📜
๖. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา
อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูเปสุ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ ¶ วกฺขาม – สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโร. สตฺถารํ, สตฺถาโร. สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ. สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํ. สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ. สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํ. สตฺถริ, สตฺถาเรสุ. โภ สตฺถ, โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโร.
อยํ ยมกมหาเถเรน กตาย จูฬนิรุตฺติยา อาคโต นโย. เอตฺถ จ นิรุตฺติปิฏเก จ กจฺจายเน จ ‘‘สตฺถุนา’’ติ ปทํ อนาคตมฺปิ คเหตพฺพเมว ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา’’ติ ทสฺสนโต. ‘‘สตฺถารา, สตฺถุนา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภี’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ อสติปิ อตฺถวิเสเส พฺยฺชนวิเสสวเสน, พฺยฺชนวิเสสาภาเวปิ อตฺถนานตฺถตาวเสน สทฺทนฺตรสนฺทสฺสนํ นิรุตฺติกฺกโมติ ‘‘สตฺถา’’ติ ปทํ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. นิรุตฺติปิฏกาทีสุ ปน ‘‘สตฺถา’’ติ ปมาพหุวจนํ น อาคตํ. กิฺจาปิ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิยํ ‘‘อวิตกฺกิตา’’ติ ปมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘สตฺถา’’ติ ปทสฺส ปมาพหุวจนตฺตํ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพํ. ตถา วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนมฺปิ ตคฺคติกตฺตา. ตถา นิรุตฺติปิฏเก ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนฺจ ‘‘สตฺถุสฺส, สตฺถาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺเกวจนพหุวจนานิ จ อาคตานิ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน น อาคตานิ. ตตฺถ ‘‘มาตาปิตโร โปเสติ. ภาตโร อติกฺกมตี’’ติ ทสฺสนโต ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนรูปํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. กจฺจายนาทีสุ ‘‘โภ สตฺถ, โภ สตฺถา’’ อิติ รสฺสทีฆวเสน อาลปเนกวจนทฺวยํ วุตฺตํ. นิรุตฺติปิฏเก ‘‘โภ สตฺถ’’ อิติรสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘ภวนฺโต สตฺถาโร’’ติ อาราเทสวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํ. จูฬนิรุตฺติยํ ¶ ‘‘โภ สตฺถ’’ อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ สตฺถา’’ อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ ลปิตํ. สพฺพเมตํ อาคเม อุปปริกฺขิตฺวา ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํ.
อิทานิ สตฺถุสทฺทสฺส ยํ รูปนฺตรํ อมฺเหหิ ทิฏฺํ, ตํ ทสฺเสสฺสาม – ตถา หิ ‘‘อิเมสํ มหานาม ติณฺณํ สตฺถูนํ เอกา นิฏฺา อุทาหุ ปุถุ นิฏฺา’’ติ ปาฬิยํ ‘‘สตฺถูน’’นฺติ ปทํ ทิฏฺํ, ตสฺมา อยมฺปิ กโม เวทิตพฺโพ ‘‘สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํ, สตฺถูน’’นฺติ. อภิภวิตา, อภิภวิตา, อภิภวิตาโร. อภิภวิตารํ, อภิภวิตาโร. อภิภวิตารา, อภิภวิตุนา, อภิภวิตาเรหิ, อภิภวิตาเรภิ. อภิภวิตุ, อภิภวิตุสฺส, อภิภวิตุโน, อภิภวิตานํ, อภิภวิตารานํ, อภิภวิตูนํ. อภิภวิตารา, อภิภวิตาเรหิ, อภิภวิตาเรภิ. อภิภวิตุ, อภิภวิตุสฺส, อภิภวิตุโน, อภิภวิตานํ, อภิภวิตารานํ. อภิภวิตริ, อภิภวิตาเรสุ. โภ อภิภวิต, โภ อภิภวิตา, ภวนฺโต อภิภวิตาโร. ยถา ปเนตฺถ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา สตฺถุนเยน โยชิตา, เอวํ ปริภวิตุอาทีนฺจ อฺเสฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา สตฺถุนเยน โยเชตพฺพา. เอตฺถฺานิ ตํสทิสานิ นาม ‘‘วตฺตา, ธาตา’’อิจฺจาทีนํ ปทานํ วตฺตุธาตุ อิจฺจาทีนิ ปกติรูปานิ.
วตฺตา ธาตา คนฺตา เนตา,
ทาตา กตฺตา เจตา ตาตา;
เฉตฺตา เภตฺตา หนฺตา เมตา,
เชตา โพทฺธา าตา โสตา.
คชฺชิตา วสฺสิตา ภตฺตา, มุจฺฉิตา ปฏิเสธิตา;
ภาสิตา ปุจฺฉิตา ขนฺตา, อุฏฺาโตกฺกมิตา ตตา.
นตฺตา ¶ ปนตฺตา อกฺขาตา, สหิตา ปฏิเสวิตา;
เนตา วิเนตา อิจฺจาที, วตฺตเร สุทฺธกตฺตริ.
อุปฺปาเทตา วิฺาเปตา, สนฺทสฺเสตา ปพฺรูเหตา;
โพเธตาที จฺเ สทฺทา, เยฺยา เหตุสฺมึ อตฺถสฺมึ.
กตฺตา ขตฺตา เนตฺตา ภตฺตา, ปิตา ภาตาติเม ปน;
กิฺจิ ภิชฺชนฺติ สุตฺตสฺมึ, ตํ ปเภทํ กเถสฺสหํ.
สตฺถาติอาทีสุ เกจิ, อุปโยเคน สามินา;
สเหว นิจฺจํ วตฺตนฺติ, เนว วตฺตนฺติ เกจิ ตุ.
ตตฺร กตฺตุสทฺทาทโย รูปนฺตรวเสน สตฺถุสทฺทโต กิฺจิ ภิชฺชนฺติ. ตถา หิ ‘‘อุฏฺเหิ กตฺเต ตรมาโน, คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํวทา’’ติ เอตฺถ ‘‘กตฺเต’’ติ อิทํ อาลปเนกวจนรูปํ, เอวฺหิ ‘‘โภ กตฺตา’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ นาม. ‘‘เตน หิ โภ ขตฺเต เยน จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา เตนุปสงฺกมา’’ติ เอตฺถ ‘‘ขตฺเต’’ติ อิทฺจาลปเนกวจนรูปํ. เอวมฺปิ ‘‘โภ ขตฺตา’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ นาม. ‘‘เนตฺเต อุชุํ คเต สตี’’ติ เอตฺถ ‘‘เนตฺเต’’ติ อิทํ สตฺตมิยา เอกวจนรูปํ, เอตมฺปิ ‘‘เนตฺตรี’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ. ‘‘อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ภตฺตูสู’’ติ อิทํ สตฺตมิยา พหุวจนรูปํ. ‘‘ภตฺตาเรสู’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ, อตฺร ‘‘ภตฺตูสู’’ติ ทสฺสนโต, ‘‘มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปิตูสู’’ติ ทสฺสนโต จ ‘‘วตฺตูสุ ธาตูสุ คนฺตูสุ เนตูสุ ทาตูสุ กตฺตูสู’’ติ เอวมาทินโยปิ คเหตพฺโพ. อยํ นโย สตฺถุสทฺเทปิ อิจฺฉิตพฺโพ วิย อมฺเห ปฏิภาติ.
ปิตา, ปิตา, ปิตโร. ปิตรํ, ปิตโร. ปิตรา, ปิตุนา, เปตฺยา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ. ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน ¶ , ปิตานํ, ปิตรานํ, ปิตูนํ. ปิตรา, เปตฺยา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ. ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตานํ, ปิตรานํ, ปิตูนํ. ปิตริ, ปิตเรสุ, ปิตูสุ. โภ ปิต, โภ ปิตา, ภวนฺโต ปิตโร. เอตฺถ ปน ‘‘เปตฺยา, ปิตูน’’นฺติ อิมํ นยทฺวยํ วชฺเชตฺวา ภาตุสทฺทสฺส จ ปทมาลา โยเชตพฺพา. ตตฺถ ‘‘มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ, อนฺุาโตสิ มาตาปิตูหิ, มาตาปิตูนํ อจฺจเยนา’’ติ จ ทสฺสนโต ปิตุสทฺทสฺส ‘‘เปตฺยา, ปิตูหิ, ปิตูภิ. ปิตูน’’นฺติ รูปเภโท จ, ‘‘ปิตโร’’ อิจฺจาทีสุ รสฺสตฺตฺจ สตฺถุสทฺทโต วิเสโส. ตตฺถ จ ‘‘เปตฺยา’’ติ อิทํ ‘‘ชนฺตุโย, เหตุโย, เหตุยา, อธิปติยา’’ติ ปทานิ วิย อจินฺเตยฺยํ ปุลฺลิงฺครูปนฺติ ทฏฺพฺพํ.
โจทนา โสธนา จาตฺร ภวติ – สตฺถา ปิตา อิจฺเจวมาทีนิ นิปฺผนฺนตฺตมุปาทาย อาการนฺตานีติ จ, ปมํ เปตพฺพํ ปกติรูปมุปาทาย อุการนฺตานีติ จ ตุมฺเห ภณถ, ‘‘เหตุ สตฺถารทสฺสนํ. อมาตาปิตรสํวฑฺโฒ. กตฺตารนิทฺเทโส’’ติอาทีสุ ปน สตฺถาร อิจฺจาทีนิ กถํ ตุมฺเห ภณถาติ? เอตานิปิ มยํ ปกติรูปมุปาทาย อุการนฺตานีติ ภณามาติ. นนุ จ โภ เอตานิ อการนฺตานีติ? น, อุการนฺตานิเยว ตานิ. นนุ จ โภ โย อํ นาทีนิ ปรภูตานิ วจนานิ น ทิสฺสนฺติ เยหิ อุการนฺตสทฺทานมนฺตสฺส อาราเทโส สิยา, ตสฺมา อการนฺตานีติ? น, อีทิเส าเน ปรภูตานํ โย อํ นาทีนํ วจนานมโนกาสตฺตา. ตถา หิ สมาสวิสโย เอโส. สมาสวิสยสฺมิฺหิ อจินฺเตยฺยานิปิ รูปานิ ทิสฺสนฺตีติ. เอวํ สนฺเตปิ โภ ‘‘คามโต นิกฺขมตี’’ติ ปโยคสฺส วิย อสมาสวิสเย ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิทสฺสนโต ‘‘เหตุ ¶ สตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทีสุ สตฺถาร อิจฺจาทีนิ อการนฺตานีติ จินฺเตตพฺพานีติ? น จินฺเตตพฺพานิ ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถาปิ อุการนฺตตฺตา. เอตฺถ หิ อสมาสตฺเตปิ โตปจฺจยํ ปฏิจฺจ สตฺถุสทฺทสฺส อุกาโร อาราเทสํ ลภติ. ยานิ ปน ตุมฺเห อุการสฺส อาราเทสนิมิตฺตานิ โย อํนาทีนิ วจนานิ อิจฺฉถ, ตานิ อีทิเส าเน วิฺูนํ ปมาณํ น โหนฺติ. กานิ ปน โหนฺตีติ เจ? อสมาสวิสเย โตปจฺจโย จ สมาสวิสเย ปรปทานิ จ ปรปทาภาเว สฺยาทิวิภตฺติโย จาติ อิมาเนว อีทิเส าเน เอกนฺเตน ปมาณํ โหนฺติ. ตถา หิ ธมฺมปทฏฺกถายํ ‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ตฺตํ พาลสฺส ชายตี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนายํ ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิตโรติ อิมสฺมึ ปหเฏ ทณฺโฑ นตฺถี’’ติ เอตฺถ นิมฺมาตาปิตโรติ อิมสฺส สมาสวิสยตฺตา สิมฺหิ ปเร อุกาโร อาราเทสํ ลภติ, ตโต สิสฺส โอการาเทโส, อิจฺเจตํ ปทํ ปกติรูปวเสน อุการนฺตํ ภวติ. นิปฺผนฺนตฺตมุปาทาย ‘‘ปุริโส, อุรโค’’ติ ปทานิ วิย โอการนฺตฺจ ภวติ. อยํ ปเนตฺถ สมาสวิคฺคโห ‘‘มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร, นตฺถิ มาตาปิตโร เอตสฺสาติ นิมฺมาตาปิตโร’’ติ. ปกติรูปวเสน หิ ‘‘นิมฺมาตาปิตุ’’ อิติ ิเต สิวจนสฺมึ ปเร อุการสฺส อาราเทโส โหติ. กตฺถจิ ปน ธมฺมปทฏฺกถาโปตฺถเก ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิติโก’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, เอโส ปน ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิตโร’’ติ ปทสฺส อยุตฺตตํ มฺมาเนหิ ปิโตติ มฺาม, น โส อยุตฺโต อฏฺกถาปาโ. โส หิ อุมงฺคชาตกฏฺกถายํ เอกปิตโรติ สิมฺหิ อาราเทสปโยเคน สเมติ. ตถา หิ –
‘‘ยถาปิ ¶ นิยโก ภาตา,
สอุทริโย เอกมาตุโก;
เอวํ ปฺจาลจนฺโท เต,
ทยิตพฺโพ รเถสภา’’ติ
อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ ปาฬินยฺูหิ ครูหิ ‘‘นิยโกติ อชฺฌตฺติโก เอกปิตโร เอกมาตุยา ชาโต’’ติ สิมฺหิ อาราเทสปโยครจนา กตา. น เกวลฺจ สิมฺหิ อาราเทเส ปุลฺลิงฺคปฺปโยโคเยวมฺเหหิ ทิฏฺโ, อถ โข อิตฺถิลิงฺคปฺปโยโคปิ สาสเน ทิฏฺโ. ตถา หิ วินยปิฏเก จูฬวคฺเค ‘‘อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา’’ติ ปทํ ทิสฺสติ. อยํ ปเนตฺถ สมาสวิคฺคโห ‘‘สกฺยกุเล อุปฺปนฺนตฺตา สกฺยสฺส ภควโต ธีตา สกฺยธีตรา, น สกฺยธีตรา อสกฺยธีตรา’’ติ. อิธาปิ สิมฺหิ ปเร อุการสฺส อาราเทโส กโต, อิตฺถิลิงฺคภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา อาปจฺจโย, ตโต สิโลโป จ ทฏฺพฺโพ. เอวํ สมาสปทตฺเต สตฺถุ ปิตุ กตฺตุสทฺทานํ นามิกปทมาลายํ วุตฺตรูปโต โกจิ โกจิ รูปวิเสโส ทิสฺสติ. อฺเสมฺปิ รูปวิเสโส นยฺุนา มคฺคิตพฺโพ สุตฺตนฺเตสุ. โก หิ นาม สมตฺโถ นิสฺเสสโต พุทฺธวจนสาคเร สํกิณฺณานิ วิจิตฺรานิ ปณฺฑิตชนานํ หทยวิมฺหาปนกรานิ ปทรูปรตนานิ สมุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา อมฺเหหิ อปฺปมตฺตกานิเยว ทสฺสิตานิ.
อทนฺธชาติโก วิฺุ-ชาติโก สตตํ อิธ;
โยคํ กโรติ เจ สตฺถุ, ปาฬิยํ โส น กงฺขติ.
เย ปนิธ อมฺเหหิ ‘‘สตฺถา, อภิภวิตา, วตฺตา, กตฺตา’’ทโย สทฺทา ปกาสิตา, เตสุ เกจิ อุปโยควจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺติ ‘‘ปุจฺฉิตา, โอกฺกมิตา’’อิจฺจาทโย. ตถา หิ ‘‘อภิชานาสิ ¶ โน ตฺวํ มหาราช อิมํ ปฺหํ อฺเ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา. นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติอาทิปโยคา พหู ทิสฺสนฺติ. เกจิ สามิวจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺติ ‘‘อภิภวิตา, วตฺตา’’อิจฺจาทโย. ตถา หิ ‘‘ปจฺจามิตฺตานํ อภิภวิตา, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร. อมตสฺส ทาตา. ปริสฺสยานํ สหิตา. อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส, อุปฺปาเทตา นรุตฺตโม’’ติอาทิปโยคา พหู ทิสฺสนฺติ. เกจิ ปน อุปโยควจเนนปิ สทฺธึ เนว วตฺตนฺติ นิโยคา ปฺตฺติยํ ปวตฺตนโต. ตํ ยถา? ‘‘สตฺถา, ปิตา, ภาตา, นตฺตา’’อิจฺจาทโย. เอตฺถ ปน ‘‘อุปโยควจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺตี’’ติอาทิวจนํ กมฺมภูตํ อตฺถํ สนฺธาย กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอวํ อุการนฺตตาปกติกานํ อาการนฺตปทานํ ปวตฺตึ วิทิตฺวา สทฺเทสุ อตฺเถสุ จ โกสลฺลมิจฺฉนฺเตหิ ปุน ลิงฺคอนฺตวเสน ‘‘สตฺถา, สตฺโถ, สตฺถ’’นฺติ ติกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพา. ตตฺร หิ ‘‘สตฺถา’’ติ อิทํ ปมํ อุการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สตฺโถ’’ติ อิทํ ปมํ อการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา โอการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สตฺถ’’นฺติทํ ปน ปมํ อการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา นิคฺคหีตนฺตภูตํ นปุํสกลิงฺคํ. ตตฺร สตฺถาติ สเทวกํ โลกํ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถา, โก โส? ภควา. สตฺโถติ สห อตฺเถนาติ สตฺโถ, ภณฺฑมูลํ คเหตฺวา วาณิชฺชาย เทสนฺตรํ คโต ชนสมูโห. สตฺถนฺติ สาสติ อาจิกฺขติ อตฺเถ เอเตนาติ สตฺถํ, พฺยากรณาทิคนฺโถ, อถ วา สสติ หึสติ สตฺเต เอเตนาติ สตฺถํ, อสิอาทิ. ‘‘สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโร. สตฺถารํ, สตฺถาโร’’ติ ปุเร วิย ¶ ปทมาลา. ‘‘สตฺโถ, สตฺถา. สตฺถํ, สตฺเถ’’ติ ปุริสนเยน ปทมาลา. ‘‘สตฺถํ, สตฺถานิ, สตฺถา. สตฺถํ, สตฺถานิ, สตฺเถ’’ติ นปุํสเก วตฺตมาน จิตฺตนเยน ปทมาลา โยเชตพฺพา. เอวํ ติธา ภินฺนาสุ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา.
สตฺถา ติฏฺติ สพฺพฺู, สตฺถา ยนฺติ ธนตฺถิกา;
สตฺถา อเปติ ปุริโส, โภนฺโต สตฺถา ททาถ สํ.
เอวํ สุติสามฺวเสน สทิสตา ภวติ.
สตฺถํ ยํ ติขิณํ เตน, สตฺโถ กตฺวาน กปฺปิยํ;
ผลํ สตฺถุสฺส ปาทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภฺุชติ.
เอวํ อสุติสามฺวเสน อสทิสตา ภวติ, ตถา ลิงฺคอนฺตวเสน. ‘‘เจตา เจโต’’ติ จ ‘‘ตาตา ตาโต’’ติ จ ทุกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพา.
ตตฺร หิ ‘‘เจตา’’ติ ปมํ อุการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ตถา ‘‘ตาตา’’ติ ปทมฺปิ. ‘‘เจโต’’ติ อิทํ ปน ปมํ อการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา โอการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ตถา ‘‘ตาโต’’ติ ปทมฺปิ. ตตฺร เจตาติ จิโนติ ราสึ กโรตีติ เจตา, ปาการจินนโก ปุคฺคโล, อิฏฺกวฑฺฒกีติ อตฺโถ. เจโตติ จิตฺตํ, เอวํนามโก วา ลุทฺโท. เอตฺถ จ จิตฺตํ ‘‘เจตยติ จินฺเตตี’’ติ อตฺถวเสน เจโต, ลุทฺโท ปน ปณฺณตฺติวเสน. ตาตาติ ตายตีติ ตาตา. ‘‘อฆสฺส ตาตา หิตสฺส วิธาตา’’ติสฺส ปโยโค. ‘‘ตาโต’’ติ เอตฺถาปิ ตายตีติ ตาโต, ปุตฺตานํ ปิตูสุ, ปิตรานํ ปุตฺเตสุ, อฺเสฺจ อฺเสุ ปิยปุคฺคเลสุ วตฺตพฺพโวหาโร ¶ เอโส. ‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุจฺจติ อสฺสเม. กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมํ ธมํ. เอหิ ตาตา’’ติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพ. ‘‘เจตา, เจตา, เจตาโร. เจตารํ, เจตาโร’’ติ สตฺถุนเยน ปทมาลา. ‘‘เจโต, เจตา. เจตํ, เจเต. เจตสา, เจเตนา’’ติ มโนคณนเยน เยฺยา. อยํ จิตฺตวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา. ‘‘เจโต, เจตา. เจตํ, เจเต. เจเตนา’’ติ ปุริสนเยน เยฺยา. อยํ ปณฺณตฺติวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา. ‘‘ตาตา, ตาตา, ตาตาโร. ตาตาร’’นฺติ สตฺถุนเยน เยฺยา. ‘‘ตาโต, ตาตา, ตาต’’นฺติ ปุริสนเยน เยฺยา. เอวมิมาสุปิ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา, ตถา ลิงฺคอนฺตวเสน ‘‘าตา, าโต, าตํ, าตา’’ติ จตุกฺกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพา.
ตตฺร หิ ‘‘าตา’’ติ อิทํ ปมํ อุการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ. ‘‘าโต าต’’นฺติ อิมานิ ยถากฺกมํ ปมํ อการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺโฉการนฺตนิคฺคหีตนฺตภูตานิ วาจฺจลิงฺเคสุ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานิ. ตถา หิ ‘‘าโต อตฺโถ สุขาวโห. าตเมตํ กุรงฺคสฺสา’’ติ เนสํ ปโยคา ทิสฺสนฺติ. ‘‘าตา’’ติ อิทํ ปน ปมํ อาการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉาปิ อาการนฺตภูตํ วาจฺจลิงฺเคสุ อิตฺถิลิงฺคํ. ตถา หิ ‘‘เอสา อิตฺถิมยา าตา’’ติ ปโยโค. ตตฺร ปุลฺลิงฺคปกฺเข ‘‘ชานาตีติ าตา’’ติ กตฺตุการกวตฺตมานกาลวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิตฺถิลิงฺคาทิปกฺเข ‘‘ายิตฺถาติ าตา าโต ¶ าต’’นฺติ กมฺมการกาตีตกาลวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอส นโย อฺตฺถาปิ ยถาสมฺภวํ ทฏฺพฺโพ. ‘‘าตา, าตา, าตาโร. าตาร’’นฺติ สตฺถุนเยน เยฺยา. ‘‘าโต, าตา. าต’’นฺติ ปุริสนเยน เยฺยา. ‘‘าตํ, าตานิ, าตา. าตํ, าตานิ, าเต’’ติ วกฺขมานจิตฺตนเยน เยฺยา. ‘‘าตา, าตา, าตาโย. าตํ, าตา, าตาโย’’ติ วกฺขมานกฺานเยน เยฺยา. เอวมิมาสุปิ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา. อฺเสุปิ าเนสุ ยถารหํ อิมินา นเยน สทิสาสทิสตา อุปปริกฺขิตพฺพา. วตฺตา ธาตา คนฺตาทีนมฺปิ ‘‘วทตีติ วตฺตา, ธาเรตีติ ธาตา, คจฺฉตีติ คนฺตา’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ นิพฺพจนานิ เยฺยานิ.
ยํ ปเนตฺถ อมฺเหหิ ปกิณฺณกวจนํ กถิตํ, ตํ ‘‘อฏฺาเน อิทํ กถิต’’นฺติ น วตฺตพฺพํ. ยสฺมา อยํ สทฺทนีติ นาม สทฺทานมตฺถานฺจ ยุตฺตายุตฺติปกาสนตฺถํ กตารมฺภตฺตา นานปฺปกาเรน สพฺพํ มาคธโวหารํ สงฺโขเภตฺวา กถิตาเยว โสภติ, น อิตรถา, ตสฺมา นานปฺปเภเทน วตฺตุมิจฺฉาย สมฺภวโต ‘‘อฏฺาเน อิทํ กถิต’’นฺติ น วตฺตพฺพํ. นานาอุปาเยหิ วิฺูนํ าปนตฺถํ กตารมฺภตฺตา จ ปน ปุนรุตฺติโทโสเปตฺถ น จินฺเตตพฺโพ, อฺทตฺถุ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ อยํ สทฺทนีติ ปิฏกตฺตโยปการาย สกฺกจฺจํ ปริยาปุณิตพฺพา.
อิติ อภิภวิตาปทสทิสานิ วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนิ ปทานิ ทสฺสิตานิ. อิทานิ อตํสทิสานิ ทสฺเสสฺสาม. เสยฺยถิทํ –
คุณวา คณวา เจว, พลวา ยสวา ตถา;
ธนวา สุตวา วิทฺวา, ธุตวา กตวาปิ จ.
หิตวา ¶ ภควา เจว, ธิตวา ถามวา ตถา;
ยตวา จาควา จาถ, หิมวิจฺจาทโย รวา.
ปุนฺนปุํสกลิงฺเคหิ, อการนฺเตหิ ปายโต;
วนฺตุสทฺโท ปโร โหติ, ตทนฺตา คุณวาทโย.
สฺาวา รสฺมิวา เจว, มสฺสุวา จ ยสสฺสิวา;
อิจฺจาทิทสฺสนาเปโส, อาการิวณฺณุการโต;
อิตฺถิลิงฺคาทีสุ โหติ, กตฺถจีติ ปกาสเย.
สติมา คติมา อตฺถ-ทสฺสิมา ธิติมา ตถา;
มุติมา มติมา เจว, ชุติมา หิริมาปิ จ.
ถุติมา รติมา เจว, ยติมา พลิมา ตถา;
กสิมา สุจิมา ธีมา, รุจิมา จกฺขุมาปิ จ.
พนฺธุมา เหตุมา’ยสฺมา, เกตุมา ราหุมา ตถา;
ขาณุมา ภาณุมา โคมา, วิชฺชุมา วสุมาทโย.
ปาปิมา ปุตฺติมา เจว, จนฺทิมิจฺจาทโยปิ จ;
อตํสทิสสทฺทาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.
อิวณฺณุกาโรกาเรหิ, มนฺตุสทฺโท ปโร ภเว;
อาการนฺตา จิการนฺตา, อิมนฺตูติ วิภาวเย.
คุณวา, คุณวา, คุณวนฺโต. คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต. คุณวตา, คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ. คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํ. คุณวตา, คุณวนฺตา, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ. คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํ. คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺเตสุ. โภ คุณวา, ภวนฺโต คุณวา, โภนฺโต คุณวนฺโต.
เอตฺถ ¶ ปน ‘‘เอถ ตุมฺเห อาวุโส สีลวาโหถา’’ติ จ,
‘‘พลวนฺโต ทุพฺพลา โหนฺติ, ถามวนฺโตปิ หายเร;
จกฺขุมา อนฺธิกา โหนฺติ, มาตุคามวสํ คตา’’ติ จ
ปาฬิยํ ‘‘สีลวา, จกฺขุมา’’ติ ปมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘คุณวา’’ติ ปจฺจตฺตาลปนฏฺาเน พหุวจนํ วุตฺตํ. ‘‘คุณวา สติมา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. จูฬนิรุตฺติยมฺปิ หิ ‘‘คุณวา’’ติ ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนานิ อาคตานิ, นิรุตฺติปิฏเก ปจฺจตฺเตกวจนภาเวเนว อาคตํ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน นิรุตฺติปิฏเก จ ‘‘โภ คุณว’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อาคตํ. มยํ ปน ‘‘ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา. กถํ นุ ภควา ตุยฺหํ สาวโก สาสเน รโต’’ติเอวมาทีสุ อเนกสเตสุ ปาเสุ ‘‘ภควา’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทีฆภาวทสฺสนโต วนฺตุปจฺจยฏฺาเน ‘‘โภ คุณวา’’อิจฺจาทิ ทีฆวเสน วจนํ ยุตฺตตรํ วิย มฺาม, มนฺตุปจฺจยฏฺาเน ปน อิมนฺตุปจฺจยฏฺาเน จ ‘‘สพฺพเวรภยาตีต, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม. เอวํ ชานาหิ ปาปิม’’อิจฺจาทีสุ ปาฬิปเทเสสุ ‘‘จกฺขุม’’อิจฺจาทิอาลปเนกวจนสฺส รสฺสภาวทสฺสนโต ‘‘โภ สติม, โภ คติม’’อิจฺจาทิ รสฺสวเสน วจนํ ยุตฺตตรํ วิย มฺาม, อถ วา มหาปรินิพฺพานสุตฺตฏฺกถายํ ‘‘อายสฺมา ติสฺส’’ อิติทีฆวเสน วุตฺตาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘ภควา, อายสฺมา’’ อิติทีฆวเสน วุตฺตปทมตฺตํ เปตฺวา วนฺตุปจฺจยฏฺาเนปิ มนฺตุปจฺจยนโย เนตพฺโพ, มนฺตุปจฺจยฏฺาเนปิ วนฺตุปจฺจยนโย เนตพฺโพ. ตถา หิ กจฺจายนาทีสุ ‘‘โภ คุณวํ, โภ คุณว, โภ คุณวา’’อิติ นิคฺคหีตรสฺสทีฆวเสน ตีณิ อาลปเนกวจนานิ วุตฺตานิ, อิมินา ‘‘โภ สติมํ, โภ สติม, โภ สติมา’’ติ เอวมาทินโยปิ ทสฺสิโต ¶ . ปมาพหุวจนฏฺาเน ปน ‘‘คุณวนฺโต, คุณวนฺตา, คุณวนฺตี’’ติ ตีณิ ปทานิ วุตฺตานิ, อิมินาปิ ‘‘สติมนฺโต, สติมนฺตา, สติมนฺตี’’ติ เอวมาทินโยปิ ทสฺสิโต. เตสุ ‘‘โภ คุณวํ โภ สติมํ, คุณวนฺตา, คุณวนฺตี’’ติ อิมานิ ปทานิ เอวํคติกานิ จ อฺานิ ปทานิ ปาฬิยํ อปฺปสิทฺธานิ ยถา ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ ปทํ ปสิทฺธํ, ตสฺมา ยํ จูฬนิรุตฺติยํ วุตฺตํ, ยฺจ นิรุตฺติปิฏเก, ยฺจ กจฺจายนาทีสุ, ตํ สพฺพํ ปาฬิยา อฏฺกถาหิ จ สทฺธึ ยถา น วิรุชฺฌติ, คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ วิย อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ, ตถา คเหตพฺพํ.
อปิเจตฺถ อยมฺปิ วิเสโส คเหตพฺโพ. ตํ ยถา? ‘‘ตุยฺหํ ธีตา มหาวีร, ปฺวนฺต ชุตินฺธรา’’ติ ปาฬิยํ ‘‘ปฺวนฺต’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต.
‘‘สพฺพา กิเรวํ ปรินิฏฺิตานิ,
ยสสฺสิ นํ ปฺวนฺตํ วิสยฺห;
ยโส จ ลทฺธา ปุริมํ อุฬารํ,
นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณ’’นฺติ.
อิมิสฺสา ชาตกปาฬิยา อฏฺกถายํ ‘‘ปฺวนฺต’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต จ ‘‘โภ คุณวนฺต, โภ คุณวนฺตา, โภ สติมนฺต, โภ สติมนฺตา’’ติอาทีนิปิ อาลปเนกวจนานิ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพานิ. ตถา หิ ติสฺสํ ปาฬิยํ ‘‘ยสสฺสิ ปฺวนฺต’’ อิจฺจาลปนวจนํ อฏฺกถาจริยา อิจฺฉนฺติ. นนฺติ หิ ปทปูรเณ นิปาตมตฺตํ. ปฺวนฺตนฺติ ปน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อนุสาราคมํ กตฺวา วุตฺตํ. เอวํ ปาวจเน วนฺตุปจฺจยาทิสหิตานํ สทฺทานํ ‘‘ภควา, อายสฺมา, ปฺวนฺต, จกฺขุม, ปาปิม’’อิติทสฺสิตนเยน อาลปนปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ ‘‘คงฺคาภาคีรถี นาม, หิมวนฺตา ปภาวิตา’’ติ จ ‘‘กุโต อาคตตฺถ ภนฺเตติ, หิมวนฺตา มหาราชา’’ติ จ ทสฺสนโต ¶ ‘‘คุณวนฺตา’’ติ ปฺจมิยา เอกวจนํ กถิตํ. ยถา คุณวนฺตุ สทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยชิตา, เอวํ ธนวนฺตุพลวนฺตาทีนํ สติมนฺตุ คติมนฺตาทีนฺจ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.
อิทานิ วิทฺวาทิปทานํ คุณวาปเทน สมานคติกตฺตมฺปิ โสตูนํ ปโยเคสุ สมฺโมหาปคมตฺถํ เอกเทสโต นิพฺพจนาทีหิ สทฺธึ วิทฺวนฺตุอิจฺจาทิปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – าณสงฺขาโต เวโท อสฺส อตฺถีติ วิทฺวา, ปณฺฑิโต. เอตฺถ จ วิทฺวาสทฺทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘อิติ วิทฺวา สมํ จเร’’ติอาทิ อาหจฺจปาโ นิทสฺสนํ. อตฺรายํ ปทมาลา – วิทฺวา, วิทฺวา, วิทฺวนฺโต. วิทฺวนฺตํ, วิทฺวนฺเต. วิทฺวตา, วิทฺวนฺเตน. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ. เวทนาวา, เวทนาวา, เวทนาวนฺโต. เวทนาวนฺตํ, เวทนาวนฺเต. เวทนาวตา, เวทนาวนฺเตน. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ. เอวํ ‘‘สฺาวาเจตนาวา สทฺธาวา ปฺวา สพฺพาวา’’อิจฺจาทีสุปิ. เอตฺถ จ ‘‘เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติอาทีนิ นิทสฺสนปทานิ. ตตฺถ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ. มชฺเฌทีฆฺหิ อิทํ ปทํ. เยภุยฺเยน ปน ‘‘ปฺวาปฺวนฺโต’’ติอาทีนิ มชฺเฌรสฺสานิปิ ภวนฺติ. ยสสฺสิโน ปริวารภูตา ชนา อสฺส อตฺถีติ ยสสฺสิวา, อถ วา ยสสฺสี จ ยสสฺสิวา จาติ ยสสฺสิวา. เอกเทสสรูเปกเสโสยํ. ‘‘ยสสฺสิวา’’ติ ปทสฺส ปน อตฺถิภาเว –
‘‘ขตฺติโย ชาติสมฺปนฺโน, อภิชาโต ยสสฺสิวา;
ธมฺมราชา วิเทหานํ, ปุตฺโต อุปฺปชฺชเต ตวา’’ติ
อิทํ นิทสฺสนํ. ‘‘ยสสฺสิวา, ยสสฺสิวา, ยสสฺสิวนฺโต. ยสสฺสิวนฺตํ’’ อิจฺจาทิ เนตพฺพํ. อตฺเถ ทสฺสนสีลํ อตฺถทสฺสิ, กึ ¶ ตํ? าณํ. อตฺถทสฺสิ อสฺส อตฺถีติ อตฺถทสฺสิมา, เอตฺถ จ –
‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิติมา, มุติมา อตฺถทสฺสิมา;
สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ, วิธุโร เอตทพฺรวี’’ติ
อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ‘‘อตฺถทสฺสิมา, อตฺถทสฺสิมา, อตฺถทสฺสิมนฺโต. อตฺถทสฺสิมนฺตํ’’ อิจฺจาทิ เนตพฺพํ. ปาปํ อสฺส อตฺถีติ ปาปิมา, อกุสลราสิสมนฺนาคโต มาโร. ปุตฺตา อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติมา, พหุปุตฺโต. ‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา’’ติ เอตฺถ หิ พหุปุตฺโต ‘‘ปุตฺติมา’’ติ วุจฺจติ. จนฺโท อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมา. จนฺโทติ เจตฺถ จนฺทวิมานมธิปฺเปตํ, จนฺทวิมานวาสี ปน เทวปุตฺโต ‘‘จนฺทิมา’’ติ. ตถา หิ ‘‘จนฺโท อุคฺคโต, ปมาณโต จนฺโท อายามวิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ เอกูนปฺาสโยชโน, ปริกฺเขปโต ตีหิ โยชเนหิ อูนทิยฑฺฒสตโยชโน’’ติอาทีสุ จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺโท’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตถาคตํ อรหนฺตํ, จนฺทิมา สรณํ คโต’’ติอาทีสุ ปน จนฺทเทวปุตฺโต ‘‘จนฺทิมา’’ติ. อปโร นโย – จนฺโท อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมา. จนฺโทติ เจตฺถ จนฺทเทวปุตฺโต อธิปฺเปโต, ตนฺนิวาสฏฺานภูตํ ปน จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺทิมา’’ติ. ตถา หิ ‘‘ราหุ จนฺทํ ปมฺุจสฺสุ, จนฺโท มณิมยวิมาเน วสตี’’ติอาทีสุ จนฺทเทวปุตฺโต ‘‘จนฺโท’’ติ วุตฺโต.
‘‘โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยฺุชติ พุทฺธสาสเน;
โสมํโลกํปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติ
อาทีสุ ปน ตนฺนิวาสฏฺานภูตํ จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺทิมา’’ติ วุตฺตํ. อิติ ‘‘จนฺโท’’ติ จ ‘‘จนฺทิมา’’ติ จ จนฺทเทวปุตฺตสฺสปิ จนฺทวิมานสฺสปิ ¶ นามนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺร ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา จนฺทิมา’’ติ อิมานิ ปาปสทฺทาทิโต ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺตสฺส อิมนฺตุปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธิมุปาคตานีติ คเหตพฺพานิ.
นนุ จ โภ มนฺตุปจฺจยวเสเนว สาเธตพฺพานีติ? น, กตฺถจิปิ อการนฺตโต มนฺตุโน อภาวา. นนุ จ โภ เอวํ สนฺเตปิ ปาป ปุตฺต จนฺทโต ปมํ อิการาคมํ กตฺวา ตโต มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา สกฺกา สาเธตุนฺติ? สกฺกา รูปมตฺตสิชฺฌนโต, นโย ปน โสภโน น โหติ. ตถา หิ ปาป ปุตฺตาทิโต อการนฺตโต อิการาคมํ กตฺวา มนฺตุปจฺจเย วิธิยมาเน อฺเหิ คุณยสาทีหิ อการนฺเตหิ อิการาคมํ กตฺวา มนฺตุปจฺจยสฺส กาตพฺพตาปสงฺโค สิยา. น หิ อเนเกสุ ปาฬิสตสหสฺเสสุ กตฺถจิปิ อการนฺตโต คุณ ยสาทิโต อิการาคเมน สทฺธึ มนฺตุปจฺจโย ทิสฺสติ, อฏฺานตฺตา ปน ปาป ปุตฺตาทิโต อการนฺตโต อิการาคมํ อกตฺวา อิมนฺตุปจฺจเย กเตเยว ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา’’ติอาทีนิ สิชฺฌนฺตีติ.
เอวํ สนฺเตปิ โภ กสฺมา กจฺจายนปฺปกรเณ มนฺตุปจฺจโยว วุตฺโต, น อิมนฺตุปจฺจโยติ? ทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว. กถํ ายตีติ เจ? ยสฺมา ตตฺถ ‘‘ตปาทิโต สี, ทณฺฑาทิโต อิก อี, มธฺวาทิโต โร, คุณาทิโต วนฺตู’’ติ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ สนฺนิหิตโตทนฺตสทฺทภาเวน วตฺวา มชฺเฌ ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ อฺถา สุตฺตํ วตฺวา ตโต สนฺนิหิตโตทนฺตวเสน ‘‘สทฺธาทิโต ณา’’ติ สุตฺตํ วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘สตฺยาทีหิมนฺตู’’ติ วิสทิสํ กตฺวา วุตฺตสฺส สุตฺตสฺส วเสน อิมนฺตุ ปจฺจโย จ วุตฺโตติ วิฺายติ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺตโน อธิปฺปายวิฺาปนํ. เอตฺถ จ ทุติโย อตฺโถ สรสนฺธิวเสน คเหตพฺโพ. ตถา หิสฺส ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ ¶ ปโม อตฺโถ, ‘‘สตฺยาทีหิ อิมนฺตู’’ติ ทุติโย อตฺโถ. อิติ ‘‘เสโต ธาวตี’’ติ ปโยเค วิย ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ สุตฺเต ภินฺนสตฺติสมเวตวเสน อตฺถทฺวยปฏิปตฺติ ภวติ, ตสฺมา ปรมสุขุมสุคมฺภีรตฺถวตา อเนน สุตฺเตน กตฺถจิ สติ คติ เสตุ โคอิจฺจาทิโต มนฺตุปจฺจโย อิจฺฉิโต. กตฺถจิ สติ ปาป ปุตฺตอิจฺจาทิโต อิมนฺตุปจฺจโย อิจฺฉิโตติ ทฏฺพฺพํ.
ยสฺมา ปน สติสทฺโท มนฺตุวเสน คติธีเสถุโค อิจฺจาทีหิ, อิมนฺตุวเสน ปาปปุตฺตาทีหิ จ สมานคติกตฺตา เตสํ ปการภาเวน คหิโต, ตสฺมา เอวํ สุตฺตตฺโถ ภวติ ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตุ สติปฺปกาเรหิ สทฺเทหิ มนฺตุปจฺจโย โหติ อิมนฺตุปจฺจโย จ ยถารหํ ‘ตทสฺสตฺถิ’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ’’ติ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา ‘‘สติมา’’ติ เอตฺถ สตีติ อิการนฺตโต มนฺตุปจฺจโย โหติ, ตถา ‘‘คติมา, ธีมา, เสตุมา, โคมา’’ติอาทีสุ อิการนฺต อีการนฺต อุการนฺตนิจฺโจการนฺตโต มนฺตุปจฺจโย โหติ. ยถา จ ‘‘สติมา’’ติ เอตฺถ ‘‘สตี’’ติ อิการนฺตโต อิมนฺตุปจฺจโย โหติ, ตถา ‘‘คติมา, ปาปิมา, ปุตฺติมา’’ติอาทีสุ อิการนฺต อการนฺตโต อิมนฺตุปจฺจโย โหติ. เอวํ สติปฺปกาเรหิ สทฺเทหิ ยถาสมฺภวํ มนฺตุ อิมนฺตุปจฺจยา โหนฺตีติ.
ยชฺเชวํ ปจฺจยทฺวยวิธายกํ ‘‘ทณฺฑาทิโต อิก อี’’ติ สุตฺตํ วิย ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ วตฺตพฺพํ, กสฺมา นาโวจาติ? ตถา อวจเน การณมตฺถิ. ยทิ หิ ‘‘ทณฺฑาทิโต อิก อี’’ติ สุตฺตํ วิย ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ สุตฺตํ วุตฺตํ สิยา, เอกกฺขเณเยว อิมนฺตุ มนฺตูนํ วจเนน ทณฺฑสทฺทโต สมฺภูตํ ‘‘ทณฺฑิโก ทณฺฑี’’ติ รูปทฺวยมิว สติคติอาทิโตปิ วิสทิสรูปทฺวยมิจฺฉิตพฺพํ สิยา, ตฺจ นตฺถิ, ตสฺมา ¶ ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ น วุตฺตํ. อปิจ ตถา วุตฺเต พวฺหกฺขรตาย คนฺถครุตา สิยา. ยสฺมา จ สุตฺเตน นาม อปฺปกฺขเรน อสนฺทิทฺเธน สารวนฺเตน คูฬฺหนินฺนเยน สพฺพโตมุเขน อนวชฺเชน ภวิตพฺพํ. กจฺจายเน จ เยภุยฺเยน ตาทิสานิ คมฺภีรตฺถานิ สุวิสทาณวิสยภูตานิ สุตฺตานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘อุปาฌธิกิสฺสรวจเน, สรา สเร โลป’’นฺติอาทีนิ, อิทมฺปิ เตสมฺตรํ, ตสฺมา ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ น วุตฺตํ. เอวํ สุตฺโตปเทเส อกเตปิ อิมนฺตุโนปิ คหณตฺถํ ภินฺนสตฺติสมเวตวเสน ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อปโร นโย – ‘‘ตปาทิโต สี’’ติอาทีสุ โตทนฺตสทฺทสฺส พหุวจนนฺตตา น สุฏฺุ ปากฏา โตปจฺจยสฺส เอกตฺถพวฺหตฺเถสุ วตฺตนโต, ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ เอตฺถ ปน หิสทฺทสฺส พหุวจนตฺถตา อตีว ปากฏา, ตสฺมา พหุวจนคฺคหเณน อิมนฺตุ ปจฺจโย โหตีติปิ ทฏฺพฺพํ. นนุ จ โภ วินาปิ อิมนฺตุปจฺจเยน ปาปมสฺสตฺถีติ ปาปี, ปาปี เอว ปาปิมาติ สกตฺเถ มาปจฺจเย กเตเยว ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา’’ติอาทีนิ สิชฺฌนฺติ ‘‘ฉฏฺโม โส ปราภโว’’ติ เอตฺถ มปจฺจเยน ‘‘ฉฏฺโม’’ติ ปทํ วิยาติ? อตินยฺู ภวํ, อตินยฺู นามาติ ภวํ วตฺตพฺโพ, น ปน ภวํ สทฺทคตึ ชานาติ, สทฺทคติโย จ นาม พหุวิธา. ตถา หิ ฉฏฺโเยว ฉฏฺโม, ‘‘สุตฺตเมว สุตฺตนฺโต’’ติอาทีสุ ปุริสนเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ, ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติอาทีสุ กฺานเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ, ‘‘ทิฏฺิ เอว ทิฏฺิคต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตนเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ. เอวํวิธาสุ สทฺทคตีสุ ‘‘ปาปี เอว ปาปิมา’’ติอาทิกํ กตรํ สทฺทคตึ วเทสิ? ‘‘สตฺถา ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา สา ปุมา’’ติอาทีสุ ¶ จ กตรํ สทฺทคตึ วเทสิ? กตรสทฺทนฺโตคธํ กตราย จ นามิกปทมาลายํ โยเชตพฺพํ มฺสีติ? โส เอวํ ปุฏฺโ อทฺธา อุตฺตริ กิฺจิ อทิสฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสติ, ตสฺมา ตาทิโส นโย น คเหตพฺโพ. ตาทิสสฺมิฺหิ นเย ‘‘ปาปิมตา ปาปิมโต’’ติอาทีนิ รูปานิ น สิชฺฌนฺติ, อิมนฺตุปจฺจยนเยน ปน สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อยเมว นโย ปสตฺถตโร อายสฺมนฺเตหิ สมฺมา จิตฺเต เปตพฺโพ. อตฺริทํ นิทสฺสนํ –
‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,
มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,
ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน’’ติ จ,
‘‘สาขาปตฺตผลูเปโต, ขนฺธิมาวมหาทุโม’’ติ จ.
ปาปิมา, ปาปิมา, ปาปิมนฺโต. ปาปิมนฺตํ. เสสํ เนยฺยํ, เอส นโย ‘‘ขนฺธิมา, ปุตฺติมา’’ติอาทีสุปิ.
อิทานิ ยถาปาวจนํ กิฺจิเทว หิมวนฺตุ สติมนฺตาทีนํ วิเสสํ พฺรูม. หิมวนฺโตว ปพฺพโต. สติมํ ภิกฺขุํ. พนฺธุมํ ราชานํ. จนฺทิมํ เทวปุตฺตํ. สติมสฺส ภิกฺขุโน. พนฺธุมสฺส รฺโ. อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อิจฺจาทิ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ ทฺวินฺนํ วตฺตพฺพวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ พหูนํ วตฺตพฺพวจนนฺติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘ทฺวินฺนํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’ติ, ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ติณฺณ’’นฺติ เจตฺถ กถาสีสมตฺตํ, เตน จตุนฺนมฺปิ ปฺจนฺนมฺปิ อติเรกสตานมฺปีติ ทสฺสิตํ ¶ โหติ. พหโวหิ อุปาทาย ‘‘อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ปิตา. ตตฺถ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติทํ วินยโวหารวเสน ทฺเวเยว สนฺธาย วุตฺตตฺตา น สพฺพสาธารณํ. วินยโวหารฺหิ วชฺเชตฺวา อฺสฺมึ โวหาเร น ปวตฺตติ. ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติทํ ปน สพฺพตฺถ ปวตฺตตีติ ทฺวินฺนํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
ตตฺร ‘‘หิมวนฺโต’’ติ อิทํ เยภุยฺเยเนกวจนํ ภวติ, กตฺถจิ พหุวจนมฺปิ, เตนาห นิรุตฺติปิฏเก เถโร ‘‘หิมวา ติฏฺติ, หิมวนฺโต ติฏฺนฺตี’’ติ. ‘‘หิมวนฺโตว ปพฺพโต’’ติ อยํ เอกวจนนโย ยถารุตปาฬิวเสน คเหตพฺโพ. ยถารุตปาฬิ จ นาม –
‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สรา.
อหํ เตน สมเยน, นาคราชา มหิทฺธิโก;
อตุโล นาม นาเมน, ปฺุวนฺโต ชุตินฺธโร.
คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โส อิสิ;
สทฺธมฺมธารโก เถโร, อานนฺโท รตนากโร’’
อิจฺจาทิ. เอตฺถ ‘‘ปฺุวนฺโต’’ติอาทีนิ อเนเกสุ าเนสุ พหุวจนภาเวน ปุนปฺปุนํ วทนฺตานิปิ กตฺถจิ เอกวจนานิ โหนฺติ, เอกวจนภาโว จ เนสํ คาถาวิสเย ทิสฺสติ, ตสฺมา ตานิ ยถาปาวจนํ คเหตพฺพานิ.
เอวํ หิมวนฺตุสติมนฺตุสทฺทาทีนํ วิเสสํ ตฺวา ปุน ลิงฺคนฺตวเสน ทฺวิลิงฺคกปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพา.
ตตฺร ¶ หิ ‘‘สิริมา’’ติ ปทํ สุติสามฺวเสน ลิงฺคทฺวเย วตฺตนโต ทฺวิธา ภิชฺชติ. ‘‘สิริมา ปุริโส’’ติ หิ อตฺเถ อาการนฺตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สิริมา นาม เทวี’’ติ อตฺเถ อาการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมฺเปตํ อุการนฺตตาปกติกา. อถ วา ปน ปจฺฉิมํ อาการนฺตตาปกติกํ, สิรี ยสฺส อตฺถิ โส สิริมาติ ปุลฺลิงฺควเสน นิพฺพจนํ, สิรี ยสฺสา อตฺถิ สา สิริมาติ อิตฺถิลิงฺควเสน นิพฺพจนํ. อตฺริมานิ กิฺจาปิ สุติวเสน นิพฺพจนตฺถวเสน จ อฺมฺํ สมานตฺถานิ, ตถาปิ ปุริสปทตฺถอิตฺถิปทตฺถวาจกตฺตา ภินฺนตฺถานีติ เวทิตพฺพานิ. เอส นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ. สิริมา, สิริมา, สิริมนฺโต. สิริมนฺตํ, สิริมนฺเต. สิริมตา, สิริมนฺเตน. คุณวนฺตุสทฺทสฺเสว นามิกปทมาลา. สิริมา, สิริมา, สิริมาโย. สิริมํ, สิริมา, สิริมาโย. สิริมาย. วกฺขมานกฺานเยน เยฺยา. เอวํ ทฺวิธา ภินฺนานํ สมานสุติกสทฺทานํ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา. สมานนิพฺพจนตฺถสฺสปิ หิ อสมานสุติกสฺส ‘‘สิริมา’’ติ สทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ ปทานํ อิเมหิ ปเทหิ กาจิปิ สมานตา น ลพฺภติ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
‘‘สิริมา’’ติ ปทํ ทฺเวธา, ปุมิตฺถีสุ ปวตฺติโต;
ภิชฺชตีติ วิภาเวยฺย, เอตฺถ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉิตํ.
อิติ อภิภวิตา ปเทน วิสทิสานิ คุณวาสติมาทีนิ ปทานิ ทสฺสิตานิ สทฺธึ นามิกปทมาลาหิ. อิทานิ อปรานิปิ ตพฺพิสทิสานิ ปทานิ ทสฺเสสฺสาม สทฺธึ นามิกปทมาลาหิ. เสยฺยถิทํ?
ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา, อาตุมา สา ปุมา รหา;
ทฬฺหธมฺมา จ ปจฺจกฺข-ธมฺมา จ วิวฏจฺฉทา.
วตฺตหา ¶ จ ตถา วุตฺต-สิรา เจว ยุวาปิ จ;
มฆว อทฺธ มุทฺธาทิ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.
เอตฺถ ‘‘สา’’ติ ปทเมว อาการนฺตตาปกติกมาการนฺตํ, เสสานิ ปน อการนฺตตาปกติกานิ อาการนฺตานิ.
ราชา, ราชา, ราชาโน. ราชานํ, ราชํ, ราชาโน. รฺา, ราชินา, ราชูหิ, ราชูภิ. รฺโ, ราชิโน, รฺํ, ราชูนํ, ราชานํ. รฺา, ราชูหิ, ราชูภิ. รฺโ, ราชิโน, รฺํ, ราชูนํ, ราชานํ. รฺเ, ราชินิ, ราชูสุ. โภ ราช, ภวนฺโต ราชาโน, ภวนฺโต ราชา อิติ วา, อยมมฺหากํ รุจิ.
นิรุตฺติปิฏกาทีสุ ‘‘ราชา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน อาคตํ. กิฺจาปิ นิรุตฺติปิฏกาทีสุ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ ปาฬิยํ พหุวจเนกวจนวเสน ‘‘สขา’’ติ ปทสฺส ทสฺสนโต ‘‘ราชา’’ติ พหุวจนํ อิจฺฉิตพฺพเมว. ตถา ‘‘พฺรหฺมา, อตฺตา’’อิจฺจาทีนิปิ พหุวจนานิ ตคฺคติกตฺตา วินา เกนจิ รูปวิเสเสน.
เอตฺถ จ ‘‘คหปติโก นาม เปตฺวา ราชํ ราชโภคํ พฺราหฺมณํ อวเสโส คหปติโก นามา’’ติ ทสฺสนโต ราชนฺติ วุตฺตํ, อิทํ ปน นิรุตฺติปิฏเก น อาคตํ. ‘‘สพฺพทตฺเตน ราชินา’’ติ ทสฺสนโต ‘‘ราชินา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ ทสฺสนโต จตุตฺถีฉฏฺีวเสน ‘‘ราชาน’’นฺติ วุตฺตํ. กจฺจายนรูปสิทฺธิคนฺเถสุ ปน ‘‘ราเชน, ราเชหิ, ราเชภิ. ราเชสู’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ. จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฏเกสุ ตานิ นาคตานิ, อนาคตภาโวเยว เตสํ ยุตฺตตโร ปาฬิยํ อทสฺสนโต, ตสฺมา เอตฺเถตานิ ¶ อมฺเหหิ น วุตฺตานิ. ปาฬินเย หิ อุปปริกฺขิยมาเน อีทิสานิ ปทานิ สมาเสเยว ปสฺสาม, น ปนาฺตฺร, อตฺริเม ปโยคา – ‘‘อาวุตฺถํ ธมฺมราเชนา’’ติ จ, ‘‘สิวิราเชน เปสิโต’’ติ จ, ‘‘ปชาปติสฺส เทวราชสฺส ธชคฺค’’นฺติ จ, ‘‘นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’ติ จ, เอวํ ปาฬินเย อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘ราเชนา’’ติอาทีนิ สมาเสเยว ปสฺสาม, น เกวลํ ปาฬินเย โปราณฏฺกถานเยปิ อุปปริกฺขิยมาเน สมาเสเยว ปสฺสาม, น ปนาฺตฺร, เอวํ สนฺเตปิ สุฏฺุ อุปปริกฺขิตพฺพมิทํ านํ. โก หิ นาม สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน สพฺพโส นยํ สลฺลกฺเขตุํ สมตฺโถ อฺตฺร ปภินฺนปฏิสมฺภิเทหิ ขีณาสเวหิ.
เอตฺถ จ สมาสนฺตคตราช-สทฺทสฺส นามิกปทมาลาโย ทฺวิธา วุจฺจนฺเต โอการนฺตาการนฺตวเสน. ตตฺโรการนฺตา ‘‘มหาราโช ยุวราโช สิวิราโช ธมฺมราโช’’อิจฺเจวมาทโย ภวนฺติ. อาการนฺตา ปน ‘‘มหาราชา ยุวราชา สิวิราชา ธมฺมราชา’’อิจฺเจวมาทโย. เอตฺถ กิฺจาปิ ปาฬิยํ โปราณฏฺกถาสุ จ ‘‘มหาราโช’’ติอาทีนิ น สนฺติ, ตถาปิ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก’’ติ ปาฬิยํ ‘‘สพฺพสโข’’ติ ทสฺสนโต ‘‘มหาราโช’’ติอาทีนิปิ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพานิ. ตถา หิ สมาเสสุ ‘‘ธมฺมราเชน, ธมฺมราชสฺสา’’ติอาทีนิ ทิสฺสนฺติ. เอตานิ โอการนฺตรูปานิ เอว, นาการนฺตรูปานิ. มหาราโช, มหาราชา. มหาราชํ, มหาราเช. มหาราเชน, มหาราเชหิ, มหาราเชภิ. มหาราชสฺส, มหาราชานํ. มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา, มหาราเชหิ, มหาราเชภิ. มหาราชสฺส, มหาราชานํ. มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหิ, มหาราเชสุ. โภ มหาราช, ภวนฺโต มหาราชา ¶ . กจฺจายนจูฬนิรุตฺตินเยหิ ปน ‘‘โภ มหาราชา’’อิติ เอกวจนพหุวจนานิปิ ทฏฺพฺพานิ. ยถา ‘‘มหาราโช’’ติ โอการนฺตปทสฺส วเสน, เอวํ ‘‘สิวิราโช ธมฺมราโช เทวราโช’’ติอาทีนมฺปิ โอการนฺตปทานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.
อยํ ปนาการนฺตวเสน นามิกปทมาลา –
มหาราชา, มหาราชา, มหาราชาโน. มหาราชานํ, มหาราชํ, มหาราชาโน. มหารฺา, มหาราชินา, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ. มหารฺโ, มหาราชิโน, มหารฺํ, มหาราชูนํ. มหารฺา, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ. มหารฺโ, มหาราชิโน, มหารฺํ, มหาราชูนํ. มหารฺเ, มหาราชินิ, มหาราชูสุ. โภ มหาราช, ภวนฺโต มหาราชาโน.
อิธาปิ ปกรณทฺวยนเยน ‘‘โภ มหาราชา’’ อิติ เอกวจนพหุวจนานิปิ ทฏฺพฺพานิ. ยถา จ ‘‘มหาราชา’’ติ อาการนฺตปทสฺส วเสน, เอวํ ‘‘สิวิราชา, ธมฺมราชา, เทวราชา’’ติอาทีนมฺปิ อาการนฺตปทานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.
อิธ อปราปิ อตฺถสฺส ปากฏีกรณตฺถํ กฺริยาปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา อาการนฺโตการนฺตานํ มิสฺสกวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
มหาราชา, มหาราโช ติฏฺติ, มหาราชาโน, มหาราชา ติฏฺนฺติ. มหาราชานํ, มหาราชํ ปสฺสติ, มหาราชาโน, มหาราเช ปสฺสติ. มหารฺา, มหาราชินา, มหาราเชน กตํ, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ, มหาราเชหิ, มหาราเชภิ กตํ. มหารฺโ, มหาราชิโน, มหาราชสฺส ทียเต, มหารฺา, มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา นิสฺสฏํ, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ, มหาราเชหิ ¶ , มหาราเชภิ นิสฺสฏํ. มหารฺโ, มหาราชิโน, มหาราชสฺส ปริคฺคโห, มหารฺํ, มหาราชูนํ, มหาราชานํ ปริคฺคโห. มหารฺเ, มหาราชินิ, มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหิ ปติฏฺิตํ, มหาราชูสุ, มหาราเชสุ ปติฏฺิตํ. โภ มหาราช ตฺวํ ติฏฺ, โภนฺโต มหาราชาโน, มหาราชา ตุมฺเห ติฏฺถาติ. เอวํ ‘‘ยุวราชา, ยุวราโช’’ติอาทีสุปิ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘กสฺมา ปกรณกตฺตุนา อิมสฺมึ าเน มหนฺโต วายาโม จ มหนฺโต จ ปรกฺกโม กโต, นนฺเวเตสุปิ ปเทสุ กานิจิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, กานิจิ น วิชฺชนฺตีติ? วิฺูหิ เต เอวํ วตฺตพฺพา ‘‘ปกรณกตฺตาเรเนตฺถ โส จ มหนฺโต วายาโม โส จ มหนฺโต ปรกฺกโม สาฏฺกเถ นวงฺเค สตฺถุสาสเน สทฺเทสุ จ อตฺเถสุ จ โสตารานํ สุฏฺุ โกสลฺลุปฺปาทเนน สาสนสฺโสปการตฺถํ กโต, ยานิ เจตานิ เตน ปทานิ ทสฺสิตานิ, เอเตสุ กานิจิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, กานิจิ น วิชฺชนฺติ. เอตฺถ ยานิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, ตานิ วิชฺชมานวเสน คหิตานิ. ยานิ น วิชฺชนฺติ, ตานิ โปราณฏฺกถาทีสุ วิชฺชมานวเสน ปาฬินยวเสน จ คหิตานี’’ติ. อตฺรายํ สงฺเขปโต อธิปฺปายวิภาวนา –
‘‘อิทํ วตฺวา มหาราชา, กํโส พาราณสิคฺคโห;
ธนุํ ตูณิฺจ นิกฺขิปฺป, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ
อิทํ อาการนฺตสฺส มหาราชสทฺทสฺส นิทสฺสนํ. ยสฺมา ‘‘สพฺพสโข’’ติ ปาฬิ วิชฺชติ, ตสฺมา เตน นเยน ‘‘มหาราโช’’ติปิ โอการนฺโต ทิฏฺโ นาม โหติ ปุริสนเยน โยเชตพฺโพ จ. เตเนว จ ‘‘ตมพฺรวิ มหาราชา. นิกฺขมนฺเต มหาราเช’’ติอาทีนิ ทิสฺสนฺติ.
เอวํ ¶ มหาราชสทฺทสฺส โอการนฺตตฺเต สิทฺเธ ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา’’ติ ปฺจมิยา เอกวจนฺจ ‘‘มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหี’’ติ สตฺตมิยา เอกวจนฺจ สิทฺธานิ เอว โหนฺติ ปาฬิยํ อวิชฺชมานานมฺปิ นยวเสน คเหตพฺพตฺตา. ‘‘ราเชน, ราชสฺสา’’ติอาทีนิ ปน นยวเสน คเหตพฺพานิ น โหนฺติ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา’’อิจฺเจวมาทีนิ ‘‘ปุริโส อุรโค’’ติอาทีนิ วิย อฺมฺํ สพฺพถา สทิสานิ น โหนฺติ. ตถา หิ เนสํ ‘‘รฺา พฺรหฺมุนา สขินา อตฺตนา อตฺเตน สานา ปุมุนา’’ติอาทีนิ วิสทิสานิปิ รูปานิ ภวนฺติ, ตสฺมา ตานิ น สกฺกา นยวเสน ชานิตุํ. เอวํ ทุชฺชานตฺตา ปน ปาฬิยํ โปราณฏฺกถาสุ จ ยถารุตปทาเนว คเหตพฺพานิ. มหาราชสทฺทาทีนํ ปน โอการนฺตภาเว สิทฺเธเยว ‘‘ปุริสนโยคธา อิเม สทฺทา’’ติ นยคฺคหณํ ทิสฺสติ, ตสฺมา อมฺเหหิ นยวเสน ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ วุตฺตานิ. ยถา หิ –
‘‘เอตฺหิ เต ทุราชานํ, ยํ เสสิ มตสายิกํ;
ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺส, หตฺถา ทณฺโฑน มุจฺจตี’’ติ
เอตฺถ ‘‘หตฺถา’’ติ, ‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาต’’นฺติ เอตฺถ ปน ‘‘ทณฺฑา’’ติ จ โอการนฺตสฺส ปฺจมิเยกวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘อุรคา, ปฏงฺคา, วิหคา’’ติอาทีนิปิ โอการนฺตานิ ปฺจมิเยกวจนานิ คเหตพฺพานิ โหนฺติ. ยถา จ ‘‘ทาินิ มาติมฺวฺโห, สิงฺคาโล มม ปาณโท’’ติ เอตฺถ ‘‘มฺวฺโห’’ติ, ‘‘สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ, กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘กปฺปยวฺโห’’ติ จ กฺริยาปทสฺส ทสฺสนโต ‘‘คจฺฉวฺโห, ภฺุชวฺโห, สยวฺโห’’ติอาทีนิปิ คเหตพฺพานิ โหนฺติ. คณฺหนฺติ จ ตาทิสานิ ปทรูปานิ สาสเน สุกุสลา กุสลา, ตสฺมา อมฺเหหิปิ นยคฺคาหวเสน ‘‘มหาราชา ¶ , มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ วุตฺตานิ. นยคฺคาหวเสน ปน คหเณ อสติ กถํ นามิกปทมาลา ปริปุณฺณา ภวิสฺสนฺติ, สติเยว ตสฺมึ ปริปุณฺณา ภวนฺติ.
ตถา หิ พุทฺธวจเน อเนกสตสหสฺสานิ นามิกปทานิ กฺริยาปทานิ จ ปาฏิเอกฺกํ ปาฏิเอกฺกํ เอกวจนพหุวจนกาหิ สตฺตหิ อฏฺหิ วา นามวิภตฺตีหิ ฉนฺนวุติยา จ อาขฺยาติกวจเนหิ โยชิตานิ น สนฺติ, นยวเสน ปน สนฺติเยว, อิติ นยวเสน ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ อมฺเหหิ ปิตานิ. ‘‘มหาราชา ติฏฺนฺติ, มหาราชา ตุมฺเห ติฏฺถา’’ติ อิมานิ ปน ‘‘อถ โข จตฺตาโร มหาราชา มหติยา จ ยกฺขเสนาย มหติยา จ กุมฺภณฺฑเสนายา’’ติ ทสฺสนโต,
‘‘จตฺตาโร เต มหาราชา, สมนฺตา จตุโร ทิสา;
ททฺทฬฺหมานา อฏฺํสุ, วเน กาปิลวตฺถเว’’ติ
ทสฺสนโต จ วุตฺตานิ. ‘‘มหาราช’’นฺติอาทีนิปิ ปาฬิฺจ ปาฬินยฺจ ทิสฺวา เอว วุตฺตานิ. อสมาเส ‘‘ราชํ, ราเชนา’’ติอาทีนิ น ปสฺสาม, ตสฺมา สุฏฺุ วิจาเรตพฺพมิทํ านํ. อิทฺหิ ทุทฺทสํ วีรชาตินา ชานิตพฺพฏฺานํ. สเจ ปนายสฺมนฺโต พุทฺธวจเน วา โปราณิกาสุ วา อฏฺกถาสุ อสมาเส ‘‘ราชํ, ราเชนา’’ติอาทีนิ ปสฺเสยฺยาถ, ตทา สาธุกํ มนสิ กโรถ. โก หิ นาม สพฺพปฺปกาเรน พุทฺธวจเน โวหารปฺปเภทํ ชานิตุํ สมตฺโถ อฺตฺร ปภินฺนปฏิสมฺภิเทหิ มหาขีณาสเวหิ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, นิรุตฺติปทโกวิโท;
อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ, ชฺา ปุพฺพาปรานิ จา’’ติ.
พฺรหฺมา ¶ , พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน. พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ, พฺรหฺเมภิ, พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิ. พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมูนํ. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ, พฺรหฺเมภิ, พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิ. พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมูนํ. พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเมสุ, โภ พฺรหฺม, โภ พฺรหฺเม, ภวนฺโต พฺรหฺมาโน.
ยมกมหาเถรรุจิยา ‘‘โภ พฺรหฺมา’’อิติ พหุวจนํ วา. เอตฺถ ปน ‘‘ปณฺฑิตปุริเสหิ เทเวหิ พฺรหฺมูหี’’ติ ฏีกาวจนสฺส ทสฺสนโต, ‘‘พฺรหฺมูนํ วจีโฆโส โหตี’’ติ จ ‘‘พฺรหฺมูนํ วิมานาทีสุ ฉนฺทราโค กามาสโว น โหตี’’ติ จ อฏฺกถาวจนสฺส ทสฺสนโต, ‘‘วิหึสสฺี ปคุณํ น ภาสึ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม’’ติ อาหจฺจภาสิตสฺส จ ทสฺสนโต ‘‘พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิ, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺเม’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ, เอตานิ จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฏกกจฺจายเนสุ น อาคตานิ.
สขา, สขา, สขิโน, สขาโน, สขาโย. สขํ, สขารํ, สขานํ, สขิโน, สขาโน, สขาโย. สขินา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ. สขิสฺส, สขิโน, สขีนํ, สขารานํ, สขานํ. สขารสฺมา, สขินา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ. สขิสฺส, สขิโน, สขีนํ, สขารานํ, สขานํ. สเข, สเขสุ, สขาเรสุ. โภ สข, โภ สขา, โภ สขิ, โภ สขี, โภ สเข, ภวนฺโต สขิโน, สขาโน, สขาโย.
ยมกมหาเถรมเตน ‘‘โภ สขา’’อิติ พหุวจนํ วา. ปาฬิยํ ปน สุวณฺณกกฺกฏชาตเก ‘‘หเร สขา กิสฺส นุ มํ ชหาสี’’ติ ทีฆวเสน วุตฺโต สขาสทฺโท อาลปเนกวจนํ, ตสฺมา ยมกมหาเถรนโย น ยุชฺชตีติ เจ ¶ ? โน น ยุชฺชติ. ยสฺมา ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ มโนชชาตเก สขาสทฺโท เอกวจนมฺปิ โหติ พหุวจนมฺปิ. ตถา หิ ตตฺถ ปมปาเท พหุวจนํ, ทุติยปาเท ปเนกวจนํ, ตสฺมา ยมกมหาเถเรน ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนฏฺาเน สขาสทฺโท วุตฺโต. เอตฺถ จ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก’’ติ ปาานุโลเมน สมาเส ลพฺภมานสฺส สขสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ ‘‘สพฺพสโข, สพฺพสขา, สพฺพสขํ, สพฺพสเข’’ติอาทินา ปุริสนเยน. ตตฺรายํ สมาสวิคฺคโห – สพฺเพสํ ชนานํ สขา, สพฺเพ วา ชนา สขิโน เอตสฺสาติ สพฺพสโข, ยถา สพฺพเวรีติ.
อตฺตา, อตฺตา, อตฺตาโน. อตฺตานํ, อตฺตํ, อตฺตาโน. อตฺตนา, อตฺเตน, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ. อตฺตโน, อตฺตานํ. อตฺตนา, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ. อตฺตโน, อตฺตานํ. อตฺตนิ, อตฺตเนสุ. โภ อตฺต, ภวนฺโต อตฺตา, โภนฺโต อตฺตาโน.
เอตฺถ ปน อตฺตํ นิรงฺกตฺวาน ปิยานิ เสวติ.
‘‘สเจ คจฺฉสิ ปฺจาลํ, ขิปฺป’มตฺตํ ชหิสฺสสิ;
มิคํ ปนฺถานุปนฺนํว, มหนฺตํ ภยเมสฺสตี’’ติ
ปาฬีสุ ‘‘อตฺต’’นฺติ ทสฺสนโต ‘‘อตฺต’’นฺติ อิธ วุตฺตํ, ‘‘อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ปน ‘‘อตฺเตนา’’ติ. จูฬนิรุตฺติยํ ปน ‘‘อตฺตสฺสา’’ติ จตุตฺถีฉฏฺีนเมกวจนํ อาคตํ, เอตํ กจฺจายเน นิรุตฺติปิฏเก จ น ทิสฺสติ. กตฺถจิ ปน ‘‘อตฺเตสู’’ติ อาคตํ. สพฺพาเนตานิ สาฏฺกถํ ชินตนฺตึ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพานิ.
‘‘อาตุมา ¶ , อาตุมา, อาตุมาโน. อาตุมานํ, อาตุมํ, อาตุมาโน. อาตุเมน, อาตุเมหิ, อาตุเมภี’’ติอาทินา ปุริสนเยน วตฺวา ‘‘โภ อาตุม, ภวนฺโต อาตุมา, อาตุมาโน’’ติ วตฺตพฺพํ.
ตตฺร อตฺตสทฺทสฺส สมาเส ‘‘ภาวิตตฺโต, ภาวิตตฺตา. ภาวิตตฺตํ, ภาวิตตฺเต. ภาวิตตฺเตน, ภาวิตตฺเตหิ, ภาวิตตฺเตภี’’ติ ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.
สา, สา, สาโน. สานํ, สาเน. สานา, สาเนหิ, สาเนภิ. สาสฺส, สานํ. สานา, สาเนหิ, สาเนภิ. สาสฺส, สานํ. สาเน, สาเนสุ. โภ สา, ภวนฺโต สาโน. สา วุจฺจติ สุนโข.
เอตฺถ จ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหติ. สาว วาเรนฺติ สูกร’’นฺติ นิทสฺสนปทานิ. เกจิ ปน สาสทฺทสฺส ทุติยาตติยาทีสุ ‘‘สํ, เส. เสนา’’ติอาทีนิ รูปานิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. น หิ ตานิ ‘‘สํ, เส. เสนา’’ติอาทีนิ รูปานิ พุทฺธวจเน เจว อฏฺกถาทีสุ จ นิรุตฺติปิฏเก จ ทิสฺสนฺติ. เอวํ ปน นิรุตฺติปิฏเก วุตฺตํ ‘‘สา ติฏฺติ, สาโน ติฏฺนฺติ. สานํ ปสฺสติ, สาเน ปสฺสติ. สานา กตํ, สาเนหิ กตํ, สาเนภิ กตํ. สาสฺส ทียเต, สานํ ทียเต. สานา นิสฺสฏํ, สาเนหิ นิสฺสฏํ, สาเนภิ นิสฺสฏํ. สาสฺส ปริคฺคโห, สานํ ปริคฺคโห. สาเน ปติฏฺิตํ, สาเนสุ ปติฏฺิตํ. โภ สา, ภวนฺโต สาโน’’ติ, ตสฺมา นิรุตฺติปิฏเก วุตฺตนเยเนว นามิกปทมาลา คเหตพฺพา.
อตฺริทํ ¶ วตฺตพฺพํ – ยถา ‘‘เสหิ ทาเรหิ อสนฺตุฏฺโ’’ติอาทีสุ ปุลฺลิงฺเค วตฺตมานสฺส ‘‘สโก’’อิติ อตฺถวาจกสฺส สสทฺทสฺส ‘‘อตฺตโน อยนฺติ โส’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ‘‘โส, สา. สํ, เส. เสน, เสหิ, เสภิ. สสฺส, สานํ. สา, สสฺมา, สมฺหา, เสหิ, เสภิ. สสฺส, สานํ. เส, สสฺมึ, สมฺหิ, เสสู’’ติ ปุริสนเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติ. ยถา วา ‘‘หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สํ ผลํ. สานิ กมฺมานิ ตปฺเปนฺติ, โกสลํ เสน’สนฺตุฏฺํ, ชีวคฺคาหํ อคาหยี’’ติอาทีสุ นปุํสกลิงฺเค วตฺตมานสฺส สกมิจฺจตฺถวาจกสฺส สสทฺทสฺส ‘‘สํ, สานิ, สา. สํ, สานิ, เส. เสน, เสหิ, เสภิ. สสฺส, สานํ. สา, สสฺมา, สมฺหา, เสหิ, เสภิ. สสฺส, สานํ. เส, สสฺมึ, สมฺหิ, เสสู’’ติ จิตฺตนเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติ. เอวํ สนฺเต กสฺมา เตหิ อาจริเยหิ ทุติยาตติยาาเน ‘‘สํ, เส. เสนา’’ติ วุตฺตํ, กสฺมา จ ปฺจมีาเน ‘‘สา, สสฺมา, สมฺหา’’ติ วุตฺตํ, สตฺตมีาเน จ ‘‘เส, สสฺมึ, สมฺหี’’ติ จ วุตฺตํ? สพฺพเมตํ อการณํ, ตกฺกคาหมตฺเตน คหิตํ อการณํ. สุนขวาจโก หิ สาสทฺโท อาการนฺตตาปกติโก, น ปุริส จิตฺตสทฺทาทโย วิย อการนฺตตาปกติโก. ยาย อิมสฺส อีทิสานิ รูปานิ สิยุํ, สา จ ปกติ นตฺถิ. น เจโส ‘‘ราชา, พฺรหฺมา, สขา, อตฺตา’’ อิจฺเจวมาทโย วิย ปมํ อการนฺตภาเว ตฺวา ปจฺฉา ปฏิลทฺธอาการนฺตตา, อถ โข นิจฺจโมการนฺตตาปกติโก โคสทฺโท วิย นิจฺจมาการนฺตตาปกติโก. นิจฺจมาการนฺตตาปกติกสฺส จ เอวรูปานิ รูปานิ น ภวนฺติ, ตสฺมา นิรุตฺติปิฏเก ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน อายสฺมตา มหากจฺจายเนน น วุตฺตานิ. สเจปิ มฺเยฺยุํ ‘‘อตฺตํ, อตฺเตนา’ติ ¶ จ ทสฺสนโต ‘สํ, เสนา’ติ อิมานิ ปน คเหตพฺพานี’’ติ. น คเหตพฺพานิ ‘‘ราชา, พฺรหฺมา, สขา, อตฺตา, สา, ปุมา’’อิจฺเจวมาทีนํ อฺมฺํ ปทมาลาวเสน วิสทิสตฺตา นยวเสน คเหตพฺพาการสฺส อสมฺภวโต. อีทิเส หิ าเน นยคฺคาหวเสน คหณํ นาม สโทสํเยว สิยา, ตสฺมา นยคฺคาหวเสนปิ น คเหตพฺพานิ.
อปรมฺปิ อตฺร วตฺตพฺพํ – ยถา หิ ‘‘สาหิ นารีหิ เต ยนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อตฺตโน นารี’’ติ, ‘‘สา นารี’’ติ เอวํ อตฺถวโต อิตฺถิลิงฺคสฺส กฺาสทฺเทน สทิสสฺส สาสทฺทสฺส ‘‘สา, สา, สาโย. สํ, สา, สาโย. สาย, สาหิ, สาภิ. สาย, สานํ. สาย, สาหิ, สาภิ. สาย, สานํ. สาย, สายํ, สาสู’’ติ กฺานเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา อิมสฺส สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติ. เอวํ สนฺเต กสฺมา เต อาจริยา ตติยาพหุวจนฏฺาเน จ ‘‘สาหิ, สาภี’’ติ รูปานิ อิจฺฉนฺติ, กสฺมา จ สตฺตมีพหุวจนฏฺาเน ‘‘สาสู’’ติ? อิทมฺปิ อการณํ อาการนฺตปุลฺลิงฺคตฺตา. กสฺมา จ ปน จตุตฺถีฉฏฺเกวจนฏฺาเน ปุพฺพกฺขรสฺส รสฺสวเสน ‘‘สสฺส’’อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ? อิทมฺปิ อการณํ สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส อาการนฺตตาปกติกตฺตา. อาการนฺตตาปกติกสฺส จ สาสทฺทสฺส ยถา อการนฺตตาปกติกสฺส ปุริสสทฺทสฺส ‘‘ปุริสสฺสา’’ติ จตุตฺถีฉฏฺเกวจนรูปํ ภวติ เอวรูปสฺส รูปสฺส อภาวโต. เตเนว อายสฺมา กจฺจาโน นิรุตฺติปิฏเก สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปํ ทสฺเสนฺโต จตุตฺถีฉฏฺเกวจนฏฺาเน ปุพฺพกฺขรสฺส ทีฆวเสน ‘‘สาสฺส’’อิติ รูปมาห. กสฺมา จ ปน เต อาจริยา จตุตฺเถกวจนฏฺาเน ‘‘สาย’’อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ? อิทมฺปิ อการณํ, เปตฺวา หิ อาการนฺติตฺถิลิงฺเค ฆสฺโต อาการโต ปเรสํ นาทีนํ อายาเทสฺจ อการนฺตโต ปุนฺนปุํสกลิงฺคโต ¶ ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสฺจ อาการนฺตปุลฺลิงฺเค อฆโต อาการนฺตโต ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส กตฺถจิปิ อายาเทโส น ทิสฺสติ. นิรุตฺติปิฏเก จ ตาทิสํ รูปํ น วุตฺตํ, อวจนํเยว ยุตฺตตรํ พุทฺธวจเน อฏฺกถาทีสุ จ อนาคมนโต. ยา ปนมฺเหหิ นิรุตฺติปิฏกํ นิสฺสาย พุทฺธวจนฺจ สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุตฺตา, สาเยว สารโต ปจฺเจตพฺพา. เอตฺถาปิ นานาอตฺเถสุ วตฺตมานานํ ลิงฺคตฺตยปริยาปนฺนานํ สา โส สํอิจฺเจเตสํ ติณฺณํ ปทานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ทฏฺพฺพา.
เอตฺถ สิยา – โย ตุมฺเหหิ สาสทฺโท ‘‘ตํสทฺทตฺเถ จ สุนเข จ สกมิจฺจตฺเถ จ วตฺตตี’’ติ อิจฺฉิโต, กถํ ตํ ‘‘สา’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘อิมสฺส อตฺถสฺส วาจโก’’ติ ชานนฺตีติ? น ชานนฺติ, ปโยควเสน ปน ชานนฺติ โลกิยชนา เจว ปณฺฑิตา จ. ปโยควเสน หิ ‘‘สา มทฺที นาคมารุหิ, นาติพทฺธํว กฺุชร’’นฺติอาทีสุ สาสทฺทสฺส ตํสทฺทตฺถตา วิฺายติ, เอวํ สาสทฺโท ตํสทฺทตฺเถ จ วตฺตติ. ‘‘น ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหติ. ภควโต สาชาติมฺปิ สุตฺวา สตฺตา อมตรสภาคิโน ภวนฺตี’’ติอาทีสุ สาสทฺทสฺส สุนขวาจกตา วิฺายติ.
‘‘อนฺนํ ตเวทํ ปกตํ ยสสฺสิ,
ตํ ขชฺชเร ภฺุชเร ปิยฺยเร จ;
ชานาสิ มํ ตฺวํ ปรทตฺตูปชีวึ,
อุตฺติฏฺปิณฺฑํ ลภตํ สปาโก’’ติ
เอตฺถ ปน สาสทฺทสฺส รสฺสภาวกรเณน ‘‘สปาโก’’ติ ปาฬิ ิตาติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สานํ สุนขานํ อิทํ มํสนฺติ ส’’มิติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘สํ ปจตีติ สปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ ¶ ทฏฺพฺพํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘สปาโกติ สปากจณฺฑาโล’’ อิจฺเจว วุตฺตํ. ตมฺปิ เอตเทวตฺถํ ทีเปติ. เอวํ สาสทฺโท สุนเข จ วตฺตติ. ‘‘สา ทารา ชนฺตูนํ ปิยา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘สกา ทารา สตฺตานํ ปิยา’’ติ อตฺถทีปนวเสน สาสทฺทสฺส สกวาจกตา ปฺายติ. เอวํ สาสทฺโท สกมิจฺจตฺเถ จ วตฺตติ. อิติ สาสทฺทํ ปโยควเสน อีทิสตฺถสฺส วาจโกติ ชานนฺติ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
ตํสทฺทตฺเถ จ สุนเข,
สกสฺมิมฺปิ จ วตฺตติ;
สาสทฺโท โส จ โข เยฺโย,
ปโยคานํ วเสน เว.
เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหตี’’ติ เอกวจนปฺปโยคทสฺสนโต จ,
‘‘อสนฺตา กิร มํ ชมฺมา, ตาต ตาตาติ ภาสเร;
รกฺขสา ปุตฺตรูเปน, สาว วาเรนฺติ สูกร’’นฺติ
พหุวจนปฺปโยคทสฺสนโต จ, นิรุตฺติปิฏเก ‘‘สาโน’’อิจฺจาทิทสฺสนโต จ ‘‘สา, สา, สาโน. สานํ, สาเน. สานา’’ติอาทินา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา กถิตา.
อิทานิ ปุมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
ปุมา, ปุมา, ปุมาโน. ปุมานํ, ปุมาเน. ปุมานา, ปุมุนา, ปุเมน, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ. ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ. ปุมานา, ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ. ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ. ปุมาเน, ปุมาเนสุ. โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมา, ปุมาโน. ‘‘โภ ปุมา’’อิติ พหุวจเน นโยปิ เยฺโย.
เอตฺถ ¶ ปน –
‘‘ถิโย ตสฺส ปชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร’’ติ
อยํ ปาฬิ ปุมสทฺทสฺส พหุวจนภาวสาธิกา, กจฺจายเน ‘‘เห ปุมํ’’อิติ สานุสารํ อาลปเนกวจนํ ทิสฺสติ. ตทเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ จ อฏฺกถาสุ จ สานุสารานํ อาลปนวจนานํ อทสฺสนโต อิธ น วทามิ. อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตํ เจ, คเหตพฺพํ. ‘‘ยสสฺสิ นํ ปฺวนฺตํ วิสยฺหา’’ติ เอตฺถ ปน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อาคมวเสเนวานุสาโร โหติ, น สภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. อยมาการนฺตวเสน นามิกปทมาลา.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ,
น วิชฺชติ ปุโม ตทา;
อโหรตฺตานมจฺจเยน,
นิพฺพตฺโต อหเมกโก’’ติ จ,
‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;
เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา ตทา’’ติ จ
ปาฬิทสฺสนโต ปน โอการนฺตวเสนปิ นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา.
ปุโม, ปุมา. ปุมํ, ปุเม. ปุเมน, ปุเมหิ, ปุเมภิ. ปุมสฺส, ปุมานํ. ปุมา, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุเมหิ, ปุเมภิ. ปุมสฺส, ปุมานํ. ปุเม, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุเมสุ. โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมา. ‘‘โภ ปุมา’’อิติ วา, เอวํ ปุมสทฺทสฺส ทฺวิธา นามิกปทมาลา ภวติ.
อิทานิ มิสฺสกนโย วุจฺจเต –
ปุมา ¶ , ปุโม, ปุมา, ปุมาโน. ปุมานํ, ปุมํ, ปุมาเน, ปุเม. ปุมานา, ปุมุนา, ปุเมน, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ. ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ. ปุมานา, ปุมุนา, ปุมา, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ. ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ. ปุมาเน, ปุเม, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุมาเนสุ, ปุเมสุ. โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมาโน, ภวนฺโต ปุมา. ‘‘โภ ปุมาโน, โภ ปุมา’’อิติ วา.
อิทานิ รหสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
รหา วุจฺจติ ปาปธมฺโม. รหา, รหา, รหิโน. รหานํ, รหาเน. รหินา, รหิเนหิ, รหิเนภิ. รหสฺส, รหานํ. รหา, รหาเนหิ, รหาเนภิ. รหสฺส, รหานํ. รหาเน, รหาเนสุ. โภ รห, ภวนฺโต รหิโน, ภวนฺโต รหา.
อิทานิ ทฬฺหธมฺมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโน. ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมาเน. ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิ. ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํ. ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิ. ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํ. ทฬฺหธมฺเม ทฬฺหธมฺเมสุ. โภ ทฬฺหธมฺม, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาโน, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมา. ‘‘โภ ทฬฺหธมฺมาโน, โภ ทฬฺหธมฺมา’’อิติ ปุถุวจนมฺปิ เยฺยํ, เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.
เอตฺถ จ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว จตฺตาโร ธนุคฺคหา ทฬฺหธมฺมา’’ติ อิทํ นิทสฺสนํ. อิมิสฺสํ ปน ปาฬิยํ ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ อิติ พหุวจนวเสน อาคตตฺตา ทฬฺหธมฺมสทฺโท อาการนฺโตติปิ โอการนฺโตติปิ อปฺปสิทฺโธ ตทนฺตานํ พหุวจนภาเว ตุลฺยรูปตฺตา. ตถาปิ อมฺเหหิ ปทมาลา อาการนฺตวเสเนว โยชิตา. อีทิเสสุ หิ าเนสุ ทฬฺหธมฺมสทฺโท อาการนฺโตติปิ โอการนฺโตติปิ วตฺตุํ ยุชฺชเตว ¶ อปริพฺยตฺตรูปตฺตา. อฺสฺมึ ปน ปาฬิปฺปเทเส อตีว ปริพฺยตฺโต หุตฺวา โอการนฺต ทฬฺหธมฺมสทฺโท ทฺวิธา ทิสฺสติ คุณสทฺทปณฺณตฺติวาจกสทฺทวเสน. ตตฺถ ‘‘อิสฺสตฺเต จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต’’ติ เอตฺถ ทฬฺหธมฺมสทฺโท โอการนฺโต คุณสทฺโท. ‘‘พาราณสิยํ ทฬฺหธมฺโม นาม ราชา รชฺชํ กาเรสี’’ติ เอตฺถ ปน ปณฺณตฺติวาจกสทฺโท. เอวํ โอการนฺโต ทฬฺหธมฺมสทฺโท ทฺวิธา ทิฏฺโ. ตสฺส ปน ‘‘ทฬฺหธมฺโม, ทฬฺหธมฺมา. ทฬฺหธมฺมํ, ทฬฺหธมฺเม’’ติ ปุริสนเยน นามิกปทมาลา เยฺยา, อาการนฺโตการนฺตานํ วเสน มิสฺสกปทมาลา จ. กถํ?
ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺโม, ทฬฺหธมฺมาโน, ทฬฺหธมฺมา. ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมํ, ทฬฺหธมฺมาเน, ทฬฺหธมฺเม. ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมน, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิ. ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํ. ทฬธมฺมินา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมสฺมา, ทฬฺหธมฺมมฺหา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิ. ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํ. ทฬฺหธมฺเม, ทฬฺหธมฺมสฺมึ, ทฬฺหธมฺมมฺหิ, ทฬฺหธมฺเมสุ. โภ ทฬฺหธมฺม, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาโน, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาติ. เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา, ปจฺจกฺขธมฺโมติ มิสฺสกปทมาลา จ โยเชตพฺพา.
อิทานิ วิวฏจฺฉทสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉทาโน. วิวฏจฺฉทานํ, วิวฏจฺฉทาเน. วิวฏจฺฉเทน, วิวฏจฺฉเทหิ, วิวฏจฺฉเทภิ. วิวฏจฺฉทสฺส, วิวฏจฺฉทานํ. วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉเทหิ, วิวฏจฺฉเทภิ. วิวฏจฺฉทสฺส, วิวฏจฺฉทานํ. วิวฏจฺฉเท, วิวฏจฺฉเทสุ. โภ วิวฏจฺฉท, ภวนฺโต วิวฏจฺฉทา, ภวนฺโต วิวฏจฺฉทาโน.
อยํ นามิกปทมาลา ‘‘สเจ ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏจฺฉทา’’ติ ¶ ปาฬิทสฺสนโต อาการนฺตวเสน กถิตา. ‘‘โลเก วิวฏจฺฉโท’’ติปิ ปาฬิทสฺสนโต ปน โอการนฺตวเสนปิ กเถตพฺพา ‘‘วิวฏจฺฉโท, วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉทํ, วิวฏจฺฉเท’’ติ. มิสฺสกวเสนปิ กเถตพฺพา ‘‘วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉโท, วิวฏจฺฉทาโน, วิวฏจฺฉทา. วิวฏจฺฉทานํ, วิวฏจฺฉทํ, วิวฏจฺฉทาเน, วิวฏจฺฉเท’’อิติ.
อิทานิ วตฺตหสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – วตฺตหาติ สกฺโก.
วตฺตหา, วตฺตหาโน. วตฺตหานํ, วตฺตหาเน. วตฺตหานา, วตฺตหาเนหิ, วตฺตหาเนภิ. วตฺตหิโน, วตฺตหานํ. วตฺตหานา, วตฺตหาเนหิ, วตฺตหาเนภิ. วตฺตหิโน, วตฺตหานํ. วตฺตหาเน, วตฺตหาเนสุ. โภ วตฺตห, ภวนฺโต วตฺตหาโน. อถ วา ‘‘โภ วตฺตหา, โภ วตฺตหาโน’’อิจฺจปิ.
อิทานิ วุตฺตสิรสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
วุตฺตสิรา, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิราโน. วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิราเน. วุตฺตสิรานา, วุตฺตสิราเนหิ, วุตฺตสิราเนภิ. วุตฺตสิรสฺส, วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิเรหิ, วุตฺตสิเรภิ. วุตฺตสิรสฺส, วุตฺตสิรานํ. วุตฺตสิเร, วุตฺตสิเรสุ. โภ วุตฺตสิร, ภานฺโต วุตฺตสิราโนติ. ‘‘วุตฺตสิโร’’ติ โอการนฺตปาโปิ ทิสฺสติ.
อิทานิ ยุวสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
ยุวา, ยุวา, ยุวาโน, ยุวานา. ยุวานํ, ยุวํ, ยุวาเน, ยุเว. ยุวานา, ยุเวน, ยุวาเนน, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิ. ยุวานสฺส, ยุวสฺส, ยุวานานํ, ยุวานํ. ยุวานา ¶ , ยุวานสฺมา, ยุวานมฺหา, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิ. ยุวานสฺส, ยุวสฺส, ยุวานานํ, ยุวานํ. ยุวาเน, ยุวานสฺมึ, ยุวานมฺหิ, ยุเว, ยุวสฺมึ, ยุวมฺหิ, ยุวาเนสุ, ยุวาสุ, ยุเวสุ. โภ ยุว, ยุวาน, ภวนฺโต ยุวานา.
อิมสฺมึ าเน เอกเทเสน อาการนฺตนโย จ สพฺพถา โอการนฺตนโย จ เอกเทเสน จ โอการนฺตนโยติ ตโย นยา ทิสฺสนฺติ.
มฆวสทฺทสฺสปิ ‘‘มฆวา, มฆวา, มฆวาโน, มฆวานา’’ติอาทินา ยุวสทฺทสฺเสว นามิกปทมาลาโยชนํ กุพฺพนฺติ ครู. นิรุตฺติปิฏเก ปน ‘‘มฆวา ติฏฺติ, มฆวนฺโต ติฏฺนฺติ. มฆวนฺตํ ปสฺสติ, มฆวนฺเต ปสฺสติ. มฆวตา กตํ, มฆวนฺเตหิ กตํ, มฆวนฺเตภิ กตํ. มฆวโต ทียเต, มฆวนฺตานํ ทียเต. มฆวตา นิสฺสฏํ, มฆวนฺเตหิ นิสฺสฏํ, มฆวนฺเตภิ นิสฺสฏํ. มฆวโต ปริคฺคโห, มฆวนฺตานํ ปริคฺคโห. มฆวติ ปติฏฺิตํ, มฆวนฺเตสุ ปติฏฺิตํ. โภ มฆวา, ภวนฺโต มฆวนฺโต’’ติ คุณวาปทนเยน วุตฺตํ, ตถา จูฬนิรุตฺติยมฺปิ. ตํ ปาฬิยา สํสนฺทติ สเมติ. ปาฬิยฺหิ ‘‘สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ตสฺมา มฆวาติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. เอเตน ‘‘มโฆติ นามํ อสฺส อตฺถีติ มฆวา’’ติ อตฺถิ อตฺถวาจกวนฺตุปจฺจยวเสน ปทสิทฺธิ ทสฺสิตา โหติ, ตสฺมาสฺส คุณวนฺตุสทฺทสฺส วิย จ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.
อิทานิ อทฺธสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – อทฺธสทฺทสฺส หิ ยํ กาเล มคฺเค จ วตฺตมานสฺส ‘‘อตีโต อทฺธา. ทีโฆ อทฺธา สุทุคฺคโม’’ติอาทีสุ ‘‘อทฺธา’’ติ ปมนฺตํ รูปํ ทิสฺสติ, ตํ ‘‘อทฺธา อิทํ มนฺตปทํ สุทุทฺทส’’นฺติอาทีสุ เอกํสตฺเถ ¶ วตฺตมาเนน ‘‘อทฺธา’’ติ นิปาตปเทน สมานํ. นิปาตานํ ปน ปทมาลา น รูหติ, นามิกานํเยว รูหติ.
อทฺธา, อทฺธา, อทฺธาโน. อทฺธานํ, อทฺธาเน. อทฺธุนา, อทฺธาเนหิ, อทฺธาเนภิ. อทฺธุโน, อทฺธานํ. อทฺธุนา, อทฺธาเนหิ, อทฺธาเนภิ. อทฺธุโน, อทฺธานํ. อทฺธนิ, อทฺธาเน, อทฺธาเนสุ. โภ อทฺธ, ภวนฺโต อทฺธา, อทฺธาโน.
เอตฺถ กิฺจิ ปโยคํ ทสฺเสสฺสาม – ตโย อทฺธา. อทฺธานํ วีติวตฺโต. อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา. ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน. ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโท. อหู อตีตมทฺธาเน, สมโณ ขนฺติทีปโน. อทฺธาเน คจฺฉนฺเต ปฺายิสฺสติ. อิจฺจาทโย เยฺยา. อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ เวทิตพฺพา ‘‘อทฺธานนฺติ ทุติเยกวจนนฺตวเสน จตุตฺถีฉฏฺีพหุวจนวเสน จ วุตฺตํ รูปํ. ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปฺปนฺโน โหตี’’ติอาทีสุ ทีฆมคฺควาจเกน ‘‘อทฺธาน’’นฺติ นปุํสเกน สทิสํ สุติสามฺวเสนาติ.
อิทานิ มุทฺธสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
มุทฺธา, มุทฺธา, มุทฺธาโน. มุทฺธํ, มุทฺเธ, มุทฺธาเน. มุทฺธานา, มุทฺเธหิ, มุทฺเธภิ. มุทฺธสฺส, มุทฺธานํ. มุทฺธานา, มุทฺเธหิ, มุทฺเธภิ. มุทฺธสฺส, มุทฺธานํ. มุทฺธนิ, มุทฺธเนสุ. โภ มุทฺธ, ภวนฺโต มุทฺธา, มุทฺธาโน.
เอวํ อภิภวิตาปเทน วิสทิสปทานิ ภวนฺติ. อิติ นานานเยหิ อภิภวิตาปเทน สทิสานิ วตฺตาทีนิ วิสทิสานิ คุณวาทีนิ ราชสาอิจฺจาทีนิ จ อาการนฺตปทานิ ทสฺสิตานิ สทฺธึ นามิกปทมาลาหิ.
เอตฺถ ¶ โยคํ สเจ โปโส, กเร ปณฺฑิตชาติโก;
ตสฺส โวหารเภเทสุ, วิชมฺเภ าณมุตฺตมํ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
สวินิจฺฉโย อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส
นามิกปทมาลาวิภาโค นาม
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.
อุการนฺต อวณฺณนฺตตาปกติกํ
อาการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.