📜
๓. ปกิณฺณกวินิจฺฉย
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกวินิจฺฉยํ;
สปฺปโยเคสุ อตฺเถสุ, วิฺูนํ ปาฏวตฺถยา.
ตตฺถ อตฺถุทฺธาโร, อตฺถสทฺทจินฺตา, อตฺถาติสยโยโค, สมานาสมานวเสนวจนสงฺคโห, อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลสงฺคโห, ปกรณสํสนฺทนา, วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนา จาติ นวธา วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
อตฺถุทฺธาเร ตาว สมานสุติกปทานมตฺถุทฺธารณํ กริสฺสาม. เอตฺถาขฺยาตปทสฺิตานํ โภติสทฺท ภเวสทฺทานมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพ. ตถา เหเต นามิกปทสฺิเตหิ อปเรหิ โภติสทฺท ภเวสทฺเทหิ สมานสุติกาปิ อสมานตฺถา เจว โหนฺติ อสมานวิภตฺติกา จ. สาสนสฺมิฺหิ ¶ เกจิ สทฺทา อฺมฺํ สมานสุติกา สมานาปิ อสมานตฺถา อสมานปวตฺตินิมิตฺตา อสมานลิงฺคา อสมานวิภตฺติกา อสมานวจนกา อสมานนฺตา อสมานกาลิกา อสมานปทชาติกา จ ภวนฺติ.
เตสมสมานตฺถตฺเต ‘‘สพฺพฺหิ ตํ ชีรติ เทหนิสฺสิตํ. อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติ. สนฺโต ตสิโต. ปหุ สนฺโต น ภรติ. สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิ. สนฺโต สปฺปุริสา โลเก. สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคา. เอตฺถ ชีรติสทฺททฺวยํ ยถาสมฺภวํ นวภาวาปคมวฑฺฒนวาจกํ. สนฺโตสทฺทปฺจกํ ยถาสมฺภวํ ปริสฺสมปฺปตฺตสมาโนปสนฺโตปลพฺภมานวาจกนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อสมานปวตฺตินิมิตฺตตฺเต ปน ‘‘อกตฺู มิตฺตทุพฺภี, อสฺสทฺโธ อกตฺูจา’’ติเอวมาทโย. เอตฺถ จ อกตฺูสทฺททฺวยํ กตากตาชานนชานนปวตฺตินิมิตฺตํ ปฏิจฺจ สมฺภูตตฺตา อสมานปวตฺตินิมิตฺตกนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อสมานลิงฺคตฺเต ‘‘สุขี โหตุ ปฺจสิข สกฺโก เทวานมินฺโท. ตฺวฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ. ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหติ. มาตา เม อตฺถิ, สา มยา โปเสตพฺพา’’ติ เอวมาทโย. เอตฺถ สุขีสทฺททฺวยํ สาสทฺททฺวยฺจ ปุมิตฺถิลิงฺควเสน อสมานลิงฺคนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อสมานวิภตฺติกตฺเต ‘‘อาหาเร อุทเร ยโต. ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ เอวมาทโย. เอตฺถ ยโตสทฺททฺวยํ ¶ ปมาปฺจมีวิภตฺติสหิตตฺตา อสมานวิภตฺติกนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อสมานวจนกตฺเต อิเม ปโยคา –
‘‘ยาย มาตุ ภโต โปโส, อิมํ โลกํ อเวกฺขติ;
ตมฺปิ ปาณททึ สนฺตึ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน’’ติ
อาทีสุ หนฺติสทฺโท เอกวจโน.
‘‘อิเม นูน อรฺสฺมึ, มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา;
วากุราหิ ปริกฺขิปฺป, โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเท;
วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วร’’นฺติ.
อาทีสุ ปน พหุวจโน. ‘‘สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน. เอถ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต สีลวา โหถ. สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี. สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ. มหาราชา ยสสฺสี โส. จตฺตาโร มหาราชา’’ติ เอวมาทีสุ สีลวาสทฺทาทโย เอกวจนพหุวจนกา.
อสมานนฺตตฺเต ปน ยตฺถ สมานสุติกานํ อสมานวิภตฺติกตฺตํ วา อสมานวจนตฺตํ วา อุปลพฺภติ. เตเยว ปโยคา. ตํ ยถา? ‘‘สตํ สมฺปชานํ, สตํ ธมฺโม, สนฺโต ทนฺโต, สนฺโต สปฺปุริสา’’ อิจฺเจวมาทโย.
อสมานกาลตฺเต ‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภฺมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺส. เต ชนา ปารมิสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตร’’นฺติ เอวมาทโย. เอตฺถ อิสฺสนฺติสทฺททฺวยํ วตฺตมานาภวิสฺสนฺตีกาลวเสน อสมานกาลนฺติ ทฏฺพฺพํ. วตฺตมานาภวิสฺสนฺตีวิภตฺติวเสน ปน อสมานวิภตฺติกนฺติปิ.
อสมานปทชาติกตฺเต ¶ ‘‘สยํ สมาหิโต นาโค, สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺยํ. ปเถ ธาวนฺติยา ปติ, เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติ. คิรึ จณฺโฑรณํ ปตี’’ติ เอวมาทโย. เอตฺถ สยํสทฺททฺวยํ นามนิปาตวเสน ปติสทฺทตฺตยํ นามาขฺยาโตปสคฺควเสน อสมานปทชาติกนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํ. เอวํ สาสนสฺมึ เกจิ สทฺทา อฺมฺํ สมานสุติกา สมานาปิ อสมานตฺถา อสมานปวตฺตินิมิตฺตา อสมานลิงฺคา อสมานวิภตฺติกา อสมานวจนกา อสมานนฺตา อสมานกาลิกา อสมานปทชาติกา จ ภวนฺติ. เอตาทิเสสุ สทฺเทสุ โย กฺริยาปทตฺตํ ปกาเสติ, น โส นามิกปทตฺตํ. โย จ นามิกปทตฺตํ ปกาเสติ, น โส กฺริยาปทตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ สุติสามฺโต เอกตฺเตน คเหตฺวา อตฺถุทฺธาโร กรณีโยติ ยถาวุตฺตกฺริยาปทานํ นามปเทหิ สมานสุติกานํ โภติสทฺท ภเว สทฺทานมตฺถุทฺธารํ วทาม.
กถํ? โภติสทฺโท กตฺตุโยเค กฺริยาปทํ, กฺริยาโยเค นามิกปทํ, ตสฺมา โส ทฺวีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ กฺริยาปทตฺเถ นามิกปทตฺเถ จ. ตตฺถ กฺริยาปทตฺเถ วตฺตมานวเสน, นามิกปทตฺเถ ปนาลปนวเสน. กฺริยาปทตฺเถ ตาว ‘‘เอโก โภติ’’, นามิกปทตฺเถ ‘‘มา โภติ ปริเทเวสิ’’. อตฺริทํ วุจฺจติ –
ภาเว นามปทตฺเถ จ, อาลปนวิเสสิเต;
อิเมสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ, โภติสทฺโท ปวตฺตติ.
ภเวสทฺโท ¶ ปน ‘‘ภวามี’’ติมสฺส วตฺตมานาวิภตฺติยุตฺตสฺส สทฺทสฺสตฺเถปิ วตฺตติ. ‘‘ภวามี’’ติมสฺส ปฺจมีวิภตฺติยุตฺตสฺส สทฺทสฺส อาณตฺยาสีสนตฺเถสุปิ วตฺตติ. ‘‘ภเวยฺยามี’’ติมสฺส สตฺตมีวิภตฺติสหิตสฺส สทฺทสฺส อนุมติปริกปฺปตฺเถสุปิ วตฺตติ. ตตฺริทํ ปมตฺถสฺส สาธกํ อาหจฺจวจนํ –
‘‘เทวานํ อธิโก โหมิ, ภวามิ มนุชาธิโป;
รูปลกฺขณสมฺปนฺโน, ปฺาย อสโม ภเว’’ติ.
อยํ ปน สพฺเพสํ เตสมตฺถานํ สาธิกา อมฺหากํ คาถารจนา –
‘‘สุขี ภวติ เอโส จ, อหฺจาปิ สุขี ภเว;
สุขี ภวตุ เอโส จ, อหฺจาปิ สุขี ภเว.
อิมาย พุทฺธปูชาย, ภวนฺตุ สุขิตา ปชา;
ภเว’หฺจ สุขปฺปตฺโต, สามจฺโจ สห าติภิ.
สุขี ภเวยฺย เอโส จ, อหฺจาปิ สุขี ภเว;
สุขี ภเวยฺย เจ เอโส, อหฺจาปิ สุขี ภเว’’ติ.
อิจฺเจวํ –
วตฺตมานาย ปฺจมฺยํ, สตฺตมฺยฺจ วิภตฺติยํ;
เอเตสุ ตีสุ าเนสุ, ภเวสทฺโท ปวตฺตติ.
เอกธา วตฺตมานายํ, ปฺจมีสตฺตมีสุ จ;
ทฺเวธา ทฺเวธาติมสฺสตฺถํ, ปฺจธา ปริทีปเย.
ทฺเวธา วา วตฺตมานาย-มาทิปุริสวาจโก;
อตฺโถ ‘‘ภเว’’ติ เอตสฺส, ‘‘ภวตี’’ติปิยุชฺชติ.
อิทานิ ปน เอตสฺส, วุตฺตสฺสตฺถสฺส สาธกํ;
เอตฺถ ปาฬิปฺปเทสํ ตุ, อาหริสฺสํ สุณาถ เม.
โก’ยํ ¶ มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห;
กํ ตฺวํ อตฺถวสํ ตฺวา, เอวํ วายมเส ภุสํ.
นิสมฺม วตฺตํ โลกสฺส, วายามสฺส จ เทวเต;
ตสฺมา มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห.
อสฺสํ ปุริมคาถายํ, ‘‘อายุเห’’ติปทสฺส หิ;
‘‘อายูหตี’’ติ อตฺโถติ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
วิภตฺติยา วิปลฺลาส-วเสนายํ สมีริโต;
วตฺตมาเน สตฺตมีติ, ติสฺเสการวเสน วา.
ปจฺฉิมาย จ คาถายํ, ‘‘อายุเห’’ติปทสฺส ตุ;
‘‘อายูหามี’’ติ อตฺโถติ, สทฺทตฺถฺู วิภาวเย.
ตถา ‘‘ภเว’’ติเอตสฺส, วตฺตมานาวิภตฺติยํ;
‘‘ภวตี’’ติ, ‘‘ภวามี’’ติ, จตฺถํ ทฺเวธา วิภาวเย.
เอวํวิเธสุ อฺเสุ, ปาเสุปิ อยํ นโย;
เนตพฺโพ นยทกฺเขน, นยสาครสาสเน.
เอวมยํ ภเวสทฺโท ปฺจสุ ฉสุ วา กฺริยาปทตฺเถสุ ปวตฺตติ. ตถา สตฺตมีวิภตฺยนฺตนามิกปทสฺส วุทฺธิสํสารกมฺมภวูปปตฺติภวสงฺขาเตสุ อตฺเถสุปิ. ตถา หิ ‘‘อภเว นนฺทติ ตสฺส, ภเว ตสฺส น นนฺทตี’’ติอาทีสุ วุทฺธิมฺหิ. ‘‘ภเว วิจรนฺโต’’ติอาทีสุ สํสาเร. ‘‘ภเว โข สติ ชาติ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทีสุ กมฺมภเว. ‘‘เอวํ ภเววิชฺชมาเน’’ติอาทีสุ อุปปตฺติภเวติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา นเยน ภูธาตุโต นิปฺผนฺนานํ อฺโตปิ อฺเสํ กฺริยาปทานํ ยถาสมฺภวมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพ.
อาขฺยาตตฺถมฺหิเม ¶ อตฺถา, น ลาตพฺพา กุทาจนํ;
อตฺถุทฺธารวเสเนเต, อุทฺธฏา นามโต ยโต.
อิทเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺถุทฺธารนยนิทสฺสนํ.
อตฺถสทฺทจินฺตายํ ปน เอวมุปลกฺเขตพฺพํ – ‘‘ภวนฺเต, ปราภวนฺเต, ปราภเว’’อิจฺจาทโย คจฺฉติ คจฺฉํ คจฺฉโตสทฺทาทโย วิย วิเสสสทฺทา, น ยาจโนปตาปนตฺถาทิวาจโก นาถติสทฺโท วิย, น จ ราชเทวตาทิวาจโก เทวสทฺโท วิย สามฺสทฺทา. เย เจตฺถ วิเสสสทฺทา, เต สพฺพกาลํ วิเสสสทฺทาว. เย จ สามฺสทฺทา, เตปิ สพฺพกาลํ สามฺสทฺทาว.
ตตฺร คจฺฉตีติอาทีนํ วิเสสสทฺทตา เอวํ ทฏฺพฺพา – คจฺฉตีติ เอกํ นามปทํ, เอกมาขฺยาตํ. ตถา คจฺฉนฺติ เอกํ นามปทํ, เอกมาขฺยาตํ. คจฺฉโตติ เอโก กิตนฺโต, อปโร รูฬฺหีสทฺโท. สติปิ วิเสสสทฺทตฺเต สทิสตฺตา สุติสามฺโต ตพฺพิสยํ พุทฺธึ นุปฺปาเทติ วินาว’ตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน. ตถา หิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน ‘‘คจฺฉติ ปติฏฺิต’’นฺติ วุตฺเต สตฺตมฺยนฺตํ นามปทนฺติ วิฺายติ. ‘‘คจฺฉติ ติสฺโส’’ติ วุตฺเต ปนาขฺยาตนฺติ. ตถา ‘‘ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ วุตฺเต ปมนฺตํ นามปทนฺติ วิฺายติ. ‘‘คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก’’ติ วุตฺเต อาขฺยาตนฺติ วิฺายติ. ‘‘คจฺฉโต หยโต ปติโต’’ติ วุตฺเต กิตนฺโตติ วิฺายติ. ‘‘คจฺฉโต ปณฺณปุปฺผานิ ปตนฺตี’’ติ วุตฺเต รุกฺขวาจโก รูฬฺหีสทฺโทติ. อิติ วิเสสสทฺทานํ อาขฺยาตนามานํ นามาขฺยาเตหิ สมานสุติกานํ อตฺถาภิสมฺพนฺธาทีสุ โย โกจิ อตฺถวิเสสาปโก สมฺพนฺโธ อวสฺสมิจฺฉิตพฺโพ. เอวํ ‘‘คจฺฉตี’’ติอาทีนํ อาขฺยาตนามตฺตาทิวเสน ปจฺเจกํ ิตานํ เอเกกตฺถวาจกานํ วิเสสสทฺทตา ทฏฺพฺพา.
‘‘นาถติ ¶ เทโว’’ติอาทีนํ ปน อาขฺยาตนามานํ นามาขฺยาเตหิ อสมานสุติกานํ อเนกตฺถวาจกานํ สามฺสทฺทตา เอว ทฏฺพฺพา. อตฺถสมฺพนฺธาทีสุ หิ วินา เยน เกนจิ สมฺพนฺเธน ‘‘นาถตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ยาจตี’’ติ วา ‘‘อุปตาเปตี’’ติ วา ‘‘อิสฺสริยํ กโรตี’’ติ วา ‘‘อาสีสตี’’ติ วา อตฺโถ ปฏิภาติ, ตถา ‘‘เทโว’’ติ วุตฺเต ‘‘เมโฆ’’ติ วา ‘‘อากาโส’’ติ วา ‘‘ราชา’’ติ วา ‘‘เทวตา’’ติ วา ‘‘วิสุทฺธิเทโว’’ติ วา อตฺโถ ปฏิภาติ. ยทา ปน สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน ‘‘นาถติ สุปฺปฏิปตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ตทา ‘‘นาถตี’’ติ กฺริยาปทสฺส ‘‘ยาจตี’’ติ อตฺโถ วิฺายติ, ‘‘นาถติ สพฺพกิเลเส’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปตาเปตี’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘นาถติ สกจิตฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อิสฺสริยํ กโรตี’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘นาถติ โลกสฺส หิต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาสีสตี’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ตถา ‘‘เทโว คชฺชตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เทโว’’ติ นามปทสฺส ‘‘เมโฆ’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘วิทฺโธ วิคตวลาหโก เทโว’’ติ วุตฺเต ‘‘อากาโส’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘ปิวตุ เทโว ปานีย’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ราชา’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘เทโว เทวกายา จวติ อายุสงฺขยา’’ติ วุตฺเต ‘‘เทวตา’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘เทวาติเทโว สตปฺุลกฺขโณ’’ติ วุตฺเต ‘‘วิสุทฺธิเทโว’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. อิมินา นเยน อฺเปิ สามฺสทฺทา าตพฺพา.
สพฺพเมตํ ตฺวา ยถา อตฺโถ สทฺเทน, สทฺโท จตฺเถน น วิรุชฺฌติ, ตถาตฺถสทฺทา จินฺตนียา. ตตฺริทํ อุปลกฺขณมตฺตํ จินฺตาการนิทสฺสนํ – ‘‘อตฺถกุสลา ภวนฺเต’’ติ วา ‘‘กิจฺจานิ ภวนฺเต’’ติ วา วุตฺเต ‘‘ภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ภวนฺเต ปสฺสามี’’ติ วา ‘‘อิจฺฉามี’’ติ วา วุตฺเต อุปโยคตฺถวํ ¶ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ภวนฺเต ชเน ปสํสตี’’ติ วา ‘‘กาเมตี’’ติ วา วุตฺเต ปจฺจตฺโตปโยคตฺถวนฺตานิ ทฺเว นามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘โจรา ปราภวนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ปราภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาติกปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปราภวนฺเต ชนา อิจฺฉนฺติ อมิตฺตาน’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปราภวนฺเต’’ติ อิมานิ อุปโยคปจฺจตฺตตฺถวนฺตานิ ทฺเว นามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘เอโส ปราภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภเว’’ติ อิทํ ‘‘ปราภเวยฺยา’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘เอเต ปราภเว โลเก, ปณฺฑิโต สมเวกฺขิยา’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภเว’’ติ อิทํ อุปโยคตฺถวํ พหุวจนํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปราภเว สตี’’ติ วุตฺเต ภาวลกฺขณภุมฺมตฺเถกวจนกํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ตุมฺเห เม ปสาทา สมฺภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘สมฺภเว’’ติ อิทํ ‘‘สมฺภวถา’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘เอหิ ตฺวํ สมฺภววฺเห’’ติ วุตฺเต ‘‘สมฺภววฺเห’’ติ อิทํ สมฺภวาย นาม อิตฺถิยา วาจกํ อิตฺถิลิงฺคํ สาลปนํ นามิกปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘เอหิ ตฺวํ สมฺภววฺเหปติฏฺิต’’นฺติ วุตฺเต สมฺภวนามกสฺส ปุริสสฺส วาจกํ ปุลฺลิงฺคํ ภุมฺมวจนนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย.
‘‘วรุโณ พฺรหฺมเทโว จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
สมฺภโว นามุปฏฺาโก, เรวตสฺส มเหสิโน’’ติ –
หิ ปาฬิ. ‘‘ธมฺมา ปาตุภวนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถํ สนิปาตมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปาตุ ภวนฺเต ชเน’’ติ วุตฺเต ‘‘เต ชเน ภวํ รกฺขตู’’ติ อตฺถวาจกานิ อาขฺยาตกิตนฺตสพฺพนามิกปทานีติ ¶ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปาตุภวเส ตฺวํ คุเณหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวเส’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวสี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปาตุภวเส คุเณ โย ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวาหิ อตฺตโน คุณเหตุ ตฺว’’นฺติ อตฺถวาจกานินิปาตยุตฺตาขฺยาตนามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘อหมตฺตโน คุเณหิ ปาตุภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภเว’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวามี’’ติมินา สมานตฺถํ สนิปาตมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘มํ ปาตุ ภเว อิทํ ปฺุกมฺม’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มํ รกฺขตุ สํสาเร อิทํ ปฺุกมฺม’’นฺติ อตฺถวาจกานิ อาขฺยาตนามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถารหมตฺถสทฺทา จินฺตนียา. ตตฺถ สมานสุติกานํ เกสฺจิ สทฺทานํ ‘‘น เตสํ โกฏฺเ โอเปนฺติ. น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉ. สตฺต โว ลิจฺฉวี อปริหานีเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ, อิเม เต เทว สตฺตโว, ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว’’ติอาทีสุ สมานสุติกานํ วิย อุจฺจารณวิเสโส อิจฺฉนีโย. อุจฺจารณวิเสเส หิ สติ ปทานิ ปริพฺยตฺตานิ, ปเทสุ ปริพฺยตฺเตสุ อตฺโถ ปริพฺยตฺโต โหติ, อตฺถปริคฺคาหกานํ อตฺถาธิคโม อกิจฺโฉ โหติ, สุปริสุทฺธาทาสตเล ปฏิพิมฺพทสฺสนํ วิย, โส จ คหิตปุพฺพสงฺเกตสฺส อตฺถสมฺพนฺธาทีสุ อฺตรสฺมึ าเตเยว โหติ, น อิตรถา. วุตฺตฺเหตํ โปราเณหิ –
‘‘วิสยตฺตมนาปนฺนา, สทฺทา เนวตฺถโพธกา;
น ปทมตฺตโต อตฺเถ, เต อฺาตา ปกาสกา’’ติ.
ยทิทเมตฺถ วุตฺตมมฺเหหิ ‘‘อุจฺจารณวิเสโส อิจฺฉนีโย’’ติ. อตฺรายมุจฺจารณวิเสสทีปนี คาถา สหตฺถปฺปกาสนนยทานคาถาย.
‘‘น ¶ เต สํ โกฏฺเ โอเปนฺติ’’, อิติ ปาเ สุเมธโส;
ปทํ ‘‘น เต’’ติ ฉินฺทิตฺวา, ‘‘สํ โกฏฺเ’’ติ ปเยฺย เว.
‘‘สํ น โอเปนฺติ โกฏฺเ เต, ภิกฺขู’’ติ อตฺถมีรเย;
เอวมิเมสุ อฺเสุ, ปาเสุปิ อยํ นโย.
อถ ยํ ปนิทมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เกสฺจี’’ติ, ตํ กิมตฺถํ? ‘‘คจฺฉติ ปติฏฺิตํ, คจฺฉติ ติสฺโส, ภวนฺเต ปสฺสามิ, อตฺถกุสลา ภวนฺเต, วทนฺตํ เอกโปกฺขรา, วทนฺตํ ปฏิวทตี’’ติอาทีสุ สมานสุติกานมุจฺจารณวิเสโส น ลพฺภตีติ ทสฺสนตฺถํ. ตสฺมา อิทเมตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ – ยตฺถ สมานสุติกานมุจฺจารณวิเสโส ลพฺภติ อตฺถวิเสโส จ ปทานํ วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา, ตตฺถ ปโยเค สมานสุติกเมกจฺจํ ปทํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ. เสยฺยถิทํ? ‘‘เหตุ เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. โส เตน สทฺธึ ภาสติ, โสเตน วุยฺหติ. ภวนฺเต ชเน ปสํสติ, ภวนฺเต ปสฺสามี’’ติ เอวมาทโย ปโยคา. เอตฺถ ‘‘เหตู’’ติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตาน’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํ. ตถา ‘‘โส’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เตน สทฺธิ’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํ. ‘‘ภว’’นฺติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เต ชเน’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํ.
เสสํ ปน สมานสุติกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํ. อวิจฺฉินฺทนียสฺมิฺหิ าเน วิจฺฉินฺทิตฺวา ปิตสฺส อตฺโถ ทุฏฺโ โหติ. เอวํ ปทวิภาคาวิภาควเสน สมานสุติกานมตฺถุจฺจารณวิเสโส เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ ‘‘โส เตนา’’ติอาทีสุ ทฺวิปทตฺถคฺคหณํ วิภาโค, เอกปทตฺถคฺคหณมวิภาโคติ อธิปฺเปโต. เอตฺถ จ วิสุํ ววตฺถิตานํ อสมานสุติกานํ เอกโต กตฺวา สมานสุติกภาวปริกปฺปนํ อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถฺเจว อุจฺจารณวิเสสทสฺสนตฺถฺจ. น หิ เอตานิ ¶ ‘‘สปฺโป สปฺโป’’ติอาทีสุ วิย เอกสฺมึเยวตฺเถ สมานสุติกานิ. เอวํ สนฺเตปิ เอกชฺฌกรเณน ลทฺธํ สมานสุติเลสํ คเหตฺวา อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ อุจฺจารณวิเสสทสฺสนตฺถฺจ ‘‘สมานสุติกานี’’ติ วุตฺตานิ. เอส นโย อฺตฺราปิ อีทิเสสุ าเนสุ. อิทเมตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ –
ยตฺถ สมานสุติกานํ อฏฺารสากาเรสุ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺถวิเสโส ลพฺภติ, วิจฺฉินฺทิตฺวา ปน อุจฺจารเณ สทฺทวิลาโส น โหติ, อตฺโถ วา ทุฏฺโ โหติ, น ตาทิเสสุ ปโยเคสุ สมานสุติกานิ ปทานิ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิ. ตตฺร กตเมน จากาเรน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติ? ปทานํ วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา อกฺขรสนฺนิธานวเสน วา ปทสนฺนิธานวเสน วา ปทกฺขรสนฺนิธานวเสน วา วิจฺฉาวเสน วา กมฺมปฺปวจนียวเสน วา ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน วา คุณวาจกสทฺทสฺส ทฺวิรุตฺตวเสน วา กฺริยาปทสฺส ทฺวิรุตฺตวเสน วา สํหิตาปทจฺเฉทวเสน วา อคารวตฺถปริทีปนวเสน วา นิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน วา นนิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน วา ‘‘ปุนปฺปุน’’มิจฺจตฺถปริทีปนวเสน วา อุปมาเน อิว สทฺทวเสน วา อิติสทฺทํ ปฏิจฺจ สทฺทปทตฺถวาจกตฺถปริทีปนวเสน วา ตถาปวตฺตจิตฺตปริทีปนวเสน วาติ อิเมสุฏฺารสากาเรสุ, วิตฺถารโต ปน ฉพฺพีสาย อากาเรสุ ตโต วาธิเกสุ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติ.
เอตฺถ ปทานํ ตาว วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา สมานสุติกานมตฺถวิเสสลาเภ ‘‘สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, อภิกฺกโม สานํ ปฺายติ. มา โน เทว อวธิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชตี’’ติ เอวมาทโย ปโยคา.
อกฺขรสนฺนิธานวเสน ¶ ปน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘สนฺเตหิ มหิโต หิโต. สงฺคา สงฺคามชึ มุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ. ทาี ทาีสุ ปกฺขนฺทิ, มฺมาโน ยถา ปุเร. สพฺพาภิภุํว สิรสาสิรสา นมามิ. ภูมิโต อุฏฺิตา ยาว, พฺรหฺมโลกา วิธาวติ. อจฺจิ อจฺจิมโต โลเก, ฑยฺหมานมฺหิ เตชสา’’ติ เอวมาทโย ปโยคา.
ปทสนฺนิธานวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘อาโป อาโปคตํ. ราชราชมหามตฺตาทโย, สุโข’โลกสฺส โลกสฺส, การโก าณจกฺขุโท, นิราปเท ปเท นินฺโน, อนนฺตาณํ กรุณาลยํ ลยํ, มลสฺส พุทฺธํ สุสมาหิตํ หิตํ. นมามิ ธมฺมํ ภวสํวรํ วรํ, คุณากรฺเจว นิรงฺคณํ คณ’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคา.
ปทกฺขรสนฺนิธานวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ปมาณรหิตํ หิตํ, สิทฺธตฺโถ สพฺพสิทฺธตฺโถ, ติโลกมหิโต หิโต. อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺโธ, อิทํ วจนมพฺรวี’’ติ เอวมาทโย ปโยคา. ตตฺริมา อกฺขรสนฺนิธานาทีสุ อธิปฺปายวิฺาปนิโย คาถา –
มหิโตอิติ สทฺทมฺหา, มกาโร เจ วิเวจิโต;
สทฺโท นิรตฺถโก เอตฺถ, ‘‘อกฺขร’’นฺติ วเท พุโธ.
เยฺยา อกฺขรโยเคน,
‘‘สนฺเตหิ มหิโต หิโต’’;
อิจฺจาทีสุ สรูปานํ,
โหติ อตฺถวิเสสตา.
อุปสคฺคา นิปาตา จ, ยฺจฺํ อตฺถโชตกํ;
เอกกฺขรมฺปิ วิฺูหิ, ตํ ‘‘ปท’’นฺติ สมีริตํ.
ปทานํ ¶ สนฺนิธานฺจ, ปทกฺขรานเมว จ;
สมาเส ลพฺภมานตฺตํ, สนฺธาย ลปิตํ มยา.
วิจฺฉาวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘คาเม คาเม สตํ กุมฺภา, คาโม คาโม รมณีโย’’ติ เอวมาทโย ปโยคา. เอตฺถ หิ วิจฺฉาวเสน สพฺเพปิ คามา ปริคฺคหิตา.
นานาธิกรณานํ ตุ, วตฺตุเมกกฺขณมฺหิ ยา;
อิจฺฉโต พฺยาปิตุํ อิจฺฉา, สา วิจฺฉาติ ปกิตฺติตา.
กมฺมปฺปวจนียวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต จนฺโท’’ติ ปโยคา, รุกฺขานํ อุปริ อุปริ วิชฺโชตเตติ อตฺโถ.
ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน ปน อตฺถวิเสสลาเภ อิเม ปโยคา – ภเย ตาว ‘‘โจโร โจโร, สปฺโป สปฺโป’’อิจฺจาทโย. โกเธ ‘‘วสล วสล, จณฺฑาล จณฺฑาล, วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหร’’อิจฺจาทโย. ปสํสายํ ‘‘สาธุ สาธุ สาริปุตฺต, อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’อิจฺจาทโย. ตุริเต ‘‘อภิกฺกม วาเสฏฺ อภิกฺกม วาเสฏฺ, คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหิ’’อิจฺจาทโย. โกตูหเล ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉ’’อิจฺจาทโย. อจฺฉริเย ‘‘อโห พุทฺโธ อโห พุทฺโธ’’อิจฺจาทโย. หาเส ‘‘อโห สุขํ อโห สุขํ, อโห มนาปํ อโห มนาปํ’’อิจฺจาทโย. โสเก ‘‘กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก’’อิจฺจาทโย. ปสาเท ‘‘ภวิสฺสนฺติ วชฺชี ภวิสฺสนฺติ วชฺชี’’อิจฺจาทโย. เอวํ ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติ. เอตฺถ ปน อตฺถนฺตราภาเวปิ ทฬฺหีกมฺมวเสน ปทานมตฺถโชตกภาโวเยว อตฺถวิเสสลาโภ.
ภเย ¶ โกเธ ปสํสายํ,
ตุริเต โกตูหล’จฺฉเร;
หาเส โสเก ปสาเท จ,
กเร อาเมฑิตํ พุโธ.
จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหาอสมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘ปาโป ปาโป’’ติอาทีสุ หิ ครหายํ. ‘‘อภิรูปก อภิรูปกา’’ติอาทีสุ อสมฺมาเน. ‘‘กฺวายํ อพลพโล วิยา’’ติอาทีสุ อติสยตฺเถ อาเมฑิตํ ทฏฺพฺพํ. คุณวาจกสฺส ทฺวิรุตฺตวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘กณฺโห กณฺโห จ โฆโร จา’’ติ เอวมาทโย. ‘‘กณฺโห กณฺโห’’ติ หิ อตีว กณฺโหติ อตฺโถ. กฺริยาปทสฺส ทฺวิรุตฺตวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ธเม ธเม นาติธเม’’ติ เอวมาทโย. ตตฺถ ธเม ธเมติ ธเมยฺย โน น ธเมยฺย. นาติธเมติ ปมาณาติกฺกนฺตํ ปน น ธเมยฺย. สํหิตาปทจฺเฉทวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘นรานรา, สุราสุรา, กตากตกุสลากุสลวิสยํ วิปฺปฏิสารากาเรน ปวตฺตํ อนุโสจนํ กุกฺกุจฺจ’’นฺติ เอวมาทโย. เอตฺถ ปน วิฺูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ สิโลกํ รจยาม –
หิตาหิตา หิตํหิตํ, อานุภาเวน เต ชิน;
ปวราปวราหจฺจ, ภวามา’นามยา มยนฺติ.
อคารวตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ตุวํตุวํ เปสฺุกลหวิคฺคหวิวาทา’’ติ เอวมาทโย. นิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ทิวเส ทิวเส ปริภฺุชตี’’ติ เอวมาทโย. นนิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ¶ ‘‘ขเณ ขเณ ปีติ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทโย. ‘‘ปุนปฺปุน’’มิจฺจตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘มุหุํ มุหุํ ภายยเต กุมาเร’’ติ เอวมาทโย. อุปมาเน อิวสทฺทวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ราชา รกฺขตุ ธมฺเมน, อตฺตโนว ปชํ ปช’’นฺติ เอวมาทโย. อิติสทฺทํ ปฏิจฺจ สทฺทปทตฺถวาจกตฺตปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต, โสมนสฺสํ ปเวทยิ’’นฺติ เอวมาทโย. ตถาปวตฺตจิตฺตปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, มคฺคํ โสเธมหํ ตทา’’ติ เอวมาทโย. เอวํ อีทิเสสุ ปโยเคสุ สมานสุติกปทํ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํ. วิจฺฉินฺทิตฺวา หิ อุจฺจารเณ สติ สทฺทวิลาโส น ภวติ, กตฺถจิ ปน ‘‘กตากตากุสลากุสลวิสย’’นฺติ เอวมาทีสุ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาริตสฺส อตฺโถ ทุฏฺโ โหติ, ตสฺมา วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํ, เอกาพทฺธํเยว กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ. อิติ สมานสุติเกสุ วินิจฺฉโย ฉพฺพีสาย อากาเรหิ อธิเกหิ จ มณฺเฑตฺวา ทสฺสิโต.
ยสฺมา ปน สมานสุติเกสุ วินิจฺฉเย ทสฺสิเต อสมานสุติเกสุปิ วินิจฺฉโย ทสฺเสตพฺโพ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ทสฺเสสฺสาม – ยตฺถ นิคฺคหีตมฺหา ปราการโลโปปิ ปาโ ปฺายติ, สํโยคพฺยฺชนสฺส วิสํโยคตฺตมฺปิ. เตสุ ปโยเคสุ นิคฺคหีตปทํ อนนฺตรปเทน สทฺธึ เอกาพทฺธํเยว กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ. กตมานิ ตานิ? ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ-สา’ชีโว ครหิโต มม. ปุปฺผํ’สา อุปฺปชฺชิ. ขยมตฺตํ น นิพฺพานํ’ส คมฺภีราทิวาจโต’’ติ เอวมาทโย. เอตฺถ หิ ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาห’’นฺติอาทินา วิจฺเฉทมกตฺวา ¶ อนนฺตเร ทฺวีสุ คาถาปเทสุ อนฺตรีภูตานํ ทฺวินฺนํ สมานสุติกปทานํ เอกโต อุจฺจารณมิว อนนฺตรปเทหิ สทฺธึ เอกาพทฺธุจฺจารณวเสน ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ-สา’ชีโว ครหิโต มมา’’ติอาทินา อุจฺจาเรตพฺพํ. เอวรูโปเยว หิ อุจฺจารณวิเสโส สกเลหิปิ โปราเณหิ วิฺูหิ อนุมโต อุจฺจาริโต จ ‘‘อสฺส อาชีโว ครหิโต มม, อสฺสา อุปฺปชฺชิ, อสฺส คมฺภีราทิวาจโต’’ติเอวมาทิอตฺถปฺปฏิปาทนสฺสานุรูปตฺตา.
ยตฺถ ปน ยาทิเส อุจฺจารเณ กริยมาเน อตฺโถ ปริพฺยตฺโต โหติ, เตสุ ปโยเคสุ กฺวจิ จสทฺท ปนสทฺทาทิโยคฏฺาเน อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปทมุจฺจาเรตพฺพํ. เสยฺยถิทํ? ‘‘วาฬา จ ลปสกฺขรา. อจฺจนฺตสนฺตา ปน ยา, อยํ นิพฺพานสมฺปทา, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมาทโย ปโยคา.
เอเตสุ หิ ปมปโยเค ‘‘วาฬา จา’’ติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ลปสกฺขรา’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํ. ตตฺถ ลปสกฺขราติ สกฺขรสทิสมธุรวจนา. ชาตกฏฺกถายํ ปน ‘‘นิรตฺถกวจเนหิ สกฺขรา วิย มธุรา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมาตฺร พหุพฺพีหิตปฺปุริสวเสน ทฺวิธา สมาโส ทฏฺพฺโพ ‘‘ลปา สกฺขรา วิย ยาสํ ตา ลปสกฺขรา, ลเปหิ วา สกฺขรา วิยาติ ลปสกฺขรา’’ติ.
ทุติยปโยเค ‘‘อจฺจนฺตสนฺตา ปน’’อิติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ยา’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํ. ยา ปน อยํ นิพฺพานสมฺปทา อจฺจนฺตสนฺตาติ หิ อตฺโถ.
ตติยปโยเค ¶ อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จาติ เอเตสุ จตูสุ าเนสุ อิการฺจ ทํการฺจ ทุการฺจ ขํการฺจ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ตทนนฺตรํ ติ จ สทฺทา อุจฺจาเรตพฺพา.
เอตฺถ หิ อวิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจารเณ สติ อฺถา คเหตพฺพตฺตา อตฺโถ ทุฏฺโ ภวติ. กถํ? อีทิเสสุ าเนสุ อวิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจารเณ สติ อิติสทฺโท เอวนฺติ อตฺถวาจโก นิปาโต สิยา, สนฺธิวเสน ปน อิการตฺถวาจโก รูฬฺหีสทฺโท น สิยา. ทนฺติสทฺโท ทมนตฺโถ สิยา, ทํการวาจโก น สิยา. ทุติสทฺโท นิรตฺถโก สิยา, ทุการวาจโก น สิยา. ขนฺติสทฺโท ขมนตฺโถ สิยา, ขํการวาจโก น สิยา. ตสฺมา อิการ ทํการ ทุการ ขํการานิ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตพฺพานิ.
เอตฺถ หิ อิอิติ ทํอิติ ทุอิติ ขํอิตีติอาทินา สํหิตาปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, ปรภูตสฺส จ อิการสฺส โลโป. น ปเนตฺถ อิทํ วตฺตพฺพํ ‘‘สรูปสรานํ วิสเย ปรภูตสฺส สรูปสรสฺส โลโป น โหติ, ปุพฺพสรสฺเสว โลโป โหติ ตตฺรายนฺติ เอตฺถ วิยา’’ติ ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุ’’นฺติ ปาฬิยํ สรูปปรสรสฺส โลปทสฺสนโต. ตถา หิ อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘ปวทฺธํ อาปํ ปป’’นฺติ อตฺโถ สํวณฺณิโต. ตสฺมา ‘‘อิติ จา’’ติ เอตฺถาปิ อิอิติ จาติ เฉทํ กตฺวา ทฺวีสุ อิกาเรสุ ปรสฺส อิการสฺส โลโป กาตพฺโพ, น ปุพฺพสฺส.
ปุพฺพสฺมิฺหิ อิการวาจเก อิกาเร นฏฺเ สติ นิปาตภูเตน อิติสทฺเทน อิการสงฺขาโต อตฺโถ น วิฺาเยยฺย, นิปาตภูตสฺส ปน อิติสทฺทสฺส อิกาเร นฏฺเปิ โส อตฺโถ วิฺายเตว ‘‘เทวทตฺโตติ เม สุต’’นฺติ เอตฺถ ¶ เทวทตฺตปทตฺโถ วิย. ตสฺมา อิติสทฺทสฺส ปรภูตสฺส อิการสฺเสว โลโป กาตพฺโพ, น ปุพฺพสฺส อิการวาจกสฺส อิการสฺส. กจฺจายเน ปน เยภุยฺยปฺปวตฺตึ สนฺธาย อสรูปสรโต ปรสฺเสว อสรูปสรสฺส โลโป วุตฺโต, น สรูปสรโต ปรสฺส สรูปสรสฺส. มหาปเทสสุตฺเตหิ วา สรูปสฺส ปรสรสฺส โลโป วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ.
‘‘อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺท’’นฺติอาทีสุ ปน จสทฺทาทิโยคฏฺาเนปิ สติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปทํ น อุจฺจาเรตพฺพํ. ยตฺถ จ อาคมกฺขราทีนิ ทิสฺสนฺติ, เตสุ ปโยเคสุ ปุพฺพปทานิ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพานิ, อาคมกฺขรวนฺเตหิ ปรปเทหิ สทฺธึเยว อุจฺจาเรตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ. ภควา เอตทโวจ’’อิจฺเจวมาทโย ปโยคา. ยตฺถ เยสํ วิสุํ วิสุํ สมฺพนฺโธ ทิสฺสติ, อตฺโถ จ ยุชฺชติ, ตตฺถ ตานิ อตฺถานุรูปํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘นหาเน อุสฺสุกฺกํ อกาสิ, อุสฺสุกฺกมฺปิ อกาสิ ยาคุยา ขาทนีเย ภตฺตสฺมึ’’ อิจฺเจวมาทโย ปโยคา. เอตฺถ หิ ‘‘นหาเน อุสฺสุกฺกํ อกาสี’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อุสฺสุกฺกมฺปิ อกาสิ ยาคุยา ขาทนีเย ภตฺตสฺมิ’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํ. เอวฺหิ สติ น เกวลํ โส ภิกฺขุ นหาเนเยว อุสฺสุกฺกํ อกาสิ, อถ โข ยาคุยาปิ ขาทนีเยปิ ภตฺตสฺมิมฺปิ อุสฺสุกฺกํ อกาสีติ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺโถ ภวติ, อฏฺานปฺปยุตฺโต สมุจฺจยตฺถวาจโก อปิสทฺโท.
ยตฺถ ปน เยสมิตเรน วา อิตเรน วา เอเกกปเทน อุภยปเทหิ วา สมฺพนฺโธ ทิสฺสติ สเหวตฺถยุตฺติยา, ตตฺถ ตานิ ยถารหํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติอาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ¶ ปกาเสติ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถ. อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคา. ตตฺริมา อธิปฺปายวิฺาปิกา คาถา –
ธมฺมสทฺเทน วา พฺรหฺม-จริยสทฺเทน วา ปทํ;
โยเชตฺวา อีรเย วิฺู, ‘‘สาตฺถํ สพฺยฺชน’’นฺติทํ.
‘‘สาธุก’’นฺติ ปทํ วิฺู, ‘‘สุณาถา’’ติ ปเทน วา;
ตถา ‘‘มนสิกโรถ’’, อิติ วุตฺตปเทน วา;
อีรเย โยชยิตฺวาน, อุภเยหิ ปเทหิ วา.
เอกเมเกน สมฺพนฺโธ, สมฺพนฺโธ อุภเยหิ วา;
ทิสฺสตีติ วิชาเนยฺย, สทฺธิเมวตฺถยุตฺติยา.
นตฺตโนมติยา เอโส, อตฺโถ เอตฺถ มยา รุโต;
ปุพฺพาจริยสีหานํ, นยํ นิสฺสาย เม รุโต.
เอวํวิเธสุ อฺเสุ, ปาเสุปิ อยํ นโย;
เนตพฺโพ นยทกฺเขน, สาสนตฺถคเวสินา.
อตฺถานุรูปโต สทฺทํ, อตฺถํ สทฺทานุรูปโต;
จินฺตยิตฺวาน เมธาวี, โวหเร น ยถา ตถาติ.
อยเมตฺถ อตฺถสทฺทจินฺตา.
อตฺถาติสยโยเค เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ – ภูธาตุอตฺถาติสยโยคโต วฑฺฒเน ทิฏฺา ‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม ลิจฺฉวี อุทานํ อุทาเนสิ ‘ภวิสฺสนฺติ วชฺชี ภวิสฺสนฺติ วชฺชี’ติ’’ อิติ วา ‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รฺโ มหาปตาปสฺสา’’ติ วา ‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติทสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺสา’’ติ วา ‘‘ภูนหจฺจํ กตํ มยา’’ติ วา เอวํ วฑฺฒเน ทิฏฺา.
วจนสงฺคเห ¶ เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ – วตฺตมานาย วิภตฺติยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ปฺจมิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํ. ตุมฺเห ภวถ.
วตฺตมานปฺจมีนํ ปรสฺสปเท อุตฺตมปุริสจตุกฺเก เอกวจนํ เอกวจเนน, พหุวจนมฺปิ พหุวจเนน สทิสํ. อหํ ภวามิ, มยํ ภวาม.
วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ อตฺตโนปเทหิ ทฺวีหิ มชฺฌิมปุริเสกวจเนหิ สทิสํ กตฺถจิ วณฺณสมุทายวเสน กิฺจิ วิเสสํ วชฺเชตฺวา, เอส นโย อุตฺตรตฺราปิ โยเชตพฺโพ. ตฺวํ ภวเส, อิทํ วตฺตมานาย รูปํ. ตฺวํ อภวเส, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํ.
วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ ปฺจมิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ ปโรกฺขาย ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. อหํ ภเว, อิทํ วตฺตมานปฺจมีนํ รูปํ. ตฺวํ พภูเว, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ.
วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริสพหุวจนํ ปโรกฺขชฺชตนีนํ อตฺตโนปเทหิ ทฺวีหิ อุตฺตมปุริสพหุวจเนหิ สทิสํ. มยํ ภวามฺเห, อิทํ วตฺตมานาย รูปํ. มยํ พภูวิมฺเห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. มยํ อภวิมฺเห, อิทมชฺชตนิยา รูปํ.
ปฺจมิยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ปโรกฺขาย อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํ. ตุมฺเห ภววฺโห, อิทํ ปฺจมิยา รูปํ. ตุมฺเห พภูวิวฺโห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ.
ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ ปมปุริสพหุวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทน ปมปุริสพหุวจเนน จ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทน ปมปุริสพหุวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. เต พภูวุ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. เต อภวุ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํ.
ปโรกฺขาย ¶ ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ อตฺตโนปเทน ปมปุริเสกวจเนน จ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน จ อตฺตโนปเทน ปมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน จาติ จตูหิ วจเนหิ สทิสํ. ตุมฺเห พภูวิตฺถ, โส พภูวิตฺถ, อิมานิ ปโรกฺขาย รูปานิ. ตุมฺเห อภวตฺถ, โส อภวตฺถ, อิมานิ หิยฺยตฺตนิยา รูปานิ. ตุมฺเห อภวิตฺถ, อิทมชฺชตนิยา รูปํ.
ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. อหํ พภูวํ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. อหํ อภวํ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํ.
ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ อุตฺตมปุริสพหุวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริสพหุวจเนน สทิสํ. มยํ พภูวิมฺห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. มยํ อภวมฺห, อิทํ หิยฺยตฺตนิยา รูปํ.
ปโรกฺขาย อตฺตโนปทอุตฺตมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. อหํ พภูวึ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. อหํ อภวึ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํ.
หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปทํ ปมปุริเสกวจนํ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทน ปมปุริเสกวจเนน สทิสํ. โส อภวา.
หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน สทิสํ. ตฺวํ อภโว.
ภวิสฺสนฺติยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กาลาติปตฺติยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน อตฺตโนปเทน ปมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. ตุมฺเห ¶ ภวิสฺสถ, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํ. ตุมฺเห อภวิสฺสถ, โส อภวิสฺสถ, อิมานิ กาลาติปตฺติยา รูปานิ.
ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ กาลาติปตฺติยา อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน สทิสํ. ตฺวํ ภวิสฺสเส, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํ. ตฺวํ อภวิสฺสเส, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํ.
ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กาลาติปตฺติยา อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํ. ตุมฺเห ภวิสฺสวฺเห, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํ. ตุมฺเห อภวิสฺสวฺเห, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํ.
ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ กาลาติปตฺติยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน สทิสํ. อหํ ภวิสฺสํ, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํ. อหํ อภวิสฺสํ, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํ. เสสานิ สพฺพาสมฏฺนฺนํ วิภตฺตีนํ วจนานิ อฺมฺํ วิสทิสานีติ ทฏฺพฺพํ. ภวนฺติ จตฺร –
วตฺตมานาปฺจมีสุ, ถทฺวยํ สมุทีริตํ;
‘‘ตุมฺเห ภวถ’’อิจฺจตฺร, อุทาหรณกํ ทฺวิธา.
มิทฺวยํ มทฺวยฺเจว, ตาสุ วุตฺตํ ทฺวิธา ทฺวิธา;
‘‘ภวามี’’ติ ‘‘ภวามา’’ติ, เจตฺถ รูปานิ นิทฺทิเส.
วตฺตมานกหิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;
เสตฺตยํ ‘‘ภวเส ตฺว’’นฺติ, วตฺตมานาวิภตฺติโต;
‘‘อภวเส’’ติ หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติโต.
วตฺตมานาปฺจมิกา-ปโรกฺขาสุ วิภตฺติสุ;
เอตฺตยํ ลปิตํ ตตฺถ, อาโท ทฺวินฺนํ วเสน ตุ.
ชฺา ‘‘อหํ ภเว’’ติ ‘‘ตฺวํ, พภูเว’’ติ ปโรกฺขโต;
วตฺตมานาปโรกฺขชฺช-ตนีสุ ตีสุ สทฺทิตํ.
มฺเหตฺตยํ ¶ กมโต รูปํ, มยํสทฺทวิเสสิยํ;
‘‘สมฺภวามฺเห พภูวิมฺเห, อภวิมฺเห’’ติ นิทฺทิเส.
ปฺจมิกาปโรกฺขาสุ, วฺโหทฺวยํ รูปเมตฺถ หิ;
‘‘ภววฺโห พภูวิวฺโห’’ติ, ตุมฺเหสทฺทวิเสสิยํ.
ปโรกฺขมฺหิ วา หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;
อุตฺตยํ ‘‘เต พภูวู’’ติ, รูปํ ชฺา ปโรกฺขโต;
หิยฺยตฺตนชฺชตนิโต, ชฺา ‘‘เต อภวู’’อิติ.
ปโรกฺขมฺหิ วา หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;
สทฺทิตํ ตถสํโยค- ปฺจกํ อิติ นิทฺทิเส.
พภูวิตฺถทฺวยํ ตตฺถ, รูปํ ชฺา ปโรกฺขชํ;
พวฺหตฺเตกตฺตโต วุตฺตํ, มชฺฌิมปมวฺหยํ.
อภวตฺถทฺวยํ เยฺยํ, หิยฺยตฺตนีวิภตฺติชํ;
พวฺหตฺเตกตฺตโต วุตฺตํ, มชฺฌิโม ปโม จ โส;
‘‘อภวิตฺถา’’ติทํ รูปํ, อชฺชตนีวิภตฺติชํ.
ตฺจ โข พหุกตฺตมฺหิ, ตุมฺเหสทฺเทน โยชเย;
ปโรกฺขาวฺหยหิยฺยตฺต-นชฺชตนีสุ กิตฺติตํ.
อํตยํ ตตฺถ อาทิยํ, ‘‘พภูวํ’’รูปมีริตํ;
ทุวินฺนํ อภวํรูปํ, อหํสทฺเทน โยชเย.
ปโรกฺขกาหิยฺยตฺตนี-วเสน มฺหทุกํ ‘‘มยํ;
พภูวิมฺห อภวิมฺห’’, อิติ รูปทฺวยํ กมา.
ปโรกฺขาวฺหยหิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;
อึตยํ ตุ ตหึ รูปํ, ‘‘พภูวิ’’นฺติ ปโรกฺขชํ;
‘‘อภวิ’’นฺตีตราสํ ตุ, อหํสทฺทยุตาขิลํ.
หิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ ¶ , อาทฺวยํ มตเมตฺถ หิ;
‘‘อภวา’’ อิติ เอกตฺเต, รูปํ ปมโปริสํ.
หิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ, โอทฺวยํ วุตฺตเมตฺถ ตุ;
‘‘อภโว’’อิติ เอกตฺเต, รูปํ มชฺฌิมโปริสํ.
ภวิสฺสนฺติยกาลาติ-ปตฺตีสุ ทฺวีสุ ภาสิตํ;
พวฺหตฺเต พหุเอกตฺเต, สสํโยคํ สฺสถตฺตยํ.
‘‘ตุมฺเห ภวิสฺสถิ’’จฺเจตํ, ภวิสฺสนฺติยโต มตํ;
‘‘อภวิสฺสถ ตุมฺเห’’ติ, ‘‘อภวิสฺสถ โส’’ติ จ;
กาลาติปตฺติโต วุตฺตํ, เอตฺหิ วจนทฺวยํ.
ภวิสฺสนฺติยกาลาติ-ปตฺตีสุ สมุทีริตํ;
มชฺฌิมปุริสฏฺาเน, สสํโยคํ สฺสเสยุคํ.
‘‘ภวิสฺสเส ตฺว’’มิจฺเจตํ, ‘‘ตฺวํ อภวิสฺสเส’’ติ จ;
อิมานิ ตุ ปโยคานิ, ตตฺถ วิฺู ปกาสเย.
สฺสวฺเหทฺวยํ เสน ยุตํ, สฺสํทฺวยฺจ จตุกฺกกํ;
อิทมฺปิ กถิตํ ทฺวีสุ, ยถารุตวิภตฺติสุ.
‘‘ภวิสฺสวฺเห’’ติ พวฺหตฺเต, ภวิสฺสนฺติกมชฺฌิโม;
พวฺหตฺเต ‘‘อภวิสฺสวฺเห’’, กาลาติปตฺติมชฺฌิโม.
‘‘ภวิสฺสํ’’ อิติ เอกตฺเต, ภวิสฺสนฺติกมุตฺตโม;
‘‘อภวิสฺส’’นฺติ เอกตฺเต, กาลาติปตฺติกุตฺตโม.
อิติ วุตฺตานิ วุตฺเตหิ, วจเนหิ สมานตํ;
ยนฺเต’กจฺเจหิ ตํ สพฺพํ, เอกตาลีสธา ิตํ.
เสสานิ ปฺจปฺาส, อสมานานิ สพฺพถา;
เอตํ นยํ คเหตฺวาน, วเท สพฺพตฺถ สมฺภวาติ.
อยเมตฺถ สมานาสมานวเสน วจนสงฺคโห.
อาคมลกฺขณวเสน ¶ วิภตฺติวจนสงฺคเห เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ –
ภวิสฺสนฺตีปโรกฺขชฺช-ตนีกาลาติปตฺติสุ;
นิจฺจํ กฺวจิ กฺวจา’นิจฺจํ, อิการาคมนํ ภเว.
อิการาคมนํ ตฺหิ, ปโรกฺขายํ วิภตฺติยํ;
พวฺหตฺเต มชฺฌิมฏฺาเน, พวฺหตฺเต จุตฺตเม สิยา;
ปรสฺสปทํ สนฺธาย, อิทํ วจนมีริตํ.
อุตฺตเมกวโจ จาปิ, เนตสฺส อตฺตโนปเท;
โหตีติ อวคนฺตพฺพํ, ภวิสฺสนฺติมฺหิ สพฺพโส.
หิยฺยตฺตนชฺชตนิก-กาลาติปตฺตีสุ ปน;
อการาคมนํ โหติ, สพฺพโส อิติ ลกฺขเย.
อชฺชตนิมฺหิ พวฺหตฺเต, มชฺฌิเม อุตฺตเม ตถา;
พวฺหตฺตมฺหิ อกาเรน, อิการาคมนํ ภเว.
อิการาคมนํ นิจฺจํ, กาลาติปตฺติยํ ภเว;
อการาคมนํ ตตฺถ, อเนกนฺติกมีริตํ.
อการาคมนํเยว, หิยฺยตฺตนฺยํ ปกาสติ;
ปโรกฺขายํ ภวิสฺสนฺตฺย-ฺจิกาโรเยว ทิสฺสติ.
อการาคมนฺเจว, อิการาคมนมฺปิ จ;
อชฺชตนิกกาลาติ-ปตฺตีสุ ปน ทิสฺสติ.
ตีสุ เสสวิภตฺตีสุ, นา’การตฺตยมีริตํ;
วตฺตมานาย ปฺจมฺยํ, สตฺตมิยนฺติ สพฺพโส.
อิกาเรเนว สหิตา, ทฺเว ภวนฺติ วิภตฺติโย;
สตฺต ทฺวาทส โหนฺเตตฺถ, วจนานีติ ลกฺขเย.
อกาเรเนว สหิตา, เอกาเยว วิภตฺติ ตุ;
ทฺวาทส วจนาเนตฺถ, ภวนฺตีติ จ ลกฺขเย.
อการิการสหิตา ¶ , ทุเวเยว วิภตฺติโย;
จตฺตาริ ทฺวาทสฺเจว, วจนานิ ภวนฺติธ.
อาการตฺตยมุตฺตา ตุ, ติสฺโสเยว วิภตฺติโย;
วจนาเนตฺถ ฉตฺตึส, โหนฺตีติ ปริทีปเย.
ปโรกฺขาอชฺชตนีสุ, ปฺจฏฺ จ ยถากฺกมํ;
อิการโต วิมุตฺตานิ, วจนานิ ภวนฺติติ.
เอวเมตฺถ วิภตฺตีนํ, ฉนฺนวุติวิธาน จ;
สงฺคโห วจนานนฺติ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินาติ.
อยเมตฺถ อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห.
กาลวเสน ปน วิภตฺติวจนสงฺคเห ทุวิโธ สงฺคโห กาลตฺตยวเสน สงฺคโห, กาลฉกฺกวเสน สงฺคโห จาติ. ตตฺถ วตฺตมานาปฺจมีสตฺตมีวิภตฺติโย ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, วตฺตมานาปฺจมีสตฺตมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนานิ. ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย อตีตกาลิกา, ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิ. ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ อนาคตกาลิกา, ภวิสฺสนฺตีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อนาคตวจนานิ. กาลาติปตฺติวิภตฺติ ปน กตฺถจิ อตีตกาลิกา กตฺถจิ อนาคตกาลิกา, ตสฺมา ตทนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิปิ อนาคตวจนานิปิ โหนฺติ. อยํ กาลตฺตยวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห.
อยํ ปน กาลฉกฺกวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห – ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย อตีตกาลิกา, ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิ. ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ อนาคตกาลิกา, ภวิสฺสนฺตีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อนาคตวจนานิ. วตฺตมานาวิภตฺติ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, วตฺตมานาวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนานิ. ปฺจมีวิภตฺติ อาณตฺติกาลิกา ¶ , ปฺจมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อาณตฺติวจนานิ. สตฺตมีวิภตฺติ ปริกปฺปกาลิกา, สตฺตมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปริกปฺปวจนานิ. เอตฺถ ปน ‘‘อาณตฺติวจนานี’’ติ จ ‘‘ปริกปฺปวจนานี’’ติ จ อิทํ ตถาสีสมตฺตํ อาสิฏฺานุมตฺยาทีสุ ปฺจมฺยาทีนํ ทิสฺสนโต. กาลาติปตฺติวิภตฺติ กาลาติปตฺติกาลิกา, กาลาติปตฺติวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ กาลาติปตฺติวจนานิ. เอวํ กาลฉกฺกวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห เวทิตพฺโพ.
กาลสงฺคเห ติวิโธ กาลสงฺคโห กาลตฺตยสงฺคโห กาลจตุกฺกสงฺคโห กาลฉกฺกสงฺคโห จาติ.
ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานา, ปฺจมี สตฺตมี จิมา;
โหนฺตาตีเต ปโรกฺขาที, สห กาลาติปตฺติยา.
อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, กาลาติปตฺติกาปิ วา;
เอวํ กาลตฺตยํ เยฺยํ, อาขฺยาตํ ตปฺปกาสกํ.
นนุ กจฺจายเน คนฺเถ, กาโล วุตฺโต จตุพฺพิโธ;
ปจฺจุปฺปนฺเนนุตฺตกาเล, อตีเตนาคเต อิติ.
สจฺจํ วุตฺโต นุตฺตกาโล, ปจฺจุปฺปนฺโนติ อิจฺฉิโต;
สมีเป วุตฺตกาโลติ, อตฺถสมฺภวโต ปน.
ตถา หิ ‘‘ยํ ติกาล’’นฺติ, วุตฺตมาจริเยหิปิ;
น กาลโต วินิมุตฺตํ, อาขฺยาตํ กิฺจิ ทิสฺสติ.
นนุ จาวุตฺตกาเลติ, อตฺโถ ตตฺร ตุ ยุชฺชติ;
ตถา หิ ฉพฺพิโธ กาโล, นิรุตฺติมฺหิ ปกาสิโต.
อตีตานาคโต ปจฺจุ-ปฺปนฺโน อาณตฺติเมว จ;
ปริกปฺโป จ กาลสฺส, อติปตฺตีติ ฉพฺพิโธ.
ทุเว วิภตฺติโย ตตฺถ, อาณตฺติปริกปฺปิกา;
กาลมนามสิตฺวาปิ, นิรุตฺตฺูหิ ภาสิตา.
‘‘คจฺฉตุ ¶ คจฺเฉยฺยิ’’จฺจาทิ-วจเน กถิเต น หิ;
กฺริยา นิปฺผชฺชติ นิฏฺํ, นาคตา นาติปนฺนิกา.
กาลาติปตฺติกา สทฺทา, อตีเตนาคเตปิ จ;
ภวนฺตีติ ยถาวุตฺตา, นิรุตฺติมฺหิ วิทูหิ เว.
ปฺจมีสตฺตมีวฺหิตา, อาณตฺติปริกปฺปิกา;
ปจฺจุปฺปนฺเน ภวนฺตีติ, น ตถา ตตฺถ ภาสิตา.
ตสฺมา กจฺจายเน คนฺเถ, ‘‘นุตฺตกาเล’’ติ ยํ ปทํ;
อตฺโถ ‘‘อวุตฺตกาเล’’ติ, ตสฺส ายติเมวิทํ.
สจฺจเมวํ ตุ สนฺเตปิ, อาณตฺติปริกปฺปิกา;
ปจฺจุปฺปนฺเนปิ ทฏฺพฺพา, ปณฺฑิเตน นยฺุนา.
กสฺมาติ เจ อาณาปนํ, ปริกปฺโป จ สจฺจโต;
ปจฺจุปฺปนฺเน ยโต อตฺถา, นิปฺผนฺนา ทิสฺสเร อิเม.
‘‘อนุตฺตกาเล’’ติ ปทํ, เอตสฺสตฺถสฺส โชตกํ;
‘‘สมีเป วุตฺตกาเล’’ติ, อตฺถทีปนโตถ วา.
อตฺถานํ คมนาทีนํ, นิปฺผตฺติ น ตุ ทิสฺสติ;
‘‘คจฺฉตุ คจฺเฉยฺยิ’’จฺจาทิ, วุตฺตกาเล ยโต ตโต;
อวุตฺตกาเล นิทฺทิฏฺา, ตทฺทีปกวิภตฺติโย.
กาโล วา วุตฺตกาโลติ, อิจฺเจวํ คหิโต อิธ;
ทกฺขิณาสุทฺธิปามฺหิ, กตาว ตติยา อยํ;
กาลทีปนตา ตาสํ, อิติ ยุชฺชติ นาฺถา.
อตฺถทฺวยํ ปกาเสตุํ, คนฺเถ กจฺจายนวฺหเย;
เถโร กจฺจายโน ‘‘นุตฺต-กาเล’’ติ ปทมพฺรวิ.
เอวํ ติธา จตุธาปิ, วุตฺโต กาลาน สงฺคโห;
ฉธา อิทานิ กาลานํ, สงฺคโห นาม นิยฺยเต.
วิภตฺติโย ¶ ปโรกฺขา จ, หิยฺยตฺตนีวิภตฺติโย;
อถ อชฺชตนี จาติ, ติสฺโส’ตีเต ปกาสิตา.
อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, ภวตีติ ปกิตฺติตา;
ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานา, ติกาเล ปฺจธา กตา.
ปฺจมีสตฺตมีวฺหิตา, อาณตฺติปริกปฺปิกา;
สงฺคยฺหมานา ตา ยนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ สงฺคหํ.
ยสฺมา ปฺจมิภูตาย, วตฺตมานาย านโต;
สมานา ปฺจมี โหติ, ตสฺมา สา ปฺจมี มตา.
สตฺตมี ปน กิฺจาปิ, สมานา ตาหิ สตฺตมา;
โหติ ยสฺมา ตโต วุตฺตา, สตฺตมีตฺเวว โน มติ.
กาลาติปตฺติยาทีหิ, ยชฺเชวํ วตฺตมานิกา;
ฉฏฺี ภเวยฺย กาลาติ-ปตฺติกาตีตวาจิกา.
ปฺจมี ตาย ฉฏฺสฺส, ตุลฺยตฺตา านโต นนุ;
ตาหิ สตฺตวิภตฺตีหิ, สตฺตมี อฏฺมี สิยา.
อิติ เจ โกจิ ภาเสยฺย, ‘‘ตนฺนา’’ติ ปฏิเสธเย;
อตีเตนาคเต จาปิ, กาลาติปตฺติสมฺภวา.
ตถา หิ ภาสิตา จูฬ-นิรุตฺติมฺหิ วิสุํ อยํ;
กาลาติปตฺยตีตมฺหา-นาคเต จาติ ทีปเย.
กฺริยาติปนฺเนตีเตติ, กสฺมา กจฺจายเน รุตํ;
อถาปิ เจ วเทยฺยตฺร, ‘‘ปาเยนา’’ติ ปกาสเย.
เยภุยฺเยน หิ โลกสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;
กาลาติปตฺติสํยุตฺโต, โวหาโร อิติ ลกฺขเย.
อตฺริทํ กาลาติปตฺติยา อตีตวจนํ – ‘‘สจายํ ภิกฺขเว ราชา ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ ชีวิตา น โวโรเปสฺสถ, อิมสฺมึเยวสฺส อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุ ¶ อุปฺปชฺชิสฺสถา’’ติ. ‘‘ปสฺสานนฺท อิมํ มหาธนเสฏฺิปุตฺตํ อิมสฺมึเยว นคเร ทฺเวอสีติโกฏิธนํ เขเปตฺวา ภริยํ อาทาย ภิกฺขาย จรนฺตํ. สเจ หิ อยํ ปมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, อิมสฺมึเยว นคเร อคฺคเสฏฺิ อภวิสฺสา. สเจ ปน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสา, อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสา, ภริยาปิสฺส อนาคามิผเล ปติฏฺหิสฺสา. สเจ มชฺฌิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, ทุติยเสฏฺิ อภวิสฺสา. นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโต อนาคามี อภวิสฺสา, ภริยาปิสฺส สกทาคามิผเล ปติฏฺหิสฺสา. สเจ ปจฺฉิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, ตติยเสฏฺิ อภวิสฺสา. นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโต สกทาคามี อภวิสฺสา, ภริยาปิสฺส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิสฺสา’’ อิติ วา, ‘‘สเจ สตฺถา อคารํ อชฺฌาวสิสฺสา, จกฺกวตฺติราชา อภวิสฺสา. ราหุลสามเณโร ปริณายกรตนํ, เถรี อิตฺถิรตนํ, สกลจกฺกวาฬรชฺชํ เอเตสฺเว อภวิสฺสา’’ อิติ วา เอวํ กาลาติปตฺติยา อตีตวจนํ ภวติ.
กถํ กาลาติปตฺติยา อนาคตวจนํ ภวติ? ‘‘จิรมฺปิ ภกฺโข อภวิสฺสา, สเจ น วิวทามเส. อสีสกํ อนงฺคุฏฺํ, สิงฺคาโล หรติ โรหิตํ’’อิติวา, ‘‘สเจ อานนฺท นาลภิสฺสา มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ, จิรฏฺิติกํ อานนฺท พฺรหฺมจริยํ อภวิสฺสา’’ติ อิติ วา, ‘‘อยํ องฺคุลิมาลสฺส มาตา ‘องฺคุลิมาลํ อาเนสฺสามี’ติ คจฺฉติ, สเจ สมาคมิสฺสติ, องฺคุลิมาโล ‘องฺคุลิสหสฺสํ ปูเรสฺสามี’ติ มาตรํ มาเรสฺสติ. สจาหํ น คมิสฺสามิ, มหาชานิโก อภวิสฺสา’’ อิติ วา เอวํ กาลาติปตฺติยา อนาคตวจนํ ภวติ ¶ . กจฺจายเน ปน เยภุยฺเยน อตีตปฺปวตฺตึ สนฺธาย กาลาติปตฺติวิภตฺติยา อตีตกาลิกตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.
กจฺจายเนปิ วา เอสา, กาลาติปตฺติกา ปน;
อนาคเตปิ โหตีติ, อยมตฺโถปิ ทิสฺสติ.
อปฺปจฺจกฺเข ปโรกฺขาย-ตีเต อิติ หิ ลกฺขเณ;
สนฺเตปฺยตีตคฺคหเณ, อนเปกฺขิย ตํ อิทํ.
อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, อิติ สุตฺตสฺสนนฺตรํ;
กาลาติปตฺติวจนา, อนาคตานุกฑฺฒนํ;
ตสฺมา อนิยตํ กาลํ, กาลาติปตฺติกํ วินา.
อตีตานาคตปจฺจุ-ปฺปนฺนิกาหิ วิภตฺติหิ;
สตฺตมี สตฺตมีเยว, ภวเต น ตุ อฏฺมี.
ปฺจมีสตฺตมีนํ ตุ, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ;
สงฺคณฺหนตฺถเมตาสํ, มชฺเฌ ฉฏฺี น วุจฺจติ.
ตถา ปฺจ อุปาทาย, ภวิตพฺพฺจ ฉฏฺิยา;
ปฺจมิยา ตุ สา เอสา, ‘‘ฉฏฺี’’ติ น สมีริตา.
ฉฏฺีภาวมฺหิ สนฺเตปิ, ‘‘ปฺจมี’’ติ วโจ ปน;
ปฺจมิยา วิภตฺติยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ.
สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตนฺติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา;
ปฺจมึ ตุ อุปาทาย, สตฺตมิยา วิภตฺติยา.
ฉฏฺิยา จ ภวิตพฺพํ, น สา ‘‘ฉฏฺี’’ติ อีริตา;
ฉฏฺึ ปน อุปาทาย, ‘‘สตฺตมี’’ตฺเวว อีริตา.
มชฺเฌ ฉฏฺึ อทสฺเสตฺวา, เอวํ ตุ กถนมฺปิ จ;
สตฺตมิยา วิภตฺติยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ;
สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตนฺติ, อธิปฺปายํ วิภาวเย.
สภาโว เหส วตฺถูนํ, คมฺภีรตฺเถสุ อตฺตโน;
เยน เกนจากาเรน, อธิปฺปายสฺส าปนํ.
ยชฺเชวํ ¶ ปมํตีเต-นาคเต จ วิภตฺติโย;
วตฺวา ตโต ปจฺจุปฺปนฺเน, กเถตพฺพา วิภตฺติโย.
กจฺจายนวฺหเย คนฺเถ, กสฺมา เอวํ น ภาสิตา;
ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺโยว, กสฺมา อาทิมฺหิ ภาสิตา?
ยสฺมา วทนฺติ โวหาร-ปเถ เอตาว ปายโต;
ตสฺมา พหุปฺปโยคตฺตํ, โหเตตาสํ วิภตฺตินํ.
อาโทพหุปฺปโยโคว, กเถตพฺโพติ ายโต;
ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ สมฺภูตา, วิภตฺโยวาทิโต มตา.
อตีตานาคตํ วตฺวา, ปจฺจุปฺปนฺเน ตโต ปรํ;
ยสฺมา วุตฺตมฺหิ โลกสฺมึ, โหติ วาจาสิลิฏฺตา.
ตสฺมา สิลิฏฺกถเน, อตีตาทิมเปกฺขิย;
ปฺจมี สตฺตมี เจตา, วตฺตมานายนนฺตรํ;
สงฺคณฺหนตฺถมกฺขาตา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติสุ.
เอตฺถ หิ ยถา ‘‘มาตาปิตโร’’ติ วุตฺเต สิลิฏฺกถนํ โหติ, ตสฺมึเยว วจเน วิปริยยํ กตฺวา สมาสวเสน ‘‘ปิตามาตโร’’ติ วุตฺเต สิลิฏฺกถนํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสี สทฺทรจนา อปูชนียา, ‘‘ปิตา มาตา จ เม ทชฺชุ’’นฺติ ปาโ ปน พฺยาสวเสน ยถิจฺฉิตปฺปโยคตฺตา ปูชนีโย, เอวเมว ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺเต สิลิฏฺกถนํ โหติ, ‘‘อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคต’’นฺติ เอวมาทินา วุตฺเต สิลิฏฺกถนํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสี สทฺทรจนา อปูชนียา สิยา. ‘‘อตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา’’ติ วจนํ ปน คาถาพนฺธสุขตฺถํ ยถิจฺฉิตปฺปโยคตฺตา ปูชนียเมว. อยเมตฺถ ปาฬิ เวทิตพฺพา –
‘‘ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ จ,
‘‘เอกายนํ ¶ ชาติขยนฺตทสฺสี,
มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน อตํสุ ปุพฺเพ,
ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ จ,
‘‘เย จพฺภตีตา สมฺพุทฺธา, เย จ พุทฺธา อนาคตา;
เย เจตรหิ สมฺพุทฺธา, พหูนํ โสกนาสกา.
สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จ;
อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’’ติ จ
เอวมเนเกสุ สทฺทปฺปโยเคสุ. อิธ ยถิจฺฉิตปฺปโยควเสน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกาสุ อฏฺสุ วิภตฺตีสุ ติสฺโส ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติโย อาทิมฺหิ กถิตา, ตฺจ กถนํ ตาสฺเว โวหารปเถ เยภุยฺเยน ปวตฺติโต พหุปฺปโยคตาาปนตฺถํ. ตาสุ ปน ทฺวินฺนํ วิภตฺตีนํ ‘‘ปฺจมีสตฺตมี’’ติสฺา สิลิฏฺกถนิจฺฉายํ กเมน วตฺตพฺพา, อตีตานาคตกาลิกา วิภตฺติโย อเปกฺขิตฺวา กตา. อิจฺเจวํ
ยถิจฺฉิตปฺปโยเคน, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติโย;
ติธา กตฺวาน อาทิมฺหิ, กจฺจาเนน อุทีริตา.
อาทิมฺหิ กถนํ ตฺจ, ตาสํ ปาเยน วุตฺติโต;
พหุปฺปโยคภาวสฺส, าปนตฺถนฺติ นิทฺทิเส.
อตีตาทิมเปกฺขิตฺวา, สิลิฏฺกถเน ธุวํ;
‘‘ปฺจมี สตฺตมิ’’จฺเจว, ทฺวินฺนํ นามํ กตนฺติ จ;
กาลาติปตฺตึ วชฺเชตฺวา, อิทํ วจนมีริตํ.
ยทิ เอวํ อยํ โทโส, อาปชฺชติ น สํสโย;
อิติ เจ โกจิ ภาเสยฺย, อตฺเถ อกุสโลนโร.
เตกาลิกาขฺยาตปเท ¶ , กาลาติปตฺติยา ปน;
อสงฺคโหว โหตีติ, ‘‘ตนฺนา’’ติ ปฏิเสธเย.
เตกาลิกาขฺยาตปเท, น โน กาลาติปตฺติยา;
อิฏฺโ อสงฺคโห ตตฺถ, สงฺคโหเยว อิจฺฉิโต.
ปฺจมีสตฺตมีสฺา, กาลาติปตฺติกํ ปน;
วิภตฺติมนเปกฺขิตฺวา, กตา อิจฺเจว โน มติ.
นานานยํ คเหตฺวาน,
ปจฺเจตพฺพํ ตุ สารโต;
ยาย เอโส รุโต อตฺโถ,
ตสฺมา เอสา น ทุพฺพลา.
อตฺโถ ลพฺภติ ปาสํโส,
ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา;
ตถา ตถา คเหตพฺโพ,
ตตฺถ ตตฺถ วิภาวินา.
วุตฺตฺเหตํ อภิธมฺมฏีกายํ ‘‘ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพ’’ติ.
ปฺจมีสตฺตมีสฺา, รูฬฺหีสฺาติ เกจน;
น ปเนวํ คเหตพฺพํ, อชานิตฺวา วทนฺติ เต.
เนสา ปุริสสฺาทิ, ฌล สฺาทโย วิย;
รูฬฺหิยา ภาสิตา สฺา, ภูเตนตฺเถน ภาสิตา.
อุปนิธาย ปฺตฺติ, เอสา สฺา ยโต ตโต;
อนฺวตฺถสฺา ปิตา, โปราเณหีติ ลกฺขเย.
อิจฺเจวํ กาลฉกฺกํ ตุ, สงฺเขเปน ติธา มตํ;
เอตมตฺถฺหิ สนฺธาย, ‘‘ยํ ติกาล’’นฺติ ภาสิตํ.
อยเมตฺถ กาลฉกฺกสงฺคโห.
เอวํ ¶ ติธา จตุธา วา, ฉธา วาปิ สุเมธโส;
กาลเภทํ วิภาเวยฺย, กาลฺูหิ วิภาวิตํ.
อตีตานาคตํ กาลํ, วิสุํ กาลาติปตฺติกํ;
คเหตฺวา ปฺจธา โหติ, เอวฺจาปิ วิภาวเย.
เอตฺถ นโยว ‘‘อชฺฌตฺต-พหิทฺธา วา’’ติ ปาฬิยํ;
อตีตานาคตกาลี, วิภตฺติ สมุทีริตา.
อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ กาลสงฺคโห สมตฺโต.
อิทานิ วิฺูนํ อตฺถคฺคหเณ โกสลฺลชนนตฺถํ ปกรณนฺตรวเสนปิ อิมสฺมึ ปกรเณ วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ อาณตฺติปริกปฺปกาลิกานํ ‘‘ปฺจมีสตฺตมี’’ติสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ วิภตฺตีนํ ปฏิปาฏิฏฺปเน ปกรณสํสนฺทนํ กถยาม – กาตนฺตปฺปกรณสฺมิฺหิ สกฺกตภาสานุรูเปน ทสธา อาขฺยาตวิภตฺติโย ปิตา, กจฺจายนปฺปกรเณ ปน มาคธภาสานุรูเปน อฏฺธา ปิตา, นิรุตฺติยฺจ ปน มาคธภาสานุรูเปเนว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสน ฉธา ปิตา. เตสุ หิ กาตนฺเต วตฺตมานา, สตฺตมี, ปฺจมี, หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี, ปโรกฺขา, สฺวาตนี, อาสี, ภวิสฺสนฺตี, กฺริยาติปตฺติ จาติ ทสธา วิภตฺตา. กจฺจายเน ปน วตฺตมานา, ปฺจมี, สตฺตมี, ปโรกฺขา, หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี, ภวิสฺสนฺตี, กาลาติปตฺติ จาติ อฏฺธา วิภตฺตา. อิติ เอเตสุ ทฺวีสุ กาตนฺตกจฺจายเนสุ วิภตฺติโย วิสทิสาย ปฏิปาฏิยา ปิตา. กิฺจาเปตฺถ วิสทิสา ปฏิปาฏิ, ตถาเปตา นิรุตฺติยํ วุตฺตาตีตาทิกาลวิภาควเสน เอกโต สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ กิฺจิ วิเสสํ เปตฺวา.
กถํ ¶ ? กาตนฺเต ตาว หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ปโรกฺขา จาติ อิมา ติสฺโส เอกนฺเตน อตีตกาลิกา, สฺวาตนี อาสี ภวิสฺสนฺติ จาติ อิมา ติสฺโส เอกนฺเตน อนาคตกาลิกา, วตฺตมานา เอกาเยว ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, สตฺตมี ปน ปฺจมี จ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลวเสน ทฺวิกาลิกา ‘‘อชฺช ปฺุํ กเรยฺย, สฺเวปิ กเรยฺย. อชฺช คจฺฉตุ, สฺเว วา คจฺฉตู’’ติ ปโยคารหตฺตา. กฺริยาติปตฺติ อนิยตกาลิกา ‘‘โส เจ หิยฺโย ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา. โส เจ อชฺช อนตฺถงฺคเต สูริเย ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา. โส เจ สฺเว ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา’’ติ ปโยคารหตฺตา. เอวํ อสงฺกรโต ววตฺถเปตพฺพํ.
เอวํ ววตฺถเปตฺวา อยมมฺเหหิ วุจฺจมาโน นโย สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺโพ. กถํ? หิยฺยตฺตนชฺชตนีปโรกฺขาสฺวาตนฺยาสีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตาตีตานาคตกาลิกา วิภตฺติโย ฉ, วตฺตมานวเสน เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติ เอกาเยว, สา ปฏิปาฏิยา คณิยมานา สตฺตมํ านํ ภชติ. เอวํ เอตสฺมึ วตฺตมานาสงฺขาเต สตฺตมฏฺาเน ปกฺขิปิตุํ นิรุตฺตินเยน ‘‘ปริกปฺปกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ สตฺถนเยน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกา’’ติวตฺตพฺพํ เอกํ วิภตฺตึ สตฺตมีภูตาย วตฺตมานาย สมานฏฺานตฺตา สตฺตมีสฺํ กตฺวา เปสิ. ตโต ปุนเทว สฺวาตนฺยาสีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตานาคตกาลิกา ติสฺโส วิภตฺติโย คเณตฺวา ตํ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกํ ‘‘สตฺตมี’’ติ ลทฺธสฺํ วิภตฺตึ อนาคตกาลิกภาเวน ตาหิ ตีหิ สทฺธึ สมานฏฺานตฺตา จตุตฺถํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน ‘‘อาณตฺติกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ สตฺถนเยน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกา’’ติ วตฺตพฺพํ เอกํ วิภตฺตึ ปฺจนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรเณน ปฺจมีสฺํ กตฺวา เปสิ.
กฺริยาติปตฺติยา ¶ ปน อนิยตกาลิกตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา อยํ วินิจฺฉโย กโต, โส จ โข นิรุตฺตินยํเยว นิสฺสาย. อยํ ตาว กาตนฺเต วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ สตฺตมีปฺจมีนํ อนฺวตฺถสฺํ อิจฺฉนฺตานํ อมฺหากํ รุจิ, เอสา สทฺธมฺมวิทูหิ ครูหิ อปฺปฏิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฏิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ อาวุโส, เอวเมวํ อาวุโส’’ติ. เวยฺยากรเณหิปิ อปฺปฏิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฏิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ ภนฺเต, เอวเมวํ ภนฺเต’’ติ. เอวํ สพฺเพหิปิ เตหิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฏิกฺโกสิตา.
กจฺจายนปฺปกรเณ ปน พุทฺธวจนานุรูเปน อฏฺธา วิภตฺตีนํ วุตฺตตฺตา วตฺตมานาวิภตฺติ ปฺจมฏฺาเน ิตา. กถํ? ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตาตีตานาคตกาลิกา จตสฺโส วิภตฺติโย, วตฺตมานวเสน เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติ เอกาเยว, สา ปฏิปาฏิยา คณิยมานา ปฺจมํ านํ ภชติ. เอวํ เอตสฺมึ วตฺตมานาสงฺขาเต ปฺจมฏฺาเน ปกฺขิปิตุํ นิรุตฺตินเยน ‘‘อาณตฺติกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ ‘‘อนุตฺตกาลิกา’’ติ วุตฺตํ วิภตฺตึ ปฺจมีภูตาย วตฺตมานาย สมานฏฺานตฺตา ปฺจมีสฺํ กตฺวา เปสิ. ตโต ปรํ ตํ ปฺจมํ ฉฏฺิฏฺาเน เปตฺวา ปโรกฺขา หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ภวิสฺสนฺตี วตฺตมานา ปฺจมีติ เอวํ คณนาวเสน ฉ วิภตฺติโย อุปาทาย นิรุตฺตินเยน ‘‘ปริกปฺปกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ ‘‘อนุตฺตกาลิกา’’ติ วุตฺตํ วิภตฺตึ สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรเณน สตฺตมีสฺํ กตฺวา เปสิ.
กาลาติปตฺติยา ปน อตีตานาคตกาลิกตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา อยํ วินิจฺฉโย กโต, โส จ โข นิรุตฺตินยํเยว นิสฺสาย. อยํ กจฺจายเน วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ ปฺจมีสตฺตมีนํ อนฺวตฺถสฺํ อิจฺฉนฺตานํ อมฺหากํ รุจิ, เอสา จ สทฺธมฺมวิทูหิ ครูหิ อปฺปฏิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฏิจฺฉิตา ¶ ‘‘เอวเมวํ อาวุโส, เอวเมวํ อาวุโส’’ติ. เวยฺยากรเณหิปิ อปฺปฏิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฏิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ ภนฺเต, เอวเมวํ ภนฺเต’’ติ. เอวํ สพฺเพหิปิ เตหิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฏิกฺโกสิตา.
ยสฺมา หิ กาตนฺตกจฺจายนานิ อฺมฺํ วิสทิสวิภตฺติกฺกมานิปิ อนฺตเรน กิฺจิ วิเสสํ นิรุตฺติยํ วุตฺตาตีตาทิกาลวิภาควเสเนกชฺฌํ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ตสฺมา นิรุตฺตินยฺเว สารโต คเหตฺวา ปฺจมีสตฺตมีวิภตฺตีนํ อนฺวตฺถสฺาปริกปฺปเน อมฺหากํ รุจิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฏิกฺโกสิตา, ตสฺมา เอว โย โกจิ อิมํ วาทํ มทฺทิตฺวา อฺํ วาทํ ปติฏฺาเปตุํ สกฺขิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. อยฺหิ นโย อตีว สุขุโม ทุทฺทโส จ ปรมาณุริว, ทุกฺโขคาฬฺโห จ มหาคหนมิว, อติคมฺภีโร จ มหาสมุทฺโท วิย, ตสฺมา อิมิสฺสํ สทฺทนีติยํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาสโนปการตฺถํ โยโค สุฏฺุ กรณีโย. ตถา หิ อิธ กตโยเคหิ นามาขฺยาตาทีสุ จตูสุ ปเทสุ อุปฺปนฺนวาทา ปรวาทิโน ชิตาว โหนฺติ.
มุนินา มุนินาเคน, ทุฏฺา ปพฺพชิตา ชิตา;
ยถา ยถา อสทฺธมฺม-ปูรณา ปูรณาทโย.
ตถา ตถาคตาทายา-นุคายํ สทฺทนีติยํ;
กตโยเคหิปิ ชิตา, สวนฺติ ปรวาทิโนติ.
อยํ ปฺจมีสตฺตมีนํ ปฏิปาฏิฏฺปเน ปกรณสํสนฺทนา.
อถ วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถํ กถยาม – ตตฺถ วตฺตมานาติ เกนฏฺเน วตฺตมานา? วตฺตมานกาลวจนฏฺเน. ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน หิ วตฺตตีติ วตฺตมาโน, ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยาสงฺขาโต กาโล. ตพฺพาจกวเสน วตฺตมาโน กาโล เอติสฺสา อตฺถีติ อยํ ติ อนฺติอาทิวิภตฺติ วตฺตมานา. ตถา ¶ หิ ‘‘คจฺฉติ เทวทตฺโต’’ติ เอตฺถ เทวทตฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ คมนกฺริยํ วิภตฺติภูโต ติสทฺโทเยว วทติ, ตสฺมา ตพฺพาจกวเสน วตฺตมาโน กาโล เอติสฺสา อตฺถีติ วตฺตมานาติ วุจฺจติ. ปฺจมีติ เกนฏฺเน ปฺจมี? ปฺจมํ วตฺตมานฏฺานํ คมนฏฺเน, ปฺจนฺนฺจ สงฺขฺยานํ ปูรณฏฺเน. ตถา หิ นิโยคา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกานํ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ วิภตฺตีนมนฺตเร ปฺจมีภูตาย วตฺตมานาย สยมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกภาเวน สมานฏฺานตฺตา ปฺจมํ วตฺตมานฏฺานํ คจฺฉตีติ ปฺจมี. ยถา นทนฺตี คจฺฉตีติ นที. ตถา นิโยคา อตีตานาคตกาลิกา ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีสงฺขาตา จตสฺโส วิภตฺติโย อุปาทาย สยมฺปิ วตฺตมานาวิภตฺติ วิย ปฺจนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณีติ ปฺจมี. สตฺตมีติ เกนฏฺเน สตฺตมี? สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณฏฺเน. ตถา หิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาปฺจมีสงฺขาตา ฉ วิภตฺติโย อุปาทาย สยมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา หุตฺวา สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณีติ สตฺตมี.
ปโรกฺขาติ เกนฏฺเน ปโรกฺขา? ปโรกฺเข ภวาติ อตฺเถน. ตถา หิ จกฺขาทินฺทฺริยสงฺขาตสฺส อกฺขสฺส ปโร ติโรภาโว ปโรกฺขํ, ตพฺพาจกภาเวน ปโรกฺเข ภวาติ ปโรกฺขา. หิยฺยตฺตนีติ เกนฏฺเน หิยฺยตฺตนี? หิยฺโย ปภุติ อตีเต กาเล ภวา ตพฺพาจกภาเวนาติ อตฺเถน. อชฺชตนีติ เกนฏฺเน อชฺชตนี? อชฺช ปภุติ อตีเต กาเล ภวา ตพฺพาจกภาเวนาติ อตฺเถน. ภวิสฺสนฺตีติ เกนฏฺเน ภวิสฺสนฺตี? ‘‘เอวํ อนาคเต ภวิสฺสตี’’ติ อตฺถํ ปกาเสนฺตี เอติ คจฺฉตีติ อตฺเถน. กาลาติปตฺตีติ เกนฏฺเน กาลาติปตฺติ? กาลสฺสาติปตนวจนฏฺเน. ตถา หิ กาลสฺส อติปตนํ อจฺจโย อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ กาลาติปตฺติ, ลภิตพฺพสฺส อตฺถสฺส นิปฺผตฺติรหิตํ กฺริยาติกฺกมนํ ¶ . กาโลติ เจตฺถ กฺริยา อธิปฺเปตา. กรณํ กาโร, กาโร เอว กาโล รการสฺส ลการํ กตฺวา อุจฺจารณวเสน. อยํ ปน วิภตฺติ ตพฺพาจกตฺตา กาลาติปตฺตีติ. อยํ ปน วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนา.
วิปฺปกิณฺณวิวิธนเย, สํกิณฺณลกฺขณธรวรสาสเน;
สุมติมติวฑฺฒนตฺถํ, กถิโต ปกิณฺณกวินิจฺฉโย.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
ปกิณฺณกวินิจฺฉโย นาม
ตติโย ปริจฺเฉโท.