📜
๙. นปุํสกลิงฺคนามิกปทมาลา
อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ‘‘ภูตํ’’อิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –
จิตฺตํ, จิตฺตานิ. จิตฺตํ, จิตฺตานิ. จิตฺเตน, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิ. จิตฺตสฺส, จิตฺตานํ. จิตฺตา, จิตฺตสฺมา, จิตฺตมฺหา, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิ. จิตฺตสฺส, จิตฺตานํ. จิตฺเต, จิตฺตสฺมึ, จิตฺตมฺหิ, จิตฺเตสุ. โภ จิตฺต, โภ จิตฺตา, ภวนฺโต จิตฺตานิ. ยมกมหาเถรมตํ.
เอตฺถ กิฺจาปิ ‘‘จิตฺตา’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ ‘‘จิตฺเต’’ติ อุปโยคพหุวจนฺจ อนาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ อฺเสมฺปิ ตาทิสานํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกรูปานํ ทสฺสนโต วิภงฺคปาฬิยฺจ ‘‘ฉ จิตฺตา อพฺยากตา’’ติอาทิทสฺสนโต คเหตพฺพเมว ¶ , ตสฺมา ‘‘จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺตา. จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต’’ติ กโม เวทิตพฺโพ. นิคฺคหีตนฺตานฺหิ นปุํสกลิงฺคานํ กตฺถจิ โอการนฺตปุลฺลิงฺคานํ วิย ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ ภวนฺติ. ตานิ จ ปุลฺลิงฺเคน วา สลิงฺเคน วา อลิงฺเคน วา สทฺธึ สมานาธิกรณานิ หุตฺวา เกวลานิ วา ปาวจเน สฺจรนฺติ. อตฺร ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา. สพฺเพ มาลา อุเปนฺติมํ. ยสฺส เอเต ธนา อตฺถิ. จตฺตาโร มหาภูตา. ตีณินฺทฺริยา. ทฺเว อินฺทฺริยา. ทสินฺทฺริยา. ทฺเว มหาภูเต นิสฺสาย ทฺเว มหาภูตา, ปฺจ วิฺาณา, จตุโร องฺเค อธิฏฺาย, เสมิ วมฺมิกมตฺถเก, รูปา สทฺทา รสา คนฺธา. รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ เอวมาทโย อเนกสตา ปาฬิปฺปเทสา ทฏฺพฺพา.
เอตฺถ ปน ‘‘สติปฏฺานา’’ติอาทีนิ ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ น คเหตพฺพานิ สติปฏฺานสทฺทาทีนํ ปเมกวจนฏฺาเน โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ิตภาวสฺส อทสฺสนโต. ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปน ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ คเหตพฺพานิ นิโยคา นิคฺคหีตนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สติปฏฺานสทฺทาทีหิ สทฺธึ เตสํ สมานาธิกรณภาวสฺส ทสฺสนโตติ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ – นนุ ‘‘สติปฏฺาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิปฺปโยคทสฺสนโต สติปฏฺานสทฺทาทีนํ ¶ โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาโว ลพฺภติ. เอวํ สนฺเต กสฺมา ตุมฺเหหิ ‘‘สติปฏฺานสทฺทาทีนํ ปเมกวจนฏฺาเน โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ิตภาวสฺส อทสฺสนโต’’ติ วุตฺตํ, กสฺมา จ เอกนฺตโต สติปฏฺานสทฺทาทีนํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคตา อนุมตา, นนุ ‘‘สติปฏฺาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิทสฺสนโต ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทีสุปิ ‘‘สติปฏฺานสทฺทาทโย ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพาติ? น วตฺตพฺพา, กสฺมาติ เจ? ‘‘สติปฏฺาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุปิ สติปฏฺานจิตฺตสทฺทาทีนํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน อนิจฺฉิตพฺพโต. ตตฺถ หิ ปุลฺลิงฺเคน ธมฺมสทฺเทน โยเชตุํ ธมฺมิสฺสโร ภควา ธมฺมาเปกฺขํ กตฺวา ‘‘สติปฏฺาโน, จิตฺโต, จิตฺตา’’ติ จ อภาสิ. เกวลา หิ สติปฏฺาน จิตฺตสทฺทาทโย โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน กตฺถจิปิ โยชิตา น สนฺติ, นิคฺคหีตนฺตนปุํสกภาเวน ปน โยชิตา สนฺติ.
ตถา หิ ‘‘จิตฺโต คหปตี’’ติ เอตฺถาปิ ปุลฺลิงฺคคหปติสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา วิฺาเณ ปวตฺตํ จิตฺตนามํ ปณฺณตฺติวเสน ปุคฺคเล อาโรเปตฺวา ปุคฺคลวาจกํ กตฺวา ‘‘จิตฺโต’’ติ วุตฺตํ. ยทิ ปน วิฺาณสงฺขาตํ จิตฺตมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘จิตฺต’’มิจฺเจว วุจฺเจยฺย. ตสฺมา ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ ลิงฺควิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพ สาเปกฺขตฺตา จิตฺตสทฺทาทีนํ. ยถา จ เอตฺถ, เอวํ ‘‘สติปฏฺาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุปิ ลิงฺควิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพ. ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทีสุ ปน สติปฏฺานสทฺทาทีนํ อเปกฺขิตพฺพานิ ปทานิ น สนฺติ, เยหิ เต ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปทานิ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘จตฺตาริ, สพฺพานิ, เอตานี’’ติ นปุํสกลิงฺควเสน คเหตฺวา ‘‘สติปฏฺานา ¶ , สมฺมปฺปธานา’’ติอาทีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพานิ. อีทิเสสุ าเนสุ เกจิ อฏฺกถาจริยา นิการโลปํ อิจฺฉนฺติ ‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช, นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย. อทสฺสนฺหิ โลโป, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ สติปฏฺานานิ, จตฺตาริ สมฺมปฺปธานานิ, สพฺพานิ มาลานี’ติอาทิกา โยชนา กาตพฺพา.
เกจิ ปน ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เอตฺถ มาลาสทฺทํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ มฺิตฺวา ปุลฺลิงฺคภูตํ สพฺเพสทฺทํ อิตฺถิลิงฺควเสน ปริวตฺเตตฺวา ‘‘สพฺพา มาลา’’ติ อตฺถํ กเถนฺติ. ตํ กิฺจาปิ ยุตฺตตรํ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ น คเหตพฺพํ. น หิ โส ภควา ลิงฺคํ นฺาสิ, น จ ‘‘สพฺพา มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ ทฺเว ปทานิ อิตฺถิลิงฺคานิ กตฺวา วตฺตุํ น สกฺขิ. โย เอวํ วิสทิสลิงฺคานิ ปทานิ อุจฺจาเรสิ. ชานนฺโตเยว ปน ภควา วตฺตุํ สกฺโกนฺโตเยว จ ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ วิสทิสลิงฺคานิ ปทานิ อุจฺจาเรสิ, ตสฺมา ปุลฺลิงฺคภูตํ สพฺเพสทฺทํ ‘‘สพฺพานี’’ติ นปุํสกลิงฺควเสน ปริวตฺเตตฺวา วิภงฺคปาฬิยํ ‘‘ตีณินฺทฺริยา’’ติ ปทํ วิย ลุตฺตนิกาเรน นปุํสกลิงฺเคน มาลาสทฺเทน โยเชตฺวา ‘‘สพฺพานิ มาลานี’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ กตฺถจิ ‘‘ยสฺส เอเต ธนา อตฺถี’’ติ เอตฺถ วิย. เอตฺถ หิ ยสฺส เอตานิ ธนานีติ อตฺโถ. อิทมฺเปตฺถ สลฺลกฺขิตพฺพํ. มาลาสทฺโท ทฺวิลิงฺโค อิตฺถินปุํสกวเสน. ติฏฺตุ ตสฺสิตฺถิลิงฺคตฺตํ สุวิฺเยฺยตฺตา, นปุํสกตฺเต ปน ตีณิ มาลานิ. ‘‘มาเลหิ จ คนฺเธหิ จ ภควโต สรีรํ ปูเชนฺตี’’ติอาทโย นปุํสกปฺปโยคานิปิ พหู สนฺทิสฺสนฺตีติ.
ยทิ ปน โภ มาลสทฺโท อิตฺถินปุํสกวเสน ทฺวิลิงฺโค, ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เอตฺถ มาลาสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวปริกปฺปเน โก โทโส อตฺถีติ? อตฺเถว อิตฺถิลิงฺคสทฺทสฺส ¶ ปุลฺลิงฺคภูเตน สพฺพนามิกปเทน สทฺธึ สมานาธิกรณภาวสฺสาภาวโต, นปุํสกลิงฺคสฺส ปน ปุลฺลิงฺคภูเตน สพฺพนามิกปเทน สทฺธึ สมานาธิกรณภาวสฺส อุปลพฺภนโต. เตเนว จ ‘‘เอเต ธนา’’ติอาทโย ปโยคา ปาวจเน พหุธา ทิฏฺา. เอตฺถาปิ ปน วเทยฺยุํ ‘‘ธนาติอาทีนิ วิปลฺลาสวเสน ปุลฺลิงฺคานิเยว ‘‘เอเต’’ติอาทีหิ สมานาธิกรณปเทหิ โยชิตตฺตา’’ติ. น, นปุํสกานิเยเวตานิ. ยทิ หิ ‘‘ธนา’’ติอาทีนิ ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ, กตฺถจิ ปจฺจตฺเตกวจนฏฺาเน ‘‘เอโส’’ติอาทีหิ โอการนฺตสมานาธิกรณปเทหิ โยชิตา โอการนฺตธนสทฺทาทโย สิยุํ. ตถารูปานํ อภาวโต ปน ‘‘ธนา อินฺทฺริยา วิฺาณา’’ติอาทโย สทฺทา นปุํสกลิงฺคานิเยว โหนฺติ. อยํ นโย ปจฺจตฺตพหุวจนฏฺาเนเยว ลพฺภติ. นปุํสกลิงฺคานิ หิ วิสทาการานิ ปุลฺลิงฺครูปานิ วิย หุตฺวา ปุลฺลิงฺเคหิปิ สทฺธึ จรนฺติ, นปุํสกา วิย ปุริสเวสธาริโน ปุริเสหีติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.
อถาปิ เต ปุพฺเพ วุตฺตวจนํ ปุน ปริวตฺเตตฺวา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ จิตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ จิตฺโต, จิตฺตํ เอติสฺสา อตฺถีติ จิตฺตา ยถา ‘‘สทฺโธ, สทฺธา’’ติ เอวํ อสฺสตฺถีติ อตฺถวเสน คเหตพฺพโต ลิงฺควิปลฺลาโส นิจฺฉิตพฺโพ, ‘‘สติปฏฺาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีนิ ปน เอวรูปสฺส อตฺถสฺส อคฺคเหตพฺพโต ‘‘สติปฏฺานํ ธมฺโม, จิตฺตํ ธมฺโม, จิตฺตานิ ธมฺมา’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาเสน ‘‘สติปฏฺาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ลิงฺควิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ? ตนฺน, ‘‘จิตฺโต คหปตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘สติปฏฺาโน ธมฺโม’’ติอาทีสุ จ จิตฺตสติปฏฺานสทฺทาทีนํ คหปติ ธมฺมาทีนํ อเปกฺขนวเสน นิจฺจํ ปุลฺลิงฺคภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา.
ตถา ¶ หิ เอกนฺตนปุํสกลิงฺโคปิ ปฺุสทฺโท อภิสงฺขาราเปกฺขนวเสน ‘‘ปฺุโ อภิสงฺขาโร’’ติ ปุลฺลิงฺโค ชาโต, ตถา เอกนฺตนปุํสกลิงฺคาปิ ปทุม มงฺคลสทฺทาทโย อฺสฺสตฺถสฺสาเปกฺขนวเสน ‘‘ปทุโม ภควา, ปทุมา เทวี, มงฺคโล ภควา, มงฺคลา อิตฺถี’’ติ จ ปุมิตฺถิลิงฺคา ชาตา. เอกนฺตปุลฺลิงฺคาปิ หตฺถิวิเสสวาจกา กาลาวก คงฺเคยฺยสทฺทาทโย กุลาเปกฺขนวเสน ‘‘กาลาวกฺจ คงฺเคยฺย’’นฺติอาทินา นปุํสกลิงฺคา ชาตา. ตทเปกฺขนวเสน หิ อฏฺกถายํ ‘‘กาลาวโก จ คงฺเคยฺโย’’ติอาทิ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติ. เอวํ ตํตทตฺถานมเปกฺขนวเสน ตํตํปกติลิงฺคํ นาเสตฺวา อปรํ ลิงฺคํ ปติฏฺาเปตฺวา นิทฺเทโส ทิสฺสติ, น จ ตานิ สพฺพานิปิ ลิงฺคานิ ตทฺธิตวเสน อฺลิงฺคานิ ชาตานิ, อถ โข คหปติธมฺมาทีนํ อเปกฺขนวเสเนว อฺลิงฺคานิ ชาตานิ, ตสฺมา ‘‘เปตานิ โภติ ปุตฺตานิ, ขาทมานา ตุวํ ปุเร. สิวิปุตฺตานิ จวฺหย. เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, วิปฺปสีทนฺติ ปณฺฑิตา’’ติอาทีสุเยว ลิงฺควิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ อนฺาเปกฺขกตฺตา วุตฺตธมฺมสทฺทาทีนํ, น ปน ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี, สติปฏฺาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ จิตฺตสทฺทาทีนํ วิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ คหปติ ธมฺมาทีนํ อเปกฺขกตฺตา เตสนฺติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ, อิทฺจ เอกจฺจานํ สมฺโมหฏฺานํ, ตสฺมา สทฺธมฺมฏฺิติยา อยํ นีติ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.
พทรติตฺถวิหารวาสี อาจริยธมฺมปาโล ปน ‘‘อปริมาณา ปทา อปริมาณา อกฺขรา อปริมาณา พฺยฺชนาติ ปาฬิปฺปเทเส ¶ ‘ปทา อกฺขรา พฺยฺชนา’ติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ อาห. เอตฺถาปิ มยํ ‘‘ปทา’’ติ อิทํ ‘‘อินฺทฺริยา รูปา’’ติอาทีนิ วิย นปุํสกลิงฺคเมวาติ วทาม โอการนฺตวเสน ปเมกวจนนฺตภาวาภาวโต, อิตรทฺวยํ ปน นปุํสกลิงฺคนฺติปิ ปุลฺลิงฺคนฺติปิ คเหตพฺพํ นิคฺคหีตนฺโตการนฺตวเสน ปเมกวจนนฺตภาวสฺสูปลพฺภนโต. ตถา หิ ‘‘ปุตฺตานิ ลตานิ ปพฺพตานิ ธมฺมานี’’ติอาทีนํเยว ลิงฺควิปลฺลาสานิ อิจฺฉิตพฺพานิ นิคฺคหีตนฺตวเสน ปเมกวจนนฺตตาย อนุปลทฺธิโต, เตสฺโจการนฺตาการนฺตวเสน ปเมกวจนนฺตตาทสฺสนโต. ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรี’’ติ อิทํ ปน อฺปทตฺถวเสน นปุํสกํ ชาตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ภูตํ, ภูตานิ, ภูตา. ภูตํ, ภูตานิ, ภูเต. ภูเตน, ภูเตหิ, ภูเตภิ. ภูตสฺส, ภูตานํ. ภูตา, ภูตสฺมา, ภูตมฺหา, ภูเตหิ, ภูเตภิ. ภูตสฺส, ภูตานํ. ภูเต, ภูตสฺมึ, ภูตมฺหิ, ภูเตสุ. โภ ภูต, ภวนฺโต ภูตานิ, ภวนฺโต ภูตา. เอวํ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา ภวติ.
อิมินา นเยน ‘‘มหาภูตํ ภวิตฺตํ ภูนํ ภวน’’มิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ นิคฺคหีตนฺตปทานํ อฺเสฺจ ‘‘วตฺต’’มิจฺจาทีนํ นิคฺคหีตนฺตปทานํ นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา.
วตฺตํ รูปํ โสตํ ฆานํ, ทุกฺขํ ปุปฺผํ ฌานํ าณํ;
ทานํ สีลํ ปฺุํ ปาปํ, วชฺชํ สจฺจํ ยานํ ฉตฺตํ.
สกฏํ กนกํ ตครํ นครํ, ตรณํ จรณํ ธรณํ มรณํ;
นยนํ วทนํ กรณํ ลวนํ, วสนํ ปวนํ ภวนํ คคนํ.
อมตํ ปุฬินํ มาลํ, อาสนํ สวนํ มุขํ;
ปทุมํ อุปฺปลํ วสฺสํ, โลจนํ สาธนํ สุขํ.
ตาณํ ¶ มูลํ ธนํ กูลํ, มงฺคลํ นฬินํ ผลํ;
หิรฺํ อมฺพุชํ ธฺํ, ชาลํ ลิงฺคํ ปทํ ชลํ.
องฺคํ ปณฺณํ สุสานํ สํ, อาวุธํ หทยํ วนํ;
โสปานํ จีวรํ ปาณํ, อลาตํ อินฺทฺริยํ กุลํ.
โลหํ กณํ พลํ ปีํ, อณฺฑํ อารมฺมณํ ปุรํ;
อรฺํ ตีรมสฺสตฺถ-มิจฺจาทีนิ สมุทฺธเร.
อิมานิ จิตฺตสทฺเทน สพฺพถาปิ สทิสานิ, อิมานิ ปน วิสทิสานิ. เสยฺยถิทํ –
‘‘จมฺมํ เวสฺม’’นฺติอาทีนิ, เอกธาเยว ภิชฺชเร;
‘‘กมฺมํ ถามํ คุณว’’นฺติ-อาทีนิ ตุ อเนกธา.
กถํ?
จมฺเม, จมฺมสฺมึ, จมฺมมฺหิ, จมฺมนิ, เวสฺเม, เวสฺมสฺมึ, เวสฺมมฺหิ, เวสฺมนิ, ฆมฺเม, ฆมฺมสฺมึ, ฆมฺมมฺหิ, ฆมฺมนิ. เอวํ อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
กมฺมํ, กมฺมานิ, กมฺมา. กมฺมํ, กมฺมานิ, กมฺเม. กมฺเมน, กมฺมุนา, กมฺมนา, กมฺเมหิ, กมฺเมภิ. กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมานํ. กมฺมสฺมา, กมฺมมฺหา, กมฺมุนา, กมฺเมหิ, กมฺเมภิ. กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมานํ. กมฺเม, กมฺมสฺมึ, กมฺมมฺหิ, กมฺมนิ, กมฺเมสุ. โภ กมฺม, ภวนฺโต กมฺมานิ, ภวนฺโต กมฺมา.
ถามสทฺทสฺส ปน ตติเยกวจนฏฺานาทีสุ ‘‘ถาเมน, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน’’ติ จ, ‘‘ถามา, ถามสฺมา, ถามมฺหา, ถามุนา’’ติ จ โยเชตพฺพํ.
วนฺตุ มนฺตุ อิมนฺตุปจฺจยวตํ ปน นิคฺคหีตนฺตสทฺทานํ ‘‘คุณวํ จิตฺตํ, รุจิมํ ปุปฺผํ, ปาปิมํ กุลํ’’ อิจฺจาทิปโยควเสน –
คุณวํ ¶ , คุณวนฺตานิ, คุณวนฺตา, คุณวนฺติ. คุณวนฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺเต คุณวนฺติ. คุณวตา, คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ. คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํ. คุณวตา, คุณวนฺตา, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ. คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํ. คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺเตสุ. โภ คุณว, ภวนฺโต คุณวนฺตานิ, คุณวนฺติ.
เอวํ ‘‘รุจิมํ, รุจิมนฺตานิ, รุจิม’’นฺติอิจฺจาทินา, ‘‘ปาปิมํ, ปาปิมนฺตานิ, ปาปิม’’นฺติ อิจฺจาทินา จ โยเชตพฺพํ. อปิเจตฺถ ‘‘คุณวํ พลวํ ยสวํ สติมํ คติมํ’’อิจฺจาทินา ปโยคา วิตฺถาเรตพฺพา.
กโรนฺตสทฺทสฺส ‘‘กโรนฺตํ จิตฺตํ, กโรนฺตํ กุล’’นฺติ ปโยควเสน –
กโรนฺตํ, กโรนฺตานิ, กโรนฺตา, กโรนฺติ. กโรนฺตํ, กโรนฺตานิ, กโรนฺเต, กโรนฺติ. กโรตา, กโรนฺเตน, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิ. กโรโต, กรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํ. กโรตา, กโรนฺตา, กโรนฺตสฺมา, กโรนฺตมฺหา, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิ. กโรโต, กรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํ. กโรติ, กโรนฺเต, กโรนฺตสฺมึ, กโรนฺตมฺหิ, กโรนฺเตสุ. โภ กโรนฺต, ภวนฺโต, กโรนฺตานิ, กโรนฺตา, กโรนฺตีติ โยเชตพฺพํ.
คจฺฉนฺตสทฺทสฺส ตุ ‘‘คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ, คจฺฉนฺตํ กุล’’นฺติ ปโยควเสน –
คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺตา. คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺเต. คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ. คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ. คจฺฉตา, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺเตหิ ¶ , คจฺฉนฺเตภิ. คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ. คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหิ, คจฺฉนฺเตสุ. โภ คจฺฉํ, โภ คจฺฉนฺตา, ภวนฺโต คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺตาติ โยเชตพฺพํ.
เอวํ ‘‘จรนฺตํ ททนฺตํ ติฏฺนฺตํ จินฺตยนฺต’’นฺติอาทีสุปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.
มหนฺตสทฺทสฺส ปน โกจิ เภโท, ตถา หิ ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ เอวํ ‘‘มหา’’อิติ นปุํสกปโยคทสฺสนโต ‘‘มหนฺตํ, มหา, มหนฺตานิ, มหนฺตา. มหนฺตํ, มหนฺตานิ, มหนฺเต. มหตา’’ติ กโม เวทิตพฺโพ. สพฺพาเนตานิ จิตฺตสทฺเทน วิสทิสานิ.
สวินิจฺฉโยยํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อวณฺณุการนฺตตาปกติกํ นิคฺคหีตนฺตํ
นปุํสกลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ ตสฺสีลตฺถสฺส กตรสฺสสฺส อตฺถวิภาวิ อิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –
อฏฺิ, อฏฺี, อฏฺีนิ. อฏฺึ, อฏฺี, อฏฺีนิ. อฏฺินา, อฏฺีหิ, อฏฺีภิ. อฏฺิสฺส, อฏฺิโน, อฏฺีนํ. อฏฺินา, อฏฺีหิ, อฏฺีภิ. อฏฺิสฺส, อฏฺิโน, อฏฺีนํ. อฏฺิสฺมึ, อฏฺิมฺหิ, อฏฺีสุ. โภ อฏฺิ, ภวนฺโต อฏฺี, ภวนฺโต อฏฺีนิ. ยมกมหาเถรมตํ.
กิฺจาเปตฺถ นิสฺสกฺกวจนฏฺาเน ‘‘อฏฺิสฺมา, อฏฺิมฺหา’’ติ ปทานิ อนาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนา คเหตพฺพานิ. ยถา ปน อฏฺิสทฺทสฺส, เอวํ ‘‘สตฺถิ ทธิ วาริ อกฺขิ อจฺฉิ’’อิจฺจาทีนมฺปิ รูปานิ ภวนฺติ.
อตฺถวิภาวิ ¶ , อตฺถวิภาวี, อตฺถวิภาวีนิ. อตฺถวิภาวึ, อตฺถวิภาวี, อตฺถวิภาวีนิ. อตฺถวิภาวินา, อตฺถวิภาวีหิ, อตฺถวิภาวีภิ. อตฺถวิภาวิสฺส, อตฺถวิภาวิโน, อตฺถวิภาวีนํ. อตฺถวิภาวินา, อตฺถวิภาวิสฺมา อตฺถวิภาวิมฺหา, อตฺถวิภาวีหิ, อตฺถวิภาวีภิ. อตฺถวิภาวิสฺส, อตฺถวิภาวิโน, อตฺถวิภาวีนํ. อตฺถวิภาวิสฺมึ, อตฺถวิภาวิมฺหิ, อตฺถวิภาวีสุ. โภ อตฺถวิภาวิ, ภวนฺโต อตฺถวิภาวี, ภวนฺโต อตฺถวิภาวีนิ.
เอวํ ‘‘ธมฺมวิภาวิ, จิตฺตานุปริวตฺติ, สุขการิ’’อิจฺจาทีนิปิ. ตตฺถ อฏฺิ สตฺถิอาทีนิ ปธานลิงฺคานิ อนฺาเปกฺขกตฺตา, อตฺถวิภาวิ ธมฺมวิภาวิอาทีนิ อปฺปธานลิงฺคานิ อฺาเปกฺขกตฺตา.
สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อิวณฺณนฺตตาปกติกํ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ กตรสฺสสฺส โคตฺรภุ อิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –
อายุ, อายู, อายูนิ. อายุํ, อายู, อายูนิ. อายุนา, อายูหิ, อายูภิ. อายุสฺส, อายุโน, อายูนํ. อายุนา, อายูหิ, อายูภิ. อายุสฺส, อายุโน, อายูนํ. อายุสฺมึ, อายุมฺหิ, อายูสุ. โภ อายุ, ภวนฺโต อายู, ภวนฺโต อายูนิ. ยมกมหาเถรมตํ.
กิฺจาเปตฺถ นิสฺสกฺกวจนฏฺาเน ‘‘อายุสฺมา, อายุมฺหา’’ติ ปทานิ อนาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิ. เอตฺถ จ อายุสทฺโท ปุํนปุํสกลิงฺโค ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ปาฬิยํ อฏฺกถาสุ จ ตสฺส ทฺวิลิงฺคตา ¶ ทิสฺสติ. ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริส. อายุ จสฺสา ปริกฺขีโณ อโหสี’’ติอาทีสุ หิ อายุสทฺโท ปุลฺลิงฺโค, ตพฺพเสน ‘‘อายุ, อายู, อายโว’’ติอาทินา ภิกฺขุนเยน ยถาสมฺภวํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. ‘‘อคฺคํ อายุ จ วณฺโณ จ. กิตฺตกํ ปนสฺส อายู’’ติอาทีสุ ปน นปุํสกลิงฺโค, ตพฺพเสน ‘‘อายุ, อายู, อายูนี’’ติ โยชิตา.
โคตฺรภุ, โคตฺรภู, โคตฺรภูนิ. โคตฺรภุํ, โคตฺรภู, โคตฺรภูนิ. โคตฺรภุนา, โคตฺรภูหิ, โคตฺรภูภิ. โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโน, โคตฺรภูนํ. โคตฺรภุนา, โคตฺรภุสฺมา, โคตฺรภุมฺหา, โคตฺรภูหิ, โคตฺรภูภิ. โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโน, โคตฺรภูนํ. โคตฺรภุสฺมึ, โคตฺรภุมฺหิ, โคตฺรภูสุ. โภ โคตฺรภุ, ภวนฺโต โคตฺรภู, ภวนฺโต โคตฺรภูนิ. โภ โคตฺรภู, โภ โคตฺรภูนิ, เอวํ พหุวจนํ วา. อยมมฺหากํ มตํ, เอวํ ‘‘จิตฺตสหภุ’’อิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ อุการนฺตสทฺทานํ อฺเสมฺปิ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. ปุคฺคลวาจโก ปน อูการนฺโต โคตฺรภูสทฺโท ปุลฺลิงฺคปริยาปนฺนตฺตา สพฺพฺูนเย ปวิฏฺโ. ตตฺรฺเ สทฺทา นาม ‘‘จกฺขุ วสุ ธนุ ทารุ ติปุ มธุ สิงฺคุ หิงฺคุ จิตฺตคุ’’อิจฺจาทโย.
สวินิจฺฉโยยํ อุการนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.
อุวณฺโณการนฺตตาปกติกํ
อุการนฺตนปุํสกลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
เอวํ นิคฺคหีตนฺต อิการนฺต อุการนฺตวเสน ติวิธานิ นปุํสกลิงฺคานิ นิรวเสสโต คหิตาเนว โหนฺติ. เตสุ เกสฺจิ ¶ นิคฺคหีตนฺตานํ กฺวจิ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส พหุวจนสฺส เอการาเทสวเสน เภโท ทิสฺสติ. เสยฺยถิทํ? ‘‘สุเข ทุกฺเข. เอกูนปฺาส อาชีวกสเต เอกูนปฺาส ปริพฺพาชกสเต’’อิจฺเจวมาทิ. นนุ โภ เอวํวิธานํ รูปานํ ปาฬิยํ ทสฺสนโต ‘‘เอการนฺตมฺปิ นปุํสกลิงฺคํ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ นิคฺคหีตนฺโตคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํ. อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตํ นปุํสกลิงฺคํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา นปุํสกลิงฺคานํ ยถาวุตฺตา ติวิธตาเยว คเหตพฺพาติ.
นปุํสกานมิจฺเจวํ, ลิงฺคานํ นยสาลินี;
ปทมาลา วิภตฺตา เม, สาสนตฺถํ มเหสิโน.
ยสฺเสสา ปคุณา สทฺท-นีติเรสา สุภาวิตา;
สาสเน กุลปุตฺตานํ, สรณํ โส ปรายณํ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
นปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค
นวโม ปริจฺเฉโท.