📜
๗. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา
อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ภวนฺต กโรนฺตอิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –
คจฺฉํ มหํ จรํ ติฏฺํ, ททํ ภฺุชํ สุณํ ปจํ;
ชยํ ชรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํ.
คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา. คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต. คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตติ. คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ. คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ. คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ. คจฺฉติ, คจฺฉนฺเตสุ. โภ คจฺฉํ, โภ คจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโต.
คจฺฉาทีนิ อฺานิ จ ตํสทิสานํ เอวํ เยฺยานีติ ยมกมหาเถรมตํ. กิฺจาเปตฺถ ตติเยกวจนฏฺานาทีสุ ‘‘คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหี’’ติ อิมานิ ปทานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิ.
ตตฺร ยมกมหาเถเรน อาลปนวจนฏฺาเนเยว ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตํ กถิตํ, ปจฺจตฺตวจนฏฺาเน ¶ เอกวจนตฺตํ. เกหิจิ ปน ปจฺจตฺตวจนฏฺาเน เอกวจนพหุวจนตฺตํ, อาลปนวจนฏฺาเน พหุวจนตฺตํเยว กถิตํ. ‘‘คจฺฉํ, มหํ, จร’’นฺติอาทีนํ ปน อาลปนฏฺาเน เอกวจนตฺตํ. มยํ ปน พุทฺธวจเน อเนกาสุ จาฏฺกถาสุ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนปฺปโยคานํ ‘‘คจฺฉํ, มหํ’’อิจฺจาทีนฺจ สานุสาราลปเนกวจนปฺปโยคานํ อทสฺสนโต ‘‘คจฺฉนฺโต ภารทฺวาโช. ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ. มหนฺโต โลกสนฺนิวาโส’’ติอาทีนํ ปน ปจฺจตฺเตกวจนปฺปโยคานฺเว ทสฺสนโต ตาทิสานิ รูปานิ อนิชฺฌานกฺขมานิ วิย มฺาม. นิรุตฺติปิฏเก ปจฺจตฺตาลปนฏฺาเน ‘‘มหนฺโต, ภวนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตเมว กถิตํ, น เอกวจนตฺตํ. ตถา หิ ตตฺถ ‘‘มหํ ภวํ จรํ ติฏฺ’’นฺติ คาถํ วตฺวา ‘‘มหํ ติฏฺติ, มหนฺโต ติฏฺนฺตี’’ติ จ, ‘‘โภ มหา, ภวนฺโต มหนฺโต’’ติ จ, ‘‘ภวํ ติฏฺติ, ภวนฺโต ติฏฺนฺตี’’ติ จ อาทิ วุตฺตํ.
เอตฺถ ปน ‘‘ภวํ, ภวนฺโต’’ติ ปทานิ ยตฺถ ‘‘โหนฺโต โหนฺตา’’ติ กฺริยตฺถํ น วทนฺติ, ตตฺถ ‘‘ภวํ กจฺจาโน. มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถา’’ติอาทีสุ วิย อฺสฺมึ อตฺเถ ปตนโต เอกวจนพหุวจนานิ ภวนฺติ, ตสฺมา ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา โลเก’’ติ เอตฺถ ‘‘สนฺโต’’ติ ปทสฺส วิย ‘‘อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ เอตฺถ ‘‘อรหนฺโต’’ติ ปทสฺส วิย จ ‘‘ภวนฺโต’’ติ ปทสฺส พหุวจนตฺตํ นิชฺฌานกฺขมํ. ‘‘มหนฺโต, จรนฺโต, ติฏฺนฺโต’’ติอาทีนํ ปน พหุวจนตฺตํ น นิชฺฌานกฺขมํ วิย อมฺเห ปฏิภาติ. น หิ กตฺถจิปิ ‘‘สนฺโต, อรหนฺโต, ภวนฺโต’’ติ ปทวชฺชิตานํ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ อเนกปทสตานํ พหุวจนนฺตตาปโยเค ปสฺสาม. ตถา หิ –
พวฺหตฺเต ¶ กตฺถจิ าเน, ‘‘ชาน’’มิจฺจาทโย ยถา;
ทิสฺสนฺติ เนวํ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโย.
พวฺหตฺเต กตฺถจิ าเน, ‘‘สนฺโต’’ อิจฺจาทโยปิ จ;
ทิสฺสนฺติ เนวํ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโย.
‘‘อรหนฺโต’’ติ พวฺหตฺเต, เอกนฺเตเนว ทิสฺสติ;
เนวํ ทิสฺสนฺติ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโย.
อเนกสตปาเสุ, ‘‘วิหรนฺโต’’ติอาทีสุ;
เอกสฺสปิ พหุกตฺเต, ปวตฺติ น ตุ ทิสฺสติ.
พหุวจนนเยน, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ ปทสฺส หิ;
คหเณ สติ พหโว, โทสา ทิสฺสนฺติ สจฺจโต.
ยเถกมฺหิ ฆเร ทฑฺเฒ, ทฑฺฒา สามีปิกา ฆรา;
ตถา พวฺหตฺตวาจิตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ ปทสฺส ตุ.
‘‘วิหรนฺโต’’ติอาทีนํ, พวฺหตฺตวาจิตา สิยา;
รูปนโย อนิฏฺโ จ, คเหตพฺโพ อเนกธา.
เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ‘‘นิรุตฺติปิฏกํ นาม ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน มหาขีณาสเวน มหากจฺจายเนน กต’’นฺติ โลเก ปสิทฺธํ, ตสฺมา อิทํ านํ ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตพฺพํ. กิฺจาเปตฺถ เถเร คารเวน เอวํ วุตฺตํ, ตถาปิ ปาฬินยํ ครุํ กตฺวา ทิฏฺเเนกวจนนเยน อทิฏฺโ พหุวจนนโย ฉฑฺเฑตพฺโพ. เอวํ สติ นิคฺคหีตนฺเตสุ นโย โสภโน ภวติ. อยํ ปน อมฺหากํ รุจิ –
‘‘ภวํ กรํ อรหํ สํ, มหํ’’ อิติ ปทานิ ตุ;
วิสทิสานิ สมฺโภนฺติ, อฺมฺนฺติ ลกฺขเย.
‘‘คจฺฉํ จรํ ททํ ติฏฺํ, จินฺตยํ ภาวยํ วทํ;
ชานํ ปสฺส’’นฺติอาทีนิ, สทิสานิ ภวนฺติ หิ.
ตตฺร ‘‘ชาน’’นฺติอาทีนิ, กตฺถจิ ปริวตฺตเร;
วิภตฺติลิงฺควจน-วเสนาติ วิภาวเย.
ตตฺร ¶ ตาว ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจติ – ภวํสทฺโท หิ ‘‘วฑฺฒนฺโต, โหนฺโต’’ติ อตฺเถปิ วทติ. เตสํ วเสน อยํ นามิกปทมาลา.
ภวํ, ภวนฺโต, ภวนฺตา. ภวนฺตํ, ภวนฺเต. ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ. ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ. ภวนฺตา, ภวนฺตสฺมา, ภวนฺตมฺหา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ. ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ. ภวนฺเต, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวนฺเตสุ. เห ภวนฺต, เห ภวนฺตา.
ตตฺถ ‘‘ภวํ, ภวนฺโต’’ติอาทีนํ ‘‘วฑฺฒนฺโตโหนฺโต’’ติอาทินา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘สุวิชาโน ภวํ โหติ. ธมฺมกาโม ภวํ โหติ. ราชา ภวนฺโต นานาสมฺปตฺตีหิ โมทติ. กุฬีรทโห คงฺคาย เอกาพทฺโธ, คงฺคาย ปูรณกาเล คงฺโคทเกน ปูรติ, อุทเก มนฺที ภวนฺเต ทหโต อุทกํ คงฺคาย โอตรตี’’ติ ปโยคา ภวนฺติ, ตสฺมา อยํ นามิกปทมาลา สารโต ปจฺเจตพฺพา. เอตฺถ ภวํสทฺทมตฺตํ วชฺเชตฺวา คจฺฉมานจรมานสทฺทาทีสุ วิย ภวนฺตสทฺเท ‘‘ภวนฺโต, ภวนฺตา’’ติ ปุริสนโยปิ ลพฺภติ, นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘ภวนฺตํ, ภวนฺตานี’’ติ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติ. เอวํ วฑฺฒนภวนตฺถวาจกสฺส ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา.
อยฺจ วิเสโส ‘‘ภวนฺโต’’ติ ปทํ วฑฺฒนภวนตฺถโต อฺตฺเถ วตฺตมานํ พหุวจนเมว โหติ, ยถา ‘‘ภวนฺโต อาคจฺฉนฺตี’’ติ. วฑฺฒนภวนตฺเถสุ วตฺตมานํ เอกวจนเมว. อตฺริเม ปโยคา ‘‘อนุปุพฺเพน ภวนฺโต วิฺุตํ ปาปุณาติ. สมเณน นาม อีทิเสสุ กมฺเมสุ อพฺยาวเฏน ภวิตพฺพํ, เอวํ ภวนฺโต หิ สมโณ สุสมโณ อสฺสา’’ติ. ‘‘ภวํ’’ อิติ ปทํ ปน อุภยตฺถาปิ เอกวจนเมว, ตสฺมา ¶ อิทานิ ‘‘ภวํ อานนฺโท. ภวนฺโต อาคจฺฉนฺติ, อปฺปสทฺทา ภวนฺโต โหนฺตุ, มา โภนฺโต สทฺทมกตฺถา’’ติ เอวมาทิปโยคทสฺสนวเสน โวหารวิเสเส ปวตฺตํ อฺํ อตฺถํ ปฏิจฺจ อปราปิ นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
ภวํ, ภวนฺโต, โภนฺโต. ภวนฺตํ, ภวนฺเต. ภวตา, โภตา, ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ. ภวโต, โภโต, ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ, ภวตํ. ภวตา, โภตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ. ภวโต, โภโต, ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ, ภวตํ. ภวติ, ภวนฺเต, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวนฺเตสุ. โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต อิติ.
เอตฺถ ปน ‘‘โภ’’อิจฺจาทีนิ ตีณิ ปทานิ ยสฺมา โวหารวิเสสปวตฺตานิ อาลปนปทานิ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาวุโส, ภนฺเต’’ติ ปทานิ วิย โภสทฺทาทิอุปปทวนฺตานิ น ภวนฺติ, ‘‘โภ ปุริส, ภวนฺโต พฺราหฺมณา, โภนฺโต สมณา, โภ ราช’’อิจฺจาทีสุ หิ ปุริสสทฺทาทโยเยว โภสทฺทาทิ อุปปทวนฺโต ภวนฺติ. อิธ จ ‘‘ภวํ อานนฺโท’’ติ เอตฺถ ภวํสทฺเทน สมานตฺถานิ ‘‘โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ, น ปน ‘‘ธมฺมกาโม ภวํ โหตี’’ติ เอตฺถ ภวํสทฺเทน สมานตฺถานิ. ปมสฺมิฺหิ นเย วฑฺฒนตฺถวเสน ‘‘โภ ภวนฺต, ภวนฺโต ภวนฺตา, โภนฺโต ภวนฺตา’’ติ โภสทฺทาทโย อาลปนปทานํ อุปปทานิ ภวนฺติ, น ทุติยสฺมึ นเย. อาเมฑิตวเสน ปน ‘‘โภ โภ, ภวนฺโต ภวนฺโต, โภนฺโต โภนฺโต’’ติ ปทานิ ภวนฺติ ยถา ‘‘ภนฺเต ภนฺเต’’ติ.
อตฺริทํ ภูธาตุวเสน สงฺเขปโต ปาฬินิทสฺสนํ – กสฺมา ภวํ วิชฺชนมรฺนิสฺสิโต. กถํ ปนาหํ โภ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิ. เอวํ โภติ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ¶ พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา. มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถ. อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ. เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ, ปาปธมฺมา อสฺตา อิจฺเจวมาทิ. เอตฺถ ‘‘ภวํ’’อิจฺจาทีนิ ภูธาตุมยานิ นามปทานีติ เวทิตพฺพานิ.
อปิจ เตสุ ‘‘โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต’’ติ อิมานิ นิปาตปทานิปิ โหนฺตีติ ววตฺถเปตพฺพํ. ‘‘โภ ปุริสา’’ติอาทีสุ เตสํ นิปาตานิปาตภาเว วิวาโท น กรณีโย. กจฺจายนสฺมิฺหิ ‘‘โภ เค ตู’’ติ วุตฺตํ. อฺตฺถ ปน ‘‘อามนฺตนตฺเถ นิปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตถา หิ นิรุตฺติมฺชูสายํ วุตฺตํ ‘‘โภติทํ อามนฺตนตฺเถ นิปาโต. โส น เกวลํ เอกวจนเมว โหติ, อถ โข พหุวจนมฺปิ โหตีติ ‘โภ ปุริสา’ติ พหุวจนปฺปโยโคปิ คหิโต. ‘ภวนฺโต’ติ ปทํ ปน พหุวจนเมว โหตีติ ‘ปุริสา’ติ ปุน วุตฺต’’นฺติ. ปาฬิยฺหิ อฏฺกถาสุ จ นิปาตภูโต โภสทฺโท เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ทิสฺสติ, อิตเร ปน พหุวจนวเสเนว ทิสฺสนฺติ. เตสํ ตุ นิปาตปทตฺเต รูปนิปฺผาทนกิจฺจํ นตฺถิ. เตสุ โภสทฺทสฺส นิปาตปทตฺตา อาหจฺจภาสิเต นิชฺชีวาลปเน อิตฺถิลิงฺควิสโย ‘‘อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล, ปริปฺลว โภ ปุถุสิเล’’ติ ปโยโคปิ ทิสฺสติ. อตฺริมา โภสทฺทสฺส ปวตฺติปริทีปนี คาถาโย –
‘‘อิโต โภ สุคตึ คจฺฉ, มนุสฺสานํ สหพฺยตํ’’;
เอวมาทีสุ โภสทฺโท, เอกวจนโก มโต.
‘‘ปสฺสถ โภ อิมํ กุล-ปุตฺต’’มิจฺเจวมาทิสุ;
พหุวจนโก เอโส, โภสทฺโทติ วิภาวเย.
ปุคฺคลาลปเน ¶ เจว, ธมฺมสฺสาลปเนปิ จ;
นิชฺชีวาลปเน จาติ, โภสทฺโท ตีสุ ทิสฺสติ.
ตตฺร ธมฺมาลปนมฺหิ, เอกวโจว ลพฺภติ;
อิตเรสุ สิยา เทก-วโจ พหุวโจปิ จ.
นิจฺฉิตพฺพํ คุณีปทํ, ธมฺมสฺสาลปเน ธุวํ;
‘‘อจฺฉริยํ วต โภ’’ติ, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
อิจฺฉิตพฺพํ คุณีปทํ, ปุคฺคลาลปเน ปน;
‘‘เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ’’, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
คุณีปทํ อสนฺตมฺปิ, ปุคฺคลาลปนมฺหิ ตุ;
อชฺฌาหริตฺวา ปาวเท, อตฺถํ ‘‘โภ เอหิ’’อาทิสุ.
ฆฏาทีนํ อาลปนํ, นิชฺชีวาลปนํ ภเว;
ชีวํว โลกิยา โลเก, อาลปนฺติ กทาจิ ตุ.
นิชฺชีวาลปนํ อปฺปํ, อตฺถวิฺาปเน สิยา;
‘‘อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล’’, อิติ ปาฬิ นิทสฺสนํ.
เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาสํ, เกจิ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;
เตสํ มเตน โภตีติ, ลิงฺคํ วิปริณามเย.
อถ วา ปน โภสทฺโท, นิปาโต โสปทํ วิย;
ตสฺมา วิโรธตา นาสฺส, ติลิงฺเค วจนทฺวเย.
เอวํ สนฺเตปิ โภสทฺโท, ทฺวิลิงฺเคเยว ปายโต;
ยสฺมา ทิฏฺโ ตโต วิฺู, ทฺวิลิงฺเคเยว ตํ วเท.
อิตฺถิลิงฺคมฺหิ สมฺปตฺเต, ‘‘โภ’’ติ อิติ ปโยชเย;
เอวํวิธํ ปโยคฺหิ, สุปฺปโยคํ พุธาพฺรวุํ.
ยชฺเชวํ ¶ ทุปฺปโยคํว, สิยา ตุมฺเหหิ ทสฺสิตํ;
‘‘อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล’’, อิจฺจาหจฺจปทนฺติ เจ.
ทุปฺปโยคํ น ตํ ยสฺมา, โวหารกุสเลน เว;
ชิเนน ภาสิเต ธมฺเม, ทุปฺปโยคา น วิชฺชเร.
อิตฺถิลิงฺคสฺส วิสเย, โภติสทฺทปฺปโยชนํ;
กวีนํ เปมนียนฺติ, มยา เอวมุทีริตํ.
เอวํ ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ปาฬินยานุรูปํ ทฺวิธา วิภตฺตา วฑฺฒนภวนตฺถตทฺตฺถวเสน.
กโรนฺตสทฺทสฺส ปน –
กรํ, กโรนฺโต, กโรนฺตา. กโรนฺตํ, กโรนฺเต. กโรตา, กโรนฺเตน, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิ. กโรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํ. กโรตา, กโรนฺตา, กโรนฺตสฺมา, กโรนฺตมฺหา, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิ. กโรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํ. กโรนฺเต, กโรนฺตสฺมึ, กโรนฺตมฺหิ, กโรนฺเตสุ. โภ กโรนฺต, ภวนฺโต กโรนฺตาติ รูปานิ ภวนฺติ.
‘‘กโรโต น กริยติ ปาป’’นฺติ อิทเมตฺถ กโรโตสทฺทสฺส อตฺถิตานิทสฺสนํ. อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘กโรนฺตี, กโรนฺติโย’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิ, นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘กโรนฺตํ, กโรนฺตานี’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิ.
อรหนฺตสทฺทสฺส –
อรหํ, อรหนฺโต. อรหนฺตํ, อรหนฺเต. อรหตา, อรหนฺเตน, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิ. อรหโต, อรหนฺตสฺส, อรหนฺตานํ, อรหตํ. อรหตา, อรหนฺตา, อรหนฺตสฺมา, อรหนฺตมฺหา, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิ. อรหโต, อรหนฺตสฺส, อรหนฺตานํ, อรหตํ. อรหนฺเต, อรหนฺตสฺมึ ¶ , อรหนฺตมฺหิ, อรหนฺเตสุ. โภ อรหนฺต, ภวนฺโต อรหนฺโต อิติ รูปานิ ภวนฺติ.
อยํ คุณวาจกสฺส อรหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา. ‘‘อรหา, อรหนฺโต, อรหนฺตา’’อิติ จ. เอตฺหิ รูปํ สมนฺตปาสาทิกายํ มนุสฺสวิคฺคหฏฺาเน ทิสฺสติ. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาฬิยํ ปน ‘‘มยฺจมฺหา อนรหนฺโต’’ติ ปทํ ทิสฺสติ. อรหนฺตํ, อรหนฺเต. อรหตา, เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อยํ ปณฺณตฺติวาจกสฺส อรหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.
ตถา หิ ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อรหํ สุคโต โลเก. อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติอาทีสุ อรหํสทฺทาทโย คุณวาจกา. ‘‘อรหา อโหสิ. อหฺหิ อรหา โลเก. เอโก อรหา, เอกสฏฺิ อรหนฺโต โลเก อเหสุํ.
คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํ.
มยฺจมฺหา อนรหนฺโต’’ติอาทีสุ อรหาสทฺทาทโย ปณฺณตฺติวาจกาติ ทฏฺพฺพา. อิธ อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน วิสุํ วตฺตพฺพนโย อปฺปสิทฺโธ. ยทิ เอวํ อาสวกฺขยํ ปตฺตา อิตฺถี กถํ วตฺตพฺพา, อาสวกฺขยํ ปตฺตํ จิตฺตํ กถํ วตฺตพฺพนฺติ? อิตฺถี ตาว ‘‘ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ วจนโต ‘‘อรห’’นฺติ วตฺตพฺพา คุณวเสน, ปณฺณตฺติวเสน ปน ‘‘อิตฺถี อรหา อโหสี’’ติ วตฺตพฺพา. จิตฺตํ ปน คุณวเสเนว ‘‘อรหํ จิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ.
สนฺตสทฺทสฺส ¶ –
สํ, สนฺโต, สนฺโต, สนฺตา. สํ, สนฺตํ, สนฺเต. สตา, สนฺเตน, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ. สโต, สนฺตสฺส, สนฺตานํ, สตํ, สตานํ. สตา, สนฺตา, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ. สโต, สนฺตสฺส, สนฺตานํ, สตํ, สตานํ. สติ, สนฺเต, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สนฺเตสุ. โภ สนฺต, ภวนฺโต สนฺโตติ รูปานิ ภวนฺติ.
เอตฺถ ปน ‘‘อทฺธา หิ ตาต สตเนส ธมฺโม’’ติ ชยทฺทิสชาตกปาฬิทสฺสนโต ‘‘สตาน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ สตเนสาติ สตานํ เอสาติ เฉโท, รสฺสตฺตนิคฺคหีตสรโลปวเสน จ รูปนิฏฺานํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ ตทฏฺกถายํ ‘‘อทฺธา เอกํเสน เอส ตาต สตานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺโม สภาโว’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. อยํ เย โลเก ‘‘สปฺปุริสา’’ติ จ ‘‘อริยา’’ติ จ ‘‘ปณฺฑิตา’’ติ จ วุจฺจนฺติ, เตสํ วาจกสฺส สนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา. ตปฺปฏิเสธสฺส ปน อสํ, อสนฺโต, กตฺถจิ อสนฺตา อิจฺจปิ. ตถา หิ ‘‘อสนฺตา กิร มํ ชมฺมา, ตาต ตาตาติ ภาสเร’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ‘‘อสํ, อสนฺตํ, อสนฺเต. อสตา’’ติอาทินา โยเชตพฺพา. อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘สนฺโต, อสนฺโต’’ติมานิ พหุวจนกานิเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เอกวจนกานิ. กสฺมา? ปณฺณตฺติวาจกตฺตา. อฺตฺร ปน ‘‘สนฺโต, ทนฺโต’’ติอาทีสุ เอกวจนานิเยว เปตฺวา วิชฺชมานตฺถวาจกสนฺโตสทฺทํ, กสฺมา? อปณฺณตฺติวาจกตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ ปณฺณตฺติวาจกานํ เตสํ กานิจิ ปโยคานิ กถยาม –
สเมติ ¶ อสตา อสํ. ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ. น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต. อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ, สนฺโต สคฺคปรายณา. อสนฺเต โนปเสเวยฺย, สนฺเต เสเวยฺย ปณฺฑิโต. สพฺภิเรว สมาเสถ. สตํ ธมฺโม อิจฺเจวมาทีนิ ภวนฺติ.
โย ปนมฺเหหิ ปทมาลายํ ‘‘สพฺภี’’ติ อยํ สทฺโท ตติยาปฺจมีพหุวจนวเสน โยชิโต, โส จ โข สนฺตอิติ อการนฺตปกติวเสน, อฺตฺถ ปน ‘‘สพฺภี’’ติ อิการนฺตปกติวเสน โยเชตพฺโพ. ตถา หิ สพฺภีติ สปฺปุริโส นิพฺพานฺจ, สุนฺทราธิวจนํ วา เอตํ สพฺภีติ. สพฺโพ จายมตฺโถ สาฏฺกถาย ‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทา’’ติ อิมาย ปาฬิยา ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติ อิมาย จ ทีเปตพฺโพ.
อาลปเน จ ปจฺจตฺเต, ตติยาปฺจมีสุ จ;
สมาสมฺหิ จ โยเชยฺย, สพฺภิสทฺทํ สุเมธโส.
อตฺรายํ โยชนา – โภ สพฺภิ ติฏฺ, สพฺภิ ติฏฺติ, สพฺภิ สห คจฺฉติ, สพฺภิ อเปหิ, อสพฺภิรูโป ปุริโส. ยสฺมา ปนายํ สาสนานุกูลา, ตสฺมา อิมิสฺสา ตทนุกูลตฺตํ ทสฺเสตุํ อิธ สาสนโต ปโยเค ทสฺเสสฺสาม อตกฺกาวจเร วิจิตฺเต สุคตปาฬินเย โสตูนํ วิสารทมติปฏิลาภตฺถํ. ตํ ยถา? พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวท, ยํ ตํ วาลธินา’ภิปูชยาม. สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ. ยํ สาลวนสฺมึ เสนโก, ปาปกมฺมมกริ อสพฺภิรูปํ. อาพาโธยํ อสพฺภิรูโป. อสมฺโมทโก ถทฺโธ อสพฺภิรูโป’’ติ ¶ . ตตฺถ อาลปนวจเน ทิฏฺเเยว ปจฺจตฺตวจนํ ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ. ตถา กรณวจเน ทิฏฺเเยว นิสฺสกฺกวจนมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ. สมาเส สทฺทรูเป ทิฏฺเเยว พฺยาเส สทฺทรูปํ ยถาสมฺภวํ ทิฏฺเมว โหติ เปตฺวา ‘‘เหตุสตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทีนิ. ตตฺถ จ นิพฺพานวาจโก เจ, สพฺภิสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สนฺติวิสุทฺธิ นิพฺพุติสทฺทา วิย, โส จ ยมกมหาเถรมเต รตฺตินเยน โยเชตพฺโพ. สพฺเพสมิการนฺติตฺถิลิงฺคานํ สาธารโณ หิ โส นโย. สุนฺทรตฺถวาจโก เจ, อคฺคิ รตฺติ อฏฺินเยหิ โยเชตพฺโพ วาจฺจลิงฺคตฺตา. ‘‘สพฺภิธมฺมภูตํ นิพฺพาน’’นฺติ เอตฺถ หิ สุนฺทรธมฺมภูตํ นิพฺพานนฺติ อตฺโถ. เอวํ ปาฬินยวเสน อาลปนาทีสุ ปฺจสุ าเนสุ สพฺภิสทฺทสฺส ปวตฺตึ ตฺวา ปุน อฏฺกถานยวเสนปิ ตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. กถํ? ยสฺมา สคาถาวคฺคสฺส อฏฺกถายํ ‘‘สนฺโต ‘สพฺภีหิ สทฺธึ สตํ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’ติ ปเวทยนฺตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘สพฺภีหี’’ติ หิวจนวเสน สทฺทรจนาวิเสโส อฏฺกถาจริเยหิ ทสฺสิโต, ตสฺมา สพฺภิสทฺโท สพฺเพสุปิ วิภตฺติวจเนสุ โยเชตพฺโพ. อตฺริทํ วทาม –
ครู ‘‘สพฺภีหิ สทฺธิ’’นฺติ, อตฺถํ ภาสึสุ ปาฬิยา;
ยโต ตโต สพฺภิสทฺทํ, ธีโร สพฺพตฺถ โยชเย.
‘‘อสพฺภิรูโป’’อิติปิ, สมาสวิสเย สุตํ;
ยสฺมา ตสฺมา สพฺภิสทฺทํ, วิฺู สพฺพธิ โยชเย.
‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย ¶ , อสพฺภา จ นิวารเย’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘อสพฺภา’’ติปทํ วิจิตฺรวุตฺตีสุ ตทฺธิตปจฺจเยสุ ณฺยปจฺจยวเสน นิปฺผตฺติมุปาคตนฺติ เวทิตพฺพํ. กถํ? เยภุยฺเยน อสพฺภีสุ ภวํ อสพฺภํ. กึ ตํ? อกุสลํ, ตโต อสพฺภา อกุสลธมฺมา นิวารเย จ, กุสลธมฺเม ปติฏฺเปยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘อมฺเห อสพฺภาหิ วาจาหิ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ สตฺตีหิ หนิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ ตุ อสพฺภีนํ เอตาติ อสพฺภา, น วา สพฺภีนํ เอตาติปิ อสพฺภาติ นิพฺพจนํ, ณฺยปจฺจยวเสน จ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ยา จ ปเนตฺถ อมฺเหหิ สนฺตสทฺทสฺส ‘‘สํ, สนฺโต. สํ, สนฺตํ, สนฺเต’’ติอาทินา ปทมาลา ทสฺสิตา, ตตฺถ ‘‘สเมติ อสตา อส’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘อส’’นฺติ ปเท ทิฏฺเเยว ‘‘ส’’นฺติ ปทํ ปาฬิยํ อนาคตมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ ยุคฬภาเวน วิชฺชมานตารหตฺตา. เอวํ ทิฏฺเน อทิฏฺสฺส คหณํ เวทิตพฺพํ. อถ วา ‘‘อส’’นฺติ เอตฺถ น สํ อสนฺติ สมาสวิคฺคหวเสนาธิคนฺตพฺพตฺตา ‘‘ส’’มิติ ปทํ ทิฏฺเมว โหติ. เอวมฺตฺราปิ นโย. ตตฺร สนฺติ สปฺปุริโส. อสนฺติ อสปฺปุริโส. อิตฺถิลิงฺเควตฺตพฺเพ ‘‘อสตี, อสา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ‘‘อสตี, อสตี, อสติโย, อสา. อสตึ, อสตี, อสติโย. อสาย, อสติยา, อสตีหิ, อสตีภิ. อสติยา, อสตีน’’นฺติ วกฺขมาน อิตฺถินเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.
เอตฺถ ปน ‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ. มา จ วสํ อสตีนํ นิคจฺเฉ’’ติอาทีนิ ทสฺเสตพฺพานิ. อสาติ เจตฺถ อสตีติ จ สมานตฺถา, อสนฺตชาติกาติ หิ เตสํ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ชาตกฏฺกถายํ ‘‘อสาติ อสติโย ลามิกา, อถ วา สาตํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ ตาสุ นตฺถิ, อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตานํ อสาตเมว เทนฺตีติปิ อสา ¶ , ทุกฺขา, ทุกฺขวตฺถุภูตาติ อตฺโถ’’ติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ, ตสฺมา สาตํ นตฺถิ เอติสฺสนฺติ อสาติ อตฺเถ ‘‘อสา’’ติ ปทสฺส ยถา ริตฺโต อสฺสาโท เอตฺถาติ ริตฺตสฺสนฺติปทสฺส ลุตฺตุตฺตรกฺขรสฺส ‘‘ริตฺตสฺสํ, ริตฺตสฺสานิ. ริตฺตสฺส’’นฺติ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา, ตถา ‘‘อสา, อสา, อสาโย. อสํ, อสา, อสาโย. อสายา’’ติ กฺานเยน โยเชตพฺพา.
เอตฺถ จ โย อมฺเหหิ ‘‘สนฺโต’’อิติ สทฺโท ทสฺสิโต. โส กตฺถจิ เอกวจนพหุวจนภาเวน สํวิชฺชมานสทฺทสฺสตฺถมฺปิ วทติ, ตสฺส วเสน อยํ นามิกปทมาลา –
สนฺโต, สนฺโต, สนฺตา. สนฺตํ, สนฺเต. สตา, สนฺเตน, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ. สโต, สนฺตสฺส, สตํ, สนฺตานํ. สตา, สนฺตา, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ. สโต, สนฺตสฺส, สตํ, สนฺตานํ. สติ, สนฺเต, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สนฺเตสุ. โภ สนฺต, ภวนฺโต สนฺโต, ภวนฺโต สนฺตา.
เอตฺถ ปน ‘‘อยํ โข ภิกฺขเว อฏฺโม ภทฺโท อสฺสาชานีโย สนฺโต สํวิชฺชมาโน โลกสฺมึ. จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. อสตา ตุจฺฉา มุสา อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺติ. ภเว โข สติ ชาติ โหติ’’อิจฺเจวมาทีนิ ปโยคานิ ภวนฺติ. ‘‘สงฺขาเรสุ โข สติ วิฺาณํ โหตี’’ติอาทีสุ ปน สติสทฺโท วจนวิปลฺลาสวเสน ิโตติ คเหตพฺโพ.
ตตฺร เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ิเตสุ สนฺโตสทฺเทสุ พหุวจนสนฺโตสทฺทํ เปตฺวา เสสา สมานสทฺทสฺสตฺถมฺปิ วทนฺติ, ตสฺมา ‘‘สนฺโตติ สมาโน, สนฺตาติ สมานา’’ติอาทินา ¶ อตฺโถ กเถตพฺโพ. สมาโนติ อิมสฺส จ ‘‘โหนฺโต’’ติ อตฺโถ ‘‘ปหุ สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี, กึ การณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติอาทีสุ วิย. ปโยคานิ ปน –
‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;
ปหุ สนฺโต น ภรติ, ตํ ปราภวโต มุขํ.
อิเธว ติฏฺมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;
ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติ
เอวมาทีนิ ภวนฺติ.
อปิจ สนฺโตสทฺโท ยสฺมา ‘‘กิลนฺโต’’ติ จ ‘‘อุปสนฺโต’’ติ จ ‘‘นิรุทฺโธ’’ติ จ อตฺถํ วทติ, ตสฺมา เตสํ วเสน สนฺตสทฺทสฺส ‘‘สนฺโต, สนฺตา. สนฺตํ, สนฺเต. สนฺเตนา’’ติ ปุริสนเยน นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ ‘‘สนฺโต ตสิโต. ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ. สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี. สนฺโต นิรุทฺโธ อตฺถงฺคโต อพฺภตฺถงฺคโต’’ติอาทีนิ ปโยคานิ. นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตํ, สนฺตานี’’ติ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา. สา จ ‘‘สํวิชฺชมานํ สมานํ กิลนฺตํ อุปสนฺตํ นิรุทฺธ’’มิติ อตฺถทีปกาปทวตีติ เวทิตพฺพา. อถ วา ‘‘อุปาทาเน โข สติ ภโว โหตี’’ติอาทีสุ นปุํสกปฺปโยคทสฺสนโต สนฺตสทฺทสฺส สํวิชฺชมานสทฺทตฺถวาจกตฺเต ตติยาปฺจมีจตุตฺถีฉฏฺีสตฺตมีาเน ‘‘สตา, สโต, สตํ, สตี’’ติ ปทานิ อธิกานิ วตฺตพฺพานิ, เสสานิ จิตฺตนเยน เยฺยานิ. อิตฺถิลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตา, สนฺตา, สนฺตาโย. สนฺตํ, สนฺตา, สนฺตาโย. สนฺตายา’’ติ กฺานเยน จ, สนฺตี, สนฺตี, สนฺติโย ¶ . สนฺตึ, สนฺตี, สนฺติโย. สนฺติยา’’ติ อิตฺถินเยน จ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. เอตาสุ ปมา ‘‘สํวิชฺชมานา กิลนฺตา อุปสนฺตา นิรุทฺธา’’ติ อตฺถทีปกาปทวตี, เอตฺถ ปโยคา สุวิฺเยฺยาว. ทุติยา ปน ‘‘สํวิชฺชมานา สมานา’’ติ อตฺถทีปกาปทวตี. ตถา หิ ‘‘สนฺตี อาปตฺติ อาวิกาตพฺพา’’ติ เอตฺถ สํวิชฺชมานา ‘‘สนฺตี’’ติ วุจฺจติ.
‘‘ยาย มาตุ ภโต โปโส,
อิมํ โลกํ อเวกฺขติ;
ตมฺปิ ปาณททึ สนฺตึ,
หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน’’ติ
เอตฺถ ปน สมานา ‘‘สนฺตี’’ติ วุจฺจติ. อปราปิ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ปทมาลา เวทิตพฺพา. สนฺตีสทฺทสฺส หิ สํวิชฺชมานสทฺทตฺถวาจกตฺเต ‘‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติอาทินา อิตฺถิลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต สตฺตมีาเน ‘‘สติ, สติยา, สติยํ, สนฺติยา, สนฺติยํ, สนฺตีสู’’ติ รูปานิ วตฺตพฺพานิ. เสสานิ อิตฺถินเยน เยฺยานิ. อยํ ตติยา, เอตฺถ จ ‘‘อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพ’’นฺติ ปาฬิ ‘‘สนฺติยา’’อิจฺจาทีนํ อตฺถิภาเว นิทสฺสนํ. อปโร นโย – สตีสทฺทสฺส ‘‘สมานา’’ติ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘ยา ตฺวํ วสสิ ชิณฺณสฺส, เอวํ ทหริยา สตี’’ติ จ ‘‘เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สติ’’นฺติ จ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สตี, สตี, สติโย. สตึ, สตี, สติโย. สติยา’’ติอาทีนิปิ รูปานิ โยเชตพฺพานิ, สํโยเค นการโลปวเสน วา.
อิทานิ ‘‘สนฺโต, สนฺตา’’ติ ปททฺวยสฺส ปโยคนิจฺฉยํ กถยาม ปโยเคสุ โสตูนํ อสมฺมูฬฺหภาวาย. ตถา หิ ‘‘สปฺปุริสา’’ติ วา ‘‘ปณฺฑิตา’’ติ วา พหุวจนวเสน อตฺถํ ¶ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต ทนฺโต’’ติ เอวํ วุตฺตเอกวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ พหุวจนํ วตฺตพฺพํ. ‘‘สํวิชฺชมาโน’’ติ เอกวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต’’ติ เอกวจนํ วตฺตพฺพํ. ‘‘สํวิชฺชมานา’’ติ พหุวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ, ‘‘สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติ จ เอวํ วุตฺตพหุวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ วา ‘‘สนฺตา’’ติ วา พหุวจนํ วตฺตพฺพํ, ‘‘กิลนฺโต’’ติ วา ‘‘สมาโน’’ติ วา ‘‘อุปสนฺโต’’ติ วา ‘‘นิรุทฺโธ’’ติ วา เอกวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ เอวํ วุตฺตพหุวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ เอกวจนํ วตฺตพฺพํ. เตเยวตฺเถ พหุวจนวเสน วตฺตุกาเมน ปน ‘‘สนฺตา สูเนหิ ปาเทหิ, โก เน หตฺเถ คเหสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘สนฺตา’’ติ พหุวจนํ วตฺตพฺพํ. อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. อิทฺหิ มนฺทพุทฺธีนํ สมฺโมหฏฺานํ. อยมฺปิ ปเนตฺถ สงฺคโห เวทิตพฺโพ –
‘‘ติลิงฺคตฺเถ จ เอกตฺเถ, พวฺหตฺเถปิ จ ทิสฺสติ;
สตฺตมฺยนฺโต สติสทฺโท, วิปลฺลาเส พหุมฺหิ โส’’ติ.
อิทานิ มหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –
มหํ, มหา, มหนฺโต, มหนฺตา. มหนฺตํ, มหนฺเต. มหตา, มหนฺเตน, มหนฺเตหิ, มหนฺเตภิ. มหโต, มหนฺตสฺส, มหนฺตานํ, มหตํ. มหตา, มหนฺตา, มหนฺตสฺมา, มหนฺตมฺหา, มหนฺเตหิ, มหนฺเตภิ. มหโต, มหนฺตสฺส, มหนฺตานํ, มหตํ. มหติ, มหนฺเต, มหนฺตสฺมึ, มหนฺตมฺหิ, มหนฺเตสุ. โภ มห, โภ มหา, ภวนฺโต มหนฺโตติ อยมมฺหากํ รุจิ.
เอตฺถ ‘‘มหนฺโต, มหนฺตา. มหนฺตํ, มหนฺเต. มหนฺเตนา’’ติ ปุริสนโยปิ ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘โภ มหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตา’’ติ อาลปนปทานิ โยเชตพฺพานิ. นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ¶ ‘‘มหนฺตํ, มหนฺตานี’’ติ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติ. อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘มหตี, มหตี, มหติโย. มหตึ, มหตี, มหติโย. มหติยา, มหตีหิ มหตีภี’’ติ อิตฺถินโยปิ ลพฺภติ. ‘‘มหติยา จ ยกฺขเสนายา’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ. อปโรปิ ‘‘มหนฺตา, มหนฺตา, มหนฺตาโย. มหนฺต’’นฺติ กฺานโยปิ ลพฺภติ, ‘‘มหนฺตา นิธิกุมฺภิโย’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ. กจฺจายเน ปน ‘‘มหนฺตี’’อิติ ปทํ ทิฏฺํ. ตํ ‘‘คุณวนฺตี, กุลวนฺตี’’อิจฺจาทีนิ วิย ปาฬิยํ อปฺปสิทฺธตฺตา วีมํสิตพฺพํ.
นนุ โภ ยสฺมา สาสเนปิ ‘‘คจฺฉนฺตี, จรนฺตี’’ติอาทีนิ จ ‘‘อิทฺธิมนฺตี’’ติ จ ปทํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘มหนฺตี, คุณวนฺตี’’ติอาทีนิปิ ภวิตพฺพนฺติ? น ภวิตพฺพํ ตถารูปสฺส นยสฺส วเสน อคฺคเหตพฺพตฺตา, ‘‘มหตี, คุณวตี’’อิจฺจาทินยสฺเสว ทสฺสนโต จ. ตถา หิ ปาฬิยํ อฏฺกถาสุ จ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม มหตี นงฺคลสีสา, อิตฺถี สิยา รูปวตี, สา จ สีลวตี สิยา. สติมตี จกฺขุมตี. อิทฺธิมตี ปตฺติมตี’’ติ จ ‘‘มหตึ เสนํ ทิสฺวา มโหสธเสนา มนฺทา, อยํ อติวิย มหตี เสนา ทิสฺสตี’’ติ จ อาทีนิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติ, น ‘‘มหนฺตี, รูปวนฺตี’’อิจฺจาทีนิ.
เกจิ ปน ‘‘มหาอิติ สทฺโท พฺยาเส น ลพฺภติ, สมาเสเยว ลพฺภติ ‘มหาปุริโส’ติ เอตฺถ วิยา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ‘‘มหา เต อุปาสก ปริจฺจาโค. มหา วตายํ ภนฺเต ภูมิจาโล. โฆโส จ วิปุโล มหา. พาราณสิรชฺชํ นาม มหา. เสนา สาทิสฺสเต มหา’’ติ ปโยคทสฺสนโต. เอวํ พฺยาเสปิ ลพฺภตีติ ¶ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘มหํ, มหา, มหนฺโต, มหนฺตา. โภ มหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตา’’ติ ปุลฺลิงฺเค, ‘‘มหนฺตํ, มหา, มหนฺตานิ. โภ มหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตานี’’ติ นปุํสกลิงฺเค, ‘‘มหนฺตา, มหา, มหนฺตา, มหนฺตาโย. โภติ มหนฺเต, โภติโย มหนฺตา, มหนฺตาโย’’ติ อิตฺถิลิงฺเค สพฺพํ สมฺปุณฺณํ โยเชตพฺพํ. สมาเส ปน ‘‘มหาสตฺโต มหาอุปาสโก มหาอุปาสิกา มหพฺพโล มหาวนํ มหคฺคตํ มหปฺผลํ มหพฺภย’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ, ตทฺธิเต ‘‘มหตฺตโน มหตฺตํ มหนฺตตฺตํ มหนฺตตา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. คจฺฉนฺตสทฺทสฺส ปน ‘‘คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา’’ติ รูปานิ วตฺวา เสสานิ มหนฺตสทฺเท วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตฺวา นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา. ตถา ‘‘คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา’’ติ ปุริสนโย จ ‘‘คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานี’’ติ จิตฺตนโย จ ‘‘คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺติโย’’ติ อิตฺถินโย จ คเหตพฺโพ. เอวํ ลิงฺคตฺตยวเสน ‘‘จรํ จรนฺโต จรนฺตํ จรนฺตี, ททํ ททนฺโต ททนฺตํ ททนฺตี’’ติอาทีนํ อเนกปทสหสฺสานํ นามิกปทมาลา วิตฺถาเรตพฺพา.
เย ปนาจริยา ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติอาทีนํ ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนตฺตฺจ ‘‘คจฺฉํ’’อิจฺจาทีนํ อาลปเนกวจนตฺตฺจ อิจฺฉนฺติ, เต สมมฺเหหิ ปโยโค สาสเน น ทิฏฺโ นยวเสนาคเหตพฺพตฺตา. ตสฺมา ตานิ เอตฺถ น วทาม. อยํ ปน วิเสโส ทิฏฺโ. เสยฺยถิทํ?
‘‘คจฺฉํ วิธม’’มิจฺจาทิ-ปทานิ มุนิสาสเน;
กตฺถจาขฺยาติกา โหนฺติ, กตฺถจิ ปน นามิกา.
‘‘ตสฺสาหํ สนฺติเก คจฺฉํ,
โส เม สตฺถา ภวิสฺสติ;
วิธมํ เทว เต รฏฺํ,
ปุตฺโต เวสฺสนฺตโร ตว.
อธมฺมํ ¶ สารถิ กยิรา, มฺเจ ตฺวํ นิกฺขนํ วเน’’;
อิจฺเจวมาทโย เยฺยา, ปโยคา เอตฺถ ธีมตา.
‘‘คจฺฉิสฺสามิ วิธมี’’ติ-อาทินา ชินสาสเน;
นานากาลปุริสานํ, วเสนตฺถํ วเท วิทู.
นามตฺเต ปน ‘‘คจฺฉนฺโต, วิธมนฺโต’’ติอาทินา;
‘‘คจฺฉ’’มิจฺเจวมาทีน-มตฺถมตฺถวิทู วเท.
อิทานิ สมคติกตฺเตปิ ‘‘ชานํ, ปสฺส’’นฺติอาทีนํ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรวเสน โย วิเสโส ทิสฺสติ, ตํ วทาม. ตถา หิ ‘‘สา ชานํเยว อาห น ชานามีติ, ปสฺสํเยว อาห น ปสฺสามี’’ติ เอวมาทีสุ ชานํ ปสฺสํ สทฺทานํ ‘‘ชานนฺตี ปสฺสนฺตี’’ติ ลิงฺคนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวตีติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา ‘‘คจฺฉํ’’อิติ สทฺทสฺสปิ ยถาปโยคํ ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิตฺถิยา กถนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ สมานคติกตฺตา, น ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ สทฺทสฺส ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิตฺถิยา กถนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ อสมานคติกตฺตาติ การณํ ทสฺสิตํ โหติ. ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถา’’ติ เอตฺถ ‘‘ชานนฺตา ปสฺสนฺตา’’ติ วจนนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวตีติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา ปน ‘‘คจฺฉํ’’อิติ สทฺทสฺสปิ ยถาปโยคํ ‘‘คจฺฉนฺตา’’ติ พหุวจนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ สมานคติกตฺตา, น ‘‘คจฺฉนฺเต’’ติ สทฺทสฺส ‘‘คจฺฉนฺตา’’ติ พหุวจนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ อสมานคติกตฺตาติ การณํ ทสฺสิตํ โหติ. เอส นโย อุตฺตรตฺราปิ. ‘‘ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสร’’นฺติ เอตฺถ อนุสฺสรํสทฺทสฺส ‘‘อนุสฺสรนฺตา’’ติ วจนนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติ. ‘‘สทฺธมฺโม ครุกาตพฺโพ, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ เอตฺถ สรํสทฺทสฺส สรนฺเตนาติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติ. ‘‘ผุสํ ภูตานิ สณฺานํ, มนสา คณฺหโต ¶ ยถา’’ติ เอตฺถ ผุสํสทฺทสฺสปิ ‘‘ผุสนฺตสฺสา’’ติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติ. ตถา ‘‘ยาจํ อททมปฺปิโย’’ติ เอตฺถาปิ ยาจํสทฺทสฺส ‘‘ยาจนฺตสฺสา’’ติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติ. ยาจนฺติ วา ยาจิตพฺพํ ธนํ, อิมินา นเยน นานปฺปการโต ปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํ. อิติ ‘‘ภวํกร’’นฺติอาทีนํ วิสทิสปทมาลา จ ‘‘คจฺฉํ, จร’’นฺติอาทีนํ สทิสปทมาลา จ ‘‘ชานํ, ปสฺส’’นฺติอาทีนํ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรวเสน กตฺถจิ ปริวตฺตนนฺติ อยํ ติวิโธปิ อากาโร อาขฺยาติกปทตฺถวิภาวนาย สทฺธึ กถิโต ปาวจนวเร โสตูนํ สทฺเทสฺวตฺเถสุ จ วิสารทพุทฺธิปฏิลาภตฺถํ. สพฺพเมตฺหิ สนฺธาย อิมา คาถา วุตฺตา –
‘‘ภวํ กรํ อรหํ สํ, มหํ’’อิติ ปทานิ ตุ;
วิสทิสานิ สมฺโภนฺติ, อฺมฺนฺติ ลกฺขเย.
‘‘คจฺฉํ จรํ ททํ ติฏฺํ, จินฺตยํ ภาวยํ วทํ;
ชานํ ปสฺส’’นฺติอาทีนิ, สมานานิ ภวนฺติ หิ.
ตตฺร ‘‘ชาน’’นฺติอาทีนํ, กตฺถจิ ปริวตฺตนํ;
ลิงฺควิภตฺติวจน-นฺตรโต ปน ทิสฺสตีติ.
อปิจ อยํ สพฺเพสมฺปิ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติ, ยทิทํ ทฺวีสุ ลิงฺเคสุ ฉสุ วิภตฺตีสุ เตรสสุ วจเนสุ อฺตรลิงฺควิภตฺติวจนวเสน ปริวตฺตนํ. อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ เวทิตพฺพา.
‘‘คจฺฉํ จร’’นฺติอาทีนิ, วิปฺปกตวโจ สิยุํ;
‘‘คจฺฉมาโน จรมาโน’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ จ.
‘‘มหํ ภว’’นฺติ เอตานิ, วิปฺปกตวโจปิ จ;
อวิปฺปกตวโจ จ, สิยุํ อตฺถานุรูปโต.
‘‘อรหํ ¶ ส’’นฺติ เอตานิ, วินิมุตฺตานิ สพฺพถา;
อาการํ ติวิธมฺเปตํ, กเร จิตฺเต สุเมธโสติ.
สวินิจฺฉโยยํ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อาการนฺตตาปกติกํ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ ธนภูติอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส อฺเสฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลาวิภาคํ วกฺขามิ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา.
อคฺคิ, อคฺคี, อคฺคโย. อคฺคึ, อคฺคี, อคฺคโย. อคฺคินา, อคฺคีหิ, อคฺคีภิ. อคฺคิสฺส, อคฺคิโน, อคฺคีนํ. อคฺคินา, อคฺคีหิ, อคฺคีภิ. อคฺคิสฺส, อคฺคิโน, อคฺคีนํ. อคฺคิสฺมึ, อคฺคิมฺหิ, อคฺคีสุ. โภ อคฺคิ, โภ อคฺคี, ภวนฺโต อคฺคโย. ยมกมหาเถรมตํ.
เอตฺถ กิฺจาปิ นิสฺสกฺกวจนฏฺาเน ‘‘อคฺคิสฺมา, อคฺคิมฺหา’’ติ อิมานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิ. ‘‘อคฺคินา, อคฺคิสฺมา, อคฺคิมฺหา’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพ.
ธนภูติ, ธนภูตี, ธนภูตโย. ธนภูตึ, ธนภูตี, ธนภูตโย. ธนภูตินา, ธนภูตีหิ, ธนภูตีภิ. ธนภูติสฺส, ธนภูติโน, ธนภูตีนํ. ธนภูตินา, ธนภูติสฺมา, ธนภูติมฺหา, ธนภูตีหิ, ธนภูตีภิ. ธนภูติสฺส, ธนภูติโน, ธนภูตีนํ. ธนภูติสฺมึ, ธนภูติมฺหิ, ธนภูตีสุ. โภ ธนภูติ, โภ ธนภูตี, ภวนฺโต ธนภูตโย.
สิริภูติ โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูติ อคฺคินิ;
คินิ โชติ ทธิ ปาณิ, อิสิ สนฺธิ มุนิ มณิ.
พฺยาธิ ¶ คณฺิ รวิ มุฏฺิ, กวิ คิริ กปิ นิธิ;
กุจฺฉิ วตฺถิ วิธิ สาลิ, วีหิ ราสิ อหิ มสิ.
สาติ เกสิ กิมิ โพนฺทิ, โพธิ ทีปิ ปติ หริ;
อริ ธนิ ติมิ กลิ, สารถฺยุทธิ อฺชลิ,
อธิปติ นรปติ, อสิ าติ นิรูปธิ;
สมาธิ ชลธิจฺจาที, ธนภูติสมา มตา.
อถ วา เอเตสุ อธิปติสทฺทสฺส ‘‘อธิปติยา สตฺตา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘อธิปติยา’’ติ สตฺตมีรูปมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ. อปิจ ‘‘อสาเร สารมติโน’’ติ ปาฬิยํ อิการนฺตสมาสปทโต โยวจนสฺส โนอาเทสทสฺสนโต กฺวจิ อธิปติอิจฺจาทีนํ อิการนฺตสมาสปทานํ ‘‘อธิปติโน’’ติอาทินาปิ ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ อิจฺฉิตพฺพานิ อีการนฺตานํ ทณฺฑีสทฺทาทีนํ ‘‘ทณฺฑิโน’’ติอาทีนิ ปจฺจตฺโตปโยคสมฺปทานสามิวจนรูปานิ วิย. คหปติชานิปติสทฺทาทีนํ ปน สมาสปทานมฺปิ เอวรูปานิ ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ น อิจฺฉิตพฺพานิ ‘‘คหปตโย ชานิปตโย’’ติอาทินา นเยน ยถาปาวจนํ คเหตพฺพรูปตฺตา. อิสิ มุนิสทฺทานํ ปนาลปนฏฺาเน ‘‘อิเส, มุเส’’ติ รูปนฺตรมฺปิ คเหตพฺพํ ‘‘ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส. ปฏิคฺคณฺห มหามุเน’’ติ ทสฺสนโต.
เย ปเนตฺถ อมฺเหหิ อคฺคินิ คินิสทฺทา วุตฺตา, ตตฺเรเก เอวํ วทนฺติ ‘‘อคฺคินิสทฺโท ปจฺจตฺเตกวจนภาเวเยว ลพฺภติ, น ปจฺจตฺตพหุวจนภาเว อุปโยคภาวาทีสุ วา’’ติ. เกจิ ปน ‘‘ปาฬิยํ อคฺคินิสทฺโท นาม นตฺถิ, คินิสทฺโทเยว อตฺถี’’ติ วทนฺติ. เกจิ ‘‘คินิสทฺโท นาม นตฺถิ, อคฺคินิสทฺโทเยวตฺถี’’ติ ¶ วทนฺติ. สพฺพเมตํ น ยุชฺชติ อคฺคินิ คินิสทฺทานมุปลพฺภนโต, สพฺพาสุปิ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺพตาทสฺสนโต จ. ตถา หิ สุตฺตนิปาเต โกกาลิกสุตฺเต –
‘‘น หิ วคฺคุ วทนฺติ วทนฺตา,
นาภิชวนฺติ น ตาณมุเปนฺติ;
องฺคาเร สนฺถเต เสนฺติ,
อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ
อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘อคฺคินิ’’นฺติ อุปโยควจนํ ทิสฺสติ. เตนาห อฏฺกถาจริโย ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตนฺติ สมนฺตโตชาลํ สพฺพทิสาสุ จ สมฺปชฺชลิตมคฺคิ’’นฺติ. ตตฺเรว จ สุตฺตนิปาเต โกกาลิกสุตฺเต –
‘‘อถ โลหมยํ ปน กุมฺภึ,
อคฺคินิสฺชลิตํ ปวิสนฺติ;
ปจฺจนฺติ หิ ตาสุ จิรรตฺตํ,
อคฺคินิสมาสุ สมุปฺลวาเต’’ติ
อิมสฺมึ ปเทเส สมาสวิสยตฺตา อคฺคินิสฺชลิตนฺติ อคฺคินีหิ สฺชลิตนฺติ อตฺโถ ลพฺภติ, ตถา อคฺคินิสมาสูติ อคฺคินีหิ สทิสาสูติ อตฺโถปิ. เอวํ สมาสวิธานมุเขน ‘‘อคฺคินีหี’’ติ กรณวจนมฺปิ ทิสฺสติ.
คินิสทฺโทปิ จ ปาฬิยํ ทิสฺสติ. ตถา หิ ‘‘ตเมว กฏฺํ ทหติ, ยสฺมา โส ชายเต คินี’’ติ จูฬโพธิจริยายํ คินิสทฺโท ทิฏฺโ. เกจิ ปเนตฺถ สนฺธิวเสน อการโลปํ สฺโคาทิสฺส จ คการสฺส โลปํ วทนฺติ, ตมฺปิ น ยุชฺชติ ตสฺสา ปาฬิยา อฏฺกถายํ ‘‘ยสฺมาติ ¶ ยโต กฏฺา. คินีติ อคฺคี’’ติ เอวํ คินิสทฺทสฺส อุลฺลิงฺเคตฺวา วจนโต. ตถา ‘‘ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินี’’ติ อิมสฺส ธนิยสุตฺตสฺส อฏฺกถายํ ‘‘อาหิโตติ อาภโต ชาลิโต วา. คินีติ อคฺคี’’ติ วจนโต, ตเถว จ ‘‘มหาคินิ ปชฺชลิโต, อนาหาโรปสมฺมตี’’ติ อิมิสฺสา เถรคาถาย สํวณฺณนายํ ‘‘คินีติ อคฺคี’’ติ วจนโต. ยทิ หิ คินิสทฺโท วิสุํ น สิยา, อฏฺกถาจริยา ‘‘ชายเต คินี’’ติอาทีนิ ‘‘ชายเต อคฺคินี’’ติอาทินา ปทจฺเฉทวเสน อตฺถํ วเทยฺยุํ. ยสฺมา เอวํ น วทึสุ, ‘‘คินีติ อคฺคี’’ติ ปน วทึสุ, เตน ายติ ‘‘คินิสทฺโทปิ วิสุํ อตฺถี’’ติ. เย ‘‘คินิสทฺโท นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เตสํ วจนํ น คเหตพฺพเมว สาสเน คินิสทฺทสฺสุปลพฺภนโต. สุตฺตนิปาตฏฺกถายฺหิ ‘‘ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินี’’ติ ปาสฺส สํวณฺณนายเมว ‘‘เตสุ าเนสุ อคฺคินิ ‘คินี’ติ โวหริยตี’’ติ ตสฺส อภิธานนฺตรํ วุตฺตํ, ตสฺมา มยเมตฺถ คาถารจนํ กริสฺสาม –
วิเทหรฏฺมชฺฌมฺหิ, ยํ ตํ นาเมน วิสฺสุตํ;
รฏฺํ ปพฺพตรฏฺนฺติ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ.
ธมฺมโกณฺฑวฺหยํ ตตฺถ, นครํ อตฺถิ โสภนํ;
ตมฺหิ าเน มนุสฺสานํ, ภาสา เอว คินิจฺจยํ.
‘‘คินิ คินี คินโย’’ติ-อาทินา ปวเท วิทู;
ปทมาลํ ยถา อคฺคิ-สทฺทสฺเสว สุเมธโส.
อิติ อลาพุ ลาพุสทฺทา วิย อคฺคินิ คินิสทฺทาปิ ภควโต ปาจเน ทิสฺสนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา ปน อคฺคินิสทฺทสฺส สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺพตา สิทฺธา, ตถา คินิสทฺทสฺสปิ สิทฺธาว โหติ. ตสฺมาตฺร –
อคฺคินิ ¶ , อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินินา, อคฺคินีหิ, อคฺคินีภิ. อคฺคินิสฺส, อคฺคินีนํ. อคฺคินินา, อคฺคินิสฺมา, อคฺคินิมฺหา, อคฺคินีหิ, อคฺคินีภิ. อคฺคินิสฺส, อคฺคินีนํ. อคฺคินิสฺมึ, อคฺคินิมฺหิ, อคฺคินีสุ. โภ อคฺคินิ, ภวนฺโต อคฺคินี, ภวนฺโต อคฺคินโย.
‘‘คินิ, คินี, คินโย. คินึ, คินี, คินโย, คินินา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํ. อิติ ปาฬินยานุสาเรน อคฺคินิ คินิสทฺทานํ นามิกปทมาลา โยชิตา. อถ วา ยถา สกฺกฏภาสายํ สตฺว ปทฺธสฺวามินีติ สฺโควเสน วุตฺตานํ สทฺทานํ มาคธภาสํ ปตฺวา สตฺตวปทุมสุวามินีติ นิสฺสฺโควเสน อุจฺจาริตา ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว’’ติอาทินา, ตถา สกฺกฏภาสายํ อคฺนีติ สฺโควเสน วุตฺตสฺส มาคธภาสํ ปตฺวา ‘‘อคฺคินี’’ติ สฺโคนการวเสน อุจฺจาริตา ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติอาทิกา. ยถา จ เวยฺยากรเณหิ สกฺกฏภาสาภูโต อคฺนิสทฺโท สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ตีสุ วจเนสุ โยชิยติ, ตถา มาคธภาสาภูโต อคฺคินิสทฺโทปิ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺโพว โหติ, ตสฺมา โส อิธมฺเหหิ โยชิยติ, คินิสทฺโทปิ อคฺคินิสทฺเทน สมานตฺถตฺตา, อีสกฺจ สรูปตฺตา ตเถว โยชิยตีติ ทฏฺพฺพํ.
เอตฺถ สิยา – ยทิ อคฺคินิสทฺโท สพฺเพสุ วิภตฺติวจเนสุ โยเชตพฺโพ, อถ กสฺมา กจฺจายเน ‘‘อคฺคิสฺสินี’’ติ ลกฺขเณน สิมฺหิ ปเร อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินิอาเทโส ทสฺสิโตติ? สจฺจํ, ยถา นวกฺขตฺตุํ เปตฺวา กเตกเสสสฺส ทสสทฺทสฺส โยวจนมฺหิ นวาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส อุติอาเทสํ กสฺมา ‘‘นวุตี’’ติ รูเป นิปฺผนฺเน ปุน ‘‘นวุตี’’ติ ปกตึ เปตฺวา ตโต นํวจนํ กตฺวา ‘‘นวุตีน’’นฺติ รูปํ นิปฺผาทิตํ ¶ . อิตฺถิลิงฺเค ปน นาทิเอกวจนานิ กตฺวา เตสํ ยาอาเทสํ กตฺวา ‘‘นวุติยา’’ติ รูปํ นิปฺผาทิตํ. ตถา หิ ‘‘ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินยํ นวุติยา หํสสหสฺเสหิ ปริวุโต’’ติอาทีนิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติ. ตถา สิมฺหิ อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินิอาเทสกรณวเสน ‘‘อคฺคินี’’ติ รูเป นิปฺผนฺเนปิ ปุน ‘‘อคฺคินี’’ติ ปกตึ เปตฺวา ตโต โยอํนาทโย วิภตฺติโย กตฺวา ‘‘อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินินา’’ติอาทีนิ กถํ น นิปฺผชฺชิสฺสนฺตีติ สนฺนิฏฺานํ กาตพฺพํ.
สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อิการนฺตตาปกติกํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ ภาวี อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส อฺเสฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลาวิภาคํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา.
ทณฺฑี, ทณฺฑี, ทณฺฑิโน. ทณฺฑึ, ทณฺฑี, ทณฺฑิโน. ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ. ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ. ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ. ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ. ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑีสุ. โภ ทณฺฑิ, โภ ทณฺฑี, ภวนฺโต ทณฺฑิโน. ยมกมหาเถรมตํ.
เอตฺถ กิฺจาปิ ‘‘ทณฺฑิน’’นฺติ อุปโยเคกวจนฺจ ‘‘ทณฺฑิสฺมา, ทณฺฑิมฺหา’’ติ นิสฺสกฺกวจนฺจ ‘‘ทณฺฑินี’’ติ ภุมฺเมกวจนฺจ นาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสสฺส ปโยคสฺส ทสฺสนโต คเหตพฺพเมว.
‘‘ภณ ¶ สมฺม อนฺุาโต, อตฺถํ ธมฺมฺจ เกวลํ;
สนฺติ หิ ทหรา ปกฺขี, ปฺวนฺโต ชุตินฺธรา’’ติ
ปาฬิยํ ‘‘ปกฺขี’’อิติ ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ปน ‘‘ทณฺฑี’’อิติ ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.
ภาวี, ภาวี, ภาวิโน. ภาวึ, ภาวินํ, ภาวี, ภาวิโน. ภาวินา, ภาวีหิ, ภาวีภิ. ภาวิสฺส, ภาวิโน, ภาวีนํ. ภาวินา, ภาวิสฺมา, ภาวิมฺหา, ภาวีหิ, ภาวีภิ. ภาวิสฺส, ภาวิโน, ภาวีนํ. (ภาวินิ) ภาวิสฺมึ, ภาวิมฺหิ, ภาวีสุ. โภ ภาวิ, โภ ภาวี, ภวนฺโต ภาวิโน.
เอวํ วิภาวี สมฺภาวี, ปริภาวี ธชี คณี;
สุขี โรคี สสี กุฏฺี, มกุฏี กุสลี พลี.
ชฏี โยคี กรี ยานี, โตมรี มุสลี ผลี;
ทนฺตี มนฺตี สุธี เมธี, ภาคี โภคี นขี สิขี.
ธมฺมี สงฺฆี าณี อตฺถี, หตฺถี จกฺขี ปกฺขี ทาี;
รฏฺี ฉตฺตี มาลี จมฺมี, จารี จาคี กามี สามี.
มลฺลการี ปาปการี, สตฺตุฆาตี ทีฆชีวี;
ธมฺมวาที สีหนาที, ภูมิสายี สีฆยายี.
วชฺชทสฺสี จ ปาณี จ, ยสสฺสิจฺจาทโยปิ จ;
เอเตสํ โกจิ เภโท ตุ, เอกเทเสน วุจฺจเต.
อีการนฺตปุลฺลิงฺคปเทสุ หิ ‘‘วชฺชทสฺสี, ปาณี’’อิจฺเจวมาทีนํ อุปโยคภุมฺมวจนฏฺาเน ‘‘วชฺชทสฺสินํ, ปาณิเน’’ติอาทีนิปิ รูปานิ ภวนฺติ. เอตฺถ จ –
‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;
เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อธิวตฺตนฺติ ปาณิเน.
สมุปคจฺฉติ ¶ สสินิ คคนตลํ.
อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน;
อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเน, มชฺฌารฺํ ตทา อหุ.
สุสุขํ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน’’ติ
เอวมาทโย ปโยคา เวทิตพฺพา, อยํ นโย ทณฺฑีปทาทีสุปิ ลพฺภเตว สมานคติกตฺตา ทณฺฑีปทาทีนํ วชฺชทสฺสีปทาทีหิ. ตสฺมา อุปโยคฏฺาเน ‘‘ทณฺฑึ, ทณฺฑินํ, ทณฺฑิโน, ทณฺฑิเน’’ติ โยเชตพฺพํ. ภุมฺมฏฺาเน ‘‘ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑินิ, ทณฺฑิเน, ทณฺฑีสุ, ทณฺฑิเนสู’’ติ โยเชตพฺพํ. เอส นโย คามณี เสนานีอิจฺจาทีนิ วชฺเชตฺวา ยถารหํ อีการนฺตปุลฺลิงฺเคสุ เนตพฺโพ.
สวินิจฺฉโยยํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อีการนฺตตาปกติกํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ ภูธาตุมยานํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ อปฺปสิทฺธตฺตา อฺเสํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ ปูเรสฺสาม. กตมานิ ตานิ? ‘‘ภิกฺขุ เหตุ เสตุ เกตุ ราหุ ภาณุ ขาณุ สงฺกุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุ ชนฺตุ สินฺธุ พนฺธุ รุรุ เนรุ สตฺตุ พพฺพุ ปฏุ พินฺทุ ครุ’’อิจฺจาทีนิ.
ภิกฺขุ, ภิกฺขู, ภิกฺขโว. ภิกฺขุํ, ภิกฺขู, ภิกฺขโว. ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ. ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ. ภิกฺขุนา, ภิกฺขุสฺมา, ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ. ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ. ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขุมฺหิ, ภิกฺขูสุ. โภ ภิกฺขุ, ภวนฺโต ภิกฺขู, ภิกฺขเว, ภิกฺขโว. ภิกฺขุอาทีนิ อฺานิ จ ตํสทิสานิ เอวํ เยฺยานิ.
อยมฺปิ ¶ ปเนตฺถ วิเสโส เยฺโย – เหตุ, เหตู, เหตุโย, เหตโว. เหตุํ, เหตู, เหตุโย, เหตโว. โภ เหตุ, ภวนฺโต เหตู, เหตเว, เหตโว. เสสํ ภิกฺขุสมํ.
อถ วา ‘‘เหตุยา’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต ‘‘เธนุยา’’ติ อิตฺถิลิงฺครูเปน สทิสํ ‘‘เหตุยา’’ติ ปุลฺลิงฺครูปมฺปิ สตฺตมีาเน อิจฺฉิตพฺพํ. กานิจิ หิ ปุลฺลิงฺครูปานิ เกหิจิ อิตฺถิลิงฺครูเปหิ สทิสานิ ภวนฺติ. ตํ ยถา? ‘‘อุฏฺเหิ กตฺเต ตรมาโน. เอหิ พาเลขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํ. ภาตรา มาตรา อธิปติยา รตฺติยา เหตุโย เธนุโย มตฺยา เปตฺยา’’ติ เอวํ นยทสฺสเนน ‘‘เหตุยา ตีณิ. อธิปติยา สตฺต. อุฏฺเหิ กตฺเต’’ติอาทีสุ ลิงฺควิปลฺลาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพา.
ชนฺตุ, ชนฺตู, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว. ชนฺตุํ, ชนฺตู, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว. โภ ชนฺตุ, ภวนฺโต ชนฺตู, ชนฺตเว ชนฺตโว. เสสํ ภิกฺขุสมํ.
ครุ, ครู, ครโว, ครุโน. ครุํ, ครู, ครโว, ครุโน. โภ ครุ, ภวนฺโต ครู, ครโว, ครุโน. เสสํ ภิกฺขุสมํ. เอตฺถ ปน ‘‘ภตฺตุ จ ครุโน สพฺเพ, ปฏิปูเชติ ปณฺฑิตา’’ติปาฬินิทสฺสนํ. ตตฺร ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนปทํ จุณฺณิยปเทสฺเวว ทิสฺสติ, น คาถาสุ. ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปจฺจตฺตปทํ คาถาสุเยว ทิสฺสติ, น จุณฺณิยปเทสุ, อปิจ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนปทํ สาวกสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ สนฺธิวิสเยเยว ทิสฺสติ, น อสนฺธิวิสเย, พุทฺธสฺส ปน ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ สนฺธิวิสเยปิ อสนฺธิวิสเยปิ ทิสฺสติ. ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อามนฺตนปทํ พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ คาถาสุ จ ทิสฺสติ ¶ , จุณฺณิยปเทสุ จ สนฺธิวิสเยเยว ทิสฺสติ. สาวกสฺส ปน ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ น ทิสฺสตีติ อยํ ทฺวินฺนํ วิเสโส ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘เอวฺจ ปน ภิกฺขเว อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ จุณฺณิยปเทสฺเวว ทิฏฺํ. ‘‘ภิกฺขโว ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปฺชลีกตา’’ติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปจฺจตฺตปทํ คาถาสุเยว ทิฏฺํ. ‘‘อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ เอวมาทีสุ สาวกสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ สนฺธิวิสเยเยว ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทิฏฺํ. ‘‘ภิกฺขู อามนฺเตสิ โสตุกามตฺถ ภิกฺขเว’’ติ ‘‘อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขู’’ติอาทีสุ ปน พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ สนฺธิวิสยาวิสเยสุ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทิฏฺํ. ‘‘อรฺเ รุกฺขมูเล วา, สฺุาคาเรว ภิกฺขโว’’ติ ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ภิกฺขโว’’ติ เอวมาทีสุ พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อามนฺตนปทํ คาถาสุ จ ทิฏฺํ, จุณฺณิยปเทสุ จ สนฺธิวิสเยเยว ทิฏฺํ. อิจฺเจวํ –
จุณฺณิเยว ปเท ทิฏฺํ, ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทฺวิธา;
ยโต ปวตฺตเต สนฺธิ-วิสยาวิสเยสุ ตํ.
‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปทํ ทิฏฺํ, คาถายฺเจว จุณฺณิเย;
ปทสฺมิมฺปิ จ สนฺธิสฺส, วิสเยวาติ นิทฺทิเสติ.
สวินิจฺฉโยยํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อุการนฺตตาปกติกํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ ปน สยมฺภูอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส ตํสทิสานฺจ นามิกปทมาลํ กถยาม –
สยมฺภู ¶ , สยมฺภู, สยมฺภุโว. สยมฺภุํ, สยมฺภู, สยมฺภุโว. สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ. สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํ. สยมฺภุนา, สยมฺภุสฺมา, สยมฺภุมฺหา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ. สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํ. สยมฺภุสฺมึ, สยมฺภุมฺหิ, สยมฺภูสุ. โภ สยมฺภุ, โภ สยมฺภู, ภวนฺโต สยมฺภู, สยมฺภุโว. เอวํ ปภู อภิภูวิภู อิจฺจาทีนิปิ.
สพฺพฺู, สพฺพฺู, สพฺพฺุโน. สพฺพฺุํ, สพฺพฺู, สพฺพฺุโน. โภ สพฺพฺุ, ภวนฺโต สพฺพฺู, สพฺพฺุโน, เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปทานิ ภิกฺขุสทิสานิ ภวนฺติ, เอวํ วิทู วิฺู กตฺู มคฺคฺู ธมฺมฺู อตฺถฺู กาลฺู รตฺตฺู มตฺตฺู วทฺู อวทฺู อิจฺจาทีนิ.
ตตฺร ‘‘เย จ ลทฺธา มนุสฺสตฺตํ, วทฺู วีตมจฺฉรา’’ติ เอตฺถ ‘‘วทฺู’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส ทสฺสนโต สยมฺภู สพฺพฺู อิจฺจาทีนมฺปิ ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนตฺตํ คเหตพฺพํ. อปิจ ‘‘วิทู, วิฺู’’ติอาทีสุ ‘‘ปรจิตฺตวิทุนี’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘วิทุนี, วิทุนี, วิทุนิโย. วิทุนึ, วิทุนี, วิทุนิโย. วิทุนิยา’’ติ อิตฺถินเยน ปทมาลา กาตพฺพา. ตถา ‘‘วิฺู ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วิฺู’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต ‘‘โกธนา อกตฺู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา’’ติ เอตฺถ จ ‘‘อกตฺู’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโตปิ ‘‘วิฺู, วิฺู, วิฺุโย. วิฺุํ, วิฺู, วิฺุโย. วิฺุยา’’ติ จ ‘‘กตฺู, กตฺู, กตฺุโย. กตฺุํ, กตฺู, กตฺุโย, กตฺุยาติ จ ชมฺพูนเยน ปทมาลา กาตพฺพา. เอวํ ‘‘มคฺคฺู, ธมฺมฺู’’อิจฺจาทีสุปิ. ‘‘สยมฺภู’’ติ ปเท ปน ¶ ‘‘สยมฺภุ าณํ โคตฺรภุ จิตฺต’’นฺติ ทสฺสนโต นปุํสกลิงฺคตฺเต วตฺตพฺเพ ‘‘สยมฺภุ, สยมฺภู, สยมฺภูนิ. สยมฺภุํ, สยมฺภู, สยมฺภูนี’’ติ นปุํสเก อายุนโยปิ คเหตพฺโพ. เอส นโย เสเสสุปิ ยถารหํ คเหตพฺโพ.
สวินิจฺฉโยยํ อูการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อูการนฺตตาปกติกํ อูการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิติ สพฺพถาปิ ปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส
นามิกปทมาลาวิภาโค สมตฺโต.
ยสฺมา ปนายํ สมตฺโตปิ ปาวจนาทีสุ ยํ ยํ านํ โสตูนํ สมฺมุยฺหนฏฺานํ ทิสฺสติ, ตตฺถ ตตฺถ โสตูนมนุคฺคหาย โจทนาโสธนาวเสน สํสยํ สมุคฺฆาเฏตฺวา ปุน วตฺตพฺโพ โหติ, ตสฺมา กิฺจิ ปเทสเมตฺถ กถยาม.
ยํ กิร โภ ปาฬิยํ ‘‘สฺเต พฺรหฺมจารโย, อปเจ พฺรหฺมจารโย’’ติ จ รูปํ อิการนฺตสฺส อคฺคิสทฺทสฺส ‘‘อคฺคโย’’ติ รูปมิว วุตฺตํ, ตํ ตถา อวตฺวา อีการนฺตสฺส ทณฺฑีสทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปมิว ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, ตตฺถ ‘‘พฺรหฺมํ จรตีติ พฺรหฺมจาริ ยถา มุนาตีติ มุนี’’ติ เอวํ อิการนฺตวเสน อิจฺฉิตตฺตา. ‘‘มุนโย อคฺคโย’’ติ รูปานิ วิย ‘‘พฺรหฺมจารโย’’ติ รูปํ ภวติ. อฺตฺถ ปน ‘‘พฺรหฺมํ จรณสีโลติ พฺรหฺมจารี, ยถา ทุกฺกฏํ กมฺมํ กรณสีโลติ ทุกฺกฏกมฺมการี’’ติ เอวํ ตสฺสีลตฺถํ คเหตฺวา อีการนฺตวเสน คหเณ ‘‘ทุกฺกฏกมฺมการิโน’’ติ รูปมิว ‘‘ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑี’’ติ อีการนฺตสฺส สทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปมิว จ ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’ติ รูปํ ภวติ. ตถา หิ ‘‘อิเม หิ นาม ธมฺมจาริโน สมจาริโน พฺรหฺมจาริโน สจฺจวาทิโน ¶ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา ปฏิชานิสฺสนฺตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. เอวํ อิการนฺตวเสน ‘‘พฺรหฺมจารโย’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปํ ยุชฺชติ, ปุน อีการนฺตวเสน ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมจาริ, พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารโย’’ติ อคฺคินเยน, ‘‘พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจาริโน’’ติ ทณฺฑีนเยน จ ปทมาลา คเหตพฺพา.
ยํ ปน อายสฺมา พุทฺธโฆโส ‘‘ยถา โสภนฺติ ยติโน, สีลภูสนภูสิตา’’ติ เอตฺถ ยติสทฺทสฺส อิการนฺตสฺส อคฺคิสทฺทสฺส ‘‘อคฺคโย’’ติ รูปํ วิย ‘‘ยตโย’’ติ รูปํ อวตฺวา กสฺมา อีการนฺตสฺส ทณฺฑีสทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปํ วิย ‘‘ยติโน’’ติ รูปํ ทสฺเสติ. นนฺเวสา ปมาทเลขา วิย ทิสฺสติ. ยถา หิ ‘‘กุกฺกุฏา มณโย ทณฺฑา สิวโย เทว เต กุทฺธา’’ติ ปาฬิคติยา อุปปริกฺขิยมานาย ‘‘ยตโย’’ติ รูเปเนว ภวิตพฺพํ อิการนฺตตฺตาติ? นายํ ปมาทเลขา. ‘‘วทนสีโล วาที’’ติ เอตฺถ วิย ตสฺสีลตฺถํ คเหตฺวา อีการนฺตวเสน โยชเน นิทฺโทสตฺตา, ตสฺมา ‘‘ยตนสีโล ยตี’’ติ เอวํ ตสฺสีลตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย อีการนฺตวเสน ‘‘ยติโน’’ติ สมฺปทานสามีนเมกวจนสทิสํ ปจฺจตฺตพหุวจนรูปํ ภทนฺเตน พุทฺธโฆเสน ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ตาทิสเมว.
ยตฺถ ปน ตสฺสีลตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘ยตติ วีริยํ กโรตีติ ยตี’’ติ กตฺตุการกวเสน อิการนฺตภาโว คยฺหติ. ตตฺถ ‘‘มุนโย มณโย สิวโย’’ติ โยการนฺตรูปานิ วิย ‘‘ยตโย’’ติ โยการนฺตํ ปจฺจตฺตพหุวจนรูปฺจ ¶ อุปโยคาลปนพหุวจนรูปฺจ ภวติ, เอวํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ตีสุ าเนสุ โยการนฺตาเนว รูปานิ ภวนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
ยทิ เอวํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ สารมติ สุทฺธทิฏฺิสมฺมาทิฏฺิมิจฺฉาทิฏฺิวชิรพุทฺธิ สทฺทาที กถนฺติ? เอเตสํ ปน อิการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺานมฺปิ สมาสปทตฺตา อคฺคินเย อฏฺตฺวา ยถาสมฺภวํ ทณฺฑีนเย ติฏฺนโต โนการนฺตาเนว รูปานิ. ตถา หิ ‘‘อสาเร สารมติโน’’ติ โนการนฺตปจฺจตฺตพหุวจนปาฬิ ทิสฺสติ, อุปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ตาทิสเมว ทฏฺพฺพํ. นนุ จ โภ กจฺจายนปฺปกรเณ ‘‘อตฺเถ วิสารทมตโย’’ติ เอตฺถ สมาสปทสฺส อิการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โยการนฺตสฺส ปจฺจตฺตพหุวจนปาสฺส ทสฺสนโต สารมติสทฺทาทีนมฺปิ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูเปน วิย โยการนฺเตหิ รูเปหิ ภวิตพฺพนฺติ? นปิ ภวิตพฺพํ พุทฺธวจเน สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสสฺส รูปสฺส อทสฺสนโตติ.
นนุ จ โภ พุทฺธวจเน ‘‘ปฺจิเม คหปตโย อานิสํสา. เต โหนฺติ ชานิปตโย, อฺมฺํ ปิยํวทา’’ติ สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสานิ โยการนฺตานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ. เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘พุทฺธวจเน สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสสฺส โยการนฺตสฺส รูปสฺส อทสฺสนโต’’ติ วุตฺตนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต – วิสทิสตฺตํ ปฏิจฺจ. คหปติสทฺทาทีสุ หิ ยสฺมา ปติสทฺโท สภาเวเนว ปุลฺลิงฺโค, น ตุ สมาสโต ปุพฺเพ อิตฺถิลิงฺคปกติโก หุตฺวา ปจฺฉา ปุลฺลิงฺคภาวํ ปตฺโต, ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ ‘‘คหปตโย, ชานิปตโย’’ติ โยการนฺตานิ, ‘‘เสนาปตโย, เสนาปติโน’’ติ โย โนการนฺตานิ ¶ จ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปานิ ภวนฺติ. ตถา หิ ‘‘ตตฺตกา เสนาปติโน’’ติ อฏฺกถาปาโ ทิสฺสติ. ยสฺมา ปน สารมติ สุทฺธทิฏฺิสมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ วชิรพุทฺธิ สทฺทาทีสุ มติทิฏฺิสทฺทาทโย สมาสโต ปุพฺเพ อิตฺถิลิงฺคปกติกา หุตฺวา ปจฺฉา พหุพฺพีหิสมาสวเสน ปุลฺลิงฺคภาวปฺปตฺตา, ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ ‘‘สารมติโน สุทฺธทิฏฺิโน สมฺมาทิฏฺิโน มิจฺฉาทิฏฺิโน วชิรพุทฺธิโน’’ติอาทีนิ’โนการนฺตานิเยว ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปานิ ภวนฺติ, สมฺปทานสามีนเมกวจเนหิ สทิสานีติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.
เสฏฺิ สารถิจกฺกวตฺติสามิอิจฺเจเตสุ กถนฺติ? เอตฺถ ปน อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ – กตฺถจิ ปาเ ‘‘เสฏฺี สารถี จกฺกวตฺตี สามี’’ติ อนฺตกฺขรสฺส ทีฆตฺตํ ทิสฺสติ, กตฺถจิ ปน ‘‘เสฏฺิ สารถิ จกฺกวตฺติ สามิ’’อิติ อนฺตกฺขรสฺส รสฺสตฺตํ ทิสฺสติ. กิฺจาปิ รสฺสตฺตเมเตสํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจตฺตวจนาทิภาเวน ‘‘เสฏฺิโน สารถิโน’’ติอาทิปโยคทสฺสนโต รสฺสํ กตฺวา เอตานิ อุจฺจาริยนฺตีติ ายติ, ตสฺมา เอวํ นิพฺพจนตฺโถ คเหตพฺโพ – เสฏฺํ ธนสารํ, านนฺตรํ วา อสฺส อตฺถีติ เสฏฺี. อสฺสทมฺมาทโย สารณสีโลติ สารถี. จกฺกํ ปวตฺตนสีโลติ จกฺกวตฺตี. สํ เอตสฺส อตฺถีติ สามีติ. อสฺสตฺถิกตสฺสีลตฺถสทฺทา หิ โนการนฺตรูปวเสน สมานคติกา ภวนฺติ ยถา ‘‘ทณฺฑิโน ภูมิสายิโน’’ติ. อปโรปิ นิพฺพจนตฺโถ อีการนฺตวเสน อสฺสทมฺมาทโย สาเรตีติ สารถี. ตถา หิ ‘‘ปุริสทมฺเม สาเรตีติ ปุริสทมฺมสารถี’’ติ วุตฺตํ. จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี. เอวํ กตฺตุการกวเสน อีการนฺตตฺตํ คเหตฺวา กตฺถจิ ลพฺภมานมฺปิ อิการนฺตตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา พุทฺธวจนานุรูเปน ‘‘สารถิโน ¶ จกฺกวตฺติโน’’ติอาทีนิ โนการนฺตรูปานิ คเหตฺวา ทณฺฑีนเยน โยเชตพฺพานิ ‘‘ทณฺฑินี’’ติอาทิกํ วชฺชิตพฺพํ วชฺเชตฺวา. เอวํ ‘‘เสฏฺิโน สารถิโน จกฺกวตฺติโน สามิโน’’ติอาทีนิ โนการนฺตานิเยว รูปานิ เยฺยานิ.
อตฺร กิฺจิ ปโยคํ นิทสฺสนมตฺตํ กถยาม. ‘‘ตาต ตโย เสฏฺิโน อมฺหากํ พหูปการา’’ติ จ ‘‘เต กตภตฺตกิจฺจา ‘มหาเสฏฺิโน มยํ คมิสฺสามา’ติ วทึสู’’ติ จ ‘‘สารถิโน อาหํสู’’ติ จ ‘‘ทฺเว จกฺกวตฺติโน’’ติ จ เอวมาทีนิ. ตตฺถ กิฺจาปิ กตฺถจิ ‘‘เสฏฺิ สารถิ’’อิจฺจาทิ รสฺสตฺตปาโ ทิสฺสติ, ตถาปิ โส สภาเวน รสฺสตฺตภาโว ปาโ น โหติ, ทีฆสฺส รสฺสตฺตกรณปาโติ เวทิตพฺโพ. ปทมาลา จสฺส วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.
มเหสีติ เอตฺถ กถนฺติ? ‘‘มเหสี’’ติ เอตฺถ กิฺจาปิ มเหสีสทฺโท อีการนฺตวเสน นิทฺทิสิยติ, ตถาปิ อิสิสทฺเทน สมานคติกตฺตา อิสิสทฺทสฺส อคฺคิสทฺเทน สมานปทมาลตฺตา อคฺคินเยน ปทมาลา กาตพฺพา. นนุ จ โภ เอตฺถ ตสฺสีลตฺโถ ทิสฺสติ ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺเม เอสนสีโลติ มเหสี’’ติ, ตสฺมา ‘‘ภูมิสายี’’ติ ปทสฺส วิย ทณฺฑีนเยเนว ปทมาลา กาตพฺพาติ? น กาตพฺพา ตสฺสีลตฺถสฺส อสมฺภวโต. อิมสฺส หิ ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺเม เอสิ คเวสิ เอสิตฺวา ิโตติ มเหสี’’ติ อตสฺสีลตฺโถ เอว ยุชฺชติ. กตกรณีเยสุ พุทฺธาทีสุ อริเยสุ ปวตฺตนามตฺตา. อิสิสทฺเทน จายํ สทฺโท อีสกํ สมาโน เกวลํ สมาสปริโยสาเน ทีฆวเสน อุจฺจาริยติ, รสฺสวเสน ปน ‘‘มหา อิสิ มเหสี’’ติ สนฺธิวิคฺคโห ¶ . ยสฺมา รสฺสตฺตํ คเหตฺวา ตสฺส ปทมาลากรณํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคายึสุ มเหสโย’’ติ อิการนฺตรูปํ ทิสฺสติ. น หิ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน กตฺถจิปิ จตุตฺถีฉฏฺเกวจนรูปํ วิย ‘‘มเหสิโน’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปํ ทิสฺสติ. ตสฺมา อีการนฺตวเสน อุจฺจาริตสฺสปิ สโต รสฺสวเสน อุจฺจาริตสฺส วิย ‘‘มเหสิ, มเหสี, มเหสโย. มเหสึ, มเหสี, มเหสโย. มเหสินา’’ติ ปทมาลา กาตพฺพา. อปิจ มเหสีสทฺโท ยตฺถ ราชคฺคุพฺพริวาจโก, ตตฺถ อิตฺถิลิงฺโค โหติ, ตพฺพเสน ปน ‘‘มเหสี, มเหสี, มเหสิโย. มเหสึ, มเหสี, มเหสิโย. มเหสิยา’’ติ จ วกฺขมานอิตฺถีนเยน ปทมาลา กาตพฺพา. หตฺถีสทฺเท กถนฺติ? หตฺถีสทฺทสฺส ปน หตฺโถ อสฺส อตฺถีติ เอวํ อีการนฺตวเสน คหเณ ‘‘หตฺถิโน’’ติ รูปํ ภวติ. ตถา หิ ‘‘วเน หตฺถิโน’’ติ ปโยโค ทิสฺสติ. ตสฺเสว ตสฺมึเยวตฺเถ รสฺสํ กตฺวา คหเณ ‘‘หตฺถโย’’ติ รูปํ ภวติ. ตถา หิ –
‘‘หํสา โกฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;
สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมิ ตุลฺยตา.
เอวเมว มนุสฺเสสุ, ทหโร เจปิ ปฺวา;
โสปิ ตตฺถ มหา โหติ, เนว พาโล สรีรวา’’ติ
อิมสฺมึ เกฬิสีลชาตเก ‘‘หตฺถโย’’ติ อาหจฺจปทํ ทิสฺสติ. เอวมสฺส ทณฺฑีนเยน จ อคฺคินเยน จ ทฺวิธา ปทมาลา, เวทิตพฺพา. อิมินา นเยน อวุตฺเตสุปิ าเนสุ ปาฬินยานุรูเปน ¶ โปราณฏฺกถานุรูเปน จ ปทมาลา โยเชตพฺพา.
เอตฺตาวตา ภูธาตุมยานํ ปุลฺลิงฺคานํ นามิกปทมาลา สทฺธึ ลิงฺคนฺตเรหิ สทฺทนฺตเรหิ อตฺถนฺตเรหิ จ นานปฺปการโต ทสฺสิตา.
อิมํ สทฺทนีตึ สุนีตึ วิจิตฺตํ,
สปฺเหิ สมฺมา ปรีปาลนียํ;
สทา สุฏฺุ จินฺเตติ วาเจติ โย โส,
นโร าณวิตฺถินฺนตํ ยาติ เสฏฺํ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
สวินิจฺฉโย นิคฺคหีตนฺตาทิปุลฺลิงฺคานํ
ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค
สตฺตโม ปริจฺเฉโท.
สพฺพถาปิ ปุลฺลิงฺคํ สมตฺตํ.