📜
๘. อิตฺถิลิงฺคนามิกปทมาลา
อถ อิตฺถิลิงฺเคสุ อาการนฺตสฺส ภูธาตุมยสฺส ปกติรูปภูตสฺส ภาวิกาสทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ วตฺตพฺพายมฺปิ ปสิทฺธสฺส ตาว กฺาสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –
กฺา, กฺา, กฺาโย. กฺํ, กฺา, กฺาโย. กฺาย, กฺาหิ, กฺาภิ. กฺาย, กฺานํ. กฺาย, กฺาหิ, กฺาภิ. กฺาย, กฺานํ. กฺาย, กฺายํ, กฺาสุ. โภติ กฺเ, โภติโย กฺา, กฺาโย. อยมมฺหากํ รุจิ.
เอตฺถ ¶ ‘‘กฺา’’ติ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตํ, นิรุตฺติปิฏเก พหุวจนวเสน วุตฺโต นโย นตฺถิ. ตถา หิ ตตฺถ ‘‘สทฺธา ติฏฺติ, สทฺธาโย ติฏฺนฺติ. สทฺธํ ปสฺสติ, สทฺธาโย ปสฺสตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ‘‘สทฺธา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํ. กิฺจาปิ นาคตํ, ตถาปิ ‘‘พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, สิวิกฺา สมาคตา. อเหตุ อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สฺา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต พาหากฺา สฺาสทฺทาทีนํ พหุวจนตา คเหตพฺพา. จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภติ กฺเ, โภติ กฺา’’ติ ทฺเว เอกวจนานิ วตฺวา ‘‘โภติโย กฺาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํ. นิรุตฺติปิฏเก ปน ‘‘โภติ สทฺธา’’ติ เอกวจนํ วตฺวา ‘‘โภติโย สทฺธาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํ. มยํ ปเนตฺถ ‘‘เอหิ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํ. ผุสฺสตี วรวณฺณาเภ. เอหิ โคเธ นิวตฺตสฺสู’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต ‘‘โภติ กฺเ, โภติโย กฺา, กฺาโย’’ติ เอวํปการานิเยว อาลปเนกวจนพหุวจนานิ อิจฺฉาม. เอตฺถ ‘‘โภติ กฺเ’’ติ อยํ นโย อมฺมาทีสุ มาตาทีสุ จ น ลพฺภติ.
ภาวิกา, ภาวิกา, ภาวิกาโย. ภาวิกํ, ภาวิกา, ภาวิกาโย. ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิ. ภาวิกาย, ภาวิกานํ. ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิ. ภาวิกาย, ภาวิกานํ. ภาวิกาย, ภาวิกายํ, ภาวิกาสุ. โภติ ภาวิเก, โภติโย ภาวิกา, ภาวิกาโย.
เอวํ เหฏฺุทฺทิฏฺานํ สพฺเพสํ ภูธาตุมยานํ ‘‘ภาวนา วิภาวนา’’อิจฺเจวมาทีนํอาการนฺตปทานํ อฺเสฺจาการนฺตปทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. เอตฺถฺานิ อาการนฺตปทานิ นาม สทฺธาทีนิ.
สทฺธา ¶ เมธา ปฺา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา ตณฺหา’ภิชฺฌา;
อิจฺฉา ปุจฺฉา ชายา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา สงฺขา.
ชงฺฆา พาหา คีวา ชิวฺหา, วาจา ฉายา คงฺคา นาวา;
นิทฺทา กนฺตา สาลา มาลา, เวลา วีณา ภิกฺขา ลาขา.
คาถา เสนา เลขา’เปกฺขา, อาสา ปูชา เอสา กงฺขา;
อฺา มุทฺทา ขิฑฺฑา ภสฺสา, ภาสา กีฬา สตฺตา เจตา.
ปิปาสา เวทนา สฺา, เจตนา ตสิณา ปชา;
เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา วสุธา สภา.
อุกฺกา เสผาลิกา สิกฺกา, สลากา วาลิกา สิขา;
การณา วิสิขา สาขา, วจา วฺฌา ชฏา ฆฏา.
ปีฬา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;
กถา นินฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปา.
ปภา สีมา ขมา เอชา,
ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;
โทลา ตุลา สิลา ลีลา,
ลาเล’ฬา เมขลา กลา.
วฬวา สุณิสา มูสา, มฺชูสา สุลสา ทิสา;
นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา ปริสา นิสา;
มาติกิจฺจาทโย เจว, ภาวิกาปทสาทิสา.
อมฺมนฺนมฺพา จ ตาตา จ, กิฺจิเทว สมา สิยุํ;
มาตา ธีตา ปนตฺตาที, ปุถเคว อิโต สิยุํ.
ปริสาสทฺทสฺส ปน สตฺตมีาเน ‘‘ปริสาย, ปริสายํ, ปริสติ, ปริสาสู’’ติ โยเชตพฺพํ ‘‘เอกมิทํ โภ โคตม สมยํ โตเทยฺยสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริสติ ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺตี’’ติ ปาฬิทสฺสนโต. อมฺมาทีนํ ปน ‘‘อมฺมา, อมฺมา, อมฺมาโย’’ติอาทินา ¶ กฺานเยน วตฺวา อวสาเน ‘‘โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, โภติโย อมฺมา, อมฺมาโย’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ.
มาตา, มาตา, มาตโร. มาตรํ, มาตโร. มาตรา, มาตุยา, มตฺยา, มาตูหิ, มาตูภิ. มาตุ, มาตุยา, มตฺยา, มาตรานํ, มาตานํ, มาตูนํ. มาตรา, มาตุยา, มตฺยา, มาตูหิ, มาตูภิ. มาตุ, มาตุยา, มตฺยา, มาตรานํ, มาตานํ, มาตูนํ. มาตริ, มาตุยา, มตฺยา, มาตุยํ, มตฺยํ, มาตูสุ. โภติ มาตา, โภติโย มาตา, มาตโร.
เอตฺถ ปน ยสฺมา ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺคานํ สการนฺตานิ รูปานิ เอหิ เอภิ เอสุการนฺตาทีนิ จ เอนนฺตาทีนิ จ น ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เกหิจิ วุตฺตานิปิ ‘‘มาตุสฺส มาตเรหี’’ติอาทีนิ น วุตฺตานิ, เอส นโย อิตเรสุปิ. ‘‘ยํกิฺจิตฺถิกตํ ปฺุํ, มยฺหฺจ มาตุยา จ เต. อนฺุาโต อหํ มตฺยา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ปน กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนฏฺาเน ‘‘มาตุยา, มตฺยา’’ติ จ วุตฺตํ อิตฺถิลิงฺคฏฺาเน สมานคติกตฺตา เตสํ วจนานํ. ตถา หิ อุมฺมาทนฺติชาตเก ‘‘มตฺยา’’ติ ปทํ ปฺจมีตติเยกวจนวเสน อาคตํ, ยถา ปน ‘‘ขตฺติยา’’ติ ปทํ มชฺฌสรโลปวเสน ‘‘ขตฺยา’’ติ ภวติ, ตถา ‘‘มาตุยา มาตุย’’นฺติ จ ปทํ ‘‘มตฺยา, มตฺย’’นฺติ ภวติ, อยํ นโย ธีตุสทฺทาทีสุ น ลพฺภติ.
ธีตา, ธีตา, ธีตโร. ธีตํ, ธีตรํ, ธีตโร. ธีตุยา, ธีตูหิ, ธีตูภิ. ธีตุ, ธีตุยา, ธีตรานํ, ธีตานํ, ธีตูนํ. ธีตรา, ธีตุยา, ธีตูหิ, ธีตูภิ. ธีตุ, ธีตุยา, ธีตรานํ, ธีตานํ, ธีตูนํ. ธีตริ, ธีตุยา, ธีตุยํ, ธีตูสุ. โภติ ธีตุ, โภติ ธีตา, โภติโย ธีตา, ธีตโร. เอตฺถ ปน.
‘‘ชาลึ ¶ กณฺหาชินํ ธีตํ, มทฺทิเทวึ ปติพฺพตํ;
จชมาโน น จินฺเตสึ, โพธิยาเยว การณา’’ติ
ปาฬิยํ ‘‘ธีต’’นฺติ ทสฺสนโต อุปโยควจนฏฺาเน ‘‘ธีต’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา อิทํ สารโต คเหตพฺพํ, ตถา ปาฬิยํ ‘‘อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา’’ติ สมาสปทสฺส ทสฺสนโต ตติเยกวจนนฺตปทสทิสํ ‘‘เสฏฺิธีตรา’’ติอาทิกํ ปเมกวจนนฺตมฺปิ สมาสปทํ คเหตพฺพเมว, นิรุตฺติปิฏเก ปน ‘‘มาตา ธีตา’’ติ ปททฺวยํ สทฺธานเย ปกฺขิตฺต, ตมมฺเหหิ ‘‘สทฺธายา’’ติ ปทสฺส วิย ‘‘มาตายา’’ติอาทีนํ ปาฬิอาทีสุ พฺยาเส อทสฺสนโต วิสุํ คหิตํ สมาเสเยว หิ อีทิสึ สทฺทคตึ ปสฺสาม ‘‘ราชมาตาย ราชธีตาย เสฏฺิธีตายา’’ติ. เอวํ กฺานโยปิ เอกเทเสน ลพฺภติ, ตถา ‘‘อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต’’ติ ปาฬิยํ ‘‘นนฺทมาเต’’ติ ทสฺสนโต ‘‘โภติ ราชมาเต, โภติ ราชธีเต’’ติ เอวมาทินโยปิ ลพฺภติ, ตตฺร นนฺทมาเตติ นนฺทสฺส มาตา นนฺทมาตา, โภติ นนฺทมาเต, เอวํ สมาเสเยว อีทิสี สทฺทคติ โหติ, ตสฺมา สมาสปทตฺเต ‘‘มาตุ ธีตุ ทุหิตุ’’อิจฺเจเตสํ ปกติรูปานํ ทฺเว โกฏฺาสา คเหตพฺพา ปมํ ทสฺสิตรูปโกฏฺาโส จ กฺานโย รูปโกฏฺาโส จาติ. นตฺตาทีนิ ปทานิ น เกวลํ ปุลฺลิงฺคานิเยว โหนฺติ, อถ โข อิตฺถิลิงฺคานิปิ. ตถา หิ ‘‘วิสาขาย นตฺตา กาลงฺกตา โหติ. จตสฺโส มูสิกา คาธํ กตฺตา, โน วสิตา’’ติอาทีนิ ปโยคานิ สาสเน ทิสฺสนฺติ.
นตฺตา, นตฺตา, นตฺตาโร. นตฺตํ, นตฺตารํ, นตฺตาโร. นตฺตารา, นตฺตุยา, นตฺตูหิ, นตฺตูภิ. นตฺตุ, นตฺตุยา, นตฺตารานํ ¶ นตฺตานํ, นตฺตูนํ. นตฺตารา, นตฺตุยา, นตฺตูหิ, นตฺตูภิ. นตฺตุ, นตฺตุยา, นตฺตารานํ, นตฺตานํ, นตฺตูนํ. นตฺตริ, นตฺตุยา, นตฺตุยํ, นตฺตูสุ. โภติ นตฺต, โภติ นตฺตา, โภติโย นตฺตา, นตฺตาโร.
เอวํ ‘‘กตฺตา วสิตา ภาสิตา’’ อิจฺจาทีสุปิ สมาสปทตฺเต ปน ‘‘ราชมาตาย นนฺทมาเต’’ติอาทีนิ วิย ‘‘ราชนตฺตาย, ราชนตฺเต’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.
สวินิจฺฉโยยํ อาการนฺตุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อาการนฺตุการนฺตตาปกติกํ
อาการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ ภูมิปทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –
รตฺติ, รตฺตี, รตฺติโย. รตฺตึ, รตฺตี, รตฺติโย. รตฺติยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ. รตฺติยา, รตฺตีนํ. รตฺติยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ. รตฺติยา, รตฺตีนํ. รตฺติยา, รตฺติยํ, รตฺตีสุ. โภติ รตฺติ, โภติโย รตฺติโย. ยมกมหาเถรมตํ.
‘‘ภูมิ, ภูมี, ภูมิโย. ภูมึ, ภูมี, ภูมิโย’’ติ สพฺพํ เนยฺยํ. เอวํ ‘‘ภูติ สตฺติ ปตฺติ วุตฺติ มุตฺติ กิตฺติ ขนฺติ ติตฺติ สิทฺธิ อิทฺธิ วุทฺธิ สุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ ปีติ นนฺทิ มติ อสนิ วสนิ สติ คติ วุฑฺฒิ ยุวติ องฺคุลิ โพนฺทิ ทิฏฺิ ตุฏฺิ นาภิ’’ อิจฺจาทีนมฺปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. อปิจ ‘‘รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติ. ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ เย พลึ. น ภูมฺยา จตุรงฺคุโล. เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุนํ. ภูมฺยา โส ปติตํ ปาสํ. คีวาย ปฏิมฺุจติ. อิมา จ นภฺโย สตราชิจิตฺติตา. สเตรตา วิชฺชุริวปฺปภาสเร’’ติ เอวมาทีนํ ¶ ปโยคานํ ทสฺสนโต รตฺติ ภูมิ นาภิสทฺทาทีนํ อยมฺปิ นามิกปทมาลาวิเสโส เวทิตพฺโพ. กถํ?
รตฺติ, รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย. รตฺตึ, รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺติยํ รตฺยํ, รตฺโต, รตฺตีสุ. โภติ รตฺติ, โภติโย รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย.
เอตฺถ ‘‘รตฺโต’’ติ รูปนยํ วชฺเชตฺวา ‘‘ภูมิ, ภูมี, ภูมิโย, ภูมฺโย’’ติ สพฺพํ เนยฺยํ.
นาภิ, นาภี, นาภิโย, นภฺโย. นาภึ, นาภี, นาภิโย, นภฺโย. นาภิยา, นภฺยา, นาภีหิ, นาภีภิ. นาภิยา, นภฺยา, นาภีนํ. นาภิยา, นภฺยา, นาภีหิ, นาภีภิ. นาภิยา, นภฺยา, นาภีนํ. นาภิยา, นภฺยา, นาภิยํ, นภฺยํ, นาภีสุ. โภติ นาภิ, โภติโย นาภี, นาภิโย, นภฺโย.
โพธิ, โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌ. โพธึ, โพธิยํ, โพชฺฌํ, โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีหิ, โพธีภิ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีนํ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีหิ, โพธีภิ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีนํ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธิยํ, โพชฺฌํ, โพธีสุ. โภติ โพธิ, โภติโย โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌ.
เอตฺถ ปน ‘‘พุชฺฌสฺสุ ชิน โพธิยํ. อฺตฺร โพชฺฌา ตปสา’’ติ วิจิตฺรปาฬินยทสฺสนโต วิจิตฺรนยา นามิกปทมาลา วุตฺตา. สพฺโพปิ จายํ นโย อฺตฺถาปิ ยถารหํ โยเชตพฺโพ.
สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อิการนฺตตาปกติกํ อิการนฺติตฺถิลิงฺคํ
นิฏฺิตํ.
อิทานิ ¶ ภูรีสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –
อิตฺถี, อิตฺถี, อิตฺถิโย. อิตฺถึ, อิตฺถี, อิตฺถิโย. อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ. อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ. อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ. อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ. อิตฺถิยา, อิตฺถิยํ, อิตฺถีสุ. โภติ อิตฺถิ, โภติโย อิตฺถิโย. ยมกมหาเถรมตํ.
‘‘ภูรี, ภูรี, ภูริโย. ภูรึ, ภูรี, ภูริ โย’’ติ อิตฺถิยา สมํ. เอวํ ภูตี โภตี วิภาวินี อิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ อฺเสฺจ อีการนฺตสทฺทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. เอตฺถฺเ อีการนฺตสทฺทา นาม –
‘‘มาตุลานี จ ภคินี, ภิกฺขุนี สามุคี อชี;
วาปี โปกฺขรณี เทวี, นาคี ยกฺขินี ราชินี.
ทาสี จ พฺราหฺมณี มุฏฺ-สฺสตินี สีฆยายินี;
สากิยานี’’ติ จาทีนิ, ปโยคานิ ภวนฺติ หิ.
ตตฺร ‘‘โปกฺขรณี ทาสี, พฺราหฺมณิ’’จฺจาทินํ คติ;
อฺถาปิ สิยา คาถา-จุณฺณิเยสุ ยถารหํ.
‘‘กุสาวตี’’ติอาทีนํ, คาถาสฺเวว วิเสสโต;
รูปานิ อฺถา โหนฺติ, เอกวจนโต วเท.
‘‘กาสี อวนฺตี’’อิจฺจาที, พหุวจนโต วเท;
‘‘จนฺทวตี’’ติอาทีนิ, ปโยคสฺสานุรูปโต.
ตถา หิ ‘‘โปกฺขรฺโ สุมาปิตา. ตา จ สตฺตสตา ภริยา, ทาสฺโย สตฺตสตานิ จ. ทารเก จ อหํ เนสฺสํ ¶ , พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก. นชฺโช สนฺทนฺติ. นชฺชา เนรฺชราย ตีเร. ลกฺขฺยา ภว นิเวสนํ.
พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก;
อสีติยา สหสฺเสหิ, สุปตฺโต ปริวาริโต.
ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬิฺ’’นฺติ
เอวมาทีนํ ปาฬีนํ ทสฺสนโต โปกฺขรณี อิจฺจาทีนํ นามิกปทมาลาโย สวิเสสา โยเชตพฺพา. กถํ? ‘โปกฺขรณี, โปกฺขรณี, โปกฺขรณิโย, โปกฺขรฺโ. โปกฺขรณิ’’นฺติอาทินา วตฺวา กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิวจนฏฺาเน ‘‘โปกฺขรณิยา, โปกฺขรฺา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ. ภุมฺมวจนฏฺาเน ปน ‘‘โปกฺขรณิยา, โปกฺขรฺา, โปกฺขรณิยํ, โปกฺขรฺ’’นฺติ จ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ. สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิ. ตถา ‘‘ทาสี, ทาสี, ทาสิโย, ทาสฺโย. ทาสึ, ทาสิยํ, ทาสี, ทาสิโย, ทาสฺโย’’ติ วตฺวา กรณวจนฏฺานาทีสุ ‘‘ทาสิยา, ทาสฺยา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ. ภุมฺมวจนฏฺาเน ปน ‘‘ทาสิยา, ทาสฺยา, ทาสิยํ, ทาสฺย’’นฺติ จ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ. สพฺพตฺถ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิ. เอตฺถ ปน ‘‘ยฏฺิยา ปฏิโกเฏติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํ. ผุสิสฺสามิ วิมุตฺติย’’นฺติ ปโยคานํ ทสฺสนโต อํวจนสฺส ยมาเทสวเสน ‘‘ทาสิย’’นฺติ วุตฺตํ. เตสุ จ ‘‘ฆเร ชาตํว ทาสิย’’นฺติ เอตฺถ อํวจนสฺส ยมาเทสโต อฺโปิ สทฺทนโย ลพฺภติ. กถํ? ยถา ทหรี เอว ‘‘ทหริยา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ทาสี เอว ‘‘ทาสิยา’’ติ.
เอตฺถ ปน ‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหรึ, กุมารึ จารุทสฺสน’’นฺติ จ ‘‘เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สติ’’นฺติ จ ปาฬิ นิทสฺสนํ ¶ , อุปโยควจนิจฺฉาย ‘‘ทาสิย’’นฺติ วุตฺตํ, อิมสฺมึ ปนาธิปฺปาเย ‘‘ทาสิยา, ทาสิยา, ทาสิยาโย. ทาสิยํ, ทาสิยา, ทาสิยาโย. ทาสิยายา’’ติ กฺานเยเนว นามิกปทมาลา ภวติ ‘‘กุมาริยา’’ติ สทฺทสฺเสว. ตถา หิ ‘‘กุมาริเย อุปเสนิเย’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตถา ‘‘ปุปฺผวติยา, ปุปฺผวติยํ, ปุปฺผวติยาย, ปุปฺผวติยายํ, โภติ ปุปฺผวติเย’’ติ กฺานยนิสฺสิเตน เอกวจนนเยน นามิกปทมาลา ภวติ.
เอตฺถ ปน ‘‘อตีเต อยํ พาราณสี ปุปฺผวติยา นาม อโหสิ. ราชาสิ ลุทฺทกมฺโม, เอกราชา ปุปฺผวติยายํ. อุยฺยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยายา’’ติ ปาฬิ จ อฏฺกถาปาโ จ นิทสฺสนํ. อปโร นโย – ‘‘ทาสิยา ทหริยา กุมาริยา’’ติอาทีสุ กการสฺส ยการาเทโสปิ ทฏฺพฺโพ. พฺราหฺมณีสทฺทสฺส ตุ ‘‘พฺราหฺมณี, พฺราหฺมณี, พฺราหฺมณิโย, พฺราหฺมณฺโย. พฺราหฺมณิ’’นฺติอาทีนิ วตฺวา กรณวจนฏฺานาทีสุ ‘‘พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมณฺยา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ, สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิ. นทีสทฺทสฺส ‘‘นที, นที, นทิโย, นชฺโช. นทิ’’นฺติอาทินา วตฺวา ‘‘นทิยา, นชฺชา’’ติ จ ‘‘นทิยํ, นชฺช’’นฺติ จ วตฺตพฺพํ, สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิ. อิตฺถิลิงฺเคสุ หิ ปจฺจตฺตพหุวจเน ทิฏฺเเยว อุปโยคพหุวจนํ อนาคตมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ, ตถา อุปโยคพหุวจเน ทิฏฺเเยว ปจฺจตฺตพหุวจนํ อนาคตมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ, กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนานมฺปิ อฺตรสฺมึ ทิฏฺเเยว อฺตรํ ทิฏฺเมว โหติ. ตถา หิ ‘‘ทาสา จ ทาสฺโย อนุชีวิโน จา’’ติ เอตฺถ ‘‘ทาสฺโย’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจเน ทิฏฺเเยว อปรมฺปิ ‘‘ทาสฺโย’’ติ อุปโยคพหุวจนํ ตํสทิสตฺตา ทิฏฺเมว โหติ.
‘‘สกฺโก ¶ จ เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;
เอกรตฺตํ ทฺวิรตฺตํ วา, ภเวยฺยํ อภิปารโก;
อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิย’’นฺติ
เอตฺถ ‘‘อุมฺมาทนฺตฺยา’’ติ กรณวจเน ทิฏฺเเยว ตํสทิสานิ สมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนานิปิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ. ‘‘พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก’’ติ เอตฺถ ‘‘พฺราหฺมณฺยา’’ติ สามิวจเน ทิฏฺเเยว ตํสทิสานิ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกภุมฺมวจนานิปิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ. ‘‘เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ปถพฺยา จารุปุพฺพงฺคี’’ติ เอตฺถ จ ‘‘ภูมฺยา, ปถพฺยา’’ติ สตฺตมิยา เอกวจเน ทิฏฺเเยว ตํสทิสานิ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิวจนานิปิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ. ‘‘พาราณสฺยํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ ‘‘พาราณสฺย’’นฺติ ภุมฺมวจเน ทิฏฺเเยว ตํสทิสานิ อฺานิปิ ‘‘พฺราหฺมณฺยํ เอกาทสฺยํ ปฺจมฺย’’นฺติอาทีนิ ภุมฺมวจนานิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ.
คณฺหนฺติ จ ตาทิสานิ รูปานิ ปุพฺพาจริยาสภาปิ คาถาภิสงฺขรณวเสน. สาสเนปิ ปน เอตาทิสานิ รูปานิ เยภุยฺเยน คาถาสุ สนฺทิสฺสนฺติ.
กุสาวตี. กุสาวตึ. กุสาวติยา, กุสาวตฺยา. กุสาวติยํ, กุสาวตฺยํ. โภติ กุสาวติ.
พาราณสี. พาราณสึ. พาราณสิยา, พาราณสฺยา. พาราณสิยํ, พาราณสฺยํ, พาราณสฺสํ อิจฺจปิ, โภติ พาราณสิ.
นฬินี. นฬินึ. นฬินิยา, นฬิฺา. นฬินิยํ, นฬิฺํ. โภติ นฬินิ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
คาถาวิสยํ ปน ปตฺวา ‘‘กุสาวติมฺหิ, พาราณสิมฺหิ, นฬินิมฺหี’’ติอาทินา สทฺทรูปานิปิโยเชตพฺพานิ. ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘กุสาวติมฺหิ’’อาทีนิ มฺหิยนฺตานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิ คาถาสุเยว ¶ ปฺายนฺติ, น จุณฺณิยปทรจนายํ. อกฺขรสมเย ปน ตาทิสานิ รูปานิ อนิวาริตานิ ‘‘นทิมฺหา จา’’ติอาทิทสฺสนโต. ยํ ปน อฏฺกถาสุ จุณฺณิยปทรจนายํ ‘‘สมฺมาทิฏฺิมฺหี’’ติอาทิกํ อิตฺถิลิงฺครูปํ ทิสฺสติ, ตํ อกฺขรวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ จุณฺณิยปทฏฺาเน ‘‘สมฺมาทิฏฺิยํ ปฏิสนฺธิยํ สุคติยํ ทุคฺคติย’’นฺติอาทิทสฺสนโต. อยํ ปเนตฺถ นิยโม สุคตสาสเน คาถายํ จุณฺณิยปทฏฺาเน จ ‘‘กฺา รตฺติ อิตฺถี ยาคุ วธู’’ติ เอวํ ปฺจนฺเตหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ นา ส สฺมา สฺมึ มฺหา มฺหิอิจฺเจเต สทฺทา สรูปโต ปรตฺตํ น ยนฺติ. มฺหิสทฺโท ปน คาถายํ อิวณฺณนฺเตหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ ปรตฺตํ ยาติ. ตตฺริทํ วุจฺจติ –
‘‘คาถายํ จุณฺณิเย จาปิ, นา สสฺมาที สรูปโต;
นาการนฺตอิวณฺณนฺต-อิตฺถีติ ปรตํ คตา.
มฺหิสทฺโท ปน คาถายํ, อิวณฺณนฺติตฺถิภี สห;
ย’โต ปรตฺตเมตสฺส, ปโยคานิ ภวนฺติ หิ.
ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;
กุสาวภิมฺหิ นคเร, ราชา อาสิ มหีปตี’’ติ.
เอวํ กุสาวตี อิจฺจาทีนิ อฺถา ภวนฺติ, นครนามตฺตา ปเนกวจนานิปิ, น ชนปทนามานิ วิย พหุวจนานิ. ‘‘กาสี, กาสิโย. กาสีหิ, กาสีภิ. กาสีนํ. กาสีสุ. โภติโย กาสิโย. เอวํ อวนฺตี อวนฺติโย’’ติอาทินาปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. อฺานิปิ ปทานิ คเหตพฺพานิ. เอวํ กาสีอิจฺจาทีนิ ชนปทนามตฺตา รูฬฺหีวเสน พหุวจนาเนว ภวนฺติ อตฺถสฺส เอกตฺเตปิ.
จนฺทวตี, จนฺทวตึ, จนฺทวติยา, จนฺทวติยํ, โภติ จนฺทวติ, เอวํ เอกวจนวเสน วา, จนฺทวติโย, จนฺทวติโย, จนฺทวตีหิ, จนฺทวตีภิ, จนฺทวตีนํ, จนฺทวตีสุ, โภติโย ¶ จนฺทวติโย, เอวํ พหุวจนวเสน วา นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา, อฺานิปิ ปทานิ โยเชตพฺพานิ. ‘‘จนฺทวตี’’อิจฺจาทีนิ หิ เอกิสฺสา พหูนฺจิตฺถีนํ ปณฺณตฺติภาวโต ปโยคานุรูเปน เอกวจนวเสน วา พหุวจนวเสน วา โยเชตพฺพานิ ภวนฺติ. เอส นโย อฺตฺราปิ.
สวินิจฺฉโยยํ อีการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อีการนฺตตาปกติกํ อีการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ ภูธาตุมยานํ อุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ อปฺปสิทฺธตฺตา อฺเน อุการนฺติตฺถิลิงฺเคน นามิกปทมาลํ ปูเรสฺสาม –
ยาคุ, ยาคู, ยาคุโย. ยาคุํ, ยาคู, ยาคุโย. ยาคุยา, ยาคูหิ, ยาคูภิ. ยาคุยา, ยาคูนํ. ยาคุยา, ยาคูหิ, ยาคูภิ. ยาคุยา, ยาคูนํ. ยาคุยา, ยาคุยํ, ยาคูสุ. โภติ ยาคุ, โภติโย ยาคู, ยาคุโย.
เอวํ ‘‘ธาตุ เธนุ กาสุ ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รชฺชุ’’อิจฺจาทีนิ. ตตฺร ธาตุสทฺโท รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฏฺิอฏฺิมิฺชสุกฺกสงฺขาตธาตุวาจโก ปุลฺลิงฺโค, สภาววาจโก ปน สุคตาทีนํ สารีริกวาจโก โลกธาตุวาจโก จ จกฺขาทิวาจโก จ อิตฺถิลิงฺโค, ภู หู กรปจาทิสทฺทวาจโก อิตฺถิลิงฺโคเจว ปุลฺลิงฺโค จ. อตฺร ปนิตฺถิลิงฺโค อธิปฺเปโต.
สวินิจฺฉโยยํอุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ นามิกปทมาลาวิภาโค.
อุการนฺตตาปกติกํ อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ ภูสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –
ชมฺพู, ชมฺพู, ชมฺพุโย. ชมฺพุํ, ชมฺพู, ชมฺพุโย. ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ, ชมฺพูภิ. ชมฺพุยา, ชมฺพูนํ. ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ, ชมฺพูภิ. ชมฺพุยา ¶ , ชมฺพูนํ. ชมฺพุยา, ชมฺพุยํ, ชมฺพูสุ. โภติ ชมฺพุ, โภติโย ชมฺพู, ชมฺพุโย. ยมกมหาเถรมตํ.
เอตฺถ ชมฺพูสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตํ ‘‘อมฺพา สาลา จ ชมฺพุโย’’ติอาทินา ปสิทฺธํ. ‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา’’ติ เอตฺถ ปน รุกฺขสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ชมฺพุกา’’ติ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส กโตติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ชมฺพูติ กเถตพฺพาติ ชมฺพุกา. เก เร เค สทฺเทติ ธาตุ. อถ วา อิตฺถิลิงฺควเสน ชมฺพู เอว ชมฺพุกา, ชมฺพุกา จ ตา รุกฺขา จาติ ชมฺพุการุกฺขา, ยถา ลงฺกาทีโป, ปุลฺลิงฺคปกฺเข วา สมาสวเสน ‘‘ชมฺพุกรุกฺขา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาวิสยตฺตา ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ทีฆํ กตฺวา ‘‘ชมฺพุการุกฺขา’’ติ วุตฺตํ ‘‘สรณาคมเน กฺจี’’ติ เอตฺถ วิย.
ภู, ภู, ภุโย. ภุํ, ภู, ภุโย. ภุยา, ภูหิ, ภูภิ. ภุยา, ภูนํ. ภุยา, ภูหิ, ภูภิ. ภุยา, ภูนํ. ภุยา, ภุยํ, ภูสุ. โภติ ภุ, โภติโย ภู, ภุโย.
เอวํ ‘‘อภู, อภู, อภุโย. อภุํ, อภู, อภุโย. อภุยา’’ติอาทินา โยเชตพฺพา. อตฺร ‘‘อภุํ เม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสี’’ติ นิทสฺสนปทํ.
‘‘วธู จ สรภู เจว, สรพู สุตนู จมู;
วามูรู นาคนาสูรู’’, อิจฺจาที ชมฺพุยา สมา.
อิทํ ปน สุขุมํ านํ สุฏฺุ มนสิ กาตพฺพํ. ‘‘วทฺู, วทฺู, วทฺุโย. วทฺุํ, วทฺู, วทฺุโย. วทฺุยา’’ติ ชมฺพูสมํ โยเชตพฺพํ. เอวํ ‘‘มคฺคฺู ธมฺมฺู กตฺู’’อิจฺจาทีสุปิ.
นนุ จ โภ –
‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนึ ลทฺธาน มานุสึ;
วทฺู สีลสมฺปนฺโน, กาหามิ กุสลํ พหุ’’นฺติ
เอวมาทิปฺปโยคทสฺสนโต วทฺูสทฺทาทีนํ ปุลฺลิงฺคภาโว ปสิทฺโธ, เอวํ สนฺเต กสฺมา อิธ อิตฺถิลิงฺคนโย ทสฺสิโตติ? วทฺูอิจฺจาทีนํ เอกนฺตปุลฺลิงฺคภาวาภาวโต ทฺวิลิงฺคานิ เตสํ วาจฺจลิงฺคตฺตา. ตถา หิ –
‘‘สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทฺู วีตมจฺฉรา;
สงฺเฆ ทานานิ ทสฺสามิ, อปฺปมตฺตา ปุนปฺปุน’’นฺติ จ,
‘‘โกธนา อกตฺู จา’’ติ จ อิตฺถิลิงฺคปโยคิกา พหู ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เอวํ นีติ อมฺเหหิ ปิตา.
สวินิจฺฉโยยํ อูการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อูการนฺตตาปกติกํ อูการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
โอการนฺตปทํ ภูธาตุมยํ อิตฺถิลิงฺคมปฺปสิทฺธํ, อฺํ ปโนการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ ปสิทฺธํ.
โอการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ, โคสทฺโทติ วิภาวเย;
โคสทฺทสฺเสว ปุลฺลิงฺเค, รูปมสฺสาหุ เกจน;
ตถา หิ เกจิ ‘‘โค, คาโว, คโว. คาวุ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตานิ ปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปานิ วิย อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปานิ อิจฺฉนฺติ, เตสํ มเต มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณานํ วณฺณวิเสสาภาโว วิย รูปวิเสสาภาวโต โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวปฏิปาทนํ อนิชฺฌานกฺขมํ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา มาตุคามสทฺทสฺส ‘‘มาตุคาโม, มาตุคามา. มาตุคาม’’นฺติอาทินา นเยน ทฺเว ปทมาลา กตฺวา เอกา ปุลฺลิงฺคสฺส ปทมาลา, เอกา อิตฺถิลิงฺคปทมาลาติ วุตฺตวจนํ วิย อิทํ วจนํ อมฺเห ปฏิภาติ, ตสฺมา อนิชฺฌานกฺขมํ.
อปิจ อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูเปสุ ปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูเปหิ สเมสุ สนฺเตสุ กถํ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาโว ¶ สิยา? รูปมาลาวิเสสาภาวโต. ยถา หิ รตฺติ อคฺคิ อฏฺิสทฺทานํ อิการนฺตภาเวน สมตฺเตปิ อิตฺถิลิงฺคปุมนปุํสกลิงฺคลกฺขณภูโต รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ. ยถา ปน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ, น ตถา เตหาจริเยหิ อภิมตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ. ยถา ปน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ภวติ, ยถา ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสเสน ภวิตพฺพํ, ยถา จ ทฺวินฺนํ อายุสทฺทานํ ปุนฺนปุํสกลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ, ตถา ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสเสน ภวิตพฺพํ. อวิเสสตฺเต สติ กถํ เตสํ ปุมิตฺถิลิงฺคววตฺถานํ สิยา, กถฺจ วิสทาวิสทาการโวหารตา สิยา. อิทํ านํ อตีว สณฺหสุขุมํ ปรมคมฺภีรํ มหาคหนํ น สกฺกา สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาภูตาย สพฺพฺุชิเนริตาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา นยํ สมฺมา อชานนฺเตน อกตาณสมฺภาเรน เกนจิ อชฺโฌคาเหตุํ วา วิชเฏตุํ วา, อมฺหากํ ปน มเต ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาวิเสโส เจว ทิสฺสติ, ปุมิตฺถิลิงฺคววตฺถานฺจ ทิสฺสติ, วิสทาวิสทาการโวหารตา จ ทิสฺสติ, นปุํสกลิงฺคสฺส ตทุภยมุตฺตาการโวหารตา จ ทิสฺสตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน อิมํ นีตึ เปสฺสาม. เอวฺหิ สติ ปริยตฺติสาสเน ปฏิปนฺนกา นิกฺกงฺขภาเวน น กิลมิสฺสนฺติ. เอตฺถ ตาว อตฺถคฺคหเณ วิฺูนํ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ ติสฺโส นามิกปทมาลาโย กเถสฺสาม – เสยฺยถิทํ?
คาวี, คาวี, คาวิโย. คาวึ, คาวี, คาวิโย. คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิ. คาวิยา, คาวีนํ. คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิ. คาวิยา ¶ , คาวีนํ. คาวิยา, คาวิยํ, คาวีสุ. โภติ คาวิ, โภติโย คาวี, คาวิโย.
อยํ โคสทฺทโต วิหิตสฺส อีปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนสฺส อิตฺถิวาจกสฺส อีการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส คาวีสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.
โค, คาโว, คโว. คาวุํ, คาวํ, ควํ, คาโว, คโว. คาเวน, คเวน, โคหิ, โคภิ. คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. คาวา, คาวสฺมา, คาวมฺหา, ควา, ควสฺมา, ควมฺหา, โคหิ, โคภิ. คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. คาเว, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คเว, ควสฺมึ, ควมฺหิ, คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ. โภ โค, ภวนฺโต คาโว, คโว.
อยํ ปุมวาจกสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.
โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว. คาวํ, ควํ, คาวึ, คาโว, คาวี คโว. โคหิ, โคภิ. ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. โคหิ, โคภิ. ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. โคสุ. โภติ โค, โภติโย คาโว, คาวี, คโว. อยํ ปุมิตฺถิวาจกสฺส โอการนฺตสฺสิตฺถิปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทนามิกปทมาลา.
เอตฺถ ปน ‘‘คาวุ’’นฺติ ปทํ เอกนฺตปุมวาจกตฺตา น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เอกนฺตปุมวาจกตฺตฺจสฺส อาหจฺจปาฬิยา ายติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว วสฺสูปคตํ ภิกฺขุํ อิตฺถี นิมนฺเตสิ ‘เอหิ ภนฺเต, หิรฺํ วา เต เทมิ, สุวณฺณํ วา เต เทมิ, เขตฺตํ วา เต เทมิ, วตฺถุํ วา เต เทมิ, คาวุํ วา เต เทมิ, คาวึ วา เต เทมิ. ทาสํ วา เต เทมิ, ทาสึ วา เต เทมิ, ธีตรํ วา เต เทมิ ภริยตฺถาย, อหํ วา เต ภริยา โหมิ, อฺํ วา เต ภริยํ อาเนมี’ติ’’ เอวํ อาหจฺจปาฬิยา ายติ.
เอตฺถ ¶ หิ ‘‘คาวุ’’นฺติ วจเนน ปุมา วุตฺโต, ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถี, ยํ ปน อิมิสฺสํ โอการนฺติตฺถิลิงฺคปทมาลายํ ‘‘คาวี’’ติ ปทํ จตุกฺขตฺตุํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘กฺา’’ติ ปทํ วิย อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตาวิฺาปเน สมตฺถํ โหติ. น หิ อิตเรสุ ลิงฺเคสุ สมานสุติกภาเวน จตุกฺขตฺตุํ อาคตปทํ เอกมฺปิ อตฺถิ, ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ จ อิเมสํ สทฺทานํ กตฺถจิ าเน อิตฺถิปุเมสุ สามฺวเสน ปวตฺตึ อุปริ กถยิสฺสาม. ยา ปนมฺเหหิ โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว. คาวํ, ควํ, คาวิ’’นฺติอาทินา นเยน ปทมาลา กตา, ตตฺถ โคสทฺทโต สิโยนํ อีการาเทโส อํวจนสฺส จ อึการาเทโส ภวติ, เตน โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ‘‘คาวี คาวี คาวิ’’นฺติ รูปานิ ทสฺสิตานิ. ตถา หิ มุขมตฺตทีปนิยํ สทฺทสตฺถวิทุนา วชิรพุทฺธาจริเยน นิรุตฺตินเย โกสลฺลวเสน โคสทฺทโต โยนมีการาเทโส วุตฺโต. ยถา ปน โคสทฺทโต โยนมีการาเทโส ภวติ, ตถา สิสฺสีการาเทโส อํวจนสฺส จ อึการาเทโส ภวติ. อตฺริมา นยคฺคาหปริทีปนิโย คาถา –
อีปจฺจยา สิทฺเธสฺวปิ, ‘‘คาวี คาวี’’ติอาทิสุ;
ปเมกวจนาทิ-อนฺเตสุ ชินสาสเน.
วทตา โยนมีการํ, โคสทฺทสฺสิตฺถิยํ ปน;
อวิสทตฺตมกฺขาตุํ, นโย ทินฺโนติ โน รุจิ.
กิฺจ ภิยฺโย อฏฺกถาสุ จ –
‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาวิ’’นฺติ-วจเนน ปนิตฺถิยํ;
อวิสทตฺตมกฺขาตุํ, นโย ทินฺโนติ โน รุจิ.
ตถา หิ สมนฺตปาสาทิกาทีสุ อฏฺกถาสุ ‘‘เฉโก หิ โคปาลโก สกฺขราโย อุจฺฉงฺเคน คเหตฺวา รชฺชุทณฺฑหตฺโถ ปาโตว วชํ คนฺตฺวา คาโว ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา ปลิฆถมฺภมตฺถเก ¶ นิสินฺโน ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวึ ‘เอโก ทฺเว’ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถิปุมวาจกสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตา วิหิตา. ‘‘คาโว’’ติ หิ อิมินา สามฺโต อิตฺถิปุมภูตา โคณา คหิตา, ตถา ‘‘คาวิ’’นฺติ อิมินาปิ อิตฺถิภูโต ปุมภูโต จ โคโณ. เอวํ ‘‘คาโว’’ติ จ ‘‘คาวิ’’นฺติ จ อิเม สทฺทา สทฺทสตฺถวิทูหิ อฏฺกถาจริเยหิ นิรุตฺตินยกุสลตาย สมานลิงฺควเสน เอกสฺมึเยว ปกรเณ เอกสฺมึเยว วากฺเย ปิณฺฑีกตา. ยทิ หิ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตมานสฺส อิตฺถิปุมวาจกสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลายํ ‘‘คาวี คาวิ’’มิจฺเจตานิ รูปานิ น ลพฺเภยฺยุํ, อฏฺกถายํ ‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาว’’นฺติจฺเจว วตฺตพฺพํ สิยา, ‘‘คาวิ’’นฺติ ปน น วตฺตพฺพํ. ยถา จ ปน อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘คาโว’’ติ อิตฺถิปุมวเสน สพฺเพสํ คุนฺนํ สงฺคาหกวจนํ วตฺวา เตเยว คาโว สนฺธาย ปุน ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวิ’’นฺติ สทฺทรจนํ กุพฺพึสุ, ตสฺมา ‘‘คาวิ’’นฺติ อิทมฺปิ สพฺพสงฺคาหกวจนเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อสพฺพสงฺคาหกวจนํ อิทํ คาวีสทฺเทน อิตฺถิยาเยว คเหตพฺพตฺตาติ เจ? น, ปกรณวเสน อตฺถนฺตรสฺส วิทิตตฺตา. น หิ สพฺพวเชสุ ‘‘อิตฺถิโยเยว วสนฺติ, น ปุมาโน’’ติ จ, ‘‘ปุมาโนเยว วสนฺติ, น อิตฺถิโย’’ติ จ สกฺกา วตฺตุํ. อปิจ ‘‘คาวิมฺปิ ทิสฺวา ปลายนฺติ ‘ภิกฺขู’ติ มฺมานา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ, เอตฺถาปิ ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถิภูโต ปุมภูโต จ สพฺโพ โค คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา ‘‘อิตฺถิภูโตเยว โค ภิกฺขูติ มฺิตพฺโพ’’ติ อาปชฺชติ. อิติ ปาฬินเยน อิตฺถิลิงฺเค วตฺตมานมฺหา อิตฺถิปุมวาจกสฺมา โคสทฺทโต อํวจนสฺส อึการาเทโส โหตีติ วิฺายติ.
วชิรพุทฺธาจริเยนปิ ¶ โคสทฺทโต อีปจฺจเย กาตพฺเพปิ อกตฺวา โยนมีการาเทโส กโต. ตสฺสาธิปฺปาโย เอวํ สิยา โคสทฺทโต อีปจฺจเย กเต สติ อีปจฺจยวเสน ‘‘คาวี’’ติ นิปฺผนฺนสทฺโท ยตฺถ กตฺถจิ วิสเย ‘‘มิคี โมรี กุกฺกุฏี’’อิจฺจาทโย วิย อิตฺถิวาจโกเยว สิยา, น กตฺถจิปิ อิตฺถิปุมวาจโก, ตสฺมา สาสนานุกูลปฺปโยควเสน โยนมีการาเทโส กาตพฺโพติ. อิติ วชิรพุทฺธาจริยมเต โคสทฺทโต โยนํ อีการาเทโส โหตีติ ายติ.
กิฺจ ภิยฺโย – ยสฺมา อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘คาโว ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา’’ติอาทินา นเยน รจิตาย ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวึ ‘เอโก ทฺเว’ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณตี’’ติ วจนปริโยสานาย สทฺทรจนายํ ‘‘เอโก คาวี, ทฺเว คาวี’’ติ อตฺถโยชนานโย วตฺตพฺโพ โหติ, ‘‘คาวิ’’นฺติ อุปโยควจนฺจ ทิสฺสติ. อิติ อฏฺกถาจริยานํ มเต โคสทฺทโต สิโยนมีการาเทโส อํวจนสฺส อึการาเทโส โหตีติ ายติ. ตสฺมาเยวมฺเหหิ ยา สา โอการนฺตตาปกติกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว, คาวํ, คาวิ’’นฺติอาทินา นเยน ปทมาลา ปิตา, สา ปาฬินยานุกูลา อฏฺกถานยานุกูลา กจฺจายนาจริยมตํ คเหตฺวา ปทนิปฺผตฺติชนกสฺส ครุโน จ มตานุกูลา, ‘‘คาวี’’ติ ปทสฺส จตุกฺขตฺตุํ อาคตตฺตา ปน โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตฺตฺจ สาเธติ. อิจฺเจสา ปาฬินยาทีสุ าเณน สมฺมา อุปปริกฺขิยมาเนสุ อตีว ยุชฺชติ, นตฺเถตฺถ อปฺปมตฺตโกปิ โทโส. เอตฺถ ปน ปจฺจตฺโตปโยคาลปนานํ พหุวจนฏฺาเน ‘‘คาวิโย’’ติ ปทฺจ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามีนเมกวจนฏฺาเน ‘‘คาวิยา’’ติ ปทฺจ กรณนิสฺสกฺกานํ พหุวจนฏฺาเน ‘‘คาวีหิ คาวีภี’’ติ ปทานิ จ สมฺปทานสามีนํ ¶ พหุวจนฏฺาเน ‘‘คาวีน’’นฺติ ปทฺจ ภุมฺมวจนฏฺาเน ‘‘คาวิยา, คาวิยํ, คาวีสู’’ติ ปทานิ จาติ อิมานิ วิตฺถารโต โสฬส ปทานิ เอกนฺเตน อีปจฺจยวเสน สิทฺธตฺตา เอกนฺติตฺถิวาจกตฺตา จ น วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.
อยํ ปเนตฺถ นิจฺฉโย วุจฺจเต โสตูนํ นิกฺกงฺขภาวาย – อิตฺถิลิงฺคปเทสุ หิ ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ อิมานิ อีปจฺจยวเสน วา อีการึการาเทสวเสน วา สิชฺฌนฺติ. เอเตสุ ปจฺฉิมนโย อิธาธิปฺเปโต, ปุพฺพนโย อฺตฺถ. ตถา ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ อิมานิ อีปจฺจยวเสนปิ สิทฺธตฺตา เยภุยฺเยน อิตฺถิวาจกานิ ภวนฺติ อีการึการาเทสวเสนปิ สิทฺธตฺตา. กตฺถจิ เอกกฺขเณเยว สพฺพสงฺคาหกวเสน อิตฺถิปุมวาจกานิ ภวนฺติ. เอเตสุปิ ปจฺฉิโมเยว นโย อิธาธิปฺเปโต, ปุพฺพนโย อฺตฺถ. ‘‘คาวิโย. คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิ. คาวีนํ. คาวิยํ, คาวีสู’’ติ เอตานิ ปน อีปจฺจยวเสเนว สิทฺธตฺตา สพฺพถาปิ อิตฺถีนํเยว วาจกานิ ภวนฺติ. อิตฺถิภูเตสฺเวว โคทพฺเพสุ โลกสงฺเกตวเสน วิเสสโต ปวตฺตตฺตา เอกนฺตโต อิตฺถิทพฺเพสุ ปวตฺตานิ ‘‘มิคี โมรี กุกฺกุฏี’’อิจฺจาทีนิ ปทานิ วิย. กิฺจาปิ ปน ‘‘นที มหี’’อิจฺจาทีนิปิ อิตฺถิลิงฺคานิ อีปจฺจยวเสเนว สิทฺธานิ, ตถาปิ ตานิ อวิฺาณกตฺตา ตทตฺถานํ อิตฺถิทพฺเพสุ วตฺตนฺตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ. อิตฺถิปุมนปุํสกภาวรหิตา หิ ตทตฺถา. ยสฺมา ปน อิตฺถิลิงฺเค โคสทฺเท เอนโยโค เอสุกาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาเวน คเวน คาเวสุ คเวสู’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิ. ยสฺมา จ อิตฺถิลิงฺเคน โคสทฺเทน สทฺธึ สสฺมาสฺมึวจนานิ สรูปโต ปรตฺตํ น ยนฺติ, ตสฺมา ‘‘คาวสฺส ควสฺส คาวสฺมา ควสฺมา คาวสฺมึ ควสฺมิ’’นฺติ ปทานิ น วุตฺตานิ. ยสฺมา จ ตตฺถ สฺมาวจนสฺส อาเทสภูโต อากาโร จ มฺหากาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาวา ควา คาวมฺหา ควมฺหา’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิ. ยสฺมา จ สฺมึวจนสฺส อาเทสภูโต เอกาโร ¶ จ มฺหิกาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาเว คเว คาวมฺหิ ควมฺหี’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิ. อปิจ ‘‘ยาย ตายา’’ติอาทีหิ สมานาธิกรณปเทหิ โยเชตุํ อยุตฺตตฺตาปิ ‘‘คาเวน คเวนา’’ติอาทีนิ อิตฺถิลิงฺคฏฺาเน น วุตฺตานิ. ตถา หิ ‘‘ยาย ตาย’’อิจฺจาทีหิ สทฺธึ ‘‘คาเวน คเวนา’’ติอาทีนิ น โยเชตพฺพานิ เอกนฺตปุลฺลิงฺครูปตฺตา.
เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ – ยา ตุมฺเหหิ โอการนฺตตาปกติกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทินา นเยน ปทมาลา ปิตา, สา ‘‘มาตุคาโม อิตฺถี มาตุคามา อิตฺถิโย’’ติ วุตฺตสทิสา จ โหตีติ? ตนฺน. มาตุคามอิตฺถีสทฺทา หิ นานาลิงฺคา ปุมิตฺถิลิงฺคภาเวน, นานาธาตุกา จ คมุ อิสุธาตุวเสน, อิมสฺมึ ปน าเน โค คาวีสทฺทา เอกลิงฺคา อิตฺถิ ลิงฺคภาเวน, เอกธาตุกา จ คมุธาตุวเสนาติ. ยชฺเชวํ โคณสทฺทสฺส โคสทฺทสฺสาเทสวเสน กจฺจายเนน วุตฺตตฺตา ตทาเทสตฺตํ เอกธาตุกตฺตฺจาคมฺม เตนาปิ สทฺธึ มิสฺเสตฺวา ปทมาลา วตฺตพฺพาติ? น, โคณสทฺทสฺส อจฺจนฺตปุลฺลิงฺคตฺตา อการนฺตตาปกติกตฺตา จ. ตถา หิ โส วิสุํ ปุลฺลิงฺคฏฺาเน อุทฺทิฏฺโ. อยํ ปน ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทิกา ปทมาลา โอการีการนฺตปทานิ มิสฺเสตฺวา กตาติ น สลฺลกฺเขตพฺพา, อถ โข วิกปฺเปน โคสทฺทโต ปเรสํ สิ โย อํวจนานํ อีการึการาเทสวเสน วุตฺตปทวนฺตตฺตา โอการนฺติตฺถิลิงฺคปทมาลา อิจฺเจว สารโต ปจฺเจตพฺพา.
อิทานิ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวสาธกานิ สุตฺตปทานิ โลกิกปฺปโยคานิ จ กถยาม – ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว วสฺสานํ ปจฺฉิเม มาเส สรทสมเย กิฏฺสมฺพาเธ โคปาลโก ¶ คาโว รกฺเขยฺย, ตา คาโว ตโต ตโต ทณฺเฑน อาโกเฏยฺย.
อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา;
เอตมตฺถํ วสํ ตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เต.
สพฺพา คาโว สมาหรติ. คมิสฺสนฺติ ภนฺเต คาโว วจฺฉคิทฺธินิโย’’ติ อิมานิ สุตฺตปทานิ. ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต’’ติอาทีนิ ปน โลกิกปฺปโยคานิ. อิติ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาโวปิ ปุลฺลิงฺคภาโว วิย สารโต ปจฺเจตพฺโพ.
ตตฺร ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทีนิ กิฺจาปิ อิตฺถิลิงฺคภาเวน วุตฺตานิ, ตถาปิ ยถาปโยคํ ‘‘ปชา เทวตา’’ติปทานิ วิย อิตฺถิปุริสวาจกาเนว ภวนฺติ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘สา โค’’ติ วา ‘‘ตา คาโว’’ติ วา วุตฺเต อิตฺถิปุมภูตา สพฺเพปิ โคณา คหิตาติ เวทิตพฺพา. น หิ อีทิเส าเน เอกนฺตโต ลิงฺคํ ปธานํ, อตฺโถเยว ปธาโน. ‘‘วเชคาโว ทุหนฺตี’’ติ วุตฺเต กิฺจาปิ ‘‘คาโว’’ติ อยํ สทฺโท ปุเมปิ วตฺตติ, ตถาปิ ทุหนกฺริยาย ปุเม อสมฺภวโต อตฺถวเสน อิตฺถิโย ายนฺเต. ‘‘คาวี ทุหนฺตี’’ติ วุตฺเต ปน ลิงฺควเสน อตฺถวเสน จ วจนโต โก สํสยมาปชฺชิสฺสติ วิฺู. ‘‘ตา คาโว จรนฺตี’’ติ วุตฺเต อิตฺถิลิงฺควเสน วจนโต กทาจิ กสฺสจิ สํสโย สิยา ‘‘นนุ อิตฺถิโย’’ติ, ปุลฺลิงฺควเสน ปน ‘‘เต คาโว จรนฺตี’’ติ วุตฺเต สํสโย นตฺถิ, อิตฺถิโย จ ปุมาโน จ ายนฺเต ปุลฺลิงฺคพหุวจเนน กตฺถจิ อิตฺถิปุมสฺส คหิตตฺตา. ‘‘อเถตฺถ สีหา พฺยคฺฆา จา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘คาวี จรตี’’ติ จ ‘‘คาวึ ปสฺสตี’’ติ จ วุตฺเต อิตฺถี วิฺายเต คาวีสทฺเทน อิตฺถิยา คเหตพฺพตฺตา ¶ . โลกิกปฺปโยเคสุ หิ สาสนิกปฺปโยเคสุ จ คาวีสทฺเทน อิตฺถี คยฺหติ. เอกจฺจํ ปน สาสนิกปฺปโยคํ สนฺธาย ‘‘คาวี’’ติ, ‘‘คาวิ’’นฺติ จ ‘‘อิตฺถิปุริสสาธารณวจนมโวจุมฺห. ตถา หิ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา จตุมหาปเถ พิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺสา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. อฏฺกถาสุ จ ‘‘คาโว’’ติ อิตฺถิปุมสาธารณํ สทฺทรจนํ กตฺวา ปุน ตเทว อิตฺถิปุมํ สนฺธาย ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวิ’’นฺติ รจิตา สทฺทรจนา ทิสฺสติ.
เอตฺถ หิ โคชาติยํ ิตา อิตฺถีปิ ปุมาปิ ‘‘คาวี’’ติ สงฺขํ คจฺฉติ. วิเสสโต ปน ‘‘คาวี’’ติ อิทํ อิตฺถิยา อธิวจนํ. ตถา หิ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิปฺปเทสาทีสุ ‘‘อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต พาหิยํ ทารุจีริยํ คาวี ตรุณวจฺฉา อธิปติตฺวา ชีวิตา โวโรเปสี’’ติ, ‘‘คาวุํ วา เต เทมิ, คาวึ วา เต เทมี’’ติ จ ‘‘ติณสีโห กโปตวณฺณคาวีสทิโส’’ติ จ ปโยคทสฺสนโต อิตฺถี กถิยตีติ วตฺตพฺพํ. โคสทฺเทน ปน ‘‘โคทุหนํ. คทฺทุหนํ. โคขีรํ โคธโน โครูปานิ จา’’ติ ทสฺสนโต อิตฺถีปิ ปุมาปิ กถิยตีติ วตฺตพฺพํ.
อิทานิ โอการนฺตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลายํ ปาฬินยาทินิสฺสิโต อตฺถยุตฺตินโย วุจฺจเต วิฺูนํ โกสลฺลชนนตฺถํ –
สา โค คจฺฉติ, สา คาวี คจฺฉติ, ตา คาโว, คาวี, คโว คจฺฉนฺติ. ตํ คาวํ, คาวึ, ควํ ปสฺสติ, ตา คาโว, คาวี, คโว ปสฺสติ. ตาหิ โคหิ, โคภิ กตํ. ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ เทติ. ตาหิ โคหิ, โคภิ อเปติ. ตาสํ ควํ ¶ , คุนฺนํ, โคนํ สิงฺคานิ. ตาสุ โคสุ ปติฏฺิตํ. โภติ โค ตฺวํ ติฏฺ, โภติโย คาโว คาวี, ควา ตุมฺเห ติฏฺถ.
อปโรปิ วุจฺจเต –
สา โค นทึ ตรนฺตี คจฺฉติ, สา คาวี นทึ ตรนฺตี คจฺฉติ, ตา คาโว, คาวี, คโว นทึ ตรนฺตีโย คจฺฉนฺติ. ตํ คาวํ, คาวึ, ควํ นทึ ตรนฺตึ ปสฺสติ, ตา คาโว, คาวี, คโว นทึ ตรนฺติโย ปสฺสติ. ตาหิ โคหิ, โคภิ นทึ ตรนฺตีหิ กตํ. ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ นทึ ตรนฺตีนํ เทติ. ตาหิ โคหิ, โคภิ นทึ ตรนฺตีหิ อเปติ. ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ นทึ ตรนฺตีนํ สนฺตกํ. ตาสุ โคสุ นทึ ตรนฺตีสุ ปติฏฺิตนฺติ.
ตตฺร ยา สา ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทินา โอการนฺตสฺสิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลา ปิตา, สา ‘‘โค, คาโว คโว’’ติอาทินา วุตฺตสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลาโต สวิเสสา ปจฺจตฺโตปโยคาลปนฏฺาเน จตุนฺนํ กฺาสทฺทานํ วิย คาวีสทฺทานํ วุตฺตตฺตา. ยสฺมา ปนายํ วิเสโส, ตสฺมา อิมสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อฺเสมิตฺถิลิงฺคานํ วิย อวิสทาการโวหารตา สลฺลกฺเขตพฺพา, น ปุลฺลิงฺคานํ วิย วิสทาการโวหารตา, นาปิ นปุํสกลิงฺคานํ วิย อุภยมุตฺตาการโวหารตา สลฺลกฺเขตพฺพา. เอตฺถ นิจฺฉยกรณี คาถา วุจฺจติ –
ทุวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ, ยถา ทิสฺสติ นานตา;
โคสทฺทานํ ตถา ทฺวินฺนํ, อิจฺฉิตพฺพาว นานตา.
ตถา หิ ปุมิตฺถิลิงฺควเสน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ วิเสโส ทิสฺสติ. ตํ ยถา?
ธาตุ ¶ , ธาตู, ธาตโว. ธาตุํ, ธาตู, ธาตโว. ธาตุนา, ธาตูหิ, ธาตูภิ. ธาตุสฺส, ธาตูนํ. ธาตุสฺมา, ธาตุมฺหา, ธาตูหิ, ธาตูภิ. ธาตุสฺส, ธาตูนํ. ธาตุสฺมึ, ธาตุมฺหิ, ธาตูสุ. อยํ ปุลฺลิงฺควิเสโส.
ธาตุ, ธาตู, ธาตุโย. ธาตุํ, ธาตู, ธาตุโย. ธาตุยา, ธาตูหิ, ธาตูภิ. ธาตุยา, ธาตูนํ. ธาตุยา, ธาตูหิ, ธาตูภิ. ธาตุยา, ธาตูนํ. ธาตุยา, ธาตุยํ, ธาตูสุ. อยํ อิตฺถิลิงฺคสฺส วิเสโส.
ยถา จ ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ วิเสโส ปฺายติ, ตถา ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ วิเสโส ปฺายเตว. ยถา จ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานํ ทฺวินฺนํ อายุสทฺทานํ ‘‘อายุ, อายู, อายโว’’ติอาทินา, ‘‘อายุ, อายู, อายูนี’’ติอาทินา จ วิเสโส ปฺายติ, ยถา ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ วิเสโส ปฺายเตว. ตถา หิ วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคํ.
อิทานิ อิมเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา สงฺเขปโต กถยาม – ปุริโสติ วิสทาการโวหาโร, กฺาติ อวิสทาการโวหาโร, รูปนฺติ อุภยมุตฺตาการโวหาโร. ปุริโส ติฏฺติ, กฺา ติฏฺติ, กฺา ติฏฺนฺติ, กฺา ปสฺสติ, โภติโย กฺา ติฏฺถ, เอตฺเถกปทมสมํ, จตฺตาริ สมานิ. ปุริสา ติฏฺนฺติ, ปุริสา นิสฺสฏํ, ภวนฺโต ปุริสา คจฺฉถ. กฺาโย ติฏฺนฺติ, กฺาโย ปสฺสติ, โภติโย กฺาโย คจฺฉถ, ตีณิ ตีณิ สมานิ. ปุริสํ ปสฺสติ, กฺํ ปสฺสติ, ทฺเว อสมานิ. ปุริเส ปสฺสติ, ปุริเส ปติฏฺิตํ, ทฺเว สมานิ. เตน ปุริเสน กตํ, ตาย กฺาย กตํ, ตาย กฺาย เทติ, ตาย กฺาย ¶ อเปติ, ตาย กฺาย สนฺตกํ, ตาย กฺาย ปติฏฺิตํ, เอกมสมํ, ปฺจ สมานิ. เอวํ ปุลฺลิงฺคสฺส วิสทาการโวหารตา ทิสฺสติ, อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา ทิสฺสติ. นปุํสกลิงฺคสฺส ปน ‘‘รูปํ, รูปานิ, รูปา. รูปํ, รูปานิ, รูเป. โภ รูป, ภวนฺโต รูปานิ, รูปา’’ติ เอวํ ตีสุ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนฏฺาเนสุ สนิการาย วิเสสาย รูปมาลาย วเสน อุภยมุตฺตาการโวหารตา ทิสฺสติ, ปุมิตฺถิลิงฺคานํ ตีสุ าเนสุ สนิการานิ รูปานิ สพฺพทา น สนฺติ, อิติ วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคนฺติ เวทิตพฺพํ.
อยํ นโย ‘‘สทฺธา สติ หิรี, ยา อิตฺถี สทฺธา ปสนฺนา, เต มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา, ปหูตํ สทฺธํ ปฏิยตฺตํ, สทฺธํ กุล’’นฺติอาทีสุ สมานสุติกสทฺเทสุปิ ปทมาลาวเสน ลพฺภเตว. ยา จ ปน อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา วุตฺตา, สา เอกจฺเจสุปิ สงฺขฺยาสทฺเทสุ ลพฺภติ. ตถา หิ วีสติอาทโย นวุติปริยนฺตา สทฺทา เอกวจนนฺตา อิตฺถิลิงฺคาติ วุตฺตา, เอตฺถ ‘‘วีสติยา’’ติ ปฺจกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, ตถา ‘‘ตึสายา’’ติอาทีนํ ‘‘นวุติยา’’ติ ปทปริยนฺตานํ, เอวํ วีสติอาทีนํ กฺาสทฺทสฺเสว อวิสทาการโวหารตา ลพฺภตีติ อวคนฺตพฺพํ. ยทิ เอวํ ติจตุสทฺเทสุ กถนฺติ? ติจตุสทฺทา ปน ยสฺมา ‘‘ตโย ติสฺโส ตีณิ, จตฺตาโร จตุโร จตสฺโส จตฺตารี’’ติ อตฺตโน อตฺตโน รูปานิ อภิเธยฺยลิงฺคานุคภตฺตา ยถาสกลิงฺควเสน ‘‘ปุริสา กฺาโย จิตฺตานี’’ติอาทีหิ วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหารสงฺขาเตหิ สทฺเทหิ โยคํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ปจฺเจกลิงฺควเสน วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหาราติ วตฺตุมรหนฺติ.
สพฺพนาเมสุปิ ¶ อยํ ติวิโธ อากาโร ลพฺภติ รูปวิเสสโยคโต. กถํ? ปุนฺนปุํสกวิสเย ‘‘ตสฺส กสฺส’’ อิจฺจาทีนิ สพฺพานิ สพฺพนามิกรูปานิ จตุตฺถีฉฏฺิยนฺตานิ ภวนฺติ, อิตฺถิลิงฺควิสเย ‘‘ตสฺสา กสฺสา’’ อิจฺจาทีนิ สพฺพนามิกรูปานิ ตติยาจตุตฺถีปฺจมีฉฏฺีสตฺตมิยนฺตานิ ภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพนามตฺเตปิ อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา เอกนฺตโต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา. เอตฺถ ปน สุลภานิ จตุตฺถีฉฏฺีรูปานิ อนาหริตฺวา สุทุลฺลภภาเวน ตติยาปฺจมีสตฺตมีรูปานิ สาสนโต อาหริตฺวา ทสฺเสสฺสาม ภควโต ปาวจเน นิกฺกงฺขภาเวน โสตูนํ ปรมสณฺหสุขุมาณาธิคมตฺถํ. ตํ ยถา? ‘‘อายสฺมา อุทายี เยน สา กุมาริกา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึ เอโก เอกาย รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนีเย นิสชฺชํ กปฺเปสี’’ติ. เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ ตติยาย รูปํ, ‘‘ตสฺสา’’ติ ตติยาย รูเป ทิฏฺเเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ ตติยารูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิทิฏฺานิเยว นาม เตสํ อฺมฺสมานคติกตฺตา, ทิฏฺเน จ อทิฏฺสฺสปิ ยุตฺตสฺส คเหตพฺพตฺตา. ‘‘กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ เอตฺถ ‘‘กสฺสา’’ติ ปฺจมิยา รูปํ, ‘‘กสฺสา’’ติ ปฺจมิยา รูเป ทิฏฺเเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ ปฺจมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฏฺานิเยว นาม. ‘‘อฺตโร ภิกฺขุ เวสาลิยํ มหาวเน มกฺกฏึ อามิเสน อุปลาเปตฺวา ตสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ. อฺตโร ภิกฺขุ อฺตริสฺสา อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ จ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา อฺตริสฺสา’’ติ จ สตฺตมิยา รูปํ, ตสฺมึ ทิฏฺเเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ สตฺตมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฏฺานิเยว นามาติ.
นนุ ¶ จ โภ ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ‘‘ตายา’’ติ หิสฺส อตฺโถ, ตถา ‘‘กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ อิทมฺปิ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺตํ. ‘‘กายา’’ติ หิสฺส อตฺโถ. ‘‘อฺตริสฺสา อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อฺตริสฺสา’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วุตฺตํ. ‘‘อฺตริสฺส’’นฺติ หิสฺส อตฺโถติ? ตนฺน, อีทิเสสุ จุณฺณิยปทวิสเยสุ วิภตฺติวิปลฺลาสสฺส อนิจฺฉิตพฺพตฺตา. นนุ จ โภ จุณฺณิยปทวิสเยปิ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติอาทีสุ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วิภตฺติวิปลฺลาสตฺถํ วทนฺติ ครูติ? สจฺจํ, ตถาปิ ตาทิเสสุ าเนสุ ทฺเว อธิปฺปายา ภวนฺติ อาธารปฏิคฺคาหกภาเวน ภุมฺมสมฺปทานานมิจฺฉิตพฺพตฺตา. ตถา หิ ‘‘สงฺฆสฺส เทถา’’ติ วตฺตุกามสฺส สโต ‘‘สงฺเฆ เทถา’’ติ วจนํ น วิรุชฺฌติ, ยุชฺชติเยว. ตถา ‘‘สงฺเฆ เทถา’’ติ วตฺตุกามสฺสปิ สโต ‘‘สงฺฆสฺส เทถา’’ติ วจนมฺปิ น วิรุชฺฌติ, ยุชฺชติเยว, ยถา ปน อลาพุ ลาพุสทฺเทสุ วิสุํ วิสุํ วิชฺชมาเนสุปิ ‘‘ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺตี’’ติ เอตฺถ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อการโลโป โหตีติ อกฺขรโลโป พุทฺธิยา กริยติ. ตถา ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติอาทีสุปิ พุทฺธิยา วิภตฺติวิปลฺลาสสฺส ปริกปฺปนํ กตฺวา ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วิปลฺลาสตฺถมิจฺฉนฺติ อาจริยา. ตสฺมา ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหิ. เวสฺสนฺตเร วรํ ทตฺวา’’ติอาทีสุ วิภตฺติวิปลฺลาโส ยุตฺโต ‘‘ตสฺสา กุมาริกายา’’ติอาทีสุ ปน น ยุตฺโต, วิภตฺติวิปลฺลาโส จ นาม เยภุยฺเยน ‘‘เนว ทานํ วิรมิสฺส’’นฺติอาทีสุ คาถาสุ อิจฺฉิตพฺโพ.
ตถาปิ วเทยฺย ยา สา ตุมฺเหหิ ‘‘ตสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตี’’ติ ปาฬิ อาภตา, น สา สตฺตมีปโยคา. ‘‘ตสฺสา’’ติ ¶ หิ อิทํ ฉฏฺิยนฺตปทํ ‘‘ตสฺสามกฺกฏิยาองฺคชาเต เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตี’’ติ อตฺถสมฺภวโตติ? ตนฺน, อฏฺกถายํ ‘‘ตสฺสาติ ภุมฺมวจน’’นฺติ วุตฺตตฺตา. กิฺจ ภิยฺโย – อฏฺกถายํเยว ‘‘ตสฺสา จ สิกฺขาย สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สิกฺขติ, ตสฺมิฺจ สิกฺขาปเท อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘ตสฺสา’’ติ ภุมฺมวจนํ นิทฺเทโส กโตติ. นนุ จ โภ ตตฺถาปิ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปลฺลาสวเสน ภุมฺมตฺเถ สามิวจนนฺติ? ‘‘อติวิย ตฺวํ วิภตฺติวิปลฺลาสนเย กุสโลสิ, วิภตฺติวิปลฺลาสิโก นามา’’ติ ภวํ วตฺตพฺโพ. โย ตฺวํ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ วุตฺตปาฬิมฺปิ อุลฺลงฺฆสิ, อฏฺกถาวจนมฺปิ อุลฺลงฺฆสิ, อปรมฺปิ เต นิทฺเทสปาฬึ อาหริสฺสาม. สเจ ตฺวํ ปณฺฑิตชาติโก, สฺตฺตึ คมิสฺสสิ. สเจ อปณฺฑิตชาติโก, อตฺตโน คาหํ อมฺุจนฺโตเยว สฺตฺตึ น คมิสฺสติ, สาสเน จิตฺตึ กตฺวา สุโณหีติ. ‘‘ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตู’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ นิทฺทิสนฺเตน ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน สตฺถุกปฺเปน อคฺคสาวเกน ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ‘‘อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม’’ติ เอวํ ‘‘อิมิสฺสา’’ติ ปทํ ภุมฺมวจนวเสน วุตฺตํ. ตฺหิ ‘‘อิธา’’ติ ปทสฺส อตฺถวาจกตฺตา สตฺตมิยา รูปนฺติ วิฺายติ. อิติ ‘‘อิมิสฺสา’’ติ สตฺตมิยา รูเป ทิฏฺเเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ สตฺตมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฏฺานิเยว นาม.
อปรมฺปิ เต สพฺพโลกานุกมฺปเกน สพฺพฺุนา อาหจฺจภาสิตํ ปาฬึ อาหริสฺสาม, จิตฺตึ กตฺวา สุโณหิ, ‘‘อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ¶ อปุพฺพํ อจริมํ ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘เอกิสฺสา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา รูปํ. เอวํ ‘‘เอกิสฺสา’’ติ สตฺตมิยา รูเป ทิฏฺเเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ สตฺตมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฏฺานิเยว นาม. น หิ สพฺพถาปิ โวหารา สรูปโต ปาฬิอาทีสุ ทิสฺสนฺติ, เอกจฺเจ ทิสฺสนฺติ, เอกจฺเจ น ทิสฺสนฺติเยว. อตฺริทํ วุจฺจติ –
‘‘ตสฺสา’’อิจฺจาทโย สทฺทา, ‘‘ตาย’’อิจฺจาทโย วิย;
เยฺยา ปฺจสุ าเนสุ, ตติยาทีสุ ธีมตา.
ติณฺณนฺนํ ปน นาทีนํ, โหติ สพฺยปเทสโต;
‘‘ตสฺสา กสฺสา’’ติอาทีนิ, ภวนฺติ ตติยาทิสุ.
อตฺร ปนายํ ปาฬินยวิภาวนา อฏฺกถานยวิภาวนา จ – ตสฺสา กฺาย สทฺธึ คจฺฉติ, ตสฺสา กฺาย กตํ, ตสฺสา กฺาย เทติ, ตสฺสา กฺาย อเปติ, ตสฺสา กฺาย อยํ กฺา หีนา, ตสฺสา กฺาย อยํ กฺา อธิกา, ตสฺสา กฺาย สนฺตกํ, ตสฺสา กฺาย ปติฏฺิตนฺติ. ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ จิตฺตึ กตฺวา ปริยาปุณิตพฺพา สาสนสฺส จิรฏฺิตตฺถํ. เอวํ สพฺพถาปิ ปาฬิอฏฺกถานยานุสาเรน อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา าตพฺพา.
เอวํ ปน ตฺวา วิฺุชาตินา ‘‘ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาวิเสเสน ลิงฺคนานตฺตํ โหตี’’ติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ. โคสทฺโท หิ ‘‘ปุริโส มาตุคาโม โอโรโธ อาโป สตฺถา’’ติอาทโย วิย น นิโยคา วิสทาการโวหาโร, นาปิ ‘‘กฺา รตฺติ อิตฺถี’’ติอาทโย วิย นิโยคา อวิสทาการโวหาโร. ตถา หิ อยํ ปุลฺลิงฺคภาเว ธาตุสทฺโท วิย วิสทาการโวหาโร, อิตฺถิลิงฺคภาเว อวิสทาการโวหาโร ¶ . อิติ อิมสฺส อตฺถสฺส โสตูนํ าปเนน ปรมสณฺหสุขุมาณปฺปฏิลาภตฺตํ ‘‘โค, คาวี คาโว. คาวึ, คโว’’ติอาทินา โอการนฺตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อาเวณิกา นามิกปทมาลา วุตฺตา. เอตฺถ ปน ‘‘คาวิ’’นฺติ เอกกฺขตฺตุมาคตํ, ‘‘โค โคหี’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘คาโว คาวี คาว’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ, ‘‘คาวิยา’’ติ ปฺจกฺขตฺตุํ, เอวเมตฺถ ปฺจกฺขตฺตุํ อาคตปทานํ วเสน อวิสทากาโร ทิสฺสตีติ อิทํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ คเหตพฺพํ. อิมฺหิ นยํ มฺุจิตฺวา นตฺถิ อฺโ นโย เยน โคสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สิยา. ตสฺมา อิทเมว อมฺหากํ มตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ. ปุมิตฺถิลิงฺคสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาย นิพฺพิเสสตํ วทนฺตานํ ปน อาจริยานํ มตํ ปุลฺลิงฺเค วตฺตมาเนน โคสทฺเทนิ’ตฺถิลิงฺเค วตฺตมานสฺส โคสทฺทสฺส รูปมาลาย สทิสตฺเต สติ มาตุคามสทฺทสฺส นามิกปทมาลาโย สมํ โยเชตฺวา ปุมิตฺถิลิงฺคภาวปริกปฺปนํ วิย โหตีติ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ.
เอตฺถ ปน กิฺจิ ลิงฺคสํสนฺทนํ กถยาม – เหฏฺา นิทฺทิฏฺสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ ‘‘คาวุํ คาวํ คาเวนา’’ติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘โค โคหี’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘คาโว คโว คว’’นฺติ อิมานิ ปน ‘‘สตฺถา ราชา’’ติอาทีนิ วิย ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ วา ปเนตฺถ ปฺจกฺขตฺตุํ วา อาคตปทานิ น สนฺติ. ตทภาวโต วิสทากาโร ทิสฺสติ. ปุริสสทฺทสฺส นามิกปทมาลายมฺปิ ‘‘ปุริโส ปุริส’’นฺติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘ปุริเส’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘ปุริสา’’ติ ติกฺขตฺตุํ. เอวํ วิสทากาโร ทิสฺสติ. อาการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ปน ‘‘กฺ’’นฺติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘กฺาหี’’ติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘กฺาโย’’ติอาทีนิ ติกฺขตฺตุํ, ‘‘กฺา’’ติ อิทํ จตุกฺขตฺตุํ, ‘‘กฺายา’’ติ อิทํ ปน ปฺจกฺขตฺตุํ. เอวํ อวิสทากาโร ทิสฺสติ. อาการนฺตปุลฺลิงฺคสฺสตุ ‘‘สตฺถรี’’ติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘สตฺถู’’ติอาทีนิ ¶ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘สตฺถา’’ติอาทีนิ ติกฺขตฺตุํ, เอวํ วิสทากาโร ทิสฺสติ. อิมินา นเยน สพฺพาสุปิ ปุมิตฺถิลิงฺคปทมาลาสุ วิสทากาโร จ อวิสทากาโร จ เวทิตพฺโพ. นปุํสกลิงฺคสฺส ปน นามิกปทมาลายํ ‘‘จิตฺเตนา’’ติอาทีนิ เอกกฺขตฺตุมาคตานิ, ‘‘จิตฺต’’นฺติอาทีนิ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ‘‘จิตฺตานี’’ติ อิทํ ติกฺขตฺตุํ อาคตํ. อฏฺิ อายุสทฺทาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ อุภยมุตฺตากาโร ทิสฺสติ. กิฺจาเปตฺถ จตุกฺขตฺตุํ ปฺจกฺขตฺตุํ วา อาคตปทานํ อภาวโต วิสทากาโร อุปลพฺภมาโน วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ยสฺมา ‘‘จิตฺตํ อฏฺิ อายู’’ติอาทีนิ นปุํสกานิ ‘‘คจฺฉํ อคฺคิ ภิกฺขู’’ติอาทีนํ ปุลฺลิงฺคานํ นเยน อปฺปวตฺตนโต วิสทาการฺจ, ‘‘รตฺติ ยาคู’’ติอาทีนํ อิตฺถิลิงฺคานํ นเยน อปฺปวตฺตนโต อวิสทาการฺจ อุภยมนุปคมฺม วิเสสโต ‘‘จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺตา. จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต’’ติอาทินา สนิการาย รูปมาลาย รูปวนฺตานิ ภวนฺติ, ตสฺมา เตสมากาโร อุภยมุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
ติวิโธปายํ อากาโร สกฺกฏภาสาสุ น ลพฺภติ. เตเนส สพฺเพสุปิ พฺยากรณสตฺเถสุ น วุตฺโต. สพฺพสตฺตานํ ปน มูลภาสาภูตาย ชิเนริตาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ลพฺภติ. ตถา หิ อยํ นิรุตฺติมฺชูสายํ วุตฺโต –
กึ ปเนตํ ลิงฺคํ นาม? เกจิ ตาว วทนฺติ –
‘‘ถนเกสวตี อิตฺถี, มสฺสุวา ปุริโส สิยา. อุภินฺนมนฺตรํ เอตํ, อิตโร’ภยมุตฺตโก’ติ
วุตฺตตฺตา วิสิฏฺา ถนเกสาทโย ลิงฺค’’นฺติ, เอตํ น สพฺพตฺถ, คงฺคาสาลารุกฺขาทีนํ ถนาทินา สมฺพนฺธาภาวโต.
อปเร ¶ วทนฺติ – ‘‘น ลิงฺคํ นาม ปรมตฺถโต กิฺจิ อตฺถิ, โลกสงฺเกตรูฬฺโห ปน โวหาโร ลิงฺคํ นามา’’ติ. อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺานํ. สพฺพลิงฺคิโกปิ สทฺโท โหติ ตฏํ ตฏี ตโฏติ. ยทิ จ ปรมตฺถโต ลิงฺคํ นาม สิยา, กถํ อฺมฺวิรุทฺธานํ เตสํ เอกตฺถ สมาเวโส ภวติ, ตสฺมา ยสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคนฺติ เวทิตพฺพนฺติ.
เอตฺถ ปน นามิกปทมาลาสงฺขาตปพนฺธวเสเนว อวิสทาการโวหาราทิตา คเหตพฺพา, น เอเกกปทวเสน. ตถา หิ ‘‘กฺา ปุริโส จิตฺต’’นฺติ จ, ‘‘กฺาโย ปุริสา จิตฺตานี’’ติ จ เอวมาทิกสฺส เอเกกปทสฺส อวิสทาการโวหาราทิตา น ทิสฺสติ. ยสฺมา ปน ปพนฺธวเสน วิสทาการโวหาราทิภาเว สิทฺเธเยว สมุทายาวยวตฺตา เอเกกปทสฺสปิ อวิสทาการโวหาราทิตา สิชฺฌเตว.
เกจิ ปน นามิกปทมาลาสงฺขาตํ ปพนฺธํ อปรามสิตฺวา เอเกกปทวเสเนว อวิสทาการโวหาราทิกํ อิจฺฉนฺติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ เอเกกปทสฺเสว อวิสทาการโวหาราทิตา สิยา, เอวํ สนฺเต ‘กฺา ปุริสา สตฺถา คุณวา ราชา’ติอาทีนํ ปทานํ อาการสุติวเสน, ‘ปุริโส สตฺถาโร กฺาโย’ติอาทีนํ ปน โอการสุติวเสน, ‘จิตฺตํ ปุริสํ กฺ’นฺติอาทีนํ อนุสารสุติวเสน อฺมฺํ สมานสุติสมฺภวา กถํ อวิสทาการโวหาราทิตา สิยา’’ติ? กิฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘สิยา เอว, นานตฺตํ ปน เตสํ ทุปฺปฏิเวธ’’นฺติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘มา ตุมฺเห เอวมวจุตฺถ, ทุชฺชานตรมฺปิ นิพฺพานํ กถนสมตฺถํ ปุคฺคลํ นิสฺสาย ชานนฺติ, ตสฺมา สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา วเทถา’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา ¶ ตโต อุตฺตริ เต ปฺหํ ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘โพธิสทฺโท อายุสทฺโท จ กตรลิงฺโค’’ติ. เต ชานนฺตา เอวํ วกฺขนฺติ ‘‘โพธิสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว ปุลฺลิงฺโค จ, อายุสทฺโท จ ปน นปุํสกลิงฺโค จ ปุลฺลิงฺโค จาติ ทฺวิลิงฺคา เอเต สทฺทา’’ติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ โพธิสทฺโท จ อายุสทฺโท จ ทฺวิลิงฺคา เอเต สทฺทา, เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนํ โพธิสทฺทานํ เอกปทภาเวน ววตฺถิตานํ อจฺจนฺตสมานสุติกานํ กถํ อวิสทาการโวหารตา จ วิสทาการโวหารตา จ สิยา, กถฺจ ปน ทฺวินฺนํ อายุสทฺทานํ เอกปทภาเวน ววตฺถิตานํ อจฺจนฺตสมานสุติกานํ อุภยมุตฺตาการโวหารตา จ วิสทาการโวหารตา จ สิยา’’ติ? เอวํ วุตฺตา เต อทฺธา กิฺจิ อุตฺตริ อปสฺสนฺตา นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน สทฺทสตฺถโต นยํ คเหตฺวา วทนฺติ –
‘‘เอเส’สา เอต’มิติ จ,
ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;
‘ถีปุมนปุํสกานี’ติ,
วุจฺจนฺเต ตานิ นามานี’’ติ.
เตสํ กิร อยมธิปฺปาโย – ‘‘เอโส ปุริโส, เอโส มาตุคาโม, เอโส ราชา, เอสา อิตฺถี, เอสา ลตา, เอตํ นปุํสกํ, เอตํ จิตฺต’’นฺติ เอวํ ปุริสาทีสุ เยสุ อตฺเถสุ โลกสฺส ‘‘เอโส เอสา เอต’’นฺติ จ ปสิทฺธิ โหติ, เตสุ อตฺเถสุ ตานิ นามานิ ‘‘ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํทฺวาเรน อฺานิปีติ. เอวํ วทนฺเตหิ เตหิ ‘‘อิมินา นาม อากาเรน ‘เอโส เอสา เอต’นฺติ นามานิ อฺานิ จ ปุลฺลิงฺคาทินามํ ลภนฺตี’’ติ อยํ วิเสโส น ทสฺสิโต, สทฺธมฺมนยฺูหิ ปน เนรุตฺติเกหิ ทสฺสิโต ‘‘ยสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทินา.
เกจิ ¶ ปน ‘‘อวิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทีนิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ยทิ หิ อวิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต มาตุคามกลตฺตกนฺตกณฺฏกคุมฺพาทโยปิ โวหารา อิตฺถิลิงฺคานิ สิยุํ อวิสทาการตฺตา ตทตฺถานํ. ยทิ ปน วิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต ‘‘เทวตา สทฺธา าณ’’มิจฺจาทโยปิ โวหารา ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ วิสทาการตฺตา ตทตฺถานํ. อถ วา ยทิ อวิสทาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, วิสทาการานํ ปนตฺถานํ วาจโก โวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต เอกสฺเสวตฺถสฺส เอกกฺขเณ ทฺวีหิ ลิงฺเคหิ น วตฺตพฺพตา สิยา –
‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกามาสิ เทวเต;
กโรมิ เต ตํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมา’’ติ.
ยทิ จ อุภยมุตฺตาการานํ อตฺถานํ วาจโก โวหาโร นปุํสกลิงฺคํ, เอวํ สนฺเต อุภยมุตฺตาการานํ อตฺถานํ ติณรุกฺขาทีสุ ‘‘อิทํ นามา’’ติ นิยมาภาวโต ลิงฺควจนํ วิรุทฺธํ สิยา. อปิจ ‘‘ปฺารตนํ. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ สาวกยุค’’นฺติ จ อาทินา นปุํสกลิงฺควจเนน ตทตฺถานมฺปิ อุภยมุตฺตาการตา วุตฺตา สิยา. อปิจ เอกมฺปิ ตีรํ ‘‘ตฏํ ตฏี ตโฏ’’ติ ตีหิ ลิงฺเคหิ น วตฺตพฺพํ สิยา. เอกมฺปิ จ าณํ ‘‘ปฺาณํ ปฺา ปชานนา อโมโห’’ติอาทินา ตีหิ ลิงฺเคหิ น วตฺตพฺพํ สิยา, ตสฺมา ตํ นยํ อคฺคเหตฺวา ยถาวุตฺโตเยว นโย คเหตพฺโพ.
โลกสฺมิฺหิ อิตฺถีนํ เหฏฺิมกาโย วิสโท โหติ, อุปริมกาโย อวิสโท, อุรมํสํ อวิสทํ, คมนาทีนิปิ อวิสทานิ ¶ . อิตฺถิโย หิ คจฺฉมานา อวิสทํ คจฺฉนฺติ, ติฏฺมานา นิปชฺชมานา นิสีทมานา ขาทมานา ภฺุชมานา อวิสทํ ภฺุชนฺติ. ปุริสมฺปิ หิ อวิสทํ ทิสฺวา ‘‘มาตุคาโม วิย คจฺฉติ ติฏฺติ นิปชฺชติ นิสีทติ ขาทติ ภฺุชตี’’ติ วทนฺติ. อิติ ยถา อิตฺถิโย เยภุยฺเยน อวิสทาการา, ตถา ยสฺส กสฺสจิ สวิฺาณกสฺส วา อวิฺาณกสฺส วา อตฺถสฺส เย โวหารา เยภุยฺเยน อวิสทาการา, เตเยว อิตฺถิลิงฺคานิ นาม ภวนฺติ. ตํ ยถา? ‘‘กฺา เทวตา ธีตลิกา ทุพฺพา สทฺธา รตฺติ อิตฺถี ยาคุ วธู’’ อิจฺเจวมาทีนิ. ปุริสานํ ปน เหฏฺิมกาโย อวิสโท โหติ, อุปริมกาโย วิสโท, อุรมํสํ วิสทํ, คมนาทีนิปิ วิสทานิ โหนฺติ. ปุริสา หิ คจฺฉมานา วิสทํ คจฺฉนฺติ, ติฏฺมานา นิปชฺชมานา นิสีทมานา ขาทมานา ภฺุชมานา วิสทํ ภฺุชนฺติ. อิตฺถิมฺปิ หิ คมนาทีนิ วิสทานิ กุรุมานํ ทิสฺวา ‘‘ปุริโส วิย คจฺฉตี’’ติอาทีนิ วทนฺติ. อิติ ยถา ปุริสา เยภุยฺเยน วิสทาการา, ตถา ยสฺส กสฺสจิ สวิฺาณกสฺส วา อวิฺาณกสฺส วา อตฺถสฺส เย โวหารา เยภุยฺเยน วิสทาการา, เตเยว ปุลฺลิงฺคานิ นาม ภวนฺติ. ตํ ยถา? ‘‘ปุริโส มาตุคาโม โอโรโธ อาโป รุกฺโข โมโห สตฺถา’’ อิจฺเจวมาทีนิ. ยถา จ ปน นปุํสกา อุภยมุตฺตาการา, ตถา ยสฺส กสฺสจิ สวิฺาณกสฺส วา อวิฺาณกสฺส วา อตฺถสฺส เย โวหารา อุภยมุตฺตาการา, เตเยว นปุํสกลิงฺคานิ นาม ภวนฺติ. ตํ ยถา? ‘‘จิตฺตํ รูปํ อิตฺถาคารํ กลตฺตํ นาฏกํ รตนํ าณํ อฏฺิ อายุ’’อิจฺเจวมาทีนิ. อิจฺเจวํ นามิกานํ สพฺเพสมฺปิ โวหารานํ –
วิสทาวิสทาการา, อากาโร’ภยมุตฺตโก;
ลิงฺคสฺส ลกฺขณํ เอตํ, เยฺยํ สฺยาทิปฺปพนฺธโต.
อิทํ ¶ านํ ทุพฺพินิวิชฺฌํ มหาวนคหนํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา ทสฺสิตํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํ. อิติ สพฺเพสํ นามิกปทานํ ปพนฺธนิสฺสิเตน อวิสทาการโวหาราทิภาเวน อิตฺถิลิงฺคาทิภาวสฺส สมฺภวโต ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ ปพนฺธนิสฺสิเตน อวิสทาการโวหาราทิภาเวน ยถาสกํ อิตฺถิลิงฺคาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
สวินิจฺฉโยยํ โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
โอการนฺตตาปกติกํ โอการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
เอวํ สพฺพถาปิ อาการนฺต อิวณฺณนฺต อุวณฺณนฺโตการนฺตวเสน ฉพฺพิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ นิรวเสสโต คหิตานิ ภวนฺติ. เอเตสุ ปน เกสฺจิ อาการนฺตานํ อีการนฺตานฺจ กตฺถจิ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส เอการาเทสวเสน โย ปเภโท ทิสฺสติ, โส อิทานิ วุจฺจติ. ตถา หิ –
‘‘น ตฺวํ ราธ วิชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต;
อพฺยยตํ วิลปสิ, วิรตฺเต โกสิยายเน’’ติ
อิมสฺมึ ราธชาตเก ‘‘วิรตฺตา’’ติ อาการนฺตวเสน วตฺตพฺเพ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอการาเทสวเสน ‘‘วิรตฺเต’’ติ วุตฺตํ. ตถา ‘‘โกสิยายนี’’ติ อีการนฺตวเสน วตฺตพฺเพ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอการาเทสวเสน ‘‘โกสิยายเน’’ติ วุตฺตํ. เตน อฏฺกถาจริโย ‘‘วิรตฺเต โกสิยายเนติ มาตา โน โกสิยายนี พฺราหฺมณี วิรตฺตา อมฺหากํ ปิตริ นิปฺเปมา ชาตา’’ติ อตฺถํ สํวณฺเณสิ. นนุ จ โภ ปาฬิยํ ‘‘วิรตฺเต’’ติ, ‘‘โกสิยายเน’’ติ จ ปจฺจตฺตวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘เอการนฺตมฺปิ อิตฺถิลิงฺคํ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ อาการีการนฺโตคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํ. อาเทสวเสน ¶ หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺคานํ ยถาวุตฺตา ฉพฺพิธตาเยว คเหตพฺพา.
อิจฺเจวํ อิตฺถิลิงฺคานํ, ปกิณฺณนยสาลินี;
ปทมาลา วิภตฺตา เม, สาสนตฺถํ สยมฺภุโน.
สทฺทนีติสูริโยยํ,
อเนกสุวินิจฺฉยรสฺมิกลาโป;
สํสยนฺธการนุโท,
กสฺส มติปทุมํ น วิกาเส.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
อิตฺถิลิงฺคานํ นามิกปทมาลาวิภาโค
อฏฺโม ปริจฺเฉโท.