ ภวามิ, มยํ ภวาม. โส ภวตํ, เต ภวนฺตํ. ตฺวํ ภวสฺสุ, ตุมฺเห ภววฺโห. อหํ ภเว, มยํ ภวามเส. อยํ ปฺจมีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.
ภเวยฺย, ภเว, ภเวยฺยุํ. ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ. ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม, ภเวมุ. ภเวถ, ภเวรํ. ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโห. ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเห อิติ วา, โส ภเวยฺย ¶ , ภเว, เต ภเวยฺยุํ. ตฺวํ ภเวยฺยาสิ, ตุมฺเห ภเวยฺยาถ. อหํ ภเวยฺยามิ, มยํ ภเวยฺยาม, ภเวมุ. โส ภเวถ, เต ภเวรํ. ตฺวํ ภเวโถ, ตุมฺเห ภเวยฺยาวฺโห. อหํ ภเวยฺยํ, มยํ ภเวยฺยามฺเห อิติ วา. อยํ สตฺตมีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.
พภูว, พภูวุ. พภูเว, พภูวิตฺถ. พภูวํ, พภูวิมฺห. พภูวิตฺถ, พภูวิเร. พภูวิตฺโถ, พภูวิวฺโห. พภูวึ, พภูวิมฺเห อิติ วา, โส พภูว, เต พภูวุ. ตฺวํ พภูเว, ตุมฺเห พภูวิตฺถ. อหํ พภูวํ, มยํ พภูวิมฺห. โส พภูวิตฺถ, เต พภูวิเร. ตฺวํ พภูวิตฺโถ, ตุมฺเห พภูวิวฺโห. อหํ พภูวึ, มยํ พภูวิมฺเห อิติ วา. อยํ ปโรกฺขาวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.
อภวา, อภวู. อภโว, อภวตฺถ. อภวํ, อภวมฺหา. อภวตฺถ, อภวตฺถุํ. อภวเส, อภววฺหํ. อภวึ, อภวมฺหเส อิติ วา, โส อภวา, เต อภวู. ตฺวํ อภโว, ตุมฺเห อภวตฺถ. อหํ อภวํ, มยํ อภวมฺหา. โส อภวตฺถ, เต อภวตฺถุํ. ตฺวํ อภวเส, ตุมฺเห อภววฺหํ. อหํ อภวึ, มยํ อภวมฺหเส อิติ วา. อยํ หิยฺยตฺตนีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.
อภวิ, อภวุํ. อภโว, อภวิตฺถ. อภวึ, อภวิมฺหา. อภวา, อภวู. อภวเส, อภวิวฺหํ. อภวฺหํ, อภวิมฺเห อิติ วา, โส อภวิ, เต อภวุํ. ตฺวํ อภโว, ตุมฺเห อภวิตฺถ. อหํ อภวึ, มยํ อภวิมฺหา. โส อภวา, เต อภวู. ตฺวํ อภวเส, ตุมฺเห อภวิวฺหํ. อหํ อภวํ, มยํ อภวิมฺเห อิติ วา. อยํ อชฺชตนีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.
เอตฺถ ปนชฺชตนิยา อุํวจนสฺส อึสุมาเทสวเสน ภวติโน รูปนฺตรานิปิ เวทิตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? เต ภวึสุ, สมุพฺภวึสุ, ปภวึสุ, ปราภวึสุ, สมฺภวึสุ, ปาตุภวึสุ, ปาตุพฺภวึสุ ¶ , อิมานิ อกมฺมกปทานิ. ปริภวึสุ, อภิภวึสุ, อธิภวึสุ, อติภวึสุ, อนุภวึสุ, สมนุภวึสุ, อภิสมฺภวึสุ.
‘‘อธิโภสุ’’นฺติ รูปมฺปิ, ยสฺมา ทิสฺสติ ปาฬิยํ;
ตสฺมา หิ นยโต เ ยฺยํ, ‘‘ปริโภสุ’’นฺติอาทิกํ.
ตตฺรายํ ปาฬิ – ‘‘เอวํวิหาริฺจาวุโส ภิกฺขุํ รูปา อธิโภสุํ, น ภิกฺขุ รูเป อธิโภสี’’ติ. อิมานิ สกมฺมกปทานิ, เอวมชฺชตนิยา อุํวจนสฺส อึสุมาเทสวเสน ภวติโน รูปนฺตรานิ ภวนฺติ. อปิจ
‘‘อนฺวภิ’’ อิติรูปมฺปิ, อชฺชตนฺยา ปทิสฺสติ;
ตสฺมา หิ นยโต เยฺยํ, ‘‘อชฺฌภิ’’จฺจาทิกมฺปิ จ.
ตตฺรายํ ปาฬิ – โส เตน กมฺเมน ทิวํ สมกฺกมิ, สุขฺจ ขิฑฺฑารติโย จ อนฺวภีติ. ตตฺถ อนฺวภีติ อนุ อภีติ เฉโท. อนูติ อุปสคฺโค. อภีติ อาขฺยาติกปทนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ. ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม. ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต. ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห. ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห อิติ วา, โส ภวิสฺสติ, เต ภวิสฺสนฺติ. ตฺวํ ภวิสฺสสิ, ตุมฺเห ภวิสฺสถ. อหํ ภวิสฺสามิ, มยํ ภวิสฺสาม. โส ภวิสฺสเต, เต ภวิสฺสนฺเต. ตฺวํ ภวิสฺสเส, ตุมฺเห ภวิสฺสวฺเห. อหํ ภวิสฺสํ, มยํ ภวิสฺสามฺเห อิติ วา. อยํ ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.
อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ. อภวิสฺเส, อภวิสฺสถ. อภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา. อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุ. อภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห. อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส อิติ วา, โส อภวิสฺสา, เต อภวิสฺสํสุ. ตฺวํ อภวิสฺเส, ตุมฺเห ¶ อภวิสฺสถ. อหํ อภวิสฺสํ, มยํ อภวิสฺสามฺหา. โส อภวิสฺสถ, เต อภวิสฺสิสุ. ตฺวํ อภวิสฺสเส, ตุมฺเห อภวิสฺสวฺเห. อหํ อภวิสฺสึ, มยํ อภวิสฺสามฺหเส อิติ วา. อยํ กาลาติปตฺติวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.
โวหารเภทกุสเลน สุพุทฺธินา โย,
กจฺจายเนน กถิโต ชินสาสนตฺถํ;
ตฺยาทิกฺกโม ตทนุคํ กิริยาปทานํ,
กตฺวา กโม ภวติธาตุวเสน วุตฺโต.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
ภวติโน กฺริยาปทมาลาวิภาโค นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโท.