📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สทฺทนีติปฺปกรณํ
ธาตุมาลา
๑๕. สรวคฺคปฺจกนฺติก สุทฺธสฺสรธาตุ
อิโต ¶ ปรํ ตุ สรโต, กการนฺตาทิเภทโต;
ธาตุโย ธาตุนิปฺผนฺน-รูปานิ วิวิธานิ จ.
สาฏฺกเถ ปิฏกมฺหิ, ชินปาเ ยถาพลํ;
นยํ อุปปริกฺขิตฺวา, สมาเสน กเถสฺส’หํ.
อิ คติยํ. เยสํ ธาตูนํ คติอตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ. ปวตฺติปาปุณานิปิ. ตตฺร คมนํ ทุวิธํ กายคมนํ าณคมนฺจ. เตสุ กายคมนํ นาม อิริยาปถคมนํ, าณคมนํ นาม าณุปฺปตฺติ, ตสฺมา ปโยคานุรูเปน ‘‘คจฺฉตี’’ติ ปทสฺส ‘‘ชานาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปวตฺตตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปาปุณาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, อิริยาปถคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติ, าณคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติ. ตถา หิ ‘‘สีฆํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ อิริยาปถคมนํ ‘‘คมน’’นฺติ วุจฺจติ. สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต. ‘‘คติมา’’ติอาทีสุ ¶ ปน าณคมนํ. เอวํ สพฺเพสมฺปิ คตฺยตฺถานํ ธาตูนํ ยถาปโยคํ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
ตสฺสิมานิ รูปานิ ภวนฺติ – อิติ, เอติ, อุเทติ. การิเต ‘‘อุทายตี’’ติ รูปํ ภวติ. อุฏฺาเปตีติ หิ อตฺโถ, ทุกาโร อาคโม. อุเปติ, สมุเปติ, เวติ, อเปติ, อเวติ, อนฺเวติ, สเมติ, อภิสเมติ, สมโย, อภิสมโย, อีทิ, อุทิ, เอโกทิ, ปณฺฑิโต, อิโต, อุทิโต, อุเปโต, สมุเปโต, อนฺวิโต, อเปโต, สเมโต, เอตพฺโพ, ปจฺเจตพฺโพ, ปฏิยมาโน, ปฏิจฺโจ, เอนฺโต, อธิปฺเปโต, อธิปฺปาโย, ปจฺจโย, อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ. ‘‘อิตา, อิต’’นฺติอาทินา ยถารหํ อิตฺถินปุํสกวเสนปิ. ปจฺเจตุํ, อุเปตุํ, สมุเปตุํ, อนฺเวตุํ, สเมตุํ, อภิสเมตุํ, อิจฺจ, ปฏิจฺจ, สเมจฺจ, อภิสเมจฺจ, อเปจฺจ, อุเปจฺจ, ปฏิมุขํ อิตฺวา, อิตฺวาน, อุเปตฺวา, อุเปตฺวาน, อุเปตุน, อฺานิปิ พุทฺธวจนานุรูปโต โยเชตพฺพานิ.
อิติอิติ กฺริยาสทฺโท, สุตฺตนฺเตสุ น ทิสฺสติ;
อิทเมตฺถ น วตฺตพฺพํ, ทสฺสนาเยว เม รุโต.
‘‘อิตายํ โกธรูเปน’’, อิติ ปาฬิ หิ ทิสฺสติ;
องฺคุตฺตรนิกายมฺหิ, มุนินาหจฺจ ภาสิตา;
วุตฺตฺเหตํ ภควตา องฺคุตฺตรนิกาเย โกธํ นินฺทนฺเตน –
‘‘อิตายํ โกธรูเปน, มจฺจุเวโส คุหาสโย;
ตํ ทเมน สมุจฺฉินฺเท, ปฺาวีริเยน ทิฏฺิยา’’ติ.
ตตฺร อิตายนฺติ อิติ อยนฺติ เฉโท. อิติอิติ จ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ สุตฺตปทตฺโถ – โย ¶ โทโส โลเก ‘‘โกโธ’’ติ โลกิยมหาชเนน วุจฺจติ, นายํ อตฺถโต โกโธติ วตฺตพฺโพ. กินฺติ ปน วตฺตพฺโพ, เอโส หิ สรีรสงฺขาตคุหาสโย มจฺจุราชา เอว โกธวเสน ปมทฺทนฺโต สตฺตสนฺตาเน คจฺฉตีติ วตฺตพฺโพ. ตํ เอวรูปํ ‘‘มจฺจุราชา’’ติ วตฺตพฺพํ พหุโน ชนสฺส อนตฺถกรํ โกธํ หิตกาโม ทเมน ปฺาย วีริเยน ทิฏฺิยา จ ฉินฺเทยฺยาติ.
เอตีติ อิมสฺส ปน อาคจฺฉตีติ อตฺโถ. ‘‘เอตี’’ติ เอตฺถ หิ อาอุปสคฺโค สนฺธิกิจฺเจน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น ปากโฏ วลาหกาวตฺถริโต ปุณฺณจนฺโท วิย. ตถา หิ เอตฺถ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ภวติ, อาการสฺส จ อิกาเรน ปเรน สทฺธึเยว เอการาเทโส. ตสฺมา ‘‘อยํ โส สารถี เอติ. เอตุ เวสฺสนฺตโร ราชา’’ติอาทีสุ ‘‘อาคจฺฉติ, อาคจฺฉตู’’ติอาทินา อตฺโถ กเถตพฺโพ. พฺยากรณสตฺเถปิ หิ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ทิสฺสติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. อถ วา อิตีติ รสฺสวเสน วุตฺตํ ปทํ คมนํ โพเธติ, เอตีติ วุทฺธิวเสน วุตฺตํ ปน ยถาปโยคํ อาคมนาทีนิ. มตฺตาวเสนปิ หิ ปทานิ สวิเสสตฺถานิ ภวนฺติ. ตํ ยถา? สาสเน ปพฺพชิโต, รฏฺา ปพฺพาชิโตติ. สฺโคาสฺโควเสนปิ, ตํ ยถา? คามา นิคฺคจฺฉติ. ยสํ โปโส นิคจฺฉติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
อิ คติยนฺติ กถิตา, ธาตุ วุทฺธึ คตา ยทา;
ตทา อาคมนตฺถสฺส, วาจิกา ปายโต วสา.
อิริยาปถตฺถโต เห-สา นิจฺจาคมวาจิกา;
‘‘อยํ โส สารถี เอติ’’, อิจฺจาเทตฺถ นิทสฺสนํ.
อนิริยาปถตฺเถน ¶ , วตฺตเน คมเนปิ จ;
อาคมเน จ โหตีติ, ธีมา ลกฺเขยฺย ตํ ยถา.
‘‘ปฏิจฺจ ผลเมตี’’ติ, เอวมาทีสุ วตฺตเน;
วุทฺธิปฺปตฺตา อิการวฺหา, เอสา ธาตุ ปวตฺตติ.
‘‘อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย, วาฬา’’ อิจฺจาทีสุ ปน;
คเต, ‘‘เอตีติ อิตี’’ติ-อาทิสฺวาคมเน สิยา.
ตถา หิ อีตีติ อนตฺถาย เอติ อาคจฺฉตีติ อีติ, อุปทฺทโว, อิติ อาคมนตฺโถ คเหตพฺโพ. อาห จ สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ‘‘เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจน’’นฺติ.
อิทานิ ยถารหํ นิปาตาขฺยาตนามิกปริยาปนฺนานํ อิติอิโต สทฺทานมตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – ตตฺถ อิติสทฺโท เหตุปริสมาปนาทิปทตฺถ วิปริยาย ปการาวธารณ นิทสฺสนาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถา เหส ‘‘รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ เหตุอตฺเถ ทิสฺสติ. ‘‘ตสฺมาติห เม ภิกฺขเว ธมฺมทายาทา ภวถ, มา อามิสทายาทา. อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา, กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ ปริสมาปเน. ‘‘อิติ วา อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ อาทิอตฺโถ. ‘‘มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนมภิลาโป’’ติอาทีสุ ปทตฺถวิปริยาเย. ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต. สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ¶ ปณฺฑิโต. สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต’’ติอาทีสุ ปกาโร. ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเน สตา อาทนฺท อตฺถีติสฺส วจนียํ. กึ ปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติอาทีสุ อวธารเณ. ‘‘อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ โข กจฺจาน อยํ ทุติโย อนฺโต’’ติอาทีสุ นิทสฺสเน. นิปาตวเสเนว เต ปโยคา คเหตพฺพา. ‘‘อิตายํ โกธรูเปนา’’ติ เอตฺถ ปน อาขฺยาตวเสน คมเน อิติสทฺโท ทิสฺสติ. อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต, นิปาตตฺโถ ปน น อิจฺฉิตพฺโพ, วิฺูนํ อตฺถคฺคหเณ โกสลฺลุปาทนตฺถํ เกวลํ อตฺถุทฺธารวเสน อาคโตติ ทฏฺพฺพํ. อิตโร ปน –
คตฺยตฺเถ จิมสทฺทตฺเถ, อิโตสทฺโท ปวตฺตติ;
อนฺวิโต’’ติ หิ คตฺยตฺเถ, ปจฺจตฺตวจนํ ภเว.
อิมสทฺทสฺส อตฺถมฺหิ, นิสฺสกฺกวจนํ ภเว;
‘‘อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา’’, อิติอาทีสุ ปาฬิสุ.
คตฺยตฺโถ อิจฺฉิโต เอตฺถ, อิตรตฺโถ น อิจฺฉิโต;
อตฺถุทฺธารวสา วุตฺโต, โกสลฺลตฺถาย วิฺุนํ.
อิธ ปน สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ สนิพฺพจนํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ อยธาตุวิสเยเยว วกฺขาม อิ เอ อยธาตุวเสน ติธาตุมยตฺตา สมยสทฺทสฺส. ตตฺร อิตีติ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ‘‘เอติ, อุเทตี’’ติอาทีนฺจ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ อฺเสฺจ เอวรูปานํ ปทมาลา ยถารหํ เยภุยฺเยน อตฺตโนปทานิ วชฺเชตฺวา โยเชตพฺพา. อีทิเสสุ หิ าเนสุ ทุกฺกรา กฺริยาปทมาลา. ยสฺมา ปน อิมสฺมึ ปกรเณ สุกรา จ ทุกฺกรา จ ตฺยนฺตปทมาลา ชานิตพฺพา ¶ , ตสฺมา ภูวาทิคณาทีสุ อฏฺสุ คเณสุ วิหิเตหิ ฉนฺนวุติยา วจเนหิ สพฺพสาธารณํ อสพฺพสาธารณฺจ ปทมาลานยํ พฺรูม –
อการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานํ ปนฺติโย พุโธ;
ภวติ รุนฺธตาทีนํ, โยเช สพฺพตฺถ สพฺพถา.
อิติ เอตี’’ติ เจเตสํ, ปทานํ ปน ปนฺติโย;
สุทฺธสฺสรปุพฺพกานํ, โยเช วิฺู ยถารหํ.
อาการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานฺจาปิ ปนฺติโย;
‘‘ยาติ สุณาติ อสฺนา-ติ’’ อิจฺจาทีนํ ยถารหํ.
อิวณฺณานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมปิ ปาฬิโย;
โยเช ‘‘รุนฺธิติ รุนฺธีติ’’-อิจฺจาทีนํ ยถารหํ.
อุการานนฺตรตฺยนฺต-สุติอิติ ปทสฺส จ;
เปรณตฺเถ ปวตฺตสฺส, โยเช มาลํ ยถารหํ.
เอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ยถารหํ;
‘‘เชติ รุนฺเธติ กาเรติ, การาเปตี’’ติอาทีนํ.
โอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ปทกฺกเม;
‘‘กโรติ โภติ โหตี’’ติ-อาทีนํ ยุตฺติโตวเท;
อิจฺเจวํ สตฺตธา วุตฺโต, ปทมาลานโย มยา;
อิโต มุตฺโต นโย นาม, นตฺถิ โกจิ กฺริยาปเท.
‘‘อาทตฺเต กุรุเต เปเต’’, อิจฺจาทิ นยทสฺสนา;
ยถารหํ ยุตฺติโตติ, วจนํ เอตฺถ ภาสิตํ.
อิทานิ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส กโม วุจฺจเต – อิติ, อินฺติ. อิสิ, อิถ. อิมิ, อิม. อปริปุณฺโณ วตฺตมานานโย. อิตุ, อินฺตุ. อิหิ, อิถ. อิมิ, อิม. อปริปุณฺโณ ปฺจมีนโย. เอตฺถ จ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สาสนานุรูปภาวสฺส อิมานิ สาธกปทานิ ¶ ‘‘เวติ, อเปติ, อนฺเวตี’’ติ. ตตฺถ วิ อิติ เวติ. วิคจฺฉตีติ อตฺโถ, อิติสทฺโท เหตฺถ คมนํ โพเธติ. ตถา อป อิติ อเปติ. อปคจฺฉตีติ อตฺโถ. อนุ อิติ อนฺเวติ. อนุคจฺฉตีติ อตฺโถ. ครู ปน อนุ เอติ อนฺเวตีติ วทนฺติ. ตํ –
‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, ทนฺตึ อนฺเวติ หตฺถินี;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ;
เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปุตฺเต อาทาย ปจฺฉโต’’ติ.
อิมาย ปาฬิยา น สเมติ ‘‘เชสฺสนฺตํ อนฺเวตี’’ติ วจนโต ‘‘อนุคจฺฉามี’’ติ วจนโต จ. ตถา หิ เอติสทฺโท ยตฺถ เจ อิริยาปถวาจโก, ตตฺถ อาคมนํเยว โชเตติ, น คมนํ, ตสฺมา อาคมนตฺถสฺส อยุตฺติโต คมนตฺถสฺส จ ยุตฺติโต วิ อิติอาทินา เฉโท เยฺโย. เอเตสฺจ อิติสทฺทวเสน กตเฉทานํ อตฺถิภาวํ ยุตฺติภาวฺจ ‘‘อิตายํ โกธรูเปนา’’ติ ปาฬิเยว สาเธติ, ตสฺมาเยว ‘‘อนุ อิติ, อนุ อินฺติ, อนุ อิสี’’ติอาทินา ‘‘อนฺเวตี’’ติอาทีนํ เฉเท ลพฺภมานนเยน วุตฺตปฺปกาโร วตฺตมานาปฺจมีนโย ปรสฺสปทวเสน ทสฺสิโต. สตฺตมีรูปาทีนิ สพฺพถา อปฺปสิทฺธานิ.
อิมานิ ปน ภวิสฺสนฺติยา รูปานิ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติ. อิสฺสติ, อิสฺสนฺติ. อิสฺสสิ, อิสฺสถ. อิสฺสามิ, อิสฺสาม. อิสฺสเต, อิสฺสนฺเต. อิสฺสเส, อิสฺสวฺเห. อิสฺสํ, อิสฺสามฺเห. อสพฺพธาตุกตฺเตปิ สุทฺธสฺสรตฺตา ธาตุสฺส อิการาคโม น ลพฺภติ. ปริปุณฺโณ ภวิสฺสนฺตีนโย.
อถ กาลาติปตฺติยา รูปานิ ภวนฺติ, อิสฺสา, อิสฺสํสุ. อิสฺเส, อิสฺสถ. อิสฺสํ, อิสฺสมฺหา. อิสฺสถ, อิสฺสิสุ. อิสฺสเส, อิสฺสวฺเห. อิสฺสํ, อิสฺสามฺหเส. กาลาติปตฺติภาเว ¶ จ อสพฺพธาตุกตฺเต จ สนฺเตปิ สุทฺธสฺสรตฺตา ธาตุสฺส อการิการาคโม น ลพฺภติ อเนกนฺติกตฺตา วา อนุปปนฺนตฺตา จ อการาคโม น โหติ. ทฺวินฺนฺเหตฺถ สุทฺธสฺสรานํ อนนฺตริกานํ เอกโตสนฺนิปาโต อนุปปตฺติ. ปริปุณฺโณ กาลาติปตฺตินโย.
อิมสฺมึ ปน าเน สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน โสตูนํ ปโยคตฺเถสุ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภฺมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺสา’’ติ ปาฬิโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตปฺปกาเรหิ ภวิสฺสนฺติยา รูเปหิ สพฺพโส สมานานิ อสมานตฺถานิ วตฺตมานิกรูปานิ จ อีสกํ อฺมฺํ สมานานิ ภวิสฺสนฺตีกาลาติปตฺตีนํ รูปานิ จ ปกาสยิสฺสาม – วตฺตมานาวเสน ตาว ‘‘อิสฺสติ, อิสฺสนฺติ. อิสฺสสิ, อิสฺสถา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํ. อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ กโรตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. ตสฺมึเยว อตฺเถ ภวิสฺสนฺตีวเสน ‘‘อิสฺสิสฺสติ, อิสฺสิสฺสนฺติ. อิสฺสิสฺสสิ, อิสฺสิสฺสถา’’ติ ปริปุณฺณํ โยเชตพฺพํ. อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ กริสฺสตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. กาลาติปตฺติวเสน ปน ‘‘อิสฺสิสฺสา, อิสฺสิสฺสํสุ. อิสฺสิสฺเส, อิสฺสิสฺสถา’’ติ ปริปุณฺณํ โยเชตพฺพํ, อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ อกริสฺสา’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. ธาตฺวนฺตรวเสน สํสนฺทนานโยยํ.
อิทานิ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส กโม วุจฺจเต –
เอติ, เอนฺติ. เอสิ, เอถ. เอมิ, เอม.
เอตุ, เอนฺตุ. เอหิ, เอถ. เอมิ, เอม.
น จ อปฺปตฺวา ทุกฺขนฺตํ, วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต;
นิเวสนานิ มาเปตฺวา, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;
ยทา เต ปหิณิสฺสามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย.
เอยฺย ¶ , เอยฺยุํ. เอยฺยาสิ, เอยฺยาถ. เอยฺยามิ, เอยฺยาม. เอถ, เอรํ. เอโถ, เอยฺยาวฺโห. เอยฺยํ, เอยฺยามฺเห.
โส ปุริโส เอยฺย, เต เอยฺยุํ. ตฺวํ เอยฺยาสิ, ตุมฺเห เอยฺยาถ. อหํ เอยฺยามิ, มยํ เอยฺยาม. โส ปุริโส เอถ, เต เอรํ. ตฺวํ เอโถ, ตุมฺเห เอยฺยาวฺโห. อหํ เอยฺยํ, มยํ เอยฺยามฺเห.
ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีรูปานิ สพฺพโส อปฺปสิทฺธานิ.
เอสฺสติ, เอสฺสนฺติ. เอสฺสสิ, เอสฺสถ. เอสฺสามิ, เอสฺสาม. เอสฺสเต, เอสฺสนฺเต. เอสฺสเส, เอสฺสวฺเห. เอสฺสํ, เอสฺสามฺเห.
สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;
ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วสํ.
‘‘อภิโทสคโต อิทานิ เอหี’’ติ วจนทสฺสนโต อปรานิปิ ภวิสฺสนฺตีรูปานิ คเหตพฺพานิ.
เอหิติ, เอหินฺติ. เอหิสิ, เอหิถ. เอหิมิ, เอหิม. เอหิเต, เอหินฺเต. เอหิเส, เอหิวฺเห. เอหิสฺสํ, เอหิสฺสามฺเห.
เอสฺสา, เอสฺสํสุ. เอสฺเส, เอสฺสถ. เอสฺสํ เอสฺสามฺหา. เอสฺสถ, เอสฺสิสุ. เอสฺสเส, เอสฺสวฺเห. เอสฺสึ, เอสฺสามฺหเส.
อถาปโรปิ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทกฺกโม ภวติ;
อุเทติ, อุเทนฺติ; อุเทสิ, อุเทถ; อุเทมิ, อุเทม.
อุเทตุ, อุเทนฺตุ. อุเทหิ, อุเทถ. อุเทมิ, อุเทม, อุทามเส.
อุเทยฺย, อุเทยฺยุํ. เสสํ เนยฺยํ. อุทิสฺสติ, อุทิสฺสนฺติ. เสสํ เนยฺยํ. อุทิสฺสา, อุทิสฺสํสุ. เสสํ เนยฺยํ.
อิมานิ สุทฺธสฺสรธาตุรูปานิ.
กการนฺตธาตุ
กุ ¶ สทฺเท เก จ. โกติ, กวติ, กายติ, เอวํ กตฺตุปทานิ ภวนฺติ. กุยฺยติ, กิยฺยติ, เอวํ กมฺมปทานิ. กานนํ, กพฺพํ, ชาตกํ, เอวํ นามิกปทานิ. กุตฺวา, กุตฺวาน, กวิตฺวา, กวิตฺวาน, กาวิตฺวา, กาวิตฺวาน, กายิตุํ, เอวํ อพฺยยปทานิ.
ตตฺร กานนนฺติ ิตมชฺฌนฺหิกสมเย กวติ สทฺทํ กโรตีติ กานนํ, วนํ. ตถา หิ –
‘‘ิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล, สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุ;
สณเตว พฺรหารฺํ, สา รติ ปฏิภาติ ม’’นฺติ
วุตฺตํ. อถ วา โกกิลมยูราทโย กวนฺติ สทฺทายนฺติ กูชนฺติ เอตฺถาติ กานนํ. มโนหรตาย อวสฺสํ กุยฺยติ ปณฺฑิเตหีติ กพฺพํ. กาวิยํ. กาเวยฺยํ. อฺตฺร ปน กวีนํ อิทนฺติ กพฺพนฺติ ตทฺธิตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. เกจิ ตุ กาพฺยนฺติ สทฺทรูปํ อิจฺฉนฺติ, น ตํ ปาวจเน ปมาณํ สกฺกฏภาสาภาวโต. สกฺกฏภาสาโตปิ หิ อาจริยา นยํ คณฺหนฺติ. ชาตํ ภูตํ อตีตํ ภควโต จริยํ, ตํ กียติ กถียติ เอเตนาติ ชาตกํ. ชาตกปาฬิ หิ อิธ ‘‘ชาตก’’นฺติ วุตฺตา. อฺตฺร ปน ชาตํ เอว ชาตกนฺติ คเหตพฺพํ. ตถา หิ ชาตกสทฺโท เทสนายมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุ. ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุ.
ปกฺก นีจคติยํ. นีจคมนํ นาม หีนคมนํ หีนปฺปวตฺติ วา. นีจสทฺโท หิ หีนวาจโก ‘‘นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติ เอตฺถ วิย. ปกฺกติ กฺริยาปทเมตฺถ ทิสฺสติ, น นามิกปทํ. ยตฺถ ยตฺถ นามิกปทํ น ทิสฺสติ, ตตฺถ ตตฺถ นามิกปทํ อุปปริกฺขิตฺวา ¶ คเหตพฺพํ. กฺริยาปทเมว หิ ทุทฺทสํ, กฺริยาปเท วิชฺชมาเน นามิกปทํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อนฺตมโส ‘‘ปกฺกนํ, ตกนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภาววาจกานิ นามิกปทานิ สพฺพาสุ ธาตูสุ ยถารหํ ลพฺภนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
ตก หสเน. หสนํ หาโส. ตกติ.
ตกิ กิจฺฉชีวเน. กิจฺฉชีวนํ กสิรชีวนํ. ตงฺกติ. อาตงฺกติ. อาตงฺโก. อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโค, ตถา หิ อฏฺกถาจริยา ‘‘อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺก’’นฺติ อิมสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส อิติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ ‘‘อาพาโธติ วิสภาคเวทนา วุจฺจติ, ยา เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ อยปฏฺเฏน พนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติ. อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโค. อถ วา ยาเปตพฺพโรโค อาตงฺโก, อิตโร อาพาโธ. ขุทฺทโก วา โรโค อาตงฺโก, พลวา อาพาโธ. เกจิ ปน ‘อชฺฌตฺตสมุฏฺาโน อาพาโธ, พหิทฺธาสมุฏฺาโน อาตงฺโก’ติ วทนฺตี’’ติ.
อาตงฺโก อามโย โรโค,
พฺยาธา’พาโธ คโท รุชา;
อกลฺลฺเจว เคลฺํ,
นามํ โรคาภิธานกํ.
สุก คติยํ. โสกติ, สุโก, สุกี. ตตฺร สุโกติ สุโว. โสกติ มนาเปน คมเนน คจฺฉตีติ สุโก. ตสฺส ภริยา สุกี.
พุกฺก ภสฺสเน. อิธ ภสฺสนํ นาม สุนขภสฺสนํ อธิปฺเปตํ ‘‘สุนโข ภสฺสิตฺวา’’ติ เอตฺถ วิย, น ‘‘อาวาโส โคจรํ ¶ ภสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย. วจนสงฺขาตํ ภสฺสนํ, พุกฺกติ สา.
ธก ปฏิฆาเต คติยฺจ. ปฏิฆาโต ปฏิหนนํ. ธกติ.
จก ติตฺติปฏิฆาเตสุ. ติตฺติ ตปฺปนํ, ปฏิฆาตํ ปฏิหนนํว. จกติ.
อก กุฏิลคติยํ. อกติ. เอตา กุอาทิกา อกปริยนฺตา ธาตุโย ปรสฺส ภาสาติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ. เตสํ มเต เอตา ‘‘ติ อนฺติ, ตุ อนฺตุ’’ อิจฺจาทีนํเยว วิสโย. ปาฬิยํ ปน นิยโม นตฺถิ, ตสฺมา น ตํ อิธ ปมาณํ.
อิ อชฺฌยเน. อชฺฌยนํ อุจฺจารณํ สิกฺขนํ วา, อยติ, อธียติ, อชฺฌยติ, อธีเต, อชฺเฌนํ, อชฺฌายโก. ทิพฺพํ อธียเส มายํ. อธียนฺติ มหาราช, ทิพฺพมายิธ ปณฺฑิตา. อชฺเฌนมริยา ปถวึ ชนินฺทา. ตตฺถ อชฺฌายโกติ อชฺฌยตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อตฺโถ.
อุ สทฺเท. อวติ, อวนฺติ. อวสิ. เอตฺถ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปาฬิ ปปุพฺพสฺส อุธาตุสฺส ปโยโคติ ทฏฺพฺโพ. ปปุพฺพสฺส วทธาตุสฺส ทการโลปปฺปโยโคติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
วงฺก โกฏิลฺเล. วงฺกติ. วงฺกํ. วงฺกสทฺโท หิ วกฺกสทฺเทน สมานตฺโถ, วกฺกสทฺโท จ วงฺกสทฺเทน. ตถา หิ –
‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ, สฺวายํ อคฺคึ ปมฺุจติ;
ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ปาฬิ ¶ ทิสฺสติ. อยํ ปน วกฺกสทฺโท สกฺกฏภาสํ ปตฺวา กการรการสฺโคกฺขริโก ภวติ, ธาตุภาโว ปนสฺส โปราเณหิ น วุตฺโต, ตสฺมา กฺริยาปทํ น ทิฏฺํ. อิมสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส ‘‘วงฺก โกฏิลฺเล’’ติ ธาตุภาโว วุตฺโต, ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทฺจ, ปาฬิยํ ตุ ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทํ น ทิฏฺํ, ตถา ภาววาจโก วงฺกสทฺโทปิ. วาจฺจลิงฺโค ปน อเนเกสุ าเนสุ ทิฏฺโ. ตตฺต วงฺกตีติ กฺริยาปทํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานมฺปิ คเหตพฺพเมว นาถตีติ กฺริยาปทมิว. ภาววาจกสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส อตฺถิตา นตฺถิตา จ ปาฬิอาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตพฺพา. เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ ภาววาจโก วงฺกสทฺโท นตฺถิ, กถํ ‘อฏฺวงฺกํ มณิรตนํ อุฬาร’นฺติ เอตฺถ สมาโส’’ติ. เอตฺถ ปน อฏฺสุ าเนสุ วงฺกํ อฏฺวงฺกํ, น อฏฺวงฺกานิ ยสฺสาติ. ทพฺพวาจโก หิ วงฺกสทฺโท, น ภาววาจโกติ ทฏฺพฺพํ.
วงฺกํ วกฺกฺจ กุฏิลํ, ชิมฺหฺจ ริมฺหมนุชุ;
วงฺกสทฺทาทโย เอเต, วาจฺจลิงฺคา ติลิงฺคิกา.
อถ วา วงฺกสทฺโทยํ, ‘‘วงฺกฆสฺตา’’ติอาทิสุ;
พฬิเส คิริเภเท จ, วตฺตเต ส ปุมา ตทา.
อยฺหิ ‘‘เต’เม ชนา วงฺกฆสฺตา สยนฺติ. ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํ. วงฺกฆสฺโตว อมฺพุโช’’ติอาทีสุ พฬิเส วตฺตติ.
เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ ‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท คุณวาจโก วิเสสนสโท, เยน พฬิโส วิเสสิโต, เตน วงฺกํ กุฏิลํ พฬิสนฺติ อตฺโถ วิฺายตี’’ติ? ตนฺน, วงฺกสทฺเท อวุตฺเตปิ พฬิสสภาวสฺส วงฺกตฺตา กุฏิลตฺโถ ปากโฏติ นตฺถิ วิเสสนสทฺเทน ¶ ปโยชนํ. อิทํ ปน ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ วจนํ ‘‘หตฺถิ นาโค. สโรรุหํ ปทุมํ. หตฺถี จ กฺุชโร นาโค’’ติอาทิวจนมิว ปริยายวจนํ, ตสฺมา ‘‘วงฺก’’นฺติ ปทสฺส ‘‘กุฏิล’’นฺติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ. อถ วา ยถา ‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, ทนฺตึ อนฺเวติ หตฺถินี’’ติ เอตฺถ นาคสทฺทสฺส ทนฺตีสทฺทสฺส จ อฺมฺปริยา ยวจนตฺเตปิ ทนฺตินฺติ มโนรมทนฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตถา ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ อิเมสมฺปิ อฺมฺํ ปริยายวจนตฺเตปิ วงฺกนฺติ กุฏิลนฺติ อตฺโถ วตฺตพฺโพ. เอวฺหิ สติ อตฺโถ สาลราชา วิย สุผุลฺลิโต โหติ, เทสนา จ วิลาสปฺปตฺตา, น ปน ‘‘วงฺกํ พฬิส’’นฺติ สทฺทานํ คุณคุณีวเสน สมานาธิกรณภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘พุทฺโธ ภควา เวรฺชายํ วิหรตี’’ติอาทีสุ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อิเมสํ วิย สมานาธิกรณภาวสฺส อนิจฺฉิตพฺพตฺตา. น หิ อีทิเสสุ าเนสุ สมานาธิกรณภาโว โปราเณหิ อนุมโต.
‘‘ยตฺถ เอตาทิโส สตฺถา, โลเก อปฺปฏิปุคฺคโล;
ตถาคโต พลปฺปตฺโต, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ,
‘‘พุทฺธํ พุทฺธํ นิขิลวิสยํ สุทฺธิยา ยาว สุทฺธิ’’นฺติ จ อาทีสุ ปน อนุมโต. เอตฺถ หิ ‘‘เอตาทิโส’’ติ จ ‘‘อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ จ ‘‘ตถาคโต’’ติ จ ‘‘พลปฺปตฺโต’’ติ จ ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ จ ‘‘ปรินิพฺพุโต’’ติ จ อิมานิ ‘‘สตฺถา’’ติ อเนน ปเทน สมานาธิกรณานิ. ตถา ‘‘พุทฺธํ พุทฺธ’’นฺติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ปจฺฉิมํ ปุริเมน สมานาธิกรณํ ภวติ.
อิติ ‘‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท พฬิสสฺสาภิธานนฺตรํ, น คุณวาจโก. เอวํ วงฺกสทฺโท พฬิเส วตฺตติ. ‘‘กงฺกํ คจฺฉาม ปพฺพตํ. ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติอาทีสุ ¶ ปน คิริวิเสเส วตฺตติ. เอตฺถ จ ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ นิรุตฺตินเยน มชฺเฌ อนิมิตฺตํ ตการาคมํ กตฺวา ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํ. อถ วา วงฺโกเยว วงฺกตา, ยถา เทโว เอว เทวตา. ยถา จ ทิสา เอว ทิสตาติ, เอวํ ตาปจฺจยวเสน วงฺกตา จ สา ปพฺพโต จาติ ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํ, มชฺเฌ รสฺสวเสน เจตํ ทฏฺพฺพํ. อถ วา วงฺกมสฺส สณฺานมตฺถีติ วงฺกโตติ มนฺตุอตฺเถ ตปจฺจโย, ยถา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโตติ. เอวํ วงฺกโต จ โส ปพฺพโต จาติ วงฺกตปพฺพโต. ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ อิจฺเจว วา ปณฺณตฺติ, ปาทกฺขรปาริปูริยา ปน ‘‘ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
โลก ทสฺสเน. โลกติ. โลโก. อาโลโกติ อฺานิปิ รูปานิ คเหตพฺพานิ. จุราทิคณํ ปน ปตฺวา อิมิสฺสา ‘‘โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยตี’’ติอาทินา รูปานิ ภวนฺติ. โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ. ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก, สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ อาคโต สงฺขาโร เอว โลโก สงฺขารโลโก. สตฺตา เอว โลโก สตฺตโลโก. จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส เอว โลโก โอกาสโลโก, โย ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติ. เตสุ สงฺขาโร ลุชฺชตีติ โลโกติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตี’’ติ. โลกิยติ เอตฺถ ปฺุปาปํ ตพฺพิปาโก จาติ สตฺโต โลโก. โลกิยติ วิจิตฺตาการโต ทิสฺสตีติ จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส โลโก. ยสฺมา ปน โลกสทฺโท สมูเหปิ ทิสฺสติ, ตสฺมา โลกิยติ สมุทายวเสน ¶ ปฺาปิยตีติ โลโก, สมูโหติ อยมฺปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา โลโกติ ตโย โลกา กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติ. เตสํ สรูปํ จุราทิคเณ กเถสฺสาม พหุวิธตฺจ. พหิทฺธา ปน กวีหิ ‘‘โลโก ตุ ภุวเน ชเน’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ.
สิโลก สงฺฆาเต. สงฺฆาโต ปิณฺฑนํ. สิโลกติ, สิโลโก, สิโลกมนุกสฺสามิ. อกฺขรปทนิยมิโต วจนสงฺฆาโต สิโลโก. โส ปชฺชนฺติ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘สิโลโก ยสสฺสิ ปชฺเช’’ติ กวโย วทนฺติ.
เทก เธก สทฺทุสฺสาเหสุ. สทฺโท รโว, อุสฺสาโห วายาโม. เทกติ. เธกติ.
เรก สกิ สงฺกายํ. เรกติ. สงฺกติ, ตสฺมึ เม สงฺกเต มโน. สงฺกา.
อกิ ลกฺขเณ. องฺกติ, องฺโก, สสงฺโก.
มกิ มณฺฑเน. มณฺฑนํ ภูสนํ, มงฺกติ.
กต โลลิเย. โลลภาโว โลลิยํ ยถา ทกฺขิยํ. กกติ, กาโก, กากี. เอตฺถ ‘‘กาโก, ธงฺโก, วายโส, พลิ, โภชิ, อริฏฺโ’’ติ อิมานิ กากาภิธานานิ.
กุก วก อาทาเน. กุกติ, วกติ, โกโก, วโก. เอตฺถ โกโกติ อรฺสุนโข. วโกติ ขุทฺทกวนทีปิโก, พฺยคฺโฆติปิ วทนฺติ.
วก ทิตฺติยํ ปฏิฆาเต จ. ทิตฺติ โสภา, วกติ.
กกิ ¶ วกิ สกฺก ติก ฏิก เสก คตฺยตฺถา. กงฺกติ, วงฺกติ, สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติ, โอสกฺกติ, วธาย ปริสกฺกนํ. พิฬารนิสกฺกมตฺตมฺปิ. เตกติ, เฏกติ, ฏีกา เสกติ. เอตฺถ ฏีกาติ ฏิกิยติ ชานิยติ สํวณฺณนาย อตฺโถ เอตายาติ ฏีกา. เอตา อิธาตุอาทิกา เสกปริยนฺตา ธาตุโย ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ. เตสํ มเต เอตา ‘‘เต อนฺเต, ตํ อนฺตํ’’อิจฺจาทีนํเยว วิสโย, ปาวจเน ปน นิยโม นตฺถิ.
หิกฺก อพฺยตฺตสทฺเท. อพฺยตฺตสทฺโท อวิภาวิตตฺถสทฺโท นิรตฺถกสทฺโท จ. หิกฺกติ, หิกฺกเต. อิมํ ‘‘อุภยโตภาสา’’ติ วทนฺติ. อิทํ ตุ ปาวจเนน สํสนฺทติ. ปรสฺสตฺตโนภาสานฺหิ ธาตูนํ ‘‘ภวติ, ภวเต, พาธเต, พาธตี’’ติอาทินา เยภุยฺเยน ทฺวิธา ทฺวิธา รูปานิ สาสเน ทิสฺสนฺติ.
อิมานิ กการนฺตธาตุรูปานิ.
ขการนฺตธาตุ
ขา ปกถเน ขฺยา จ. ปกถนํ อาจิกฺขนํ เทสนํ วา. ขาติ, สงฺขาติ. อาปุพฺพตฺเต วิสทิสภาเวน ขาตฺยกฺขรสฺส ทฺวิตฺตํ, อาการสฺส จ สฺโคปุพฺพตฺตา รสฺสตฺตํ, อกฺขาติ. อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม. อกฺเขยฺยํ เต อหํ อยฺเย. ธมฺโม สงฺขายติ. อกฺขายติ. อตฺร ปน กการโลโป. สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโม. สงฺขาโต. อกฺขาโต. อกฺขาตาโร ตถาคตา. สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ วิธุโร. สงฺขา, ปฏิสงฺขา. กฺริยํ อากฺยาติ กเถตีติ อาขฺยาตํ. เกจิ ¶ ปน ‘‘สฺวาขาโต’’ติ จ ‘‘สฺวากฺขฺยาโต’’ติ จ ‘‘สฺวาขฺยาโต’’ติ จ ปทมิจฺฉนฺติ. ตตฺถ ปจฺฉิมานิ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตานิ, อิตรํ ยถาิตรูปนิปฺผตฺติวเสน, อโต ยถาทสฺสิตปทานิเยว ปสตฺถตรานิ. ตตฺถ สงฺขาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต – สงฺขาสทฺโท าณโกฏฺาสปฺตฺติคณนาสุ ทิสฺสติ. ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ หิ าเณ ทิสฺสติ. ‘‘ปปฺจสฺาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ โกฏฺาเส. ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมฺา’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ. ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ คณนายํ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘าณปฺตฺติโกฏฺาส-คณนาสุ ปทิสฺสติ;
สงฺขาสทฺโทติ ทีเปยฺย, ธมฺมทีปสฺส สาสเน’’ติ.
ขิ ขเย. ขิยนธมฺมํ ขียติ. สาสนานุรูเปน สเร อิการสฺส อิยฺยาเทโส, ขิยฺยติ. ‘‘ขโย, ขํ’’ อิจฺจปิ รูปานิ เยฺยานิ. ตตฺถ ขโยติ ขิยนํ ขโย. อถ วา ขิยนฺติ กิเลสา เอตฺถาติ ขโย, มคฺคนิพฺพานานิ. ขยสงฺขาเตน มคฺเคน ปาปุณิยตฺตา ผลมฺปิ ขโย. ขนฺติ ตุจฺฉํ สฺุํ วิวิตฺตํ ริตฺตํ, ขนฺติ วา อากาโส.
ขิ นิวาเส. ขียติ, ขิยฺยติ วา. สาสนานุรูเปน อิการสฺส อีย อิยฺยาเทโส ทฏฺพฺโพ. อยํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิตพฺโพ. ขํ ขยํ. อภิรมณียํ ราชกฺขยํ. ตตฺถ ขียตีติ นิวสติ. ขนฺติ จกฺขาทิอินฺทฺริยํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ นิวาสฏฺเน. ขยนฺติ นิเวสนํ. ราชกฺขยนฺติ รฺโ นิเวสนํ. อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘สเจ ¶ จ อชฺช ธาเรสิ, กุมารํ จารุทสฺสนํ;
กุเสน ชาตขตฺติยํ, สวณฺณมณิเมขลํ;
ปูชิตา าติสงฺเฆหิ, น คจฺฉสิ ยมกฺขย’’นฺติ.
ตตฺถ ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํ.
ขุ สทฺเท. โขติ ขวติ.
เข ขาทนสตฺตาสุ. ขายติ. อุนฺทูรา ขายนฺติ. วิกฺขายิตกํ. โคขายิตกํ. อสฺสิรี วิย ขายติ. ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ. เอตฺถาทิมฺหิ กายตีติ ขาทติ. อถ วา อุปฏฺาติ ปฺายติ.
สุข ทุกฺข ตกฺริยายํ. ตกฺริยาติ สุขทุกฺขานํ เวทนานํ กฺริยา, สุขนํ ทุกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติ. อกมฺมกา อิเม ธาตโว. สุขติ, ทุกฺขติ. สุขํ, ทุกฺขํ. สุขิโต, ทุกฺขิโต. สุขํ สาตํ ปีณนํ, ทุกฺขํ วิฆาตํ อฆํ กิเลโส. ตตฺถ สุขนฺติ สุขยตีติ สุขํ. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. ทุกฺขนฺติ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. อิมานิ นิพฺพจนานิ การิตวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ อฏฺกถายํ สุขทุกฺขสทฺทตฺถํ วทนฺเตหิ ครูหิ สุขยติ ทุกฺขยติสทฺทานํ กมฺมตฺถมาทาย วิวรณสฺส กตตฺตา. ตถา หิ ‘‘สุเขติ สุขยติ, สุขาเปติ สุขาปยติ, ทุกฺเขติ ทุกฺขยติ, ทุกฺขาเปติ ทุกฺขาปยตี’’ติ อิมานิ เตสํ การิตปทรูปานิ, อตฺตานํ สุเขติ ปีเณตีติ จ, สุขยติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺขนฺติ จ,
‘‘สเจ ¶ จ กิมฺหิจิ กาเล,
มรณํ เม ปุเร สิยา;
ปุตฺเต จ เม ปปุตฺเต จ,
สุขาเปยฺย มโหสโธ’’ติ จ
ปาฬิอาทิทสฺสนโต. สทฺทสตฺเถ ปน ธาตุปาสงฺเขเป จ อิเม ธาตโว จุราทิคเณเยว วุตฺตา. ‘‘สุขยติ ทุกฺขยตี’’ติ จ อการิตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ อิจฺฉิตานิ. มยํ ตุ เตสํ ตพฺพจนํ สุทฺธกตฺตริ จ ตานิ ปทรูปานิ น อิจฺฉาม ปาฬิอาทีหิ วิรุทฺธตฺตา, ตสฺมาเยว เต อิมสฺมึ ภูวาทิคเณ วุตฺตา. อยฺหิ สุทฺธกตฺตุวิสเย อสฺมากํ รุจิ ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติ.
นนุ จ โภ ‘‘สุขติ ทุกฺขตี’’ติ กฺริยาปทานิ พุทฺธวจเน น ทิสฺสนฺตีติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฏฺกถานยวเสน คเหตพฺพตฺตา ทิสฺสนฺติเยว นาม. น หิ สพฺพถา สพฺเพสํ ธาตูนํ รูปานิ สาสเน โลเก วา ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ ปน ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ น ลพฺภนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ นยวเสน ลพฺภนฺติเยว. ‘‘กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา’’ติ หิ ทิฏฺเ ‘‘จรวฺโห ภฺุชวฺโห’’ติอาทีนิปิ นยวเสน ทิฏฺานิเยว นาม.
ตตฺร ปนายํ นโย. วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ หิ ‘‘เอกทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโย กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺตี’’ติ เอวํ ภูวาทิคณิกํ อกมฺมกํ สุทฺธกตฺตุวาจกํ ‘‘ทุกฺขนฺตี’’ติ กฺริยาปทํ ทิสฺสติ. ตสฺมึ ทิฏฺิเยว ‘‘สุขติ, สุขนฺติ. สุขสิ, สุขถ. สุขามิ, สุขามา’’ติอาทีนิ จ ‘‘ทุกฺขติ, ทุกฺขนฺติ. ทุกฺขสิ, ทุกฺขถา’’ติอาทีนิจ ทิฏฺานิ นาม โหนฺติ ทิฏฺเน อทิฏฺสฺส ตาทิสสฺส อนวชฺชสฺส นยสฺส คเหตพฺพตฺตา, ตสฺมา ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติ ภูวาทินโย เอว คเหตพฺโพ, น ปน จุราทินโย. อปรมฺเปตฺถ นิพฺพจนํ, สุขํ สฺชาตํ ¶ เอตสฺสาติ สุขิโต, สฺชาตสุโขติ อตฺโถ. เอส นโย ทุกฺขิโตติ เอตฺถาปิ. อถ วา สุเขน อิโต ปวตฺโตติ สุขิโต. เอส นโย ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ เอตฺถาปิ. ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.
โมกฺข มุจฺจเน. อกมฺมโกยํ ธาตุ. โมกฺขติ. โมกฺโข. ปาติโมกฺโข. การิเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยติ, โมกฺขาเปติ, โมกฺขาปยตี’’ติ รูปานิ. เกจิ ปนิมํ ‘‘โมกฺข โมจเน’’ติ ปิตฺวา จุราทิคเณ ปกฺขิปนฺติ. เตสํ มเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ภวนฺติ. เอตานิ ปาฬิยา อฏฺกถาย จ วิรุชฺฌนฺติ. ตถา หิ ‘‘โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา. น เม สมเณ โมกฺขสิ. มหายฺํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’ติ ปาฬิยา วิรุชฺฌนฺติ. ‘‘โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺโข’’ติ อฏฺกถาย จ วิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘โมกฺเขสิ โมกฺเขมา’’ติ จ อวตฺวา ‘‘โมกฺขสิ, โมกฺขามา’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตฺจ โข อปาทานวิสยํ กตฺวา. อฏฺกถายํ ปน ‘‘โมกฺเขติ, โมเจตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อปาทานวิสยํเยว กตฺวา. เอวํ อิมสฺส ธาตุโน สุทฺธกตฺตุวิสเย อกมฺมกภาโว วิทิโต, เหตุกตฺตุวิสเย เอกกมฺมกภาโว วิทิโต มุจ ปจ ฉิทาทโย วิย. โมกฺขธาตุ ทฺวิคณิโกติ เจ? น, อเนเกสุ สาฏฺกเถสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานํ อทสฺสนโตติ ทฏฺพฺพํ.
กกฺข หสเน. กกฺขติ.
โอข ราข ลาข ทาข ธาข โสสนาลมตฺเถสุ. โอขติ. ราขติ. ลาขติ. ทาขติ. ธาขติ.
สาข ¶ พฺยาปเน. สาขติ. สาขา.
อุข นข มข รข ลข รขิ ลขิ อิขิ ริขิ คตฺยตฺถา. อุขติ. นขติ. มขติ. รขติ. ลขติ. รงฺขติ. ลงฺขติ. อิงฺขติ. ริงฺขติ.
รกฺข ปาลเน. รกฺขติ. รกฺขา, รกฺขณํ, สีลํ รกฺขิโต เทวทตฺโต, สีลํ รกฺขิตํ เทวทตฺเตน, สีลํ รกฺขโก เทวทตฺโต.
อกฺข พฺยตฺติสงฺขาเตสุ. อกฺขติ, อกฺขิ, อกฺขํ.
นิกฺข จุมฺพเน. นิกฺขติ, นิกฺขํ.
นกฺข คติยํ. นกฺขติ. นกฺขตฺตํ. เอตฺถ นกฺขตฺตนฺติ เอตฺโต อิโต จาติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํ. โปราณา ปน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ กถยึสุ. ‘‘นกฺขตฺตํ, โชติ, นิริกฺขํ, ภํ’’ อิจฺเจเต ปริยายา.
เวกฺข เวกฺขเน. เวกฺขติ.
มกฺข สงฺขเต. มกฺขติ.
ตกฺข ตปเน. ตปนํ สํวรณํ. ตกฺขติ.
สุกฺข อนาทเร. สุกฺขติ.
กขิ วขิ มขิ กงฺขายํ. สตฺถริ กงฺขติ. วงฺขติ, มงฺขติ. ‘‘กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ถมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข’’ อิจฺเจเต กงฺขาปริยายา. เอเตสุ ปน –
วตฺตนฺติ ¶ โลกโวหาเร, ‘‘กงฺขา วิมติ สํสโย;
วิจิกิจฺฉา’’ติ เอตานิ, นามานิเยว ปายโต.
กขิ อิจฺจายํ. ธนํ กงฺขติ, อภิกงฺขติ, นาภิกงฺขามิ มรณํ. อภิกงฺขิตํ ธนํ.
ทขิ ธขิ โฆรวาสิเต กงฺขายฺจ. ทงฺขติ. ธงฺขติ.
อุกฺข เสจเน. อุกฺขติ.
กข หสเน. กขติ.
ชกฺข ภกฺขเณ จ. หสนานุกฑฺฒนตฺถํ จกาโร. ชกฺขติ.
ลิข เลขเน. ลิขติ, สลฺเลขติ. อติสลฺเลขเตวายํ สมโณ. เลขา, เลขนํ, เลขโก, ลิขิตํ, สลฺเลขปฏิปตฺติ, เอตา ทขิอาทิกา ลิขปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ธุกฺข ธิกฺข สนฺทีปนกิเลสนชีวเนสุ. ธุกฺขติ. ธิกฺขติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ธุกฺขเต ธิกฺขเต’’ติ อตฺตโนภาสํ วทนฺติ. ตถา อิโต ปรานิ รูปานิปิ.
รุกฺข วกฺข วรเณ. วรณํ สํวรณํ. รุกฺขติ. วกฺขติ. รุกฺโข, วกฺโข. เอตฺถ จ วกฺโขติ รุกฺโขเยว. ตถา หิ ‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา อรฺชา’’ติ ชาตกปาโ ทิสฺสติ. อิมานิ ปน รุกฺขสฺส นามานิ –
‘‘รุกฺโข มหีรุโห วกฺโข, ปาทโป ชคตีรุโห;
อโค นโค กุโช สาขี, สาโล จ วิฏปี ตรุ;
ทุโม ผลี ตุ ผลวา, คจฺโฉ ตุ ขุทฺทปาทโป’’ติ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ สาลสทฺเทน สาลรุกฺโขเยว วุตฺโต, นาฺโ ‘สาลา ผนฺทนมาลุวา’ติ ปโยคทสฺสนโต, อถ กิมตฺถํ สาลสทฺเทน โย โกจิ รุกฺโข ¶ วุตฺโต’’ติ? น สาลรุกฺโขเยว สาลสทฺเทน วุตฺโต, อถ โข สาลรุกฺเขปิ วนปฺปติเชฏฺรุกฺเขปิ ยสฺมึ กสฺมิฺจิ รุกฺเขปิ ‘‘สาโล’’ติ โวหารสฺส ทสฺสนโต อฺเปิ รุกฺขา วุตฺตา. ตถา หิ สาลรุกฺโขปิ ‘‘สาโล’’ติ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหนฺตํ สาลวนํ, ตฺจสฺส เอลณฺเฑหิ สฺฉนฺนํ. อนฺตเรน ยมกสาลาน’’นฺติ. วนปฺปติเชฏฺรุกฺโขปิ. ยถาห –
‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยา;
อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมา’’ติ.
โย โกจิ รุกฺโขปิ. ยถาห ‘‘อถ โข ตํ ภิกฺขเว มาลุวพีชํ อฺตรสฺมึ สาลมูเล นิปเตยฺยา’’ติ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
‘‘สาลรุกฺเข เชฏฺรุกฺเข,
ยสฺมึ กสฺมิฺจิ ปาทเป;
สาโล อิติ รโว สาลา,
สนฺธาคาเร ถิยํ สิยา’’ติ.
สิกฺข วิชฺโชปาทาเน. สิกฺขติ. สิกฺขา, สิกฺขนํ, สิกฺขิตํ สิปฺปํ, สิกฺขโก, สิกฺขิโต, เสกฺโข, อเสกฺโข. กการโลเป ‘‘เสโข อเสโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ตตฺถ สิกฺขิโตติ สฺชาตสิกฺโข, อสิกฺขีติ วา สิกฺขิโต, ตถา หิ กตฺตุปฺปโยโค ทิสฺสติ ‘‘อหํ โข ปน สุสิกฺขิโต อนวโย สเก อาจริยเก กุมฺภการกมฺเม’’ติ.
ภิกฺข ยาจเน. ภิกฺขติ. ภิกฺขุ, ภิกฺขา, ภิกฺขนํ, ภิกฺขโก, ภิกฺขิตํ โภชนํ. เอตฺถ ปน ‘‘ภิกฺขุ ยติ สมโณ มุนิ ปพฺพชิโต ¶ อนคาโร ตปสฺสี ตโปธโน’’ อิจฺเจตานิ ปริยายวจนานิ. เอเตสุ สาสเน ‘‘ภิกฺขู’’ติ อุปสมฺปนฺโน วุจฺจติ. กทาจิ ปน ‘‘ภิกฺขุสตํ โภเชสิ, ภิกฺขุสหสฺสํ โภเชสี’’ติอาทีสุ สามเณเรปิอุปาทาย ‘‘ภิกฺขู’’ติ โวหาโร ปวตฺตติ, ตาปสาปิ จ สมณสทฺทาทีหิ วุจฺจนฺติ, ‘‘อหู อตีตมทฺธาเน, สมโณ ขนฺติทีปโน’’ติอาทิ เอตฺถ นิทสฺสนํ.
ทกฺข วุทฺธิยํ สีฆตฺเต จ. ทกฺขติ, ทกฺขิณา, ทกฺโข. ทกฺขนฺติ วทฺธนฺติ สตฺตา เอตาย ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ ทกฺขิณา, ทาตพฺพวตฺถุ. ทกฺขติ กุสลกมฺเม อฺสฺมิฺจ กิจฺจากิจฺเจ อทนฺธตาย สีฆํ คจฺฉตีติ ทกฺโข, เฉโก, โย ‘‘กุสโล’’ติปิ วุจฺจติ.
ทิกฺข มุณฺฑิโอปนยนนิยมพฺพตาเทเสสุ. ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย, อุปนยเน, นิยเม, วเต, อาเทเส จ ปวตฺตติ. ทิกฺขติ. ทิกฺขิโต มุณฺโฑ. เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภ สรภงฺคชาตเก ‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตนา’’ติ เอตสฺมึ ปเทเส อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘จิรทิกฺขิตานนฺติ จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ. น หิ ตตฺถ ‘‘จิรมุณฺฑาน’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเต กสฺมา อิธ ‘‘ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย วุตฺตา’’ติ? สจฺจํ, ตตฺถ ปน ทิกฺขิตสทฺทสฺส ปพฺพชิเต วตฺตนโต ‘‘จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ, น ธาตุอตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ. อิท ปน ธาตุอตฺถวิภาวนตฺถํ มุณฺฑิเย วุตฺตา. ตาปสา หิ มุณฺฑิยตฺถวาจเกน ทิกฺขิตสทฺเทน วตฺตุํ ยุตฺตา. ตถา หิ อฏฺกถาจริเยหิ จกฺกวตฺติสุตฺตตฺถวณฺณนายํ ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถวิวรเณ ‘‘ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตาปิ หิ ปมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรนฺติ, ตโต ปฏฺาย ปรูฬฺหเกเส ¶ พนฺธิตฺวา วิวรนฺติ, เตน วุตฺตํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติ เอวํ อตฺโถ สํวณฺณิโต.
อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ. อิกฺขติ, อุเปกฺขติ, อเปกฺขติ. อุเปกฺขา, อเปกฺขา, ปจฺจเวกฺขณา. กการโลเป ‘‘อุเปขา, อเปขา, อุปสมฺปทาเปโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
ทุกฺข หึสาคตีสุ. ทกฺขติ. ทกฺขโก.
จิกฺข จกฺข วิยตฺติยํ วาจายํ. จิกฺขติ, อาจิกฺขติ, อพฺภาจิกฺขติ. อาจิกฺขโก. จกฺขติ, จกฺขุ. เอตฺถ จกฺขูติ จกฺขตีติ จกฺขุ, สมวิสมํ อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘สูปํ จกฺขติ, มธุํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย ยสฺมา อสฺสาทตฺโถปิ จกฺขุสทฺโท ภวติ, ตสฺมา ‘‘จกฺขติ วิฺาณาธิฏฺิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตี’’ติ อสฺสาทตฺโถปิ คเหตพฺโพ. ‘‘จกฺขุํ โข มาคณฺฑิยํ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ หิ วุตฺตํ. สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว นิรูฬฺหตฺตา นยเน เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ปงฺกชาทิสทฺทา วิย ปทุมาทีสุ.
จกฺข’กฺขิ นยนํ, โลจนํ ทิฏฺิ ทสฺสนํ;
เปกฺขนํ อจฺฉิ ปมฺหํ ตุ, ‘‘ปขุม’’นฺติ ปวุจฺจติ.
เอตา รุกฺขาทิกา จกฺขปริยนฺตา ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ขการนฺตธาตุรูปานิ.
คการนฺตธาตุ
คุ กรีสุสฺสคฺเค. กรีสุสฺสคฺโค วจฺจกรณํ. ควติ. เค สทฺเท. คายติ. คีตํ.
วคฺค ¶ คติยํ. วคฺคติ. วคฺโค, วคฺคิตํ. เอตฺถ สมุทายวเสน วคฺคนํ ปวตฺตนํ วคฺโค. วคฺคิตนฺติ คมนํ. ตถา หิ นาคเปตวตฺถุอฏฺกถายํ ‘‘โย โส มชฺเฌ อสฺสตรีรเถน จตุพฺภิ ยุตฺเตน สุวคฺคิเตน. อมฺหากํ ปุตฺโต อหุ มชฺฌิโม โส, อมจฺฉรี ทานปตี วิโรจตี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วทนฺเตหิ ‘‘สุวคฺคิเตนาติ สุนฺทรคมเนนา’’ติ. กิฺจิ ภิยฺโย กฺริยาปทมฺปิ จ ทิฏฺํ ‘‘ธุนนฺติ วคฺคนฺติ ปวตฺตนฺติ จมฺพเร’’ติ.
รคิ ลคิ อคิ วคิ มคิ อิคิ ริคิ ลิคิ ตคิ สคิ คมเน จ. จกาโร คติเปกฺขโก. รงฺคติ. รงฺโค. ลงฺคติ. ลงฺโค, ลงฺคี. องฺคติ, องฺเคติ. องฺโค, สมงฺคี, สมงฺคิตา, องฺคํ, องฺคณํ. วงฺคติ. วงฺโค. มงฺคติ. มงฺโค, อุปงฺโค, มงฺคลํ. อิงฺคติ. อิงฺคิตํ. ริงฺคติ. ริงฺคนํ. ลิงฺคติ. ลิงฺคนํ. อุลฺลิงฺคติ, อุลฺลิงฺคนํ. ตงฺคติ. ตงฺคนํ. สงฺคติ. สงฺคนํ. ตตฺถ องฺคนฺติ เยสํ เกสฺจิ วตฺถูนํ อวยโว, สรีรมฺปิ การณมฺปิ จ วุจฺจติ. องฺคณนฺติ กตฺถจิ กิเลสา วุจฺจนฺติ ‘‘ราโค องฺคณ’’นฺติอาทีสุ. ราคาทโย หิ องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคิปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘องฺคณานี’’ติ วุจฺจนฺติ. กตฺถจิ มลํ วา ปงฺโก วา ‘‘ตสฺเสว รชสฺส วา องฺคณสฺส วา ปหานาย วายมตี’’ติอาทีสุ. อฺชติ มกฺเขตีติ หิ องฺคณํ, มลาทิ. กตฺถจิ ตถารูโป วิวฏปฺปเทโส ‘‘เจติยงฺคณํ, โพธิยงฺคณ’’นฺติอาทีสุ. อฺชติ ตตฺถ ิตํ อติสุนฺทรตาย อภิพฺยฺเชตีติ หิ องฺคณํ, วิวโฏ ภูมิปฺปเทโส. อิจฺเจวํ –
ราคาทีสุ กิเลเสสุ, ปงฺเก กายมลมฺหิ จ;
วิวเฏ ภูมิภาเค จ, ‘‘องฺคณ’’นฺติ รโว คโต.
ยุคิ ¶ ชุคิ วชฺชเน. ยุงฺคติ. ชุงฺคติ.
รคิ สงฺกายํ. รงฺคติ.
ลค สงฺเคจ. จ กาโร อนนฺตรวุตฺตาเปกฺขโก. ลคติ. จ ชโต น โหติ ลคนํ. พฬิเส ลคฺโค.
ถคํ สํวรเณ. ถคติ.
อคฺค กุฏิลคติยํ. อคฺคตีติ อคฺคิ, กุฏิลํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
อคฺคิ ธูมสิโข โชติ, ชาตเวโท สิขี คินิ;
อคฺคินิ ภาณุมา เตโช, ปาวโก ติวโก’นโล.
หุตาสโน ธูมเกตุ, เวสฺสานโร จ อจฺจิมา;
ฆตาสโน วายุสโข, ทหโน กณฺหวตฺตนิ.
เอตา คุอาทิกา อคฺคปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
คา คติยํ. คาติ.
คุ สทฺเท. ควติ.
คุ อุคฺคเม. อุคฺคโม อุคฺคมนํ ปากฏตา. ควติ. สทฺทสตฺถวิทู ปนิมาสํ ‘‘คาเต ควเต’’ติ อตฺตโนภาสตฺตํ วทนฺติ.
คการนฺตธาตุรูปานิ.
ฆการนฺตธาตุ
ฆา คนฺโธปาทาเน. ฆาติ. ฆานํ. คนฺธํ ฆตฺวา. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘คนฺธํ ฆตฺวา สติ มุฏฺา’’ติ. เอติสฺสา ปน ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ‘‘ฆายติ ฆายิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
ฆุ ¶ อภิคมเน. อภิคมนํ อธิคมนํ. โฆติ.
ชคฺฆ หสเน. ชคฺฆติ, สฺชคฺฆติ. สฺชคฺฆิตฺโถ มยา สห. ชคฺฆิตุมฺปิ น โสภติ. ชคฺฆิตฺวา.
ตคฺฆ ปาลเน. ตคฺฆติ.
สิฆิ อาฆาเน. อาฆานํ ฆาเนน คนฺธานุภวนํ. สิงฺฆติ, อุปสิงฺฆติ. อุปสิงฺฆิตฺวา. อารา สิงฺฆามิ วาริชํ. เอตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ฆุ สทฺเท. โฆติ, ฆวติ.
รฆิ ลฆิ คตฺยกฺเขเป. คตฺยกฺเขโป คติยา อกฺเขโป. รงฺฆติ, ลงฺฆติ, อุลฺลงฺฆติ. ลงฺฆิตา, อุลฺลงฺฆิกาปีติ, ลงฺฆิตฺวา.
มฆิ เกตเว จ. จกาโร ปุพฺพตฺถาเปกฺโข. มงฺฆติ.
ราฆ ลาฆ สามตฺถิเย. ราฆติ. ลาฆติ.
ทาฆ อายาเส จ. อายาโส กิลมนํ. จกาโร สามตฺถิยาเปกฺขโก. ทาฆติ. นิทาโฆ.
สิลาฆ กตฺถเน. กตฺถนํ ปสํสนํ. สิลาฆติ. สิลาฆา. พุทฺธสฺส สิลาฆเต. สิลาฆิตฺวา. ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ฆ การนฺตธาตุรูปานิ.
อิติ ภูวาทาคเณ กวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
จการนฺตธาตุ
อิทานิ ¶ จวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –
สุจ โสเก. โสจติ. โสโก, โสจนา, โสจํ, โสจนฺโต, โสจนฺตี, โสจนฺตํ กุลํ, โสจิตฺวา.
กุจ สทฺเท ตาเร. ตารสทฺโท อจฺจุจฺจสทฺโท. โกจติ. อุจฺจสทฺทํ กโรตีติ อตฺโถ.
กฺุจ โกฏิลฺล’ปฺปีภาเวสุ. กฺุจติ. กฺุจิกา, กฺุจิตเกโส. กฺุจิตฺวา.
ลฺุจ อปนยเน. ลฺุจติ. ลฺุจโก, ลฺุจิตุํ, ลฺุจิตฺวา.
อฺจุ คติปูชนาสุ. มคฺคํ อฺจติ. พุทฺธํ อฺจติ. อุทฺธํ อนุคฺคนฺตฺวา ติริยํ อฺจิโตติ ติรจฺฉาโน. กฏุกฺจุกตา.
วฺจุ จฺจุ ตฺจุ คติยํ. วฺจติ. จฺจติ. ตฺจติ. มฺจติ. สนฺติ ปาทา อวฺจนา. อวฺจนาติ วฺจิตุํ คนฺตุํ อสมตฺถา.
คุจุ คเณจุ เถยฺยกรเณ. เถนนํ เถยฺยํ, โจริกา. ตสฺส กฺริยา เถยฺยกรณํ. โคจติ. คเณจติ.
อจฺจ ปูชายํ อจฺจติ. พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโต.
ตจฺจ หึสายํ. ตจฺจติ.
จจฺจ ชจฺจ ปริภาสนวชฺชเนสุ. จจฺจติ. ชจฺจติ.
กุจ สํปจฺจนโกฏิลฺลปฏิกฺกมวิเลขเนสุ. กุจติ, สงฺกุจติ. สงฺโกโจ.
ตจ สํวรเณ. สํวรณํ รกฺขณํ. ตจติ. ตโจ.
ทิจ ¶ ถุติยํ. ทิจติ.
กุจ สงฺโกจเน. โกจติ, สงฺโกจติ. สงฺโกโจ.
พฺยาจ พฺยาชิกรเณ. พฺยาชิกรณํ พฺยาชิกฺริยา. พฺยาจติ.
วจ วิยตฺติยํ วาจายํ. วิยตฺตสฺส เอสา วิยตฺติ, ติสฺสํ วิยตฺติยํ วาจายํ, วิยตฺตายํ วาจายนฺติ อธิปฺปาโย. วิยตฺตสฺส หิ วทโต ปุคฺคลสฺส วเสน วาจา วิยตฺตา นาม วุจฺจติ. ยถา ปน กุจฺฉิสทฺทติรจฺฉานคตาทิสทฺโท ‘‘อพฺยตฺตสทฺโท’’ติ วุจฺจติ, น เอวํ วจนสงฺขาโต สทฺโท ‘‘อพฺยตฺตสทฺโท’’ติ วุจฺจติ วิฺาตตฺถตฺตา. ‘‘วตฺติ, วจติ, วจนฺติ. วจสิ’’ อิจฺจาทีนิ สุทฺธกตฺตุปทานิ. ‘‘วาเจติ, วาเจนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ เหตุกตฺตุปทานิ. ‘‘อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติ. วุจฺจนฺติ. สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ อิจฺจาทีนิ กมฺมปทานิ. ครู ปน วการสฺส อุการาเทสวเสน ‘‘อุตฺตํ อุจฺจเต อุจฺจนฺเต’’ติอาทีนิ อิจฺฉนฺติ, ตานิ สาสเน อปฺปสิทฺธานิ, สกฺกฏภาสานุโลมานิ. สาสนสฺมิฺหิ รการาคมวิสเย นิปุพฺพสฺเสว วจสฺส วสฺส อุการาเทโส สิทฺโธ ‘‘นิรุตฺติ, นิรุตฺตํ, เนรุตฺต’’นฺติ. วจนํ, วาจา, วโจ, วจี, วุตฺตํ, ปวุตฺตํ, วุจฺจมานํ, อธิวจนํ, วตฺตพฺพํ, วจนียํ, อิมานิ นามิกปทานิ. วตฺตุํ, วตฺตเว, วตฺวา, วตฺวาน, อิมานิ ตุมนฺตาทีนิ ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ตตฺถ วตฺตีติ วทติ. อาขฺยาตปทฺเหตํ. อตฺถสํวณฺณเกหิปิ ‘‘วตฺติ เอตายาติ วาจา’’ติ นิพฺพจนมุทาหฏํ. สทฺทสตฺเถ จ ตาทิสํ อาขฺยาตปทํ ทิฏฺํ. เอตฺถ ปเนเก วทนฺติ ‘‘วจติ, วจนฺตีติอาทีนิ กฺริยาปทรูปานิ พุทฺธวจเน อฏฺกถาฏีกาสุ สตฺเถสุ จ อนาคตตฺตา ฉฑฺเฑตพฺพานี’’ติ. ตนฺน, ยสฺมา สาสเน ‘‘อวจ, อวจึสู’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ จ ‘‘วาเจติ, วาเจนฺตี’’ติอาทีนิ เหตุกตฺตุปทานิ จ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ¶ พุทฺธวจนาทีสุ อนาคตานิปิ ‘‘วจติ, วจนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ คเหตพฺพานิ. วเจยฺย, วุจฺจตุ, วุจฺเจยฺย. เสสํ สพฺพํ สพฺพตฺถ วิตฺถารโต คเหตพฺพํ.
ปโรกฺขารูปานิ วทาม – วจ, วจุ. วเจ, วจิตฺถ. วจํ, วจิมฺห. วจิตฺถ, วจิเร. วจิตฺโถ, วจิวฺโห. วจึ, วจิมฺเห.
หิยฺยตฺตนีรูปานิ วทาม – อวจา, อวจู. อวโจ, อวจุตฺถ. อโวจํ, อวจุมฺห. อวจุตฺถ, อวจุตฺถุํ. อวจเส, อวจุวฺหํ. อวจึ, อวจมฺหเส.
อชฺชตนีรูปานิ วทาม – อวจิ, อโวจุํ, อวจึสุ. อโวโจ, อโวจุตฺถ. อโวจึ, อโวจุมฺห. อโวจา, อโวจุ. อวจเส, อโวจิวํ. อโวจํ, อโวจิมฺเห.
ภวิสฺสนฺตีรูปานิ วทาม – วกฺขติ, วกฺขนฺติ. วกฺขสิ, วกฺขถ. วกฺขามิ, วกฺขาม. วกฺขเต, วกฺขนฺเต. วกฺขเส, วกฺขวฺเห. วกฺขสฺสํ วกฺขมฺเห.
อิเมสํ ปน ปทานํ ‘‘กเถสฺสติ, กเถสฺสนฺตี’’ติอาทินา อตฺโถ วตฺตพฺโพ. วกฺข โรเสติ ธาตุสฺส จ ‘‘วกฺขติ, วกฺขนฺติ. วกฺขสี’’ติอาทีนิ วตฺวา อวสาเน อุตฺตมปุริเสกวจนฏฺาเน ‘‘วกฺเขมี’’ติ วตฺตพฺพํ. อตฺโถ ปนิเมสํ ‘‘โรสติ, โรสนฺตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. อยํ วจวกฺขธาตูนํ ภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาวเสน รูปสํสนฺทนานโย. อปรานิปิ วจธาตุสฺส ภวิสฺสนฺตี สหิตานิ รูปานิ ภวนฺติ – วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺติ. วกฺขิสฺสสิ, วกฺขิสฺสถ. วกฺขิสฺสามิ, วกฺขิสฺสาม. วกฺขิสฺสเต, วกฺขิสฺสนฺเต. วกฺขิสฺสเส, วกฺขิสฺสวฺเห. วกฺขิสฺสํ, วกฺขิสฺสามฺเห.
อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘อภีตกปฺเป จริตํ, ปยิตฺวา ภวาภเว;
อิมมฺหิ กปฺเป จริตํ, ปวกฺขิสฺสํ สุโณหิ เม’’ติ.
คทฺรตปฺเหปิ ¶ ‘‘ราชา ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา คหปติ ปติรูปํ อาสนํ ตฺวา นิสีทถาติ วกฺขิสฺสตี’’ติ เอวมาทิอฏฺกถาปาโ ทิสฺสติ, ตสฺมาเยว เอทิสี ปทมาลา รจิตา. วกฺข โรเสติ ธาตุสฺสปิ ภวิสฺสนฺตีสหิตานิ รูปานิ ‘‘วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติ. อตฺโถ ปนิเมสํ ‘‘โรสิสฺสติ, โรสิสฺสนฺตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. อยํ วจวกฺขธาตูนํ ภวิสฺสนฺตีวเสเนว รูปสํสนฺทนานโย.
อวจิสฺสา, วจิสฺสา, อวจิสฺสํสุ, วจิสฺสํสุ. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ. อิธ ปน วุตฺตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริเยว กเถสฺสาม อิโต อติวิย วตฺตพฺพฏฺานตฺตา.
จุ จวเน. จวติ. การิเต ‘‘จาเวตี’’ติ รูปํ. เทวกายา จุโต. จุตํ ปทุมํ. จวิตุํ, จวิตฺวา.
โลจ ทสฺสเน. โลจติ. โลจนํ.
เสจ เสจเน. เสจติ.
สจ วิยตฺติยํ วาจายํ. สจติ.
กจ พนฺธเน. กจติ.
มจ มุจิ กกฺกเน. กกฺกนํ สรีเร อุพฺพฏฺฏนํ. มจติ. มฺุจติ. มจิ ธารณุจฺฉายปูชเนสุ. ธารณํ อุจฺฉาโย ปูชนนฺติ ตโย อตฺถา. ตตฺถ อุจฺฉาโย มลหรณํ. มฺจติ. มฺโจ, มฺจนํ. มฺจติ ปุคฺคลํ ธาเรตีติ มฺโจ.
ปจ พฺยตฺติกรเณ. ปจติ. ปาโก, ปริปาโก, วิปาโก, ปกฺกํ ผลํ.
ถุจ ปสาเท. โถจติ.
วจ วจิ ทิตฺติยํ. วจติ. วฺจติ.
รุจ ¶ ทิตฺติยํ โรจเน จ. ทิตฺติ โสภา. โรจนํ รุจิ. โรจติ. เวโรจโน. สมณสฺส โรจเต สจฺจํ. ตสฺส เต สคฺคกามสฺส, เอกตฺตมุปโรจิตํ. อยฺจ ทิวาทิคเณ รุจิอตฺถํ คเหตฺวา ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปํ ชเนติ. เตน ‘‘คมนํ มยฺห รุจฺจตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. จุราทิคเณ ปน รุจิอตฺถํ คเหตฺวา ‘‘โรเจติ โรจยตี’’ติ รูปานิ ชเนติ. เตน ‘‘กึ นุ ชาตึ น โรเจสี’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ. เตคณิโกยํ ธาตุ.
ปจ สํปาเก. ปจติ, ปจนฺติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ วทนฺติ.
อฺจ พฺยยคติยํ. พฺยยคติ วินาสคติ. อฺจติ.
ยาจ ยาจนายํ. พฺราหฺมโณ นาคํ มณึ ยาจติ. นาโค มณึ ยาจิโต พฺราหฺมเณน. เต ตํ อสฺเส อยาจิสุํ. โส ตํ รถมยาจถ. เทวทตฺตํ อายาจติ. เอวํ สุทฺธกตฺตริ รูปานิ ภวนฺติ. พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน นาคํ มณึ ยาเจติ, ยาจยติ, ยาจาเปติ, ยาจาปยติ. เอวํ เหตุกตฺตริ. ราชา พฺราหฺมเณน ธนํ ยาจิยติ, ยาจยิยติ, ยาจาปิยติ, ยาจาปยิยติ. เอวํ กมฺมนิ. ยาจํ, ยาจนฺโต, ยาจนฺตี, ยาจนฺตํ กุลํ. ยาจมาโน, ยาจมานา, ยาจมานํ กุลํ. ยาจโก, ยาจนา, ยาจิตพฺพํ, ยาจิตุํ, ยาจิตฺวาน, ยาจิตุน, ยาจิย, ยาจิยาน. เอวํ นามิกปทานิ ตุมนฺตาทีนิ จ ภวนฺติ.
ปจ ปาเก. โอทนํ ปจติ. ‘‘อุภยโตภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ. ยถา ปน สาสเน ‘‘ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ ¶ วจธาตุสฺส กมฺมนิ รูปํ ปสิทฺธํ, น ตถา ปจธาตุสฺส. เอวํ สนฺเตปิ ครู ‘‘ตยา ปจฺจเต โอทโน’’ติ ตสฺส กมฺมนิ รูปํ วทนฺติ. สาสเน ปน อวิเสสโต ‘‘ปจฺจเต’’ติ วา ‘‘ปจฺจตี’’ติ วา วุตฺตสฺสปิ ปทสฺส อกมฺมโกเยว ทิวาทิคณิโก ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘เทวทตฺโต นิรเย ปจฺจติ. ยาว ปาปํ น ปจฺจตี’’ติอาทิทสฺสนโต. เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘สยเมว ปียเต ปานียนฺติอาทิ วิย ภูวาทิคณปกฺขิโก กมฺมกตฺตุปฺปโยโค เอส, ตสฺมา ‘สยเมวา’ติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘สยเมว เทวทตฺโต ปจฺจตี’ติอาทินา อตฺโถ วตฺตพฺโพ’’ติ ตนฺน, ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติ เอตฺถ หิ ปานียํ มนุสฺสา ปิวนฺติ, น ปานียํ ปานียํ ปิวติ. มนุสฺเสเหว ตํ ปียเต, น สยํ. เอวํ ปรสฺส ปานกฺริยํ ปฏิจฺจ กมฺมภูตมฺปิ ตํ สุกรปานกฺริยาวเสน สุกรตฺตา อตฺตนาว สิชฺฌนฺตํ วิย โหตีติ ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติ รูฬฺหิยา ปโยโค กโต.
‘‘สยเมว กโฏ กริยเต’’ติ เอตฺถาปิ กฏํ มนุสฺสา กโรนฺติ, น กฏํ กโฏ กโรติ. มนุสฺเสเหว กโฏ กริยเต, น สยํ. เอวํ ปรสฺส กรณกฺริยํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ โส สุกรณ กฺริยาวเสน สุกรตฺตา อตฺตนาว สิชฺฌนฺโต วิย โหตีติ ‘‘สยเมว กโฏ กริยเต’’ติ รูฬฺหิยา ปโยโค กโต.
เอตฺถ ยถา สยํสทฺโท ปานียํ ปานีเยเนว ปียเต, น อมฺเหหิ. กโฏ กเฏเนว กริยเต, น อมฺเหหีติ สกมฺมกวิสยตฺตา ปโยคานํ อฺสฺส กฺริยาปฏิเสธนสงฺขาตํ อตฺถวิเสสํ วทติ, น ตถา ‘‘เทวทตฺโต นิรเย ปจฺจติ, กมฺมํ ปจฺจตี’’ติอาทีสุ ตุมฺเหหิ อชฺฌาหริโต สยํสทฺโท อตฺถวิเสสํ วทติ อกมฺมกวิสยตฺตา เอเตสํ ปโยคานํ. เอวํ ¶ ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทิกสฺส ปจฺจตฺตวจนสฺส อกมฺมกกตฺตุวาจกตฺตา กมฺมรหิตสุทฺธกตฺตุวาจกตฺตา จ ‘‘ปจฺจตี’’ติ อิทํ ทิวาทิคณิกรูปนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปจธาตุ สทฺทสตฺเถ ทิวาทิคณ วุตฺโต นตฺถีติ เจ? นตฺถิ วา อตฺถิ วา, กิเมตฺถ สทฺทสตฺถํ กริสฺสติ, ปาฬิ เอว ปมาณํ, ตสฺมา มยํ โลกโวหารกุสลสฺส ภควโต ปาฬินยฺเว คเหตฺวา อิมํ ปจธาตุํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิสฺสาม. ตถา หิ ธมฺมปาลาจริย อนุรุทฺธาจริยาทีหิ อภิสงฺขตา ทิวาทิคณิกปฺปโยคา ทิสฺสนฺติ –-
าณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธึ ติเหตุกํ;
ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฏฺเก ทุเว.
อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ จ ปจฺจติ
อิจฺเจวมาทโย. เอตฺถ ปน เตสํ อิทเมว ปาฬิยา น สเมติ. เย จุราทิคณมฺหิ สกมฺมกภาเวน ภูวาทิคเณ จ อกมฺมกภาเวน ปวตฺตสฺส ภูธาตุสฺเสว ภูวาทิคเณ ปวตฺตสฺส สกมกสฺสปิ สโต ทิวาทิคณํ ปตฺวา อกมฺมกภูตสฺส ปจธาตุสฺส สกมฺมกตฺตมิจฺฉนฺติ. เอตฺหิ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภา, ตสฺมา ภควโต ปาวจเน โสตูนํ สํสยสมุคฺฆาฏตฺถํ เอตฺถ อิมํ นีตึ ปฏฺเปม –
วินาปิ อุปสคฺเคน, คณนานตฺตโยคโต;
สกมฺมากมฺมกา โหนฺติ, ธาตู ปจภิทาทโย.
ปุริโส โอทนํ ปจติ. ส ภูตปจนึ ปจิ. โอทโน ปจฺจติ. กมฺมํ ปจฺจติ. วีหิสีสํ ปจฺจติ. รุกฺขผลานิ ปจฺจนฺติ. นาโค ปาการํ ภินฺทติ. ตฬากปาฬิ ภิชฺชติ. ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติ. เอตฺถ จ สยํสทฺทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘สยเมว โอทโน ปจฺจตี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ ‘‘ปุริโส สยเมว ปาณํ หนติ. ภควา สยเมว ¶ เยฺยธมฺมํ อพุชฺฌี’’ติ ปโยเคสุ ปรสฺส อาณตฺติสมฺภูตหนนกฺริยาปฏิเสธมิว ปโรปเทสสมฺภูตพุชฺฌนกฺริยาปฏิเสธนมิว จ อฺสฺส กฺริยาปฏิเสธนวเสน วุตฺตตฺตา โย สยํสทฺทวเสน กมฺมกตฺตุภาวปริกปฺโป, ตํ น ปมาณํ. สยํสทฺโท หิ สุทฺธกตฺตุอตฺเถปิ ทิสฺสติ, น เกวลํ ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติอาทีสุ กมฺมตฺเถเยว, ตสฺมา สาสนานุรูเปน อตฺโถ คเหตพฺโพ นยฺูหิ.
วินาปิ อุปสคฺเคน, วินาปิ จ คณนฺตรํ;
สกมฺมากมฺมกา โหนฺติ, อตฺถโต ทิวุอาทโย.
กามคุเณหิ ทิพฺพติ. ปจฺจามิตฺเต ทิพฺพติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
คณนฺตรฺโจปสคฺคํ, วินาปิ อตฺถนานตํ;
ปโยคโต สกมฺมา จ, อกมฺมา จ คมาทโย.
ปุริโส มคฺคํ คจฺฉติ. คมฺภีเรสุปิ อตฺเถสุ าณํ คจฺฉติ. ธมฺมํ จรติ. ตตฺถ ตตฺถ จรติ.
คณนฺตรฺโจปสคฺคํ, ปโยคฺจตฺถนานตํ;
วินาปิ ติวิธา โหนฺติ, ทิสาที รูปเภทโต.
ปาสาทํ ปสฺสติ, ปาสาทํ ทกฺขติ ปาสาโท ทิสฺสติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
สภาวโต สกมฺมา ตุ, รุทธาตาทโย มตา;
สภาวโต อกมฺมา จ, นนฺทธาตาทโย มตา.
มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทติ.
อุปสคฺควเสเนเก, สกมฺมาปิ อกมฺมกา;
สมฺภวนฺติ ตเถกจฺเจ, อกมฺมาปิ สกมฺมกา.
เอกจฺเจ ¶ ตุปสคฺเคหิ, สกมฺมา จ สกมฺมกา;
อกมฺมกา อกมฺมา จ, เอสตฺโถเปตฺถ ทีปิโต;
ปุริโส คามา นิคฺคจฺฉติ, ธนํ อธิคจฺฉติ, ปุริโส ปาณํ อภิภวติ, หิมวตา ปภวนฺติ มหานทิโย. อฺานิปิ ปโยคานิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺถ ยทิ สาสเน ปจธาตุสฺส กมฺมนิ รูปํ สิยา, ‘‘ปุริเสน กมฺมํ กริยตี’’ติ ปโยโค วิย ‘‘ปุริเสน โอทโน ปจิยตี’’ติ ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพ. เย ปน ครู ‘‘ตยา ปจฺจเต โอทโน’’ติอาทีนิ อิจฺฉนฺติ, เต สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย วทนฺติ มฺเ. เอวํ สนฺเตปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตานิ เจ, คเหตพฺพานิ. การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา โอทนํ ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติ. ปุริเสน ปุริโส โอทนํ ปาจิยติ, ปาจยิยติ, ปาจาปิยติ, ปาจาปยิยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ‘‘ยถา ทณฺเฑน โคปาโล, คาวํ ปาเจติ โคจร’’นฺติอาทีสุ อฺโปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ปจํ, ปจนฺโต, ปจนฺตี, ปจมาโน, ปจมานา. ปาตพฺพํ, ปจิตํ, ปจิตพฺพํ, ปจนียํ, ปจิตุํ, ปจิตฺวา. เอตฺถ จ ‘‘อิมสฺส มํสฺจ ปาตพฺพ’’นฺติ ปโยโค อุทาหรณํ. ‘‘ปจติ, ปจนฺติ. ปจสี’’ติอาทิ ปทกฺกโม สุโพโธ.
สิจ ฆรเณ. เสจติ, เสโก, ‘‘อุภโตภาสา’’ติ วทนฺติ.
อิมานิ จการนฺตธาตุรูปานิ.
ฉการนฺตธาตุ
ปรสฺสภาสาทิภาวํ, สพฺเพสํ ธาตุนํ อิโต;
ปรํ น พฺยากริสฺสํ โส, สาสเน อีริโต น หิ.
ฉุ ¶ เฉทเน. โฉติ. โฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ. อจฺโฉจฺฉุํวต โภ รุกฺขํ.
มิเลฉ อวิยตฺตายํ วาจายํ. มิเลจฺฉติ, มิลกฺขุ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ มิลกฺขูสุ อวิฺาตาเรสุ.
วฉิ อิจฺฉายํ. วฺฉติ. วฺฉิตํ ธนํ.
อฉิ อายาเม. อฺจติ. ทีฆํ วา อฺฉนฺโต ทีฆํ อฺฉามีติ ปชานาติ.
หุจฺฉ โกฏิลฺเล. หุจฺฉติ.
มุจฺฉ โมหมุจฺฉาสุ. มุจฺฉติ. มุจฺฉิโต วิสเวเคน, วิสฺี สมปชฺชถ. มุจฺฉา, มุจฺฉิตฺวา.
ผุฉ วิสรเณ โผฉติ.
ยุฉ ปมาเท. ยุจฺฉติ.
อุฉิ อฺุเฉ. อฺุโฉ ปริเยสนํ. อฺุฉติ. อฺุฉาจริยาย อีหถ.
อุฉ ปิปาสายํ. อุฉติ.
ปุจฺฉ ปฺเห ปุจฺฉติ. ปุจฺฉิตา, ปุจฺฉโก, ปุฏฺโ, ปุจฺฉิโต, ปุจฺฉา. ภิกฺขุ วินยธรํ ปฺหํ ปุจฺฉติ. ปุจฺฉิ, ปุจฺฉิตุํ. ปุจฺฉิตฺวา. เอตฺถ จ ปฺจวิธา ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ตาสํ นานตฺตํ อฏฺสาลินิยาทิโต คเหตพฺพํ.
วิจฺฉ คติยํ. วิจฺฉติ. วิจฺฉิกา.
วจฺฉุ ¶ เฉทเน. วุจฺฉติ. วุตฺตา, วุตฺตวา, วุตฺตสิโร. วการคตสฺส อการสฺส อุตฺตํ.
วุตฺตสทฺโท เกโสหรเณปิ ทิสฺสติ ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ. เอตฺถ จ สิรสทฺเทน สิโรรุหา วุตฺตา ยถา มฺจสทฺเทน มฺจฏฺา, จกฺขุสทฺเทน จ จกฺขุนิสฺสิตํ วิฺาณํ. โรปิเตปิ ‘‘ยถา สารทิกํ พีชํ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหตี’’ติอาทีสุ. กถิเตปิ ‘‘วุตฺตมิทํ ภควตา, วุตฺตมรหตา’’ติอาทิสุ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
วจฺฉุวปวจวสา, วุตฺตสทฺโท ปวตฺตติ;
เกโสหาเร โรปิเต จ, กถิเต จ ยถากฺกมนฺติ.
อปโร นโย – วุตฺตสทฺโท ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ วาปสมีกรเณ ทิสฺสติ. ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํ. ‘‘ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต’’ติอาทีสุ อปคเม. ‘‘คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนวเสน ปวตฺติเต. โลเก ปน ‘‘วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเน ทิสฺสติ, อตฺริทํ วุจฺจติ
‘‘วาปสมีกรเณ จ, อโถ ชีวิตวุตฺติยํ;
อปคเม ปาวจน-วเสน จ ปวตฺติเต;
อชฺเฌเน เจวเมเตสุ, วุตฺตสทฺโท ปทิสฺสตี’’ติ.
อปโรปิ นโย – วุตฺตสทฺโท สอุปสคฺโคจ อนุปสคฺโค จ วปเน วาปสมีกรเณ เกโสหาเร ชีวิตวุตฺติยํ ปมุตฺตภาเว ¶ ปาวจนวเสน ปวตฺติเต อชฺเฌเน กถเนติ เอวมาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส –
‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;
วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี’’ติ
อาทีสุ วปเน อาคโต. ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ อฏฺทนฺตกาทีหิ วาปสมีกรเณ. ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ เกโสหรเณ. ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรตี’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํ. ‘‘เสยฺยถาปิ นาม ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺถายา’’ติอาทีสุ พนฺธนโต ปมุตฺตภาเว. ‘‘เยสมิทํ เอตรหิ โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนภาเวน ปวตฺติเต. โลเก ปน ‘‘วุตฺโต คโณ, วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเน. ‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา, ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ กถเน. อตฺริทํ วุจฺจติ –
วป วตุ วจฺฉุวจ-ธาตูนํ วสโต มโต;
โสปสคฺโค โนปสคฺโค, วุตฺตสทฺโท ยถารหํ.
วปเน จ วาปสมี-กรเณ มุณฺฑตาย จ;
ชีววุตฺยํ ปมุตฺตตฺเถ, วสา ปาวจนสฺส ตุ;
ปวตฺติเต จ อชฺเฌเน, กถเน จาติ ลกฺขเย;
ตจฺฉ ตนุกรเณ. ตจฺฉติ. ตจฺฉโก ทารุํ.
ฉการนฺตธาตุรูปานิ.
ชการนฺตธาตุ
ชิชเย. เชติ. ชยติ, ปราชยติ. ธมฺมํ จรนฺโต สามิกํ ปราเชติ. ธมฺมํ จรนฺโต ปรชฺชติ. ราชานํ ชยาเปสุํ. ชยาเปตฺวา. เอตฺถ ชยาเปสุนฺติ ‘‘ชยตุ ภว’’นฺติ อาสีสวจนํ วทึสูติ อตฺโถ. ชยนํ, ชิตํ, ชโย, วิชิตํ, ชิโน, เชตา, เชโต, ชิโต มาโร, มารํ ชิโต, ชิตวา, ชิตาวี, วิชิตาวี, มารชิ, โลกชิ, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, ชิโต. วิชิโต, เชตุํ, วิเชตุํ, ชิตฺวา, วิชิตฺวา. อิมสฺส ปน ธาตุสฺส กิยาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘ชินาติ ชินิตฺวา’’ตฺยาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.
ชิ อภิภวเน. เชติ. ชิโน. ปุพฺเพ วิย รูปานิ. เอตฺถ จ ‘‘ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ วิชิตํ, ปจฺฉิมา ชนตาสาลิมํโสทนํ อติมฺิสฺสตี’’ติ ปาฬิ อภิภวนตฺถสาธกา. เอตฺถ หิ วิชิตนฺติ อธิภูตนฺติ อตฺโถ.
ชุ คติยํ. เอตฺถ สีฆคติ อธิปฺเปตา. ชวติ. ชวนํ, ชโว, ชวํ, ชวนฺโต, ชวนจิตฺตํ, ชวนปฺโ, ชวนหํโส. มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ.
เชขเย. ชียติ. เอการสฺส อียาเทโส. สาสนานุรูเปน ‘‘กึ มํ ธเนน ชีเยถา’’ติ หิ ปาฬิ ทิสฺสติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ชายตี’’ติ รูปํ วทนฺติ.
สชฺช คติยํ. สชฺชติ.
กุชุ ขุชุ เถยฺยกรเณ. โกชติ. โขชติ.
วช คติยํ. ธช ธชิ จ. วชติ. อพฺพชติ. มนุสฺสตฺตฺจ อพฺพเช. วโช, วชนํ, ปวชนํ, ปพฺพชฺชา, ปพฺพชิโต, ปพฺพาชิโต.
สกา รฏฺา ปพฺพาชิโต, อฺํ ชนปทํ คโต;
มหนฺตํ โกฏฺํ กยิราถ, ทุรุตฺตานํ นิเธตเว.
ธชติ. ธโช. ธฺชติ. ธฺชนํ. เอตฺถ ธโชติ เกตุ. ธฺชนนฺติ คมนํ.
อช เขปเน จ. คติอเปกฺขโกเยว จกาโร. อชติ. อโช. เอตฺถ อโชติ เอฬโก. อิมานิ ปนสฺส ปริยายวจนานิ ‘‘อโช เอฬโก อุรพฺโภ อวิ เมณฺโฑ’’ติ. ตตฺถ อุรพฺโภติ เอฬโก, โย ‘‘อโช’’ติปิ วุจฺจติ. อวีติ รตฺตโลโม เอฬโก. เมณฺโฑติ กุฏิลสิงฺโค เอฬโก. ตถา หิ ชนกชาตเก อชรถโต เมณฺฑรถา วิสุํ วุตฺตา. อปิจ อเชฬกนฺติ อชโต เอฬกสฺส วิสุํ วจนโต เอฬกสทฺเทน เมณฺโฑปิ คเหตพฺโพ, มโหสธชาตกฏฺกถายฺหิ เมณฺเฑฬกานํ นิพฺพิเสสตา วุตฺตาติ.
อชฺช สชฺช อชฺชเน. อชฺชนํ อชฺชนกฺริยา. อชฺชติ. สชฺชติ.
กชฺช พฺยถเน. พฺยถนํ หึสา. กชฺชติ.
ขชฺช มชฺชเน จ. มชฺชนํ สุทฺธิ. พฺยถนาเปกฺโข จกาโร. ขชฺชติ. ขชฺชูโร.
ขช มนฺเถ. มนฺโถ วิโลฬนํ. ขชติ.
ขชิ คติเวกลฺเล. กิสฺส ภนฺเต อยฺโย ขฺชตีติ. อุโภ ขฺชา. ขฺชนํ, ขฺชิตุํ, ขฺชิตฺวา.
ขช กมฺปเน. ขชติ. เอชา. เอตฺถ จ เอชาติ ลาภาทึ ปฏิจฺจ เอชติ กมฺปตีติ เอชา, พลวตณฺหาเยตํ นามํ.
พุช วชิรนิพฺเพเส. วชิรนิคฺโฆเสติ เกจิ วิทู วทนฺติ. โพชติ.
ขิช ¶ กุชิ คุชิ อพฺยตฺตสทฺเท. ขิชติ. กฺุชติ. คฺุชติ.
ลช ลาช ตชฺช ภสฺสเน. ลชติ. ลาชติ. ตชฺชติ.
ลชิ ทิตฺติยฺจ. ภสฺสนาเปกฺโข จกาโร. ลฺชติ. ตติโย นยลฺชโก. ลฺเชติ ปกาเสติ สุตฺตตฺถนฺติ ลฺชโก.
ชช ชชิ ยุทฺเธ. ยุชฺฌนํ ยุทฺธํ. ชชติ. ชฺชติ.
ตุช หึสายํ. โตชติ.
ตุชิ พลเน จ. พลนํ พลนกฺริยา. หึสาเปกฺขโก จกาโร. ตฺุชติ.
คช กุชิ มุชิ คชฺช สทฺทตฺถา. คชติ. กฺุชติ. มฺุชติ. คโช คชฺชติ, เมโฆ คชฺชติ. ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ิโต ถุลฺลานิ คชฺชติ. มณิ คชฺชติ. าณคชฺชนํ คชฺชติ. คชฺชิตุํ สมตฺโถ. คชฺชิตา. คชฺชิตฺวา. ตตฺถ คโชติ หตฺถี. หตฺถิสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –
หตฺถี นาโค คโช ทนฺตี, กฺุชโร วารโณ กรี;
มาตงฺโค ทฺวิรโท สฏฺิ-หายโน’เนกโป อิโภ.
ถมฺโภ รมฺโม ทฺวิโป เจว, หตฺถินี ตุ กเรณุกา;
หตฺถิโปโต หตฺถิจฺฉาโป, ภิงฺโก จ กลโภ ภเว.
จช จาเค. จชติ. ปริจฺจชติ. จาโค. ปริจฺจาโค. จชนํ. จชํ, จชนฺโต. จชมาโน.
สนฺช สงฺเค. สงฺโค ลคนํ. สฺจติ. สตฺโต. สชนํ, สตฺติ. อาสตฺติ. สชิตุํ. สชิตฺวา.
อีช คติยํ. อีชติ.
ภชิ ภชฺชเน. ภชฺชนํ ตาปกรณํ. ติลานิ ภชฺชติ. ปุริเสน ภชฺชมานานิ ติลานิ.
เอช ¶ เภช ภาช ทิตฺติยํ. ทิตฺติ โสภา. เอชติ. เภชติ. ภาชติ.
ติช นิสาเน, ขมายฺจ. นิสานํ ติกฺขตากรณํ. ขมา ขนฺติ. เตชติ. ติติกฺขติ. เตชโน. เตโช. ตตฺถ เตชโนติ กณฺโฑ สโร อุสุ. เตโชติ สูริโย. อถ วา เตโชติ เตชนํ อุสฺมา อุณฺหตฺตํ ตาโป. เตโชติ วา อานุภาโว ปภาโว.
สฺช ปริสฺสคฺเค, อาลิงฺคนํ ปริสฺสคฺโค. สฺชติ.
ขชิ ทาเน, คติยฺจ. ขฺชติ. ขฺชนํ.
ราช ทิตฺติยํ ภาช จ. ราชติ. ภาชติ. ราชา. ราชินี. วนราชิ. ราชิตฺวา. วิราชิตฺวา. อตฺร วิฺูนมตฺถวิวรเณ โกสลฺลชนนตฺถํ สิโลกํ รจยาม –
ม’หา’ราช มหาราช, มหาราช มเมว’หิ;
เน’ตสฺส อิติ วตฺวาน, ทฺเว ชนา กลหํ กรุํ.
เอตฺถ จ ปมปาทสฺส ทุติยปเท ‘‘เม อหิ มหี’’ติ เฉโท ‘‘ปุตฺตา เม อตฺถิ ปุตฺตา มตฺถี’’ติ วิย. ‘‘มหิ อราช มหาราชา’’ติ จ เฉโท ‘‘โยปิ อยํ โยปาย’’นฺติ วิย. เอตฺถ อราชสทฺโท ‘‘อติกรมกราจริยา’’ติ เอตฺถ อกรีติ อตฺถวาจโก อกรสทฺโท วิย อาขฺยาตปโรกฺขาวิภตฺติโก ทฏฺพฺโพ. อราช วิโรจีติ อตฺโถ. อยํ ปน คาถาย ปิณฺฑตฺโถ ‘‘มหาราช เม อหิ อราช, มม เอว อหิ อราช, น เอตสฺส อิติ วตฺวา ทฺเว อหิตุณฺฑิกชนา กลหํ กรึสู’’ติ.
รนฺช ราเค. ภิกฺขุ จีวรํ รชติ. สตฺโต รูปาทีสุ รฺชติ. รชนํ. รชโก. ราโค. วิราโค. หลิทฺทิราโค. ราชา. ราชินี. อิมสฺส จ ทิวาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘รชฺชติ วิรชฺชตี’’ติ รูปานิ ¶ ภวนฺติ. ตตฺถ รชนนฺติ รชนวตฺถุ. รชโกติ รชกาโร วตฺถโธวนโก. ราโคติ รชฺชนฺติ สตฺตา เตน, สยํ วา รฺชติ, รฺชนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ราโค, ตณฺหา. อิมานิ ปน ตทภิธานานิ –
ราโค โลโภ ตสิณา จ, ตณฺหา เอชา วิสตฺติกา;
สตฺติ อาสตฺติ มุจฺฉา จ, ลุพฺภิตตฺตฺจ ลุพฺภนา.
กาโม นิกามนา อิจฺฉา, นิกนฺติ จ นิยนฺติ จ;
วนฺจ วนโถ เจว, อเปกฺขา ภวเนตฺติ จ.
อนุโรโธ จ สาราโค, สงฺโค ปงฺโก จ สิพฺพินี;
นนฺทีราโค อนุนโย, เคโธ สฺชนนี ตถา;
ชนิกา ปณิธิ เจว, อชฺโฌสานนฺติเนกธา.
วิราโคติ มคฺโค นิพฺพานฺจ. ราชาติ ปถวิสฺสโร. เอตฺถ ธาตุทฺวยวเสน นิพฺพจนานิ นิยฺยนฺเต. นานาสมฺปตฺตีหิ ราชติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ ราชา. ทานฺจ ปิยวจนฺจ อตฺถจริยา จ สมานตฺตตา จาติ อิเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ อตฺตนิ มหาชนํ รฺเชตีติปิ ราชา. ราชินีติ ราชภริยา. เตสํ อภิธานานิ วุจฺจนฺเต สหาภิธานนฺตเรหิ –
ราชา ภูปติ เทโว จ, มนุชินฺโท ทิสมฺปติ;
ปตฺถิโว ชคติปาโล, ภูภุโช ปถวิสฺสโร.
รฏฺาธิโป ภูมิปาโล, มนุสฺสินฺโท ชนาธิโป;
นรินฺโท ขตฺติโย เจว, เขตฺตสฺสามิ ปภาวโก.
มุทฺธาภิสิตฺโต ราชาติ, กถิโต อิตโร ปน;
ราชฺโ ขตฺติโย จาติ, วุตฺโต ขตฺติยชาติโก.
มุทฺธาภิสิตฺโต อนุราชา, อุปราชาติ ภาสิโต;
จตุทฺทีปี ราชราชา, จกฺกวตฺตีติ ภาสิโต.
ราชินี ¶ อุปรี เทวี, มเหสี ภูภุชงฺคนา;
ขตฺติยา ราชปทุมี, ขตฺติยานี จ ขตฺติยี;
อิตฺถาคารนฺตุ โอโรโธ, อุปรีติปิ วุจฺจติ.
ภช เสวายํ. ภชติ. ภชนา. สมฺภชนา. ภตฺติ. สมฺภตฺติ. ภตฺตา.
ยช เทวปูชสงฺคตกรณทานธมฺเมสุ. เทวปูชคฺคหเณน พุทฺธาทิปูชา คหิตา. สงฺคตกรณํ สโมธานกรณํ. ตถา หิ อธิมุตฺตตฺเถรวตฺถุมฺหิ ‘‘ยทตฺถิ สงฺคตํ กิฺจิ, ภโว วา ยตฺถ ลพฺภตี’’ติ คาถายํ สงฺคตสทฺเทน สโมธานํ วุตฺตํ. ทานํ ปริจฺจาโค. ธมฺโม ฌานสีลาทิ. เอเตสฺวตฺเถสุ ยชธาตุ วตฺตติ. ปุปฺเผหิ พุทฺธํ ยชติ. เทวตํ ยชติ. เทวมนุสฺเสหิ ภควา ยชิยติ. อิชฺชติ. ยิฏฺํ. ยฺโ. ยาโค. ธมฺมยาโค. ยชมาโน สเก ปุเร. ยิฏฺุํ, ยชิตุํ. ปุถุยฺํ ยชิตฺวาน. โสฬสปริกฺขารํ มหายฺํ กตฺตุกาโม.
มชฺช สํสุทฺธิยํ. มชฺชติ. พาหิรํ ปริมชฺชติ. ภูมึ สมฺมชฺชติ. มชฺชนํ. สมฺมชฺชนี.
นิฺชิ สุทฺธิยํ. นิฺชติ. ปนิฺชติ. นิฺชิตุํ. ปนิฺชิตุํ. นิฺชิตฺวา. ปนิฺชิตฺวา. อยํ ปน ปาฬิ ‘‘ตโต ตฺวํ โมคฺคลฺลาน อุฏฺายาสนา อุทเกน อกฺขีนิ ปนิฺชิตฺวา ทิสา อนุโลเกยฺยาสี’’ติ.
นิชิ อพฺยตฺตสทฺเท. นิฺชติ.
ภช ปาเก. ติลานิ ภชฺชติ. ภชฺชมานา ติลานิ จ.
อุชุ อชฺชเว. อชฺชวํ อุชุภาโว. โอชติ. อุชุ.
สช ¶ วิสฺสคฺคปริสฺสชฺชนพฺภุกฺกิรเณสุ. สชติ. โลกฺยํ สชนฺตํ อุทกํ.
รุช ภงฺเค. รุชติ. รุชา. โรโค. เอตฺถ รุชาติ พฺยาธิ รุชนฏฺเน. โรโคติ รุชติ ภฺชติ องฺคปจฺจงฺคานีติ โรโค, พฺยาธิเยว, โย ‘‘อาตงฺโก’’ติปิ ‘‘อาพาโธ’’ติปิ วุจฺจติ.
ภุช โกฏิลฺเล. อาวิปุพฺโพ อฺตฺเถสุ จ. อุรโค ภุชติ. อาภุชติ. ภิกฺขุ ปลฺลงฺกํ อาภุชติ, อูรุพทฺธาสนํ พนฺธตีติ อตฺโถ. มหาสมุทฺโท อาภุชติ, อาวฏฺฏตีติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘โอสกฺกตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. ‘‘วณฺณทาน’’นฺติ อาภุชติ, มนสิ กโรตีติ อตฺโถ. มูลานิ วิภุชตีติ มูลวิภุโช, รโถ. เอตฺถ จ วิภุชตีติ ฉินฺทติ. โภโค. โภคี. อาโภโค. อาภุชิตฺวา. เอตฺถ จ โภโคติ ภุชยติ กุฏิลํ กริยตีติ โภโค, อหิสรีรํ. โภคีติ สปฺโป.
รชิ วิชฺฌเน. นาโค ทนฺเตหิ ภูมึ รฺชติ. อารฺชติ. เอตฺถ จ ‘‘ตถาคตรฺชิตํ อิติปี’’ติ เนตฺติปาฬิ นิทสฺสนํ. ตสฺสตฺโถ ‘‘อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ตถาคตคนฺธหตฺถิโน มหาวชิราณสพฺพฺุตฺาณทนฺเตหิ รฺชิตํ อารฺชิตํ, เตภูมกธมฺมานํ อารฺชนฏฺานนฺติปิ วุจฺจตี’’ติ. รฺชิตนฺติ หิ รฺชติ วิชฺฌติ เอตฺถาติ รฺุชิตํ, รฺชนฏฺานํ. ‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺต’’นฺติอาทิมฺหิ วิย เอตสฺส สทฺทสฺส สิทฺธิ เวทิตพฺพา อธิกรณตฺถสมฺภวโต.
วิชี ภยจลเนสุ. อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น สนฺติ. เวชติ. เวโค. ธมฺมสํเวโค. สํวิโค เวเคน ปลายิ. นทีเวโค. อูมิเวโค ¶ , วาตเวโค. เอตฺถ ธมฺมสํเวโคติ สโหตฺตปฺปํ าณํ. ‘‘เวโค, ชโว, รโย’’ติ อิเม เอกตฺถา. ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘วิชฺชติ สํวิชฺชติ อุพฺพิชฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ ทฺวิคณิกตฺตา.
ลชฺช ลชฺชเน. ลชฺชติ. ลชฺชา. ลชฺชาติ หิรี. ยา ‘‘วิริฬนา’’ติปิ วุจฺจติ.
วฬชิ ปริโภเค. วฬฺชติ.
กุชฺช อโธมุขีกรเณ. กุชฺชติ. นิกุชฺชติ. อุกฺกุชฺชติ. ปฏิกุชฺชติ. นิกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย. อฺิสฺสา ปาติยา ปฏิกุชฺชติ. อวกุชฺโช นิปชฺชหํ. ตตฺถ กุชฺชติ นิกุชฺชตีติ อิมานิ ‘‘จรติ วิจรตี’’ติ ปทานิ วิย สมานตฺถานิ, อโธมุขํ กโรตีติ หิ อตฺโถ. อุกฺกุชฺชตีติ อุปริมุขํ กโรติ. ปฏิกุชฺชตีติ มุเข มุขํ เปติ.
มุชฺช โอสีทเน. มุชฺชติ. นิมุชฺชติ. นิมุคฺโค. อุมฺมุคฺโค.
โอปุชิ วิลิมฺปเน. โคมเยน ปถวึ โอปฺุชติ.
ชการนฺตธาตุรูปานิ.
ฌการนฺตธาตุ
เฌ จินฺตายํ. ฌายติ, นิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, สชฺฌายติ. ฌานํ, นิชฺฌานํ, อุปนิชฺฌานํ, อุชฺฌายนํ, สชฺฌายนํ. นิชฺฌตฺติ. อุปชฺฌา, อุปชฺฌาโย. ฌายี, อชฺฌายโก.
ตตฺถ ฌายนนฺติ ทุวิธํ ฌายนํ โสภนมโสภนฺจ. เตสุ โสภนํ ‘‘ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณ. ฌายามิ ¶ อกุโตภโย’’ติอาทีสุ ทฏฺพฺพํ. อโสภนํ ปน ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ฌายนฺโต นิสีทิ. อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต นิสีที’’ติอาทีสุ ทฏฺพฺพํ. ฌายีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน วา ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน วา ฌายนสีโล จินฺตนสีโล. ฌายี ฌานวาติ อตฺโถ. อชฺฌายโกติ อิทํ ‘‘น ทานิเม ฌายนฺติ, น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข วาเสฏฺ อชฺฌายกา อชฺฌายกาตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ เอวํ ปมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ อุปฺปนฺนํ, อิทานิ ปน ตํ อชฺฌายตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺตีติ. อยํ ปนตฺโถ ‘‘อธิปุพฺพสฺส อิ อชฺฌยเน’’ติ ธาตุสฺส วเสน คเหตพฺโพ. เอวํ อธิปุพฺพสฺส อิธาตุสฺส วเสน อิมสฺส ธาตุสฺส อตฺถปริวตฺตนํ ภวติ. ยํ สนฺธาย ‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร’’ติ วุตฺตํ.
เฌ ทิตฺติยํ. ทีโป ฌายติ, ทารูนิ ฌายนฺติ. เอตฺถ ฌายตีติ ชลติ. ฌายนชลนสทฺทา หิ เอกตฺถา.
ชชฺฌ ปริภาสนตชฺชเนสุ. ชชฺฌติ.
อุชฺฌ อุสฺสคฺเค. อุสฺสคฺโค ฉฑฺฑนํ. อุชฺฌติ. อุชฺฌิตํ.
ฌการนฺตธาตุรูปานิ.
การนฺตธาตุ
า อวโพธเน. ‘‘าติ, นฺติ, าสิ. าตุ, นฺตุ. เยฺย, เยฺยุ’’นฺติอาทีนิ ยถาปาวจนํ คเหตพฺพานิ. าติ, าตโก, อฺโ, ตฺตํ, ตฺติ, ปฺตฺติ, วิฺตฺติ, สฺตฺติ, สฺา, สฺาณํ, ปฺา, ปฺาณํ, าณํ, วิฺาณํ.
ตตฺถ ¶ าตีติ ชานาติ. ปุน าตีติ พนฺธุ. โส หิ ‘‘อยํ อมฺหาก’’นฺติ าตพฺพฏฺเน าตีติ. เอวํ าตโก. อฺโติ ทิฏฺธมฺมิกาทโย อตฺเถ น าติ น ชานาตีติ อฺโ, อวิทฺวา พาโลติ อตฺโถ. ตฺตนฺติ ชานนภาโว. ‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ตฺตํ พาลสฺส ชายตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. สฺาณนฺติ จิหนํ. การิเต ‘‘าเปติ สฺาเปติ วิฺาปยตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติ. ยสฺมา ปน ‘‘อฺาติ ปฏิวิชฺฌติ. อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา สฺสติ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. เอกจฺเจ นพฺภฺํสุ, เอกจฺเจ อพฺภฺํสู’’ติ ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา าตีติอาทีนิ อาขฺยาติกปทานิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ นยวเสน. ตถา หิ อฺาตีติ เอตฺถ อาอิติ อุปสคฺโค, โส ปรสฺสกฺขรสฺส สฺโคุจฺจารณิจฺฉาย รสฺสํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโ. าตีติ สาสเน อาขฺยาติกปทํ ทิฏฺํ, ตสฺมาเยว ‘‘าติ, นฺติ. าสี’’ติอาทินา ปทมาลากรเณ นตฺเถว โทโส.
า มารณโตสนนิสาเนสุ. มารณํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกรณํ. โตสนํ ตุฏฺิ. นิสานํ ติกฺขตา. ตฺติ. มนฺุํ. ปฺตฺติ.
เอตฺถ ตฺตีติ มาเรตีติ วา โตเสตีติ วา นิเสตีติ วา อตฺโถ. อยฺจ ตฺติสทฺโท ‘‘วตฺติ เอตายาติ วาจา’’ติ เอตฺถ วตฺติสทฺโท วิย อาขฺยาติกปทนฺติ ทฏฺพฺโพ. ตถา อาทตฺเตติ เอตฺถ วิภตฺติภูตสฺส เตสทฺทสฺส วิย วิภตฺติภูตสฺส ติสทฺทสฺส สฺโคภาโว จ ธาตุอนฺตสฺสรสฺส รสฺสตฺตฺจ. มนฺุนฺติ มนํ อาภุโส เติ โตเสตีติ มนฺุํ. อยมตฺโถ มนสทฺทูปปทสฺส อาปุพฺพสฺสิมสฺส าธาตุสฺส วเสน ทฏฺพฺโพ. ปฺตฺตีติ นานปฺปการโต ปวตฺตินิวารเณน อกุสลานํ ธมฺมานํ ตฺติ ¶ มารณํ ปฺตฺติ. อถ วา ธมฺมํ สุณนฺตานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺเต อเนกวิเธน โสมนสฺสุปฺปาทนํ. อติขิณพุทฺธีนํ อเนกวิเธน าณติขิณกรณฺจ ปฺตฺติ นาม, ตถา โสตูนํ จิตฺตโตสเนน จิตฺตนิสาเนน จ ปฺาปนํ ปฺตฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิติ ภูวาทิคเณ จวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
ฏการนฺตธาตุ
อิทานิ ฏวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –
โสฏุ คพฺเพ. คพฺพํ ทพฺพนํ. โสฏติ.
โยฏุ สมฺพนฺเธ. โยฏติ.
เมฏุ มิเลฏุ อุมฺมาเท. เมฏติ. มิเลฏติ.
กฏ วสฺสาวรเณสุ. กฏติ.
สฏ ปริภาสเน. สฏติ.
ลฏ พาลฺเย จ. ปุพฺพาเปกฺขาย จกาโร. ลฏติ. ลาโฏ.
สฏ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุ. รุชา ปีฬา. วิสรณํ วิปฺผรณํ. คตฺยาวสานํ คติยา อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฏติ. สาโฏ วุจฺจติ สาฏโก.
วฏ เวธเน. วฏติ. วโฏ. วาโฏ.
ขิฏ อุตฺตาสเน. เขฏติ, อาเขฏโก, เขโฏ, อุกฺเขฏิโต, สมุกฺเขฏิโต.
สิฏ อนาทเร. เสฏติ.
ชฏ ¶ ฆฏ สงฺฆาเต. ชฏติ. ชฏา, ชฏิโล, ชฏี. อนฺโตชฏา พหิชฏา, ชฏาย ชฏิตา ปชา. การิเต ‘‘โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ วิชเฏติ นามา’’ติ ปโยโค.
ภฏ ภตฺติยํ. ภฏติ. ภโฏ. เวตนํ ภฏโก ยถา.
ตฏ อุสฺสเย. อุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธ. ตฏติ. ตโฏ, คิริตโฏ, นทีตโฏ, ตฏี, ตฏํ.
ขฏ กํเส. ขฏติ. ขโฏ.
นฏ นติยํ. นฏติ. นโฏ, นาฏกํ.
ปิฏ สทฺทสงฺฆาเฏสุ. เปฏติ. เปฏโก, ปิฏกํ. ปิฏกสทฺโท ‘‘มา ปิฏกสมฺปทาเนนา’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทาลปิฏกํ อาทายา’’ติอาทีสุ ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ ภาชเน.
หฏ ทิตฺติยํ. หฏติ. หาฏกํ, หฏกํ. ยํ ชาตรูปํ หฏกนฺติ วุจฺจติ.
สฏ อวยเว. สฏติ.
ลุฏ วิโลเน. โลฏติ.
จิฏ เปสเน. เจฏติ. เจฏโก.
วิฏ สทฺเท. เวฏติ. เวฏโก.
อฏ ปฏ อิฏ กิฏ กฏ คติยํ. อฏติ. ปฏติ. เอฏติ. เกฏติ. กฏติ. ปโฏ อิจฺเจว นามิกปทํ ทิฏฺํ. ปฏติ ชิณฺณภาวํ ¶ คจฺฉตีติ ปโฏ. ปโฏติ วตฺถํ. วตฺถสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –
ปโฏ โจโฬ สาฏโก จ, วาโส วสนมํสุกํ;
ทุสฺสมจฺฉาทนํ วตฺถํ, เจลํ วสนิ อมฺพรํ.
มุฏ ปมทฺทเน. โมฏติ.
จุฏ อปฺปีภาเว. โจฏติ.
วฏิ วิภาชเน. วฏติ. วณฺโฏ.
รุฏิ ลุฏิ เถยฺเย. รุณฺฏติ. ลุณฺฏติ. รุณฺฏโก. ลุณฺฏโก.
ผุฏ วิสรเณ โผฏติ. โผโฏ.
เจฏ เจฏายํ. เจฏติ. เจฏโก.
ฆุฏ ปริวตฺตเน. โฆฏติ.
รุฏ ลุฏ ปฏิฆาเต. โรฏติ. โลฏติ.
ฆฏ เจตายํ. ฆฏติ. ฆโฏ. ฆโฏ วุจฺจติ กุมฺโภ. อิมานิ ตทภิธานานิ –
ฆโฏ กุมฺโภ ฆฏี กุมฺภี, ตุณฺฑิกิโร ตุ อุกฺขลี;
มหนฺตภาชนํ จาฏิ, อติขุทฺทํ กุฏฺฏํ ภเว;
จฏ ภฏ ปริภาสเน เทฏ จ. จฏติ. ภฏติ. เทฏติ.
กุฏ โกฏิลฺเล. กุฏติ. ปฏิกุฏติ.
ปุฏ สํกิเลสเน. ปุฏติ.
จุฏ ฉุฏ กุฏ เฉทเน. จุฏติ. ฉุฏติ. กุฏติ.
ผุฏ วิกสเน. ผุฏติ.
มุฏ อคฺคิสทฺทปกฺเขปมทฺทเนสุ. มุฏติ.
ตุฏ กลหกมฺมนิ. ตุฏติ.
ฆุฏ ปฏิฆาเต. ฆุฏติ. โฆฏโก.
ฏการนฺตธาตุรูปานิ.
การนฺตธาตุ
า ¶ คตินิวตฺติยํ. คตินิวตฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส คมนสฺสุปจฺเฉโท. าติ, นฺติ. ติฏฺติ. ปติฏฺาติ. อธิฏฺาติ. อธิฏฺเติ. สณฺาติ. สณฺหติ. อธิฏฺหติ. อุปฏฺหติ. าตุ. ติฏฺตุ. ติฏฺเยฺย. อฏฺ, อฏฺุ. อฏฺา, อฏฺู, อฏฺาสิ, อฏฺํสุ. ยาวสฺส กาโย สฺสติ. ติฏฺิสฺสติ. อุปสฺสุติ ติฏฺิสฺสถ. อฏฺิสฺสา, อฏฺิสฺสํสุ. อติฏฺิสฺสา, อติฏฺิสฺสํสุ. าตุํ, อุปฏฺาตุํ. อุปฏฺหิตุํ. อธิฏฺาตุํ. อธิฏฺหิตุํ. ตฺวา, อธิฏฺิตฺวา. อุปฏฺหิตฺวา, อธิฏฺหิตฺวา. านํ, ิติ, สณฺิติ, อวฏฺิติ. สณฺานํ, ปฏฺานํ. อุปฏฺาโก, ิโต. ปพฺพตฏฺโ ภูมฏฺโ. อุปฏฺหํ อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ านสทฺโท อิสฺสริยิติขณการเณสุ ทิสฺสติ. ‘‘กึ ปนายสฺมา เทวานมินฺโท กมฺมํ กตฺวา อิมํ านํ ปตฺโต’’ติอาทีสุ หิ อิสฺสริเย ทิสฺสติ. ‘‘านกุสโล โหติ อกฺขณเวธี’’ติอาทีสุ ิติยํ. ‘‘านโสเปตํ ตถาคตํ ปฏิภาตี’’ติอาทีสุ ขเณ. ‘‘านฺจ านโส ตฺวา อฏฺานฺจ อฏฺานโส’’ติอาทีสุ การเณ. การณฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺติ ตทายตฺตวุตฺติภาเวน, ตสฺมา านนฺติ วุจฺจติ.
อิสฺสริเย ิติยฺจ, ขณสฺมิมฺปิ จ การเณ;
จตูสฺวตฺเถสุ เอเตสุ, านสทฺโท ปวตฺตตีติ.
เ สทฺทสงฺกาเตสุ. ียติ.
เ เวเน. ายติ.
ป ¶ วิยตฺติยํ วาจายํ. ธมฺมํ ปติ. ปาโ, นกฺขตฺตปาโก, โส โหรปากํ ปุจฺฉิ. สพฺพปาี ภวิสฺสติ. ปิตุํ, ปิตเว, ปิตฺวา, ปิตฺวาน, ปิตุน, ปิย, ปิยาน.
เอวํวิธํ ตุํปจฺจยนฺตาทิวิภาคํ สพฺพตฺถ ยถารหํ วตฺตุกามาปิ คนฺถ วิตฺถารภเยน น วทาม. อวุตฺโตปิ อีทิโส วิภาโค นยานุสาเรน ยถาสมฺภวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺโพ. ยตฺถ ปน ปาฬินิทสฺสนาทิวิเสโส อิจฺฉิตพฺโพ โหติ, ตตฺเถเวตํ ทสฺเสสฺสาม.
ว ถูลิเย. วติ. วโร. วโรติ ถูลฆนสรีรสฺมึ วตฺตพฺพวจนํ. ตถา หิ วินยฏฺกถายํ ‘‘วโรติ ถูโล, ถูโล จ ฆนสรีโร จายํ ภิกฺขูติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ.
ม นิวาเส. มติ. มโ.
ก กิจฺฉชีวเน. กติ. กโ.
ร ปริภาสเน. รติ.
สา พลกฺกาเร. พลกฺกาโร นาม อตฺตโน พเลน ยถาชฺฌาสยํ ทพฺพลสฺส อภิภวนํ. สาติ. สาโ.
อุ รุ ลุ อุปฆาเต. โอติ. โรติ. โลติ.
ปิ หึสาสํกิเลเสสุ. เปติ. ปิโร.
ส เกตเว จ. ปุพฺพตฺเถสุ จกาโร. สติ. สโ สโติ เกราฏิโก วุจฺจติ.
สุ คติปฏิฆาเต. คมนปฏิหนนํ คติปฏิฆาโต. โสติ.
กุิ ลุิ อาลสฺสิเย จ. จกาโร ปุพฺพตฺเถ จ. กุณฺติ. กุณฺโ. ลุณฺติ. ลุณฺโ.
สุิ ¶ โสสเน. สุณฺติ.
รุิ ลุิ อิ คติยํ. รุณฺติ. ลุณฺติ. อณฺติ.
เว เวเน. เวติ, นิพฺเพติ. เวนํ, นิพฺเพนํ.
วิ เอกจริยายํ. วณฺติ.
ม กุิ โสเก. มติ. กุณฺติ.
เอ เห วิพาธายํ. เอติ. เหติ. วิเหติ. วิเหนํ.
ลุ ปฏิฆาเต. โลติ.
ป วิขฺยาเน. ปติ.
ลุ สํกิเลเส. โลติ.
การนฺตธาตุรูปานิ.
ฑการนฺตธาตุ
ฑิ วิหายสคติยํ คมนมตฺเต จ. เฑติ, ฑยติ. เฑมาโน. อุจฺเจ สกุณ เฑมาน. เย มํ ปุเร ปจฺจุฑฺเฑนฺติ.
ฑิ ขิปนุฑฺฑเนสุ. เฑติ. อุฑฺเฑติ.
อิโต พหิทฺธา ปาสณฺฑา, ทิฏฺีสุ ปสีทนฺติ เต;
น เตสํ ธมฺมํ โรเจมิ, น เต ธมฺมสฺส โกวิทา.
เอตฺถ จ ปาสณฺฑาติ ปาสํ เฑนฺตีติ ปาสณฺฑา, สตฺตานํ จิตฺเตสุ ทิฏฺิปาสํ ขิปนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ตณฺหาปาสํ ทิฏฺิปาสฺจ เฑนฺติ อุฑฺเฑนฺตีติ ปาสณฺฑา.
มุฑิ ¶ กณฺฑเน. มุณฺฑติ. กุมารํ มุณฺฑึสุ. มุณฺโฑ.
จุฑฺฑ หาวกรเณ. จุฑฺฑติ.
อฑฺฑ อภิโยเค. อฑฺฑติ.
คฑิ วทเนกเทเส. คณฺฑติ. คณฺโฑ.
หุฑิ ปิฑิ สงฺฆาเต. หุณฺฑติ. ปิณฺฑติ. ปิณฺโฑ.
หิฑิ คติยํ. หิณฺฑติ, อาหิณฺฑติ.
กุฑิ ทาเห. กุณฺฑติ. กุณฺโฑ.
วฑิ มฑิ เวเน. วณฺฑติ. มณฺฑติ. มณฺฑลํ.
ภฑิ ปริภาสเน. ภณฺฑติ. ภณฺฑนํ. ภณฺโฑ.
มฑิ มชฺชเน. มณฺฑติ. มณฺฑนํ.
ตุฑิ โตฬเน. ตุณฺฑติ. ตุณฺโฑ. ตุณฺเฑนาทาย คจฺเฉยฺย.
ภุฑิ ภรเณ. ภุณฺฑติ.
จฑิ โกเป. จณฺฑติ. จณฺโฑ. จณฺฑาโล, จณฺฑิกฺกํ.
สฑิ รุชายํ. สณฺฑติ. สณฺโฑ.
ตฑิ ตาฬเน. ตณฺฑติ. วิตณฺฑา.
ปฑิ คติยํ. ปณฺฑติ. ปณฺฑา, ปณฺฑิโต. เอตฺถ ปณฺฑาติ ปฺา. สา หิ สุขุเมสุปิ อตฺเถสุ ปณฺฑติ คจฺฉติ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิกมฺปิ อาการํ ชานาตีติ ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุจฺจติ. ปณฺฑิโตติ ปณฺฑาย อิโต คโต ปวตฺโตติ ปณฺฑิโต. อถ วา สฺชาตา ปณฺฑา เอตสฺสาติ ปณฺฑิโต. ปณฺฑติ าณคติยา คจฺฉตีติปิ ปณฺฑิโต. ตถา หิ อฏฺกถายํ ¶ วุตฺตํ ‘‘ปณฺฑนฺตีติ ปณฺฑิตา. สนฺทิฏฺิกสมฺปรายิกตฺเถสุ าณคติยา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ’’ติ.
คฑิ มเท. คณฺฑติ.
ขฑิ มนฺเถ. ขณฺฑติ. ขณฺฑิโต, ขณฺโฑ.
ลฑิ ชิวฺหามถเน. ลณฺฑติ. ลณฺโฑ.
ฑการนฺตธาตุรูปานิ.
ฑการนฺตธาตุ
วฑฺฒ วฑฺฒเน. วฑฺฒติ. สิริวฑฺฒโก, ธนวฑฺฒโก, วฑฺฒิโต, พุฑฺโฒ. เอตฺถ จ วการสฺส พกาโร, อการสฺส จุกาโร.
กฑฺฒ อากฑฺฒเน. กฑฺฒติ, อากฑฺฒติ, นิกฑฺฒติ. อกามา ปริกฑฺฒนฺติ, อุลูกฺเว วายสา.
อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิ.
ณการนฺตธาตุ
อณ รณ วณ ภณ มณ กณ สทฺเท. อณติ. อณโก พฺราหฺมโณ. รณติ. รณํ. วณติ. วาณโก. ภณติ. ภาณโก. มณติ. มณิโก. กณติ. กาโณ. ตตฺถ พฺราหฺมโณติ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ. อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ’’ติ วทนฺติ. อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณติ.
พฺราหฺมโณ ¶ โสตฺติโย วิปฺโป, โภวาที พฺรหฺมพนฺธุ จ;
พฺรหฺมสูนุ ทฺวิโช พฺรหฺมา, กมลาสนสูนุ จ;
รณสทฺโท ‘‘สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมา’’ติอาทีสุ กิเลเสสุ วตฺตติ. กิเลสา หิ รณนฺติ กนฺทนฺติ เอเตหีติ รณาติ วุจฺจนฺติ.
‘‘ธนุคฺคโห อสทิโส, ราชปุตฺโต มหพฺพโล;
สพฺพามิตฺเต รณํ กตฺวา, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ
เอตฺถ ยุทฺเธ วตฺตติ. รณํ กตฺวาติ หิ ยุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘ติณฺจ กฏฺฺจ รณํ กโรนฺตา, ธาวึสุ เต อฏฺทิสา สมนฺตโต’’ติ เอตฺถ จุณฺณวิจุณฺณกรเณ วตฺตติ. รณํ กโรนฺตาติ หิ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตาติ อตฺโถ. เอวํ อตฺถวิวรณมฺปิ สทฺทสงฺขาตมตฺถํ อนฺโตเยว กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตํ, น ธาตุนานตฺถวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ธาตูนมตฺถาติสยโยโคปิ ภวติ, เตน เอวํ อตฺถวิวรณํ กตนฺติปิ ทฏฺพฺพํ.
ภณ ภณเน. ปริตฺตํ ภณติ, วจนํ ภณติ. ทีฆภาณโก, ปิยภาณี, ภาณวาโร. เอตฺถ ภาณวาโรติ –
‘‘อฏฺกฺขรา เอกปทํ, เอกา คาถา จตุปฺปทํ;
คาถา เจกามโต คนฺโถ, คนฺโถ พาตฺตึสตกฺขโร;
พาตฺตึสกฺขรคนฺถานํ, ปฺาสํ ทฺวิสตํ ปน;
ภาณวาโร มโต เอโก, สฺวฏฺกฺขรสหสฺสโก’’ติ.
เอวํ อฏฺกฺขรสหสฺสปริมาโณ ปาโ วุจฺจติ.
โอณํ อปนยเน. โอณติ.
โสณ วณฺณคตีสุ. โสณติ, โสโณ.
โสณ ¶ สิโลณ สงฺฆาเต. โสณติ. สิโลณติ.
ฆิณิ ฆุณิ ฆณิ คหเณ. ฆิณฺณติ. ฆุณฺณติ. ฆณฺณติ.
ฆุณ ฆุณฺณ คมเน. โฆณติ. ฆุณฺณติ.
ปณ พฺยวหาเร, ถุติยฺจ. ปณติ วาณิโช, โวหารํ กโรติ อิจฺจตฺโถ. สทฺโธ พุทฺธํ ปณติ, โถมยติ อิจฺจตฺโถ, อาปณํ, สาปโณ คาโม.
คณ รณ คติยํ. คณติ. รณติ.
จณ สณ ทาเน. จณติ. สณติ.
ผณ คติยํ. ผณติ. ผณํ.
เวณุ าณจินฺตานิสามเนสุ. เวณติ.
ปีณ ปีณเน. ปีณนํ ปริปุณฺณตา. ปีณติ. ปีโณ ทิวา น ภฺุชติ, ปีโณรกฺขํสพาหุ.
มิณ หึสายํ. มิณติ.
ทุณ คติยฺจ. หึสาเปกฺขโก จกาโร. ทุณติ.
สณ อพฺยตฺตสทฺเท. สณติ. สณเตว พฺรหฺมารฺํ. สณเตวาติ นทติ วิย.
ตุณ โกฏิลฺเล. โตณติ.
ปุณ นิปุเณ. ปุณติ, นิปุณติ. นิปุณธมฺโม. เอตฺถ จ นิปุณสณฺหสุขุมสทฺทา เววจนสทฺทา กุสลเฉกทกฺขสทฺทา วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
มุณ ปฏิฺาเณ. มุณติ.
กุณ สทฺโทปกรเณ. โกณติ.
จุณ ¶ เฉทเน. โจณติ.
มณ จาเค. เวรํ มณตีติ เวรมณิ.
ผุณ วิกิรเณ วิธุนเน จ. ผุณติ. องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติ.
อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิ.
อิติ ภูวาทิคเณ ฏวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
ตการนฺตธาตุ
อถ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –
เต ปาลเน. ปาลนํ รกฺขณํ. ตายติ. ตาณํ, โคตฺตํ, นกฺขตฺตํ. อฆสฺส ตาตา. กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมิ ธมํ. ตตฺถ โคตฺตนฺติ คํ ตายตีติ โคตฺตํ. ‘‘โคตโม กสฺสโป’’ติ หิ อาทินา ปวตฺตมานํ คํ วจนํ พุทฺธิฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํ. ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, ตถา อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติ. โก ปน โสติ? อฺกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมฺมุทิตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามฺรูปํ.
นกฺขตฺตนฺติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํ, ตํ ปน อสฺสยุชาทิวเสน สตฺตวีสติวิธํ โหติ. ตถา หิ อสฺสยุโช ¶ ภรณี กตฺติกา โรหณี มิคสิโร อทฺทา ปุนพฺพสุ ผุสฺโส อสฺสลิโส มาโฆ ปุพฺพผคฺคุณี อุตฺตรผคฺคุณี หตฺโถ จิตฺตํ สฺวาติ วิสาขา อนุราธา เชฏฺา มูลํ ปุพฺพาสฬฺหํ อุตฺตราสฬฺหํ สาวณํ ธนสิฏฺา สตภิสตฺตํ ปุพฺพภทฺทปทํ อุตฺตรภทฺทปทํ เรวตี จาติ สตฺตวีสติ นกฺขตฺตานิ. ตานิ ปน อตฺตโน คมนฏฺานํ อีสกมฺปิ น วิชหนฺติ กิฺจิ สีฆํ กิฺจิ ทนฺธํ, กทาจิ สีฆํ, กทาจิ ทนฺธํ, เอตฺโต อิโต จาติ เอวํ วิสมคติยา อคนฺตฺวา ยนฺตจกฺเก ปฏิปาฏิยา โยชิตานิ วิย สมปฺปมาณคติยา อตฺตโน วีถิยาว คจฺฉนฺตานิ มณฺฑลากาเรน สิเนรุํ ปริวตฺตนฺติ. เอวํ อิมานิ นกฺขนํ คมนํ ตายนฺติ รกฺขนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ วุจฺจนฺติ. โปราณา ปน ขรธาตุวเสน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ อาโวจุํ, ‘‘นกฺขตฺตํ โชติ ริกฺขํ ตํ’’ อิจฺเจตานิ นกฺขตฺตตารกานํ นามานิ. ‘‘อุฬุ ตารา ตารกา’’ติ อิมานิ ปน สพฺพาสมฺปิ ตารกานํ สาธารณนามานิ. โอสธีติ ปน ตารกาวิเสสสฺส นามํ.
จิติ สฺาเณ. สฺาณํ จิหนํ ลกฺขณกรณํ. เจตติ. จิหนํ กโรตีติ อตฺโถ. อีการนฺตวเสน วุตฺตตฺตา อสฺมา ธาตุโต สกิ สงฺกายนฺติ ธาตุโต วิย นิคฺคหีตาคโม น โหติ. เอส นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ.
ปต คติยํ. ปตติ. ปปตติ ปปาตํ, ปปเตยฺยหํ. ปาปตฺตํ นิรยํ ภุสํ. อหํสทฺเทน โยเชตพฺพํ, ปาปตฺตํ ปปติโตสฺมีติ อตฺโถ. ปาปตฺถ นิรยํ ภุสํ, โสกุมาโรติ โยเชตพฺพํ, ปาปตฺถ ปปติโตติ อตฺโถ. ปโรกฺขาปทฺหิเอตํ ทฺวยํ. ‘‘ปาวทํ ปาวทา’’ติอาทีสุ วิย อุปสคฺคปทสฺส ทีฆภาโว, ตโต อํสทฺทสฺส ตฺตํอาเทโส, อสทฺทสฺส จ ตฺถาเทโส ภวติ. อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย.
อต ¶ สาตจฺจคมเน. สาตจฺจคมนํ นิรนฺตรคมนํ. อตติ. ยสฺมา ปน อตธาตุ สาตจฺจคมนตฺถวาจิกา, ตสฺมา ภวาภวํ ธาวนฺโต ชาติชราพฺยาธิมรณาทิเภทํ อเนกวิหิตํ สํสารทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉติ ปาปุณาติ อธิคจฺฉตีติ อตฺตาติปิ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํ. อตฺถนฺตรวเสน ปน ‘‘อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว’’ติ จ ‘‘สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตา’’ติ จ ‘‘อตฺตมโนติ ปีติโสมนสฺเสน คหิตมโน’’ติ จ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา อตฺถสฺส คเหตพฺพโตติ.
จุต อาเสจเน ขรเณ จ. โจตติ.
อติ พนฺธเน. อนฺตติ. อนฺตํ. อนฺติยติพนฺธิยติ อนฺตคุเณนาติ อนฺตํ. อิธ อนฺต สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริย’’นฺติ เอตฺถ ทฺวตฺตึสาการนฺโตคธํ กุณปนฺตํ อนฺตํ นาม. ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ. หริตนฺตํ วา’’ติ เอตฺถ อนฺติมมริยาทนฺโต อนฺโต นาม. ‘‘อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกาน’’นฺติ เอตฺถ ลามกนฺโต. ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ เอตฺถ โกฏฺาสนฺโต. ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สปฺปจฺจยสงฺขยา’’ติ เอตฺถ โกฏนฺโต. อิจฺเจวํ –
กุณปนฺตํ ¶ อนฺติมฺจ, มริยาโท จ ลามกํ;
โกฏฺาโส โกฏิ’เม อตฺโถ, อนฺตสทฺเทน ภาสิตา.
กิต นิวาเส โรคาปนยเน จ. เกตติ. สาเกตํ น ครํ, นิเกโต, นิเกตํ ปาวิสิ. อาโมทมาโน คจฺฉติ สนฺนิเกตํ. ติกิจฺฉติ, จิกิจฺฉติ, จิกิจฺฉา, จิกิจฺฉโก. ตตฺถ สาเกตนฺติ สายํ คหิตวสนฏฺานตฺตา สาเกตํ, ยํสทฺทโลโป.
ยต ปติยตเน. ปติยตนํ วายามกรณํ. ยตติ. ยติ, ยตวา, ปยตนํ, อายตนํ, โลกายตํ. เอตฺถ อายตนนฺติ อายตนโต อายตนํ, จกฺขุรูปาทีนิ. เอตานิ หิ ตํทฺวารารมฺมณจิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺหนฺติ ฆฏนฺติ วายมนฺติ เอเตสูติ ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ ปน นีตนุธาตูนํ วเสนปิ อายตนสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ สิยา, โส อุตฺตริ อาวิภวิสฺสติ.
อายตนสทฺโท นิวาสฏฺาเน อากเร สโมสรณฏฺาเน สฺชาติเทเส การเณ จ. ตถา หิ ‘‘โลเก อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺาเน อายตนสทฺโท วตฺตติ. ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากเร. สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฏฺาเน. ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สฺชาติเทเส. ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ การเณ วตฺตตีติ ¶ เวทิตพฺโพ. โส จ นานาปวตฺตินิมิตฺตวเสน คเหตพฺโพ.
นิวาเส อากาเร เจว, ชาติเทเส จ การเณ;
สโมสรณฏฺาเน จ, อายตนรโว คโต.
โลกายตํ นาม ‘‘สพฺพํ อุจฺฉิฏฺํ, สพฺพํ นุจฺฉิฏฺํ. เสโต กาโก, กาโฬ พโก อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ, ยํ โลเก ‘‘วิตณฺฑสตฺถ’’นฺติ วุจฺจติ, ยฺจ สนฺธาย โพธิสตฺโต อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต ‘‘น เสเว โลกายติกํ, เนตํ ปฺาย วฑฺฒน’’นฺติ อาห. อายตึ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํ, กินฺตํ? วิตณฺฑสตฺถํ. ตฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปฺุกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ. อฺตฺถาปิ หิ เอวํ วุตฺตํ ‘‘โลกายตสิปฺปนฺติ ‘กาโก เสโต, อฏฺีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา, โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตํ ปรโลกนิพฺพานานํ ปฏิเสธกํ วิตณฺฑสตฺถสิปฺป’’นฺติ.
ยุต ชุต ภาสเน. ภาสนํ อุทีรณํ. โยตติ. โชตติ.
ชุตทิตฺติยํ. โชตติ, วิชฺโชตติ. ชุติ, โชติ. การิเต ‘‘โชเตติ, โชตยิตฺวาน สทฺธมฺม’’นฺติ ปโยคา. เอตฺถ จ ชุตีติ อาโลโก สิริ วา. โชตีติ ปตาโป. อถ วา โชตีติ จนฺทาทีนิ. วุตฺตมฺปิ เจต สิริมาวิมาน วตฺถุอฏฺกถายํ ‘‘โชตีติ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตตารกานํ สาธารณนาม’’นฺติ. อถ วา ‘‘โชติ โชติปรายโณ’’ติ วจนโต โย โกจิ โชตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ชาตตฺตา จ รูปโสภายุตฺตตฺตา จ, โส ‘‘โชตี’’ติ วุจฺจติ.
สิต ¶ วณฺโณ. สิตธาตุ เสตวณฺเณ วตฺตติ. กิฺจาเปตฺถ วณฺณสามฺํ วุตฺตํ, ตถาปิ อิธ นีลปีตาทีสุ เสตวณฺโณเยว คเหตพฺโพ ปโยคทสฺสนวเสน. เสตติ. เสตํ วตฺถํ. วาจฺจลิงฺคตฺตา ปน เสตสทฺโท ติลิงฺโค คเหตพฺโพ.
เสตํ สิตํ สุจิ สุกฺกํ, ปณฺฑรํ ธวลมฺปิ จ;
อกณฺหํ โครโมทาตํ, เสตนามานิ โหนฺติ หิ.
วตุ วตฺตเน. วตฺตติ, ปวตฺตติ, สํวตฺตติ, อนุวตฺตติ, ปริวตฺตติ. ปวตฺตํ.
กิโลต อทฺทภาเว. อทฺทภาโว ตินฺตภาโว. กิโลตติ, ปกิโลตติ, เตเมตีติ อตฺโถ. การิเต ปกิโลเตติ, ปกิโลตยติ. อุณฺโหทกสฺมึ ปกิโลตยิตฺวา, เตเมตฺวาติ อตฺโถ.
วต ยาจเน. วตติ.
กิต าเณ. เกตติ. เกตนํ, เกตโก, สงฺเกโต.
กติ สุตฺตชนเน. สุตฺตํ กนฺตติ.
กติ เฉทเน. มํสํ กนฺตติ, วิกนฺตติ, อโยกนฺโต. สลฺลกนฺโต มหาวีโร. มา โน อชฺช วิกนฺตึสุ, รฺโ สูทา มหานเส.
จตี หึสาคนฺเธสุ. อีการนฺตตฺตา อิมสฺมา นิคฺคหีตาคโม น โหติ. จตติ.
ตการนฺตธาตุรูปานิ.
ถการนฺตธาตุ
ถา ¶ คตินิวตฺติยํ. ถาติ. อวตฺถา, ววตฺถานํ, ววตฺถิตํ, วนโถ. ‘‘เฉตฺวา วนํ วนถฺจา’’ติ เอตฺถ หิ มหนฺตา รุกฺขา วนํ นาม, ขุทฺทกา ปน ตสฺมึ วเน ิตตฺตา วนโถ นาม วุจฺจนฺติ.
ถุ ถุติยํ. ถวติ, อภิตฺถวติ. ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุติ, อภิตฺถุติ.
ยทิ หิ รูปินี สิยา, ปฺา เม วสุมตี น สเมยฺย;
อโนมทสฺสิสฺส ภควโต, ผลเมตํ าณถวนาย.
เตหิ ถุติปฺปสตฺโถ โส, เยนิทํ ถวิตํ าณํ, พุทฺธเสฏฺโ จ โถมิโต. ตตฺร ถวนาติ ปสํสนา. ปสํสาย หิ อเนกานิ นามานิ.
ถวนา จ ปสํสา จ, สิลาฆา วณฺณนา ถุติ;
ปนุติ โถมนา วณฺโณ, กตฺถนา คุณกิตฺตนํ;
เถ สทฺทสงฺฆาเตสุ. ถียติ, ปติตฺถียติ. ถี. อตฺริมา ปาฬิโย – อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. ถิโย นํ ปริภาสึสูติ. ตตฺร ‘‘ถียติ ปติตฺถียตี’’ติมานิ เอการสฺสียาเทสวเสน สมฺภูตานิ. ถียติ สงฺฆาตํ คจฺฉติ คพฺโภ เอติสฺสาติ ถี. อาจริยา ปน อิตฺถีสทฺทสฺเสว เอวํ นิพฺพจนํ วทนฺติ, น ถีสทฺทสฺส.
คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ ถี อิติ โน รุจิ;
คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ อิตฺถีติ อาจริยา.
เตสํ สุทุกฺกโรวาเท, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปทสมฺภโว;
อยํ วินิจฺฉโย ปตฺโต, นิจฺฉยํ โภ สุณาถ เม.
ถีสทฺเทน ¶ สมานตฺโถ, อิตฺถีสทฺโท ยโต ตโต;
ถีสทฺเท ลพฺภมานตฺถํ, อิตฺถีสทฺทมฺหิ โรปิย.
อปฺปานํ พหุตา าเย, คหิเต สติ ยุชฺชติ;
ตถา หิ ‘‘ทฺเว ทุเว, ตณฺหา, ตสิณา’’ติ นิทสฺสนํ.
อถ วา ปน ‘‘อิตฺถี’’ติ-อิทํ วณฺณาคมาทิโต;
นิรุตฺติลกฺขเณนาปิ, สิชฺฌตีติ ปกาสเย.
อิจฺฉตีติ นเร อิตฺถี, อิจฺฉาเปตีติ วา ปน;
อิทํ นิพฺพจนฺจาปิ เยฺยํ นิพฺพจนตฺถินา.
อตฺริมานิ อิตฺถีนมภิธานานิ –
อิตฺถี ถี วนิตา นารี, อพลา ภีรุ สุนฺทรี;
กนฺตา สีมนินี มาตุ-คาโม ปิยา จ กามินี.
รมณี ปมทา ทยิตา, ลลนา มหิลา’งฺคนา;
ตาสํเยว จ นามานิ, อวตฺถาโต อิมานิปิ.
โครี จ ทาริกา กฺา, กุมารี จ กุมาริกา;
ยุวตี ตรุณี มาณ-วิกา เถรี มหลฺลิกา.
ตถา หิ อฏฺวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจติ. ทสวสฺสิกา กฺาติ วุจฺจติ. อนิพฺพิทฺธา วา โยพฺพนิตฺถี กฺาติ วุจฺจติ. ทฺวาทสวสฺสิกา กุมารีติปิ วุจฺจติ กุมาริกาติปิ. อโถ ชรํ อปฺปตฺตา ยุวตีติปิ ตรุณีติปิ มาณวิกาติปิ วุจฺจติ. ชรํ ปตฺตา ปน เถรีติปิ มหลฺลิกาติปิ วุจฺจติ. ปุริเสสุปิ อยํ นโย ยถารหํ เวทิตพฺโพ.
กิฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ กตฺถจิ อนิยมวเสนปิ โวหาโร ปวตฺตติ. ตถา หิ ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘อจฺฉา กณฺหาชินํ กฺ’’นฺติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สา กฺาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตา. ยาปิ ¶ จ กฺาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตา. ตถา ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘กุมาริเย อุปเสนิเย, นิจฺจํ นิคฬมณฺฑิเต’’ติ จ อิมาสํ ปน ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสเทน วตฺตพฺพา, สา กุมาริกาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตา. ยา จ ปน กุมารีสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตา. อปิเจตฺถ ‘‘ราชกฺา รุจา นามา’’ติ จ ‘‘ตโต มทฺทิมฺปิ นฺหาเปสุํ, สิวิกฺา สมาคตา’’ติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ ทสฺสนโต ยา อนิพฺพิทฺธา วา โหตุ นิพฺพิทฺธา วา, ยาว ชรํ น ปาปุณาติ, ตาว สา กฺาเยว นามาติปิ เวทิตพฺพํ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ – ยํ ตุมฺเหหิ ‘‘อฏฺวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, เอตสฺมึ ปน วจเน ‘‘ยทาหํ ทารโก โหมิ, ชาติยา อฏฺวสฺสิโก’’ติ วจนโต อฏฺวสฺโส ทารโก โหตุ, ‘‘ตตฺถทฺทสกุมารํ โส, รมมานํ สเก ปุเร’’ติ ปาฬิยํ ปน ปุตฺตทาเรหิ สํวทฺโธ เวสฺสนฺตรมหาราชา กถํ ‘‘กุมาโร’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชิสฺสติ ทฺวาทสวสฺสาติกฺกนฺตตฺตา? ยุชฺชเตว ภควโต อิจฺฉาวเสน. ภควา หิ ธมฺมิสฺสรตฺตา โวหารกุสลตาย จ ยํ ยํ เวเนยฺยชนานุรูปํ เทสนํ เทเสตุํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ เทเสติ เอว, ตสฺมา ภควตา ตสฺส มาตาปิตูนํ อตฺถิตํ สนฺธาย กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตฺจ เอวํ เทสนา กตา. ตถา หิ อายสฺมา กุมารกสฺสโป กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตา มหลฺลโกปิ สมาโน กุมารกสฺสโปตฺเวว โวหริยติ. ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ เอตฺถ ปน สิรสฺมึ ปลิเตสุ ชาเตสุปิ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อายสฺมา มหากสฺสโป ตสฺมึ เถเร อธิมตฺตวิสฺสาโส ¶ หุตฺวา โกมารวาเทน โอวทนฺโต กุมารโกติ อโวจาติ คเหตพฺพํ. อุทานฏฺกถายํ ปน ‘‘สตฺตา ชาตทิวสโต ปฏฺาย ยาว ปฺจทสวสฺสํ, ตาว กุมารกา, พาลาติ จ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ วีสติวสฺสานิ ยุวาโน’’ติ วุตฺตํ.
มนฺถ มตฺถ วิโลฬเน. มนฺถติ. มนฺถฺจ มธุปิณฺฑิกฺจ อาทาย. อภิมตฺถติ ทุมฺเมธํ วชิรํวมฺหมยํ มณึ. สิเนรุํ มตฺถํ กตฺวา.
กุถิ ปุถิ ลุถิ หึสาสํกิเลเสสุ. กุนฺถติ. กุนฺโถ, กุนฺถกิปิลฺลิกํ. ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ. ปุนฺถติ. ลุนฺถติ.
นาถ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุ. นาถธาตุ ยาจเน อุปตาเป อิสฺสริเย อาสีสเน จาติ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตติ. เตนาหุ โปราณา ‘‘นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสติ ปตฺเถติ, ปรสนฺตานคตํ วา กิเลสพฺยสนํ อุปตาเปติ, ‘‘สาธุ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺเขยฺยา’ติอาทินา ตํ ตํ หิตปฏิปตฺตึ ยาจตีติ อตฺโถ, ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต วา คุเณหิ อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘นาโถ’ติ วุจฺจตีติ นาถตีติ นาโถ’’ติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน เตสุ จตูสุ อตฺเถสุ นาถ นาธ อิติ ธาตุทฺวยํ ปนฺติ. อตฺตโนภาสตฺตา ปน ตสฺส ‘‘นาถเต นาธเต’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ยาจนตฺเถน นาถตีติ นาโถ, เอวํ สนฺเต โย โกจิ ยาจโก ทลิทฺโท, โส เอว นาโถ ¶ สิยา. โย ปน อยาจโก สมิทฺโธ, โส น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ สิยา’’ติ? น, นาถสทฺโท หิ ยาจนตฺถาทีสุ ปวตฺตมาโน โลกสงฺเกตวเสน อุตฺตมปุริเสสุ นิรูฬฺโห, ภควา จ อุตฺตเมสุ สาติสยํ อุตฺตโม, เตน ตํ ตํ หิตปฏิปตฺตึ ยาจตีติ นาถสทฺทสฺสตฺโถ วุตฺโต. อนาถสทฺโท ปน อิตฺตรชเนสุ นิรูฬฺโห, โส จ โข ‘‘น นาโถติ อนาโถ. นตฺถิ นาโถ เอตสฺสาติ วา อนาโถ’’ติ ทพฺพปฏิเสธวเสน, น ปน ‘‘น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ’’ติ ธาตุอตฺถปฏิเสธวเสน. โย หิ อฺสฺส สรณํ คติ ปติฏฺา โหติ, โส นาโถ, โย จ อฺสฺส สรณํ คติ ปติฏฺา น โหติ, นาปิ อตฺตโน อฺโ สรณํ คติ ปติฏฺา โหติ, โส อนาโถติ วุจฺจติ สงฺเกตวเสน. ตถา หิ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ วุตฺตํ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน ‘‘โลกนาโถ ตุวํ เอโก, สรณํ สพฺพปาณิน’’นฺติ จ ‘‘อนาถานํ ภวํ นาโถ’’ติ จ –
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฏิสตํ ธนํ;
นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมิ’’นฺติ จ
ปาฬิโย นิทสฺสนานิ ภวนฺติ. ยสฺมา ปน สาสเน จ โลเก จ ยาจโก ‘‘นาโถ’’ติ น วุจฺจติ, อยาจโก จ ‘‘อนาโถ’’ติ. โลกสฺส ปน สรณํ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ. ยสฺส สรณํ น วิชฺชติ, โส ‘‘อนาโถ’’ติ วุจฺจติ, ตถา สมิทฺโธ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ, อสมิทฺโธ ‘‘อนาโถ’’ติ. ตสฺมา ปฺวตา สพฺเพสุ าเนสุ ธาตุอตฺถมตฺเตน โลกสมฺํ อนติธาวิตฺวา ยถานุรูปํ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อยฺจ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.
วิถุ ¶ ยาจเน. เวถติ.
สถ เสิลฺเล. สถติ. สถโล หิ ปริพฺพาโช, ภิยฺโย อากิรเต รชํ. สิิโลติปิ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตทา ิกาโร มุทฺธโช คเหตพฺโพ.
กถิ โกฏิลฺเล. กนฺถติ.
กตฺถ สิลาฆายํ. กตฺถติ, วิกตฺถติ. กตฺถนา, วิกตฺถนา. ตตฺถ กตฺถตีติ ปสํสติ. วิกตฺถตีติ วิรูปํ กตฺถติ อภูตวตฺถุทีปนโต. เอตฺถ จ ‘‘พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อฺํ ชนปทํ คโต’’ติ จ ‘‘อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี, โส กตฺถติ ‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตฺตสมฺปนฺโนติ วา วิกตฺถตี’ติ’’ จ อาทโย ปโยคา.
พฺยถ ทุกฺขภยจลเนสุ. พฺยถติ. ภนฺตา พฺยถิตมานสา. ตโต กุมาราพฺยถิตา, สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิตํ. อิตฺเถตํ ทฺวยํ จลฺเจว พฺยถฺจ.
สุถ กุถ กถ หึสายํ. โสถติ. โกถติ. กถติ.
ปถ คติยํ. ปถติ. ปโถ. ปโถติ มคฺโค. โส ทุวิโธ มหาชเนน ปทสา ปฏิปชฺชิตพฺโพ ปกติมคฺโค จ ปณฺฑิเตหินิพฺพานตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺโพ ปฏิปทาสงฺขาโต อริยมคฺโค จาติ. ตตฺถ ปกติมคฺโค อุปฺปนฺนกิจฺจากิจฺเจหิ ชเนหิ ปถิยติ คจฺฉิยตีติ ปโถ, ปฏิปทา ปน อมตมหาปุรํ คนฺตุกาเมหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธาปาเถยฺยํ คเหตฺวา ปถิยติ ปฏิปชฺชิยตีติ ปโถ. อถ วา ปาเถติ การกํ ปุคฺคลํ คเมติ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ วา ปโถ ¶ , ปฏิปทาเยว. มคฺคาภิธานํ จุราทิคเณ มคฺคธาตุกถนฏฺาเน กเถสฺสาม.
กถ นิปฺปาเก. กถติ.
มถ วิโลถเน. มถติ.
โปถ ปริยายนภาเว. โปถติ. โปถโก. โปเถตีติ อยํ จุราทิคเณปิ วตฺตติ. เตน ‘‘สมนฺตา อนุปริเยยฺยุํ, นิปฺโปเถนฺตา จตุทฺทิสา’’ติ ปโยโค ทิสฺสติ.
โคตฺถ วํเส. โคตฺถติ. โคตฺถุโล, โคตฺถุ.
ปุถุ วิตฺถาเร. โปถติ. ปุถวี.
ถการนฺตธาตุรูปานิ.
ทการนฺตธาตุ
ทา ทาเน. อาปุพฺโพ คหเณ. สทฺโธ ทานํ ททาติ เทติ, สีลํ อาททาติ อาเทติ. อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ตทฺทีปกตฺตา. สทฺโธ อสฺสทฺธํ ทานํ ทาเปติ, สีลํ อาทเปติ, สมาทเปติ. เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต. อิมานิ การิตปทานิ เหตุกตฺตุปทานีติ จ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตา. สทฺเธน ทานํ ทียติ, สีลํ อาทียติ, สมาทียติ, อิมานิ กมฺมปทานิ ตทฺทีปกตฺตา. อยฺจ ทา ทาเนติ ธาตุ สาสนานุรูปสุติวเสน ทิวาทิคณํ ปตฺวา สุปนกฺริยํ วทนฺโต ‘‘ทายติ นิทฺทายติ นิทฺทา’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ. ทานมวขณฺฑนฺจ วทนฺโต ‘‘ทิยติ ทานํ ทาตฺต’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ. สุทฺธึวทนฺโต ‘‘ทายติ เวทายติ โวทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ, อิมสฺมึ ปน ภูวาทิคเณ ทานํ วทนฺโต อาปุพฺพวเสน คหณฺจ ¶ วทนฺโต ‘‘ททาติ เทติ อาททาติ อาเทติ ทานํ อาทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ. ตถา กุจฺฉิตคมนํ วทนฺโต ‘‘ทาติ สุทฺทาติ สุทฺโท สุทฺที’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยตีติ อยํ วิเสโส ทฏฺพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวมฺตฺราปิ ยถาสมฺภวํ วิเสโส อุปปริกฺขิตพฺโพ นยฺูหิ.
อิทานิสฺส นามปทานิ ตุมนฺตาทีนิ พฺรูม. ‘‘ทานํ, เทยฺยํ, ทาตพฺพํ, พฺรหฺมเทยฺยํ, ทินฺนํ, ทายโก, ทายิกา, ทกฺขิณา’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘ทาตุํ, ปทาตุํ, ทาตเว, ปทาตเว, ทตฺวา, ทตฺวาน, ททาตุน, ททิตฺวา, ททิตฺวาน, ททิย, ทชฺชา, ททิยาน, อาทาตุํ, อาทาย, อาทิย’’ อิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺถ ทานนฺติ ทาตพฺพํ, ททนฺติ เอเตนาติ อตฺเถ น เทยฺยธมฺโม ทานเจตนา จ วุจฺจติ. กสฺมา ปน ตตฺถ ทินฺนสทฺโทเยว กถิยติ, น ทตฺตสทฺโทติ? อกถเน การณมตฺถิ. ‘‘ทานํ ทินฺน’’นฺติอาทีสุ หิ ทินฺนสทฺทฏฺาเน ทตฺตสทฺโท น ทิสฺสติ, ตสฺมา น กถิยติ.
คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, น ทิฏฺโ ชินภาสิเต;
‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ’’, อิติ ทินฺนปทํ วิย.
‘‘เทวทตฺโต ยฺทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ จ อาทิโก;
ปณฺณตฺติวจเน ทิฏฺโ, สมาสพฺยาสโต ปน.
ตสฺมา ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทีสุ ‘‘เทเวน ทินฺโน’’ติ สมาสํ กตฺวา ปณฺณตฺติวจนตฺตา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตาเทโส กาตพฺโพ สาสนานุรูเปน. อุปริ หิ ‘‘ทินฺนสฺส ทตฺโต กฺวจิ ปณฺณตฺติย’’นฺติ ลกฺขณํ ปสฺสิสฺสถ. อยเมว หิ สาสเน นีติ อวิลงฺฆนียา. อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถานํ –
สกฺกเฏ ทตฺตสทฺโทว, ทินฺนสทฺโท น ทิสฺสติ;
พฺยาสมฺหิ ทินฺนสทฺโทว, ทตฺตสทฺโท น ปาฬิยํ.
‘‘มนสา ¶ ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;
‘‘ธมฺมทินฺนา มหามายา’’, อิจฺจาทีสุ จ ปาฬิสุ.
อิติ พฺยาสสมาสานํ, วสา ทฺเวธา ปวตฺตติ;
ทินฺนสทฺโทติ ทีเปยฺย, น โส สกฺกฏภาสิเต.
คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, อสมาสมฺหิ เกวโล;
น ทิสฺสติ มุนิมเต, ทินฺนสทฺโทว เกวโล.
เตเนว ทินฺนสทฺทสฺส, ทตฺตาเทโส กโต มยา;
‘‘ทตฺตํ สิรปฺปทาน’’นฺติ, กวโย ปน อพฺรวุํ.
เอทิโส ปาฬิยํ นตฺถิ, นโย ตสฺมา น โส วโร;
‘‘ทตฺโต’’ติ ภูริทตฺตสฺส, สฺา ปณฺณตฺติยํ คตา.
‘‘พฺรหฺมทตฺโต พุทฺธทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ หิ สาสเน;
ปณฺณตฺติยํ ทตฺตสทฺโท, อสมาสสมาสิโก.
‘‘ปรทตฺตโภชน’’นฺติ, เอวมาทีสุ ปาฬิสุ;
สมาเส คุณภูโตยํ, ทตฺตสทฺโท ปติฏฺิโต.
‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;
คุณภูโต ทินฺนสทฺโท, อสมาสมฺหิ ทิสฺสติ.
‘‘ทินฺนาทายี ธมฺมทินฺนา’’, อิจฺเจวมาทีสุ ปน;
สมาเส คุณปณฺณตฺติ-ภาเวเนส ปทิสฺสติ.
โกจิ ¶ ปน สทฺทสตฺถวิทู ครุ เอวํ สทฺทรจนมกาสิ –
‘‘ยสฺสงฺกุเรหิ ชิมุตมฺพุชโลทิเตหิ,
วาเตริเตหิ ปติเตหิ สุเณหิ เตหิ.
เชนนฺตจีวรมโสภถ พฺรหฺมทตฺตํ,
วนฺทามิ ตํ จลทลํ วรโพธิรุกฺข’’นฺติ.
เอตฺถ จ พฺรหฺมทตฺตนฺติ อิทํ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปาฬิโต. ปาฬินยฺหิปตฺวา ‘‘พฺรหฺมทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘พฺรหฺมทินฺน’’นฺติ วา ‘‘เทวทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘เทวทินฺน’’นฺติ วา รูเปน ภวิตพฺพํ. ตถา หิ ‘‘โพธิสตฺโต จ มทฺที จ สมฺโมทมานา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสึสู’’ติ ปาฬินยานุรูโป อฏฺกถาปาโ ทิสฺสติ. ตสฺมา เอตฺเถวํ วทาม –
‘‘ทตฺตสทฺทสฺส านมฺหิ, ‘‘ทตฺติย’’นฺติ รโว คโต;
เทวทตฺติยปตฺโต จ, อสฺสโม สกฺกทตฺติโย’’ติ.
อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. อตฺร ปน ปริปุณฺณาปริปุณฺณวเสน ยถารหํ ปทกฺกโม ภวติ.
ททาติ, ททนฺติ. ททาสิ, ททาถ. ททามิ, ททาม. ททาตุ, ททนฺตุ. ททาหิ, ททาถ. ททามิ, ททาม, ททามเส. ทเทยฺย, ทเท, ทชฺชา. ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ. ทเทยฺยุํ, ทชฺชุํ. ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุํ. ทเทยฺยาสิ, ทชฺชาสิ, ทชฺเชสิ อิจฺจปิ. ทชฺชาสิ อภยํ มม. มาตรํ เกน โทเสน, ทชฺชาสิ ทกรกฺขิโน. สีลวนฺเตสุ ทชฺเชสิ, ทานํ มทฺทิ ยถารหํ. ทเทยฺยาถ, ทชฺชาถ. ทเทยฺยามิ, ทชฺชามิ, ทเทยฺยาม, ทชฺชาม. ทเทถ, ทเทรํ. ทเทโถ, ทเทยฺยาวฺโห, ทชฺชาวฺโห. ทเทยฺยํ, ทชฺชํ. เนว ทชฺชํ มโหสธํ. ทเทยฺยามฺเห, ทชฺชามฺเห. อยมสฺมากํ ขนฺติ. ครูนํ ปน ขนฺติ อฺถา ภวติ. ตถา หิ –
ครู ‘‘ทชฺชติ ทชฺชนฺติ’’, อิติอาทินเยน ตุ;
อฏฺนฺนมฺปิ วิภตฺตีนํ, วเสนาหุ ปทกฺกมํ.
ปาฬึ อุปปริกฺขิตฺวา, ตฺเจ ยุชฺชติ คณฺหถ;
น หิ สพฺพปฺปกาเรน, ปาฬิโย ปฏิภนฺติ โน.
ตตฺถ ¶ อสฺมากํ ขนฺติยา ‘‘ทชฺชา ทชฺช’’นฺติอาทีนิ ยฺยการสหิเตเยว สตฺตมิยา ปทรูเป สิชฺฌนฺติ. ‘‘ทชฺชา สปฺปุริโส ทาน’’นฺติ เอตฺถ หิ ‘‘ทชฺชา อิทํ ‘‘ทเทยฺยา’’ติ ปทรูปํ ปติฏฺเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ติณฺณํ พฺยฺชนานํ สํโยคฺจ ตีสุสฺโคพฺยฺชเนสุ ทฺวินฺนํ สรูปานเมกสฺส โลปฺจ ทฺยการสฺโคสฺส จ ชการทฺวยํ กตฺวา ตโต ทีฆวเสนุจฺจาริตพฺพตฺตา อนิมิตฺตํ ทีฆภาวํ กตฺวา นิปฺผชฺชติ. เอวํ สาสนสฺสานุรูโป วณฺณสนฺธิ ภวติ. ทุวิโธ หิ สนฺธิ ปทสนฺธิ วณฺณสนฺธีติ. เตสุ ยตฺถ ปทจฺเฉโท ลพฺภติ, โส ปทสนฺธิ. ยถา? ตตฺรายํ. ยตฺถ ปน น ลพฺภติ, โส วณฺณสนฺธิ. ยถา? อตฺรโช. ยถา จ สุคโต, ยถา จ ปทฺธานิ. เอวํ ทุวิเธสุ สนฺธีสุ ‘‘ทชฺชา’’ติ อยํ วณฺณสนฺธิ เอว.
อปโรปิ รูปนโย ภวติ ตฺวาปจฺจยนฺตวเสน –
‘‘อยํ โส อินฺทโก ยกฺโข, ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ;
อติโรจติ อมฺเหหิ, จนฺโท ตารคเณ ยถา’’ติ
ทสฺสนโต. เอตฺถ หิ ทชฺชาติ ทตฺวาติ อตฺโถ. อิทํ ปน ทตฺวาสทฺเทน สมานตฺถํ ‘‘ททิยฺย’’ อิติ ปทรูปํ ปติฏฺเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา สฺโเคสุ สรูปโลปฺจ ตโต ทฺยการสฺโคสฺส ชฺชการทฺวยํ ทีฆตฺตฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชติ.
อถาปโรปิ รูปนโย ภวติ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสน. ตถา หิ ‘‘เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา’’ติ จ ‘‘ทกฺขิณา ทชฺชา’’ติ จ ทฺเว ปาา ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ ปจฺฉิมสฺส ทชฺชาติ ทาตพฺพาติ อตฺโถ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสน. อิธ ปน ทาธาตุโต ยปจฺจยํ กตฺวา ธาตุสฺส ทฺวิตฺตฺจ ปุพฺพสฺส รสฺสตฺตฺจ ตโต ยกาเร ปเร ¶ สรโลปํ สฺโคภาวฺจ ชฺชการทฺวยฺจ อิตฺถิลิงฺคตฺตา อาปจฺจยาทิฺจ กตฺวา ‘‘ทชฺชา’’ติ นิปฺผชฺชติ. เอวํ ‘‘ทชฺชา ทเทยฺยา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ททิยฺย ทตฺวา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ทาตพฺพา’’ติ จ เอตานิ ปจฺเจกํ ปริยายวจนานิ ภวนฺติ. ‘‘ทชฺชุํ. ทชฺชาสิ, ทชฺชาถ. ทชฺชามิ, ทชฺชาม. ทชฺชาวฺโห, ทชฺช’’นฺติ เอตานิปิ ‘‘ทเทยฺยุํ ทเทยฺยาสี’’ติอาทินา ปทรูปานิ ปติฏฺเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ สฺโเคสุ สรูปโลปํ ทฺยการสมฺโคสฺส ชฺชการทฺวยฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชนฺติ. เอเตสุ ทชฺชาสีติ ยํ รูปํ ตสฺสาวยวสฺส อาการสฺส เอการํ กตฺวา อปรมฺปิ ‘‘ทชฺเชสี’’ติ รูปํ ภวตีติ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย อฺตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ.
อจินฺเตยฺยานุภาวสฺส หิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาฬินโย อจินฺเตยฺโยเยว โหติ, คมฺภีโร ทุกฺโขคาฬฺโห, น เยน เกนจิ ลกฺขเณน สาเธตพฺโพ, ยถาตนฺติ วิรจิเตเหว ลกฺขเณหิ สาเธตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘ขตฺติยา ติตฺถิยา เจติยานี’’ติอาทีสุ ยกาเร ปเร สรโลโป ภวติ, เตน ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา. เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ. อารามรุกฺขเจตฺยานี’’ติ ปโยคา ทิสฺสนฺติ. ตถา ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สห กถยตี’’ติวา ‘‘สํกถยตี’’ติ วา ‘‘ตถฺย’’นฺติ จ ปทรูปํ ปติฏฺเปตฺวา สหสทฺทสฺส หการโลปํ, สํสทฺเท จ นิคฺคหีตโลปํ กตฺวา สการคตสฺส สรสฺส ทีฆํ กตฺวา ยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ถฺยการสฺโคสฺส จฺฉยุคํ กตฺวา วิสภาคสฺโเค เอโก เอกสฺส สภาคตฺตมาปชฺชติ. เตน ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ รูปานิ สิชฺฌนฺติ. ตถา หิ ‘‘อฺมฺํ สากจฺฉึสุ. กาเลน ธมฺมสากจฺฉา. ภูตํ ตจฺฉํ. ยถาตถิยํ วิทิตฺวาปิ ธมฺมํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ ¶ สวิกปานิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติ. ‘‘นชฺชา’’ติอาทีสุปิ ‘‘นทิยา’’ติอาทีนิ ปทรูปานิ ปติฏฺเปตฺวา วณฺณสนฺธิวเสน ยกาเร ปเร โลปวิธิ ลพฺภติเยว. วิวิโธ หิ สาสนานุกูโล รูปนิปฺผาทนุปาโย, อุปริ จ เอเตสํ สาธนตฺถํ ‘‘สรโลโป ยมนราทีสู’’ติอาทีนิ ลกฺขณานิ ภวิสฺสนฺติ. ตตฺถ –
‘‘ทชฺชา ทชฺชุ’’นฺติอาทีนิ, สตฺตมีนํ วเสน เม;
วุตฺตานิ โยคิราชสฺส, สาสนตฺถํ มเหสิโน.
อตฺริทํ วตฺตพฺพํ, กิฺจาปิ อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘มาตรํ เตน โทเสน, ทชฺชาหํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ ทชฺชนฺติ ปทสฺส ‘‘ทมฺมี’’ติ วตฺตมานาวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยว. อาจริยา หิ ‘‘สตฺตมีปโยโค อย’’นฺติ ชานนฺตาปิ ‘‘กทาจิ อฺเ ปริกปฺปตฺถมฺปิ คณฺเหยฺยุ’’นฺติ อาสงฺกาย เอวํ วิวรณมกํสุ. ตถา กิฺจาปิ เตหิ ‘‘อนาปราธกมฺมนฺตํ, น ทชฺชํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ น ทชฺชนฺติ ปทสฺส ‘‘นาหํ ทกรกฺขสฺส ทสฺสามี’’ติ ภวิสฺสนฺตีวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยว, อนาคตํ ปน ปฏิจฺจ วตฺตพฺพตฺถตฺตา เอวํ วิวรณํ กตํ. ‘‘เนว ทชฺชํ มโหสธ’’นฺติ เอตฺถ ปน ‘‘น ตฺเวว ทเทยฺย’’นฺติ สตฺตมีปโยควเสเนว วิวรณํ กตนฺติ. เอวํ ทชฺชํปทสฺส วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
อิทานิ ปโรกฺขาทิวเสน ปทกฺกโม กถิยติ. ‘‘ทท, ททู. ททู’’ติ จ อิทํ ‘‘นารโท อิติ นาเมน, กสฺสโป อิติ มํ วิทู’’ติอาทีสุ วิทูสทฺเทน สมํ. ทเท, ททิตฺถ, ททํ, ททิมฺห. ททิตฺถ, ททิเร. ททิตฺโถ, ททิวฺโห.
เอตฺถ จ ททิตฺโถติ อิทํ ‘‘สฺชคฺฆิตฺโถ มยา สห. มา กิสิตฺโถ มยา วินา. มา นํ กลเล อกฺกมิตฺโถ’’ติอาทีสุ ‘‘สฺชคฺฆิตฺโถ’’ติอาทีหิ ¶ สมํ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานวเสน สทิสตา อุปปริกฺขิตพฺพา. ททํ, ททิมฺเห. ปโรกฺขาสหิภรูปานิ.
อททา, อททู. อทเท, อททตฺถ. อททํ, อททมฺห. อททตฺถ, อททตฺถุํ. อททเส, อททวฺหํ. อททึ อททมฺหเส. อิติ อนการปุพฺพมฺปิ รูปํ คเหตพฺพํ ‘‘เยสํ โน น ททมฺหเส’’ติ ทสฺสนโต. หิยฺยตฺตนีสหิตรูปานิ.
อททิ, อททุํ, อททึสุ. อทโท, อททิตฺถ. อททึ, อททิมฺหา. อททา, อททู. อททเส, อททิวฺหํ. อททํ, อททิมฺเห. อชฺชตนีสหิตรูปานิ.
‘‘ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํ. ภวิสฺสนฺตีสหิตรูปานิ.
‘‘อททิสา, ททิสฺสา, อททิสฺสํสุ, ททิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํ. กาลาติปตฺติสหิตรูปานิ.
อปรานิปิ วตฺตมานาทิสหิตรูปานิ ภวนฺติ. เทติ, เทนฺติ. เทสิ, เทถ. เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺม. เทตุ, เทนฺตุ. เทหิ, เทถ. เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺม. อตฺตโนปทานิ อปฺปสิทฺธานิ. สตฺตมีนโย จ ปโรกฺขานโย จ อปฺปสิทฺโธ. หิยุตฺตนีนโย ปน อชฺชตนีนโย จ โกจิ โกจิ ปสิทฺโธ ปาฬิยํ อาคตตฺตา, สกฺกา จ ‘‘อทา, อทู, อโท, อท’’นฺติอาทินา โยเชตุํ. ตถา หิ นโย ทิสฺสติ. อทา ทานํ ปุรินฺทโท. วรฺเจเม อโท สกฺก. พฺราหฺมณานํ อทํ คชํ. อทาสิเม. อทํสุ เต มโมกาสํ. อทาสึ พฺราหฺมเณ ตทาติ. ‘‘ทสฺสติ, ทสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํ. ‘‘อทสฺสา, ทสฺสา, อทสฺสํสุ, ทสฺสํสุ, ทสฺสึสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํ.
ตถา ¶ อาททาติ, อาททนฺติ. อาททาสิ, อาททาถ. อาททามิ, อาททาม. กจฺจายนมเต ‘‘อาทตฺเต’’ติ อตฺตโนปทํ วุตฺตํ. เอวํ ‘‘อาททาตุ, อาทเทยฺย’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํ. อาเทตุ อาเทยฺย อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ. เอวเมว จ ‘‘ทาเปติ, อาทาเปตี’’ติอาทีนิปิ ยถารหํ โยเชตพฺพานิ.
ทากุจฺฉิเต คมเน. ทาติ. สุทฺทาติ. สุทฺโท, สุทฺที. ตตฺถ สุทฺโทติ สุทฺทาตีติ สุทฺโท, ปรโปถนาทิลุทฺทาจารกมฺมุนา ทารุกมฺมาทิขุทฺทาจารกมฺมุนา จ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. ตถา หิ สุ อิติ สีฆตฺเถ นิปาโต, ทา อิติ ครหตฺโถ ธาตุ กุจฺฉิตคติวาจกตฺตา. สุทฺทสฺส ภริยา สุทฺที.
ทุ คติยํ. ทวติ. ทุโม. เอตฺถ จ ทวติ คจฺฉติ มูลกฺขนฺธสาขาวิฏปปตฺตปลฺลวปุปฺผผเลหิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาตีติ ทุโม.
เทโสธเน. โสธนํ ปริโยทาปนํ. ทายติ. ทายนํ. ยถา คายติ, คายนํ. ทายิตุํ, ทายิตฺวา, ธาตาวยวสฺเสการสฺส อายาเทโส. ‘‘ทาตุํ, ทตฺวา’’ อิจฺจปิ รูปานิ.
ตตฺร ทาตุนฺติ โสเธตุํ. ทตฺวาติ โสเธตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘พาโล อพฺยตฺโต นปฺปฏิพโล อนุยฺุชิยมาโน อนุโยคํ ทาตุ’’นฺติ เอตฺถ ทาตุนฺติ ปทสฺส โสเธตุนฺติ อตฺโถ. เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. น หิ โย ปเรหิ อนุยฺุชิยติ, โส อนุโยคํ เทติ นามาติ. ตสฺมา ‘‘อาจริยสฺส อนุโยคํ ทตฺวา พาราณสึ ปจฺจาคจฺฉี’’ติอาทีสุปิ อนุโยคํ ทตฺวาติ อนุโยคํ โสเธตฺวาติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพ. ตถา ¶ หิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘อนุโยคทาปนตฺถ’’นฺติ เอตสฺมึ ปเทเส เอโสเยวตฺโถ วิภาวิโต. กถํ? อนุโยคทาปนตฺถนฺติ อนุโยคํ โสธาเปตุํ. วิมทฺทกฺขมฺหิ สีหนาทํ นทนฺโต อตฺถโต อนุโยคํ โสเธติ นาม, อนุยฺุชนฺโต จ นํ โสธาเปติ นามาติ. อิทมฺปิ จ เตหิ วุตฺตํ. ทาตุนฺติ โสเธตุํ. เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. น หิ โย สีหนาทํ นทติ, โส เอว ตตฺถ อนุโยคํ เทตีติ. สมนฺตปฏฺานมหาปกรณ สํวณฺณนายมฺปิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘ทานํ ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทาเปตฺวา’’ติ โสธนตฺโถ วุตฺโต. ทุลฺลภา อยํ นีติ สาธุกํ จิตฺเต เปตพฺพา.
เท ปาลเน. ทียติ. ทานํ, อุทฺทานํ ทายิตุํ, ทายิตฺวา. ตตฺถ ทานนฺติ ทุคฺคติโต ทายติ รกฺขตีติ ทานํ, ทานเจตนา. อุทฺทานนฺติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วกฺขมานสฺส วา วิปฺปกิณฺณภาเวน นสฺสิตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถ. อถ วา อุทฺทานนฺติ ปจฺฉุทฺทานาทิกํ อุทฺทานํ.
ขาท ภกฺขเน. ขาทติ. ขาทิกา, ขาทนํ, อฺมฺขาทิกา. ปุพฺพผลขาทิกา, ขชฺชํ, ขาทนียํ, ขนฺธา.
ตตฺถ ขชฺชนฺติ ปูโว. ขาทนียนฺติ ปูวผลาผลาทิ. ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ วิสุํ โภชนียสฺส วจนโต ขาทนํ นาม ขชฺชสฺส วา ขาทนียสฺส วา ภกฺขนํ. อปิจ หึสาปิ ‘‘ขาทน’’นฺติ วุจฺจติ. ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ขชฺชนฺตีติ ขนฺธา, รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณานิ. ‘‘จีวรานิ นสฺสนฺติปิ ฑยฺหนฺติปิ อุนฺทูเรหิปิ ขชฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย ขชฺชนฺติ สทฺโท กมฺมตฺโถ.
พท ¶ เถริเย. ถิรภาโว เถริยํ, ยถา ทกฺขิยํ. พทติ. พทรี, พทรํ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
กกฺกนฺธุ พทรี โกลี, โกลํ กุลวมิจฺจปิ;
เตนิลํ พทรฺจาติ, นามํ รุกฺขสฺส โกลิยาติ.
ขท ธิติหึสาสุ จ. เถริยาเปกฺขาย จกาโร. ขทติ. ขทิโร.
คท วิยตฺติยํ วาจายํ. คทติ. อาคทนํ, ตโถ อาคโท เอตสฺสาติ ตถาคโต. สุฏฺุ คทตีติ สุคโท.
รท วิเลขเน. รทติ. รทโน, รโท, ทาารโท. อตฺร รทโนติ ทนฺโต.
นท อพฺยตฺตสทฺเท. สีโห นทติ, ปณทติ. นาโท, นที. ปพฺพเตสุ วนาทีสุ นทตีติ นที. นท อิ อิติ ธาตุทฺวยวเสน ปน ‘‘นทนฺตี คจฺฉตีติ นที’’ติปิ นิพฺพจนํ วทนฺติ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ยา ปเนสา ‘‘นท อพฺยตฺตสทฺเท’ติ ธาตุ ตุมฺเหหิ วุตฺตา, สา กึนิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตติ, อุทาหุ กตฺถจิ วิยตฺติยมฺปิ วาจายํ วตฺตตี’’ติ? นิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตตีติ. ยชฺเชวํ ‘‘สีโห นทตี’’ติอาทีสุ ติรจฺฉานคตาทิสทฺทภาเวน อวิภาวิตตฺถตาย นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺโท โหตุ, ‘‘สีโห วิย อยํ ปุริโส นทตี’’ติอาทีสุ ปน มนุสฺสภาสาปิ อพฺยตฺตสทฺโท สิยาติ? ตนฺน วิยตฺตาปิ สมานา มนุสฺสภาสา สีโห วิยาติ เอวํ สมุเปกฺขาวเสน สีหปทตฺถสฺสาเปกฺขนโต นทสทฺเทน นิทฺทิสิยติ ¶ , น ปุริสาเปกฺขนวเสน. ยถา หิ วลาหกูปมาวเสน กถิตํ, ‘‘กถฺจ ปุคฺคโล คชฺชิตา จ วสฺสิตา จ โหตี’’ติ ปาฬิยํ คชฺชนํ วสฺสนฺจ ปุคฺคเล อลพฺภมานมฺปิ วลาหกสฺส คชฺชนวสฺสนสทิสตาย ภาสนกรณกฺริยายูปลพฺภนโต วตฺตพฺพเมว โหติ, เอวเมว นิพฺภยภาเวน สีหนาทสทิสิยา วาจาย นิจฺฉรณโต สีโห วิย นทตีติ อวิภาวิตตฺถวนฺเตน นทสทฺเทน มนุสฺสภาสาปิ นิทฺทิสิตพฺพา โหติ.
เอตฺถ จ อมฺพผลูปมาทโยปิ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. น หิ ปกฺกามกตาทีนิ ปุคฺคเลสุ วิชฺชนฺติ, อถ โข อมฺพผลาทีสุ เอว วิชฺชนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควตา อฺเนากาเรน สทิสตฺตํ วิภาเวตุํ อมฺพผลูปมาทโย วุตฺตา, เอวเมว นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺทภาเวน ติรจฺฉานคตสทฺทาทีสุ เอว วตฺตพฺโพปิ อตฺถนฺตรวิภาวนตฺถํ ‘‘สีโห วิย นทตี’’ติอาทีสุ มนุสฺสภาสายมฺปิ รูฬฺหิยา วุตฺโต, น สภาวโต. ตถา หิ สภาวโต นทสทฺเทนปิ วสฺสิตสทฺทาทีหิปิ มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิตพฺพา น โหตีติ. ยทิ เอวํ –
‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานฺจ วสฺสิตํ;
มนุสฺสวสฺสิตํ ราช, ทุพฺพิชานตรํ ตโต’’ติ
เอตฺถ กสฺมา วสฺสิตสทฺเทน มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิยตีติ? สจฺจํ มนุสฺสภาสาปิ วสฺสิตสทฺเทน นิทฺทิฏฺา ทิสฺสติ, เอวํ สนฺเตปิ สา ‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานฺจ วสฺสิต’’นฺติ วสฺสิตสทฺทวเสน ปโยคสฺส วจนโต ตทนุรูปํ นิทฺทิสิตุํ อรหตีติ มนฺตฺวา วสฺสิตสทฺทสทิสี นิทฺทิฏฺา. น หิ ‘‘มนุสฺโส วสฺสตี’’ติอาทินา วิสุํ ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ‘‘สกุโณ วสฺสติ, กูชตี’’ติอาทินา ปน ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคามํ โอตริตฺวาน, สีหนาทํ นทิ กุโส’’ติอาทีสุ วิย ยถารหํ ¶ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวํ นทธาตุ สภาวโต อพฺยตฺตสทฺเทเยว โหติ, น วิยตฺติยํ วาจายนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อทฺท คติยํ ยาจเน จ. อทฺทติ.
นทฺท คทฺท สทฺเท. นทฺทติ. คทฺทติ.
ตทฺท หึสายํ. ตทฺทติ.
กทฺท กุจฺฉิเต สทฺเท. กทฺทติ. กทฺทโม.
ขทฺท ทํสเน. ทํสนมิห ทนฺตสุกตกตฺติกา กฺริยา อภิธียเต. สภาวตฺตา ธาตุยา สาธนปฺปโยคสมวายี. ขทฺทติ.
อทิ พนฺธเน. อนฺทติ. อนฺทุ. อนฺทุสทฺโทปเนตฺถ อิตฺถิลิงฺโค คเหตพฺโพ ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘เสยฺยถาปิ วาเสฏฺ อยํ อจิรวตี นที ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา, อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปารตฺถิโก ปารคเวสี ปารคามี ปารํ ตริตุกาโม, โส โอริมตีเร ทฬฺหาย อนฺทุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนพนฺโธ’’ติ. ตตฺร อนฺทูติ ยํ กิฺจิ พนฺธนํ วา. ‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส’’ติ หิ วุตฺตํ. พนฺธนวิเสโส วา, ‘‘อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉินฺทิตฺวา ปลายึสู’’ติ หิ วุตฺตํ. อปิจ อนฺทนฏฺเน พนฺธนฏฺเน อนฺทุ วิยาติปิ อนฺทุ, ปฺจ กามคุณา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘อิเม โข วาเสฏฺ ปฺจ กามคุณา อริยสฺส วินเย อนฺทูติปิ พนฺธนนฺติปิ วุจฺจนฺตี’’ติ. นิคฺคหีตาคมวเสนายํ ธาตุ วุตฺตา. กตฺถจิ ปน วิคตนิคฺคหีตาคโมปิ โหติ, ตํ ยถา? ‘‘อวิชฺชา ภิกฺขเว ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อนฺวเทว อหิริก’’นฺติ ปาฬิ. เอตฺถ อนุอนฺทติ อนุพนฺธตีติ อนฺวทิ. อนฺวทิ เอว อนฺวเทวาติ กิตวิคฺคโห สนฺธิวิคฺคโห จ ¶ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ อฏฺกถายํ ‘‘อนฺวเทวาติ อนุพนฺธมานเมวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อวิชฺชมหิริกํ อนุพนฺธมานเมว โหตีติ อตฺโถ.
อิทิ ปรมิสฺสริเย อินฺทติ. อินฺทนํ, อินฺโท.
เอตฺถ อินฺโทติ อธิปติภูโต โย โกจิ. โส หิ อินฺทติ ปเรสุ อิสฺสริยํ ปาปุณาตีติ อินฺโทติ วุจฺจติ. อปิจ อินฺโทติ สกฺโก. สกฺกสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –
สกฺโก ปุรินฺทโท อินฺโท, วตฺรภู ปากสาสโน;
สหสฺสเนตฺโต มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติ.
สหสฺสกฺโข ทสสต-โลจโน วชิราวุโธ;
หูตปติ มหินฺโท จ, โกสิโย เทวกฺุชโร.
สุราธิโป สุรนาโถ, วาสโว ติทิวาธิภู;
ชมฺพาริ เจว วชิร-หตฺโถ อสุรสาสโน;
คนฺธราชา เทวินฺโท, สุรินฺโท อสุราภิภูติ.
เอวํ อเนกานิ นามานิ. เอโกปิ หิ อตฺโถ อเนกสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโม. เตนาห ภควา –
สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ตสฺมา ‘‘มฆวา’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน ปุเร ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน อาวาสํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘วาสโว’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท สหสฺสํ อตฺถานํ มุหุตฺเตน ¶ จินฺเตติ, ตสฺมา ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ วุจฺจติ. สกฺกสฺส มหาลิ เทวานมินฺทสฺส สุชา นาม อสุรกฺา ปชาปติ, ตสฺมา ‘‘สุชมฺปตี’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท เทวานํ ตาวตึสานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรติ, ตสฺมา ‘‘เทวานมินฺโท’’ติ วุจฺจตีติ.
เอวเมกสฺสาปิ อตฺถสฺส อเนกานิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตานิ ทิสฺสนฺติ.
ตถา หิ เยน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตาวตึสาธิปติมฺหิ อินฺทสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ สกฺกาทิสทฺทา ปวตฺตา, อถ โข อฺเน. ตถา เยน สมฺมาทิฏฺิยํ ปฺาสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิชฺชาทิสทฺทา. เยน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมภาเวน อุปฺปนฺนธมฺมสฺมึ จิตฺตสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิฺาณาทิสทฺทา. น หิ วินา เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน สทฺโท ปวตฺตตีติ. เอโกปิ อตฺโถ สมฺมุตฺยตฺโถ จ ปรมตฺโถ จ อเนกสทฺทปฺปวฺตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโมติ ทฏฺพฺพํ.
เอตฺถ สิยา ‘‘นามานีติ วทถ, กึ นามํ นามา’’ติ. วุจฺจเต – อีทิเส าเน อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘‘นาม’’นฺติ คหิตํ, ยํ ‘‘ลิงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ. ตถา หิ ‘‘นาม’’นฺติ จ ‘‘ลิงฺค’’นฺติ จ สทฺโทปิ วุจฺจติ, ‘‘อฺํ โสภนํ นามํ ปริเยสิสฺสามิ. ลิงฺคฺจ นิปฺปชฺชเต’’ติอาทีสุ วิย. อสภาวธมฺมภูตํ นามปฺตฺติสงฺขาตํ อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตมฺปิ วุจฺจติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรติ. สตลิงฺโค’’ติอาทีสุ วิย. อิติ นามสทฺเทนปิ ลิงฺคสทฺเทนปิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส กถนํ ทฏฺพฺพํ. สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตฺจ นาม โลกสงฺเกตสิทฺโธ ตํตํวจนตฺถนิยโต สามฺาการวิเสโสติ คเหตพฺพํ. โส เอวํภูโตเยว สามฺาการวิเสโส นาม ปฺตฺตีติ ปุพฺพาจริยา วทนฺติ ¶ . โส หิ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สทฺทํ นาเมติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส นามสฺํ กโรตีติ นามํ, ปกาเรหิ าปนโต ปฺตฺติ จ. สวิฺตฺติวิการสฺส ปน สทฺทสฺส สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานํ ปกาเรหิ าปนโต ปฺตฺติภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สทฺทสฺเสว หิ เอกนฺเตน ปฺตฺติภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา พหิทฺธารมฺมณา’’ติ จ ปาฬิทสฺสนโต. อิธ ปน สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตาธิการตฺตา นามวเสน อตฺโถ ปกาสิโต. เอวํ อเนกวิธสฺส สามฺาการวิเสโสติ ปุพฺพาจริเยหิ คหิตสฺส นามปฺตฺติสงฺขาตสฺส สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส วเสน เอโกปิ เยฺยตฺโถ อเนกลิงฺโคติ คเหตพฺโพ. เตนาห อายสฺมา สุเหมนฺโต ปภินฺนปฏิสมฺภิโท –
‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺส, สตลกฺขณธาริโน;
เอกงฺคทสฺสี ทุมฺเมโธ, สตทสฺสีว ปณฺฑิโต’’ติ.
เอวํ สพฺพาภิธาเนสุปิ อิมินา นเยน ยถารหํ อตฺโถ วิภาเวตพฺโพ นยฺูหิ.
วิทิ อวยเว. วินฺทติ. ยทิ อภิธานมตฺถิ, ‘‘วินฺโท’’ติ ทิสฺสติ. ยถา กณฺฑติ. กณฺโฑ.
ขิทิ อวยเวติ จนฺทวิทุโน วทนฺติ. เตสํ มเต ‘‘ขินฺทตี’’ติ รูปํ.
นิทิ กุจฺฉายํ. กุจฺฉาสทฺโท ครหตฺโถ. นินฺทติ. นินฺทา.
โปราณเมตํ อตุล, เนตํ อชฺชตนามิว;
นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสีนํ, นินฺทนฺติ พหุภาณินํ;
มิตภาณิมฺปิ นินฺทนฺติ, นตฺถิ โลเก อนินฺทิโต.
อวณฺโณ ¶ อคุโณ นินฺทา, ครหา อยโสปิ จ;
อสิโลโก อกิตฺติ จ, อสิลาฆา จ อตฺถุติ.
นนฺท สมิทฺธิยํ. อกมฺมิกา ธาตุ. นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา. นนฺทาย นุน มรเณน. นนฺทสิ สิริวาหน. นนฺทนํ วนํ. อภิสทฺทโยเค ปนายํ สกมฺมโกปิ. อภินนฺทนฺติ อาคตํ นาภินนฺทนฺติ มรณํ.
สิรีว รูปินึ ทิสฺวา, นนฺทิตํ อาสิ ตํ กุลํ;
เตน นนฺทาติ เม นามํ, สุนฺทรํ ปวรํ อหุ.
รมฺมํ เวฬุวนํ เยน, น ทิฏฺํ สุคตาลยํ;
น เตน นนฺทนํ ทิฏฺํ, อิติ มฺเ มเหสยํ.
เยน เวฬุวนํ ทิฏฺํ, นรนนฺทนนนฺทนํ;
สุทิฏฺํ นนฺทนํ เตน, อมรินฺทสุนนฺทนํ.
จทิ หิลาทเน ทิตฺติยฺจ. หิลาทนํ สุขนํ. ทิตฺติ โสภา. จนฺทติ. จนฺทโน, จนฺโท.
เอตฺถ จ จนฺทนสฺสปิ อเนกานิ นามานิ – จนฺทนํ, คนฺธสาโร, มลยโช, สุวณฺณจนฺทนํ, หริจนฺทนํ, รตฺตจนฺทนํ, โคสีตจนฺทนํ. จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมงฺคิตาย สตฺตานํ ปลิฬาหํ วูปสเมนฺตํ สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺทนํ. จนฺโทติ โสโม, โสปิ จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมฺปตฺติยา อตฺตโน ปภาย สตฺตานํ ปริฬาหํ วูปสเมนฺโต สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺโทติ วุจฺจติ. อถ วา จนฺทติ ทิพฺพติ สิริยา วิโรจตีติ จนฺโท. อาคมฏฺกถาสุ ปน ‘‘ฉนฺทํ ชเนตีติ จนฺโท’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสาปิ อเนกานิ นามานิ –
จนฺโท ¶ นกฺขตฺตราชา จ, อินฺทุ โสโม นิสากโร;
จนฺทิมา มา นิสานาโถ, โอสธี โส นิสาปติ.
อุฬุราชา สสงฺโก จ, หิมรํสิ สสีปิ จ;
ทฺวิชราชา สสธโร, ตาราปติ หิมํสุ จ.
กุมุทพนฺธโว เจว, มิคงฺโก จ กลานิธิ;
สุธํ สุธิ ธูปิ ยูป-รสฺมิ เจว ขมากโร;
นกฺขตฺเตโส จ รชนี-กโร สุพฺภํสุ เอว จ.
ตทิ เจตายํ. ตนฺทติ. ตนฺที.
กทิ กลทิ อวฺหาเน โรทเน จ. กนฺทติ, ปกฺกนฺทติ. ปกฺกนฺทุํ, กนฺทนฺโต, กลนฺทโก.
กลิทิ ปริเทวเน. กลินฺทติ.
โขท ปฏิฆาเต. โขทติ.
ขนฺท คติโสสเนสุ. ขนฺทติ. ขนฺโท. ขนฺโท นาม เอโก เทโว, โย ‘‘กุมาโร สตฺติธโร’’ติ จ วุจฺจติ.
ขุทิ อาปวเน. ขุนฺทติ.
สิทิ สีติเย. สีติยํ สีติภาโว. สินฺทติ. โสสินฺโท, โสตตฺโต.
วนฺท อภิวาทนถุตีสุ. วนฺทติ, อภิวนฺทติ. อภิวนฺทนา, วนฺทนํ, วนฺทโก.
เอตฺถ ปน วนฺทตีติ ปทสฺส นมสฺสติ โถเมติ วาติ อตฺโถ. ตถา หิ สุตฺตนฺตฏีกากาโร ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ โถเมมิ วา’’ติ อาห.
ภทิ กลฺลาเณ โสขิเย จ. กลฺลาณํ กลฺยาณํ, โสขิยํ สุขิโน ภาโว, สุขมิจฺเจวตฺโถ. ภนฺทติ. ภนฺทโก, ภทฺโท, ภทฺโร.
มทิ ¶ ถุติโมทมทสุปนคตีสุ. มนฺทติ. มนฺโท.
เอตฺถ ปน มนฺโทติ อฺาณีปิ พาลทารโกปิ วุจฺจติ. ตตฺถ อฺาณี มนฺทติ อฺาณภาเวน อปฺปสํสิตพฺพมฺปิ ปุคฺคลํ โถเมตีติ มนฺโท. มนฺทติ อโมทิตพฺพฏฺาเนปิ โมทตีติ มนฺโท. มนฺทติ ทานสีลาทิปฺุกฺริยาสุ ปมชฺชตีติ มนฺโท. มนฺทติ อตฺตโน จ ปเรสฺจ หิตาหิตํ อจินฺเตนฺโต ขาทนียโภชนียาทีหิ อตฺตโน กายํ สฺชาตเมทํ กุรุมาโน สุปตีติ มนฺโท. มนฺทติ อยุตฺตํ ปเรสํ กฺริยํ ทิฏฺานุคติอาปชฺชเนน คจฺฉติ คณฺหาตีติ มนฺโท. อถ วา มนฺทติ ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน คพฺภํ คจฺฉตีติ มนฺโท. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติ. พาลทารโก ปน มนฺทติ ยุตฺตายุตฺตมชานนฺโต อุตฺตานเสยฺยํปริวตฺตนเสยฺยํ วา สุปตีติ มนฺโท. ตถา หิ –
‘‘โนนีตสุขุมาลํ มํ, ชาตปลฺลวโกมลํ;
มนฺทํ อุตฺตานสยนํ, ปิสาจภยตชฺชิตา.
ปาทมูเล มเหสิสฺส, สาเยสุํ ทีนมานสา;
อิทํ ททาม เต นาถ, สรณํ โหหิ นายกา’’ติ
วุตฺตํ, อิติ อุตฺตานสยนโต ปฏฺาย ยาว มนฺททสกํ, ตาว ‘‘มนฺโท’’ติ ‘‘ทารโก’’ติ ทฏฺพฺโพ. อปฺปตฺถวาจโกปิ ปน มนฺทสทฺโท โหติ, โส ปาฏิปทิกตฺตา อิธ นาธิปฺเปโต, อถ วา มนฺทติ อปฺปภาเวน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ นิปฺผนฺนปาฏิปทิกวเสนปิ คเหตพฺโพ.
มุท หาเส. หสนํ หาโส ตุฏฺิ. โมทติ, ปโมทติ. สมฺโมทติ. สมฺโมทโก. สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ มุทิตา. มุทา.
หท ¶ กรีโสสฺสคฺเค. กรีโสสฺสคฺโค นาม กรีสสฺส โอสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชนํ. หทติ. อุหทติ. หทโน.
เอตฺถ จ ‘‘เยสํ โน สนฺถเต ทารกา อุหทนฺติปิ อุมฺมิหนฺติปี’’ติ อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํ, ตตฺร อุหทนฺติปีติ วจฺจมฺปิ กโรนฺติ. อุมฺมิหนฺติปีติ ปสฺสาวมฺปิ กโรนฺติ. ปจฺฉิมปทสฺสตฺโถ มิห เสจเนติ ธาตุวเสน ทฏฺพฺโพ. อยํ ปน จุราทิคเณปิ วตฺตติ ทฺวิคณิกตฺตา. อิมสฺมิฺหิ าเน ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติ จริยาปิฏกปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํ. ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติ. โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติ.
อุท โมเท กีฬายฺจ. อุทติ. อุทานํ. อุทคฺโค.
ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏฺเน อุทานํ? อุทานนฏฺเน. กิมิทํ อุทานนํ นาม? ปีภิเวคสมุฏฺาปิโต อุทาหาโร. ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ มานํคเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติ. ยฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฏฺาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา วจีทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ. อุทคฺโคติ สฺชาตโสมนสฺโส.
กุท ขุท คุท กีฬายเมว. โกทติ. โขทติ. โคทติ.
สูท ปคฺฆรเณ. สูทติ. สุตฺตํ. สูโท. รฺโ สูทา มหานเส.
เอตฺถ ¶ จ สุตฺตนฺติ สูทติ เธนุ วิย ขีรํ อตฺเถ ปคฺฆราเปตีติ สุตฺตํ, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ. สกมฺมิกธาตุตฺตา ปน ‘‘ปคฺฆราเปตี’’ติ การิตวเสน อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติ. ตถา หิ ‘‘กโรตี’’ติ ปทสฺส ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติ. สูโทติ ภตฺตกาโร. โย ‘‘อาฬาริโก, โอทนิโก, สูปกาโร, รสโก’’ติ จ วุจฺจติ. สูทติ ‘‘เอวฺเจวฺจ กเต ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สุคนฺธํ มนาปํ สุรสฺจ ภวิสฺสตี’’ติ รนฺธนกฺริยาย สุกุสลตาย รสํ ปคฺฆราเปติ อภินิพฺพตฺเตตีติ สูโท.
รหท อพฺยตฺตสทฺเท. รหทติ. รหโท.
หิลาทิ สุเข จ. จกาโร ปุพฺพตฺถาเปกฺขโก. หิลาทติ. หิลาทนํ, หิลาโท, เมตฺตาสหายกตสตฺตมหาหิลาโท.
สทฺท กุจฺฉิเต สทฺเท. สทฺทติ.
มิท สฺเนเห. สฺเนโห นาม วสาสงฺขาโต สฺเนโห ปีติสฺเนโหติ ทุวิโธ. อิธ ปน วสาสงฺขาโต สฺเนโห อธิปฺเปโต, เมทติ เมโท.
เอตฺถ จ เมทตีติ เมทสหิโต ภวติ อยํ ปุริโสติ อตฺโถ. เมโท นาม ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ิโต ปตฺถินฺนสิเนโห, โส วณฺเณน หลิทฺทิวณฺโณ โหติ. การิเต ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ รูปานิ. ตถา หิ ‘‘เต อิมํ กายํ พลํ คาเหนฺติ นาม พฺรูเหนฺติ นาม เมเทนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ เมเทนฺตีติ สฺชาตเมทํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. อิมิสฺสา ปน ธาตุยา ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ปีติสิเนหตฺเถ ‘‘เมชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปํ ภวติ. จุราทิคณํ ปน ¶ ปตฺตาย ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
สิท โมจเน. สิทติ. เสโท.
สนฺท ปสวเน. ปสวนํ สนฺทนํ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติ. สนฺทติ อุทกํ. มหนฺโต ปฺุาภิสนฺโท.
เอตฺถ จ ปฺุาภิสนฺโทติ ปฺุปฺปวาโห, ปฺุนทีติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
มทฺท มทฺทเน. มทฺทภิ, ปมทฺทติ. มารเสนปฺปมทฺทโน. กณฺฏกํ มทฺทติ.
กทิ เวลมฺเพ. วิลมฺพภาโว เวลมฺโพ. กนฺทติ.
กท อวฺหาเน โรทเน จ. กทติ.
ขทิ อุชฺฌเน. ฉนฺทติ.
สท สาทเน. สทติ. อสฺสาโท.
สีท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ. วิสรณํ วิปฺผรณํ. คตฺยาวสานํ คมนสฺส อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ อตฺโถ. สีทติ, ลาพูนิ สีทนฺติ. สํสีทติ, โอสีทติ, ปสีทติ, วิปฺปสีทติ. ปสาโท. ปสนฺโน. วิปฺปสนฺโน. ปสาทโก. ปสาทิโต. ปาสาโท. โอสีทาปโก. กุสีโต. อาสีโน. นิสินฺโน. นิสินฺนโก. สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุ. นิสีทนํ, นิสินฺนํ. นิสชฺชา. โคนิสาโท, อุปนิสา. สีเทติ. สีทยติ. สีทาเปติ. สีทาปยติ. ปสาเทติ. นิสีทิตุํ. นิสีทาเปตุํ, นิสาเทตุํ, นิสีทาเปติ, นิสีทาเปตฺวา. อุจฺฉงฺเค มํ นิสาเทตฺวา, ปิตา อตฺถานุสาสติ. นิสีทิตฺวาติปิ ปาโ. นิสีทิตฺวา. นิสีทิตฺวาน. นิสีทิตุน ¶ . นิสีทิย. นิสีทิยาน. สํสีทิตฺวา. อวสีทิตฺวา. โอสีทิตฺวา.
ตตฺถ กุสีโตติ วีริเยนาธิคนฺตพฺพสฺส อตฺถสฺส อลาภโต กุจฺฉิเตนากาเรน สีทตีติ กุสีโต. อถ วา สยมฺปิ กุจฺฉิเตนากาเรน สีทติ อฺเปิ สีทาเปติ ตํ นิสฺสาย อฺเสํ สีทนสฺส สมฺภวโตติ กุสีโต. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘ปริตฺตํ กฏฺมารูยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว;
เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธชีวีปิ สีทตี’’ติ;
กุสีโตติ เจตฺถ ทสฺส ตตฺตํ ‘‘สุคโต’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘สตสฺมีติ โหตี’’ติ เอตฺถ วิย จ. ตถา หิ สีทตีติ สตํ, อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. อิมินา อุจฺเฉททิฏฺิ วุตฺตา. สตอิติ เจตฺถ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส. สนฺนิสีเวสูติ ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ สพฺพโส นิสีทนฺเตสุ, วิสฺสมมาเนสูติ อตฺโถ, ทการสฺส วการํ กตฺวา นิทฺเทโส. นิสีทนนฺติ นิสีทนกฺริยา. มฺจปีาทิกํ วา อาสนํ. ตฺหิ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนนฺติ วุจฺจติ. นิสินฺนนฺติ นิสีทนกฺริยา เอว. เอตฺถ ปน ‘‘คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. มาตุคาเมน สทฺธึ รโห มฺเ ตยา นิสินฺนนฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปทหตีติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ คมนํ คภํ, านํ ิตํ, นิสีทนํ นิสนฺนํ, สุปนํ สุตฺตํ, ชาครณํ ชาคริตํ, ภาสนํ ภาสิตนฺติ วุจฺจติ. นิสชฺชาติ นิสีทนา. โคนิสาโทติ โคนิสชฺชนา. อุปนิสาติ อุปนิสีทติ ผลํ เอตฺถาติ อุปนิสา, การณํ. นิสาเทตุนฺติ นิสีทาเปตุํ. นิสาเทตฺวาติ นิสีทาเปตฺวา.
ภาเว ¶ นปุํสโก เยฺโย, นิสินฺนนฺติ รโว ปน;
วาจฺจลิงฺโค ติลิงฺโค โส, คตาทีสุปฺยยํ นโย.
จท ยาจเน. ยาจนํ อชฺเฌสนํ. จทติ.
มิท เมท เมธาหึสาสุ. มิทติ. เมทติ.
นิท เนท กุจฺฉาสนฺนิกริเสสุ. กุจฺฉา ครหา. สนฺนิกริสํ โวหารวิเสโส. นิทติ. เนทติ.
พุนฺทิ นิสาเน. นิสานํ เตชนํ ติกฺขตา. พุนฺทติ. โพนฺทิ.
เอตฺถ จ โพนฺทีติ สรีรํ. ตฺหิ พุนฺทานิ ติกฺขานิ ปิสุณผรุสวาจาทีนิ วา ปฺาวีริยาทีนิ วา เอตฺถ สนฺตีติ โพนฺทีติ วุจฺจติ, สฺโคปรตฺเตปิ อุการสฺโสการาเทโส, ปาปกลฺยาณชนวเสเนส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. โพนฺทิสทฺทสฺส สรีรวาจกตา ปน –
‘‘นาหํ ปุน น จ ปุน, น จาปิ อปุนปฺปุนํ;
หตฺถิโพนฺทึ ปเวกฺขามิ, ตถา หิ ภยตชฺชิโต’’ติอาทีสุ
ทฏฺพฺพา. อิมานิสฺส นามานิ –
กาโย เทหํ สรีรฺจ, วปุ พิมฺพฺจ วิคฺคหํ;
โพนฺทิ คตฺตํ ตนุ เจว, อตฺตภาโว ตถูปธิ;
สมุสฺสโยติ เจตานิ, เทหนามานิ โหนฺติ หิ.
วท วิยตฺติยํ วาจายํ. วทติ, วชฺชติ. วเทติ, โอวทติ, โอวเทติ, ปฏิวทติ. อภิวทติ, อนุวทติ, อุปวทติ, อปวทติ. นิวทติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ. ตตฺถ ‘‘วชฺชนฺตุ โภนฺโต อมฺม’’นฺติ ปาฬิทสฺสนโต วชฺชตีติ ปทํ วุตฺตํ. เกจิ ปน ครู ‘‘วชฺเชตี’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, ตํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตฺเจ คเหตพฺพํ, ‘‘อุปาสโก ภิกฺขุํ วเทติ. เตน โยเคน ชนกายํ, โอวเทติ มหามุนี’’ติ จ ทสฺสนโต วเทติ โอวเทตีติ จ วุตฺตํ. สพฺพาเนตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ.
โอวาเทติ ¶ , วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยติ. วชฺเชนฺโต, วชฺชยนฺโต, อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิ.
กมฺเม ‘‘วทิยติ, โอวทิยติ, วชฺชิยติ. วทิยมาโน, วชฺชมาโน, โอวทิยมาโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ. ‘‘วาโท, โอวาโท, ปฏิวาโท, ปวาโท, อภิวาทนํ, อนุวาโท, อุปวาโท, อปวาโท, วิวาโท, นิวาทนํ, วชฺชํ, วทนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ นามิกปทานิ โยเชตพฺพานิ.
‘‘วทิตุํ, วทิตฺวา, วิวทิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ตุมนฺตาทีนิ ปทานิ.
ตตฺถ วาโทติ กถา. วทิตพฺพํ วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, กึ ตํ? วจนํ. เอเตน สจฺจวชฺเชน, สมงฺคินี สามิเกน โหมีติ เอตฺถ หิ วจนํ ‘‘วชฺช’’นฺติ วุจฺจติ. วทนฺติ เอเตนาติ วทนํ, มุขํ. มุขสฺส หิ อิมานิ นามานิ –
วทนํ ลปนํ ตุณฺฑํ, มุข มสฺสฺจ อานนํ;
สูกราทิมุขํ ตุณฺฑ-มิติ เยฺยํ วิเสสโต.
ตตฺร วทตีติ ปิตา ปุตฺตํ วทติ. อปิจ วทตีติ เภรี วทติ, นาทํ มฺุจตีติ อตฺโถ. เอส นโย วชฺชตีติ เอตฺถาปิ.
ตตฺรายํ ปทมาลา, วทติ, วทนฺติ. วทสิ, วทถ. วทามิ, วทาม. วทเต, วทนฺเต. วทเส, วทวฺเห. วเท, วทมฺเห.
วทตุ, วทนฺตุ. วทาหิ, วท, วทถ. วทามิ, วทาม. วทตํ, วทนฺตํ. วทสฺสุ, วทวฺโห. วเท, วทามเส.
วชฺชติ, วชฺชนฺติ. วชฺชสิ, วชฺชถ. วชฺชามิ, วชฺชาม. วชฺชเต, วชฺชนฺเต. วชฺชเส, วชฺชวฺเห. วชฺเช, วชฺชมฺเห.
วชฺชตุ ¶ , วชฺชนฺตุ. วชฺชาหิ, วชฺช, วชฺชถ. วชฺชามิ, วชฺชาม. วชฺชตํ, วชฺชนฺตํ. วชฺชสฺสุ, วชฺชวฺโห. วชฺเช, วชฺชามฺหเส. อิมา ทฺเว ปทมาลา วทธาตุสฺส วชฺชาเทสวเสน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. อตฺรายํ สุขุมตฺถวินิจฺฉโย, ‘‘มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ, ตูริยา วชฺชนฺติ ตาวเท’’ติ ปาฬิ. เอตฺถ วชฺชนฺตีติ อิทํ สุทฺธกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตา. กึ วิย?
‘‘อุทีรยนฺตุ สงฺขปณวา, วทนฺตุ เอกโปกฺขรา;
นทนฺตุ เภอี สนฺนทฺธา, วคฺคู วทนฺตุ ทุนฺทุภี’’ติ
เอตฺถ ‘‘อุทีรยนฺตุ วทนฺตุ’’อาทีนิ วิย. ตถา หิ อฏฺกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วชฺชึสูติ อตีตวจเน วตฺตมานวจนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ สุทฺธกตฺตุวเสน วิวรณํ กตํ, ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ วทธาตุสฺส วชฺชาเทโส ทฏฺพฺโพ.
‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู;
อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ
เอตฺถ ปน วชฺชนฺตีติ เหตุกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตา. ตฺจ โข วณฺณสนฺธิวิสยตฺตา วาทยนฺตีติ การิตปทรูเปน สิทฺธํ. ตถา หิ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทรูปํ ปติฏฺเปตฺวา ยกาเร ปเร สรโลโป กโต, ทฺยการสฺโคสฺส ชฺชการทฺวยํ ปุพฺพกฺขรสฺส รสฺสตฺตฺจ ภวติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วิวรณํ. ตถา หิ ‘‘เทวตา นเภ อจฺเฉรกํ ภควโต ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อนฺตลิกฺเข เอตานิ สงฺขปณวาทีนิ ตูริยานิ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ ภวติ, ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ วทสฺส วชฺชาเทโส น ภวติ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘วชฺชนฺตี’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตุปทเมว, น เหตุกตฺตุปทํ ¶ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรเณ กเตปิ, ตถา หิ ‘‘เย เกจิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา, ‘‘อิทเมว สจฺจ’นฺติ วิวาทยนฺตี’’ติ จ ‘‘เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตี’’ติ จ เอวมาทีสุ วทนฺติปเทน สมานตฺถํ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทฺจ สาสเน ทิฏฺ’’นฺติ? ตนฺน, ‘‘ทิสฺวา’’ติ ทสฺสนกฺริยาวจนโต. น หิ สงฺขปณวาทีนํ ปาฏิหาริยาทิทสฺสนํ อุปปชฺชติ ทสฺสนจิตฺตสฺส อภาวโตติ. สจฺจํ, ตถาปิ –
‘‘ราทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา;
สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก’’ติ
เอตฺถ วิย อุปจริตตฺตา อุปปชฺชเตว ทสฺสนวจนํ. ตสฺมา ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรณํ สุทฺธกตฺตุวเสน กตนฺติ? ตนฺน, เหฏฺา –
‘‘สงฺคีติโย จ วตฺตนฺติ, อมฺพเร อนิลฺชเส;
จมฺมนทฺธานิ วาเทนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ
อิมินฺนา คาถาย ‘‘วาเทนฺตีติ วาทยนฺติ เทวตา’’ติ สปาเสสสฺส อตฺถวิวรณสฺส เหตุกตฺตุวเสน กตตฺตา. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู’ติ ปจฺจตฺตวจนวเสน วุตฺตตฺตา วชฺชนฺตีติ ปทํ กมฺมวาจกปท’’นฺติ เจ? ตมฺปิ น, กมฺมวเสน วิวรณสฺส อกตตฺตา, กตฺตุวเสน ปน กตตฺตาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
อยเมตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ทฺวิคณิโก วทธาตุ ภูวาทิคณิโก จ จุราทิคณิโก จ. โส หิ ภูวาทิคเณ วตฺตนฺโต ‘‘วทติ วชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาเทติ, วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จตฺตาริ เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, จุราทิคเณ ปน ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ ¶ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จ ทฺเว เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, ตสฺมา สาสเน ‘‘วาเทนฺติ วาทยนฺตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติ. ‘‘วเทยฺย, วเทยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํ. ‘‘วชฺเชยฺย, วชฺเชยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํ วชฺชาเทสวเสน.
อถ วา วเทยฺย, วเทยฺยุํ, วชฺชุํ. ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุนฺติ ปทมิว. เอตฺถ จ ‘‘วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. วเทยฺยุํ วาน วเทยฺยุํวาติ อตฺโถ. วเทยฺยาสิ, วชฺชาสิ, วชฺเชสิ อิจฺจปิ. วุตฺโต วชฺชาสิ วนฺทนํ. วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรํ. วเทยฺยาถ, วชฺชาถ. อมฺมํ อโรคํ วชฺชาถ. วเทยฺยามิ, วชฺชามิ, วเทยฺยาม, วชฺชาม. วเทถ, วเทรํ. วเทโถ, วเทยฺยาวฺโห, วชฺชาวฺโห. วเทยฺยํ, วชฺชํ, วเทยฺยามฺเห, วชฺชามฺเห. ปุพฺเพ วิย อิธาปิ ยกาเร ปเร สรโลโป ทฏฺพฺโพ. อฺานิปิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพานิ.
อิทานิ ปโรกฺขาทิรูปานิ กถยาม. วท, ปาวท, ยถา พภุว. ทการโลเป ‘‘ปาว’’ อิติปิ รูปํ ภวติ, ‘‘ปฏิปํ วเทหิ ภทฺทนฺเต’’ติ เอตฺถ ‘‘ปฏิป’’นฺติ ปทํ วิย. ตถา หิ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาว’’ อิติ ปาฬิ ทิสฺสติ. เอตฺถ ปสทฺโท อุปสคฺโค ทีฆํ กตฺวา วุตฺโต ‘‘ปาวทติ ปาวจน’’นฺติอาทีสุ วิย, ปาวาติ จ อิทํ อตีตวจนํ, อฏฺกถายํ ปน อตีตวจนํ อิทนฺติ ชานนฺโตปิ ครุ วตฺตมานวจนวเสน ‘‘ปาวาติ วทตี’’ติ วิวรณมกาสิ อีทิเสสุ าเนสุ กาลวิปลฺลาสวเสน อตฺถสฺส วตฺตพฺพตฺตา.
อายสฺมาปิ จ สาริปุตฺโต นิทฺเทเส ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปทํ นิกฺขิปิตฺวา อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา, สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ, ‘‘อหมสฺมิ ¶ สีลสมฺปนฺโน’’ติ วา ‘‘วตสมฺปนฺโน’’ติ วาติ วตฺตมานวจเนน อตฺถํ นิทฺทิสิ. อถ วา ปาวาติ อิทํ น เกวลํ วทธาตุวเสเนว นิปฺผนฺนํ, อถ โข อุธาตุวเสนปิ. ตถา หิ อิทํ ปปุพฺพสฺส อุสทฺเท อิติ ธาตุสฺส ปโยเค อุการสฺส โอการาเทสํ กตฺวา ตโต ปโรกฺขาภูเต อกาเร ปเร โอการสฺส อาวาเทสํ ตโต จ สนฺธิกิจฺจํ กตฺวา สิชฺฌติ, ตสฺมา อุธาตุสฺส วทธาตุยา สมานตฺถตฺตา ตนฺนิปฺผนฺนรูปสฺส จ วทธาตุยา นิปฺผนฺนรูเปน สมานรูปตฺตา ‘‘สยเมว อตฺตานํ ปาวทตี’’ติ วทธาตุวเสน นิทฺทิสีติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ วิจฺฉินฺนา ปทมาลา ฆฏียติ. วท, วทุํ. วเท, วทิตฺถ, วทํ, วทิมฺห. วทิตฺถ, วทิเร. วทิตฺโถ, วทิวฺโห. วทึ, วทิมฺเห. ปาวท, ปาว อิจฺจปิ. ปาวทุ. ปาวเท, ปาวทิตฺถ. ปาวทํ, ปาวทิมฺห. ปาวทิตฺถ, ปาวทิเร. ปาวทิตฺโถ, ปาวทิวฺโห. ปาวทึ, ปาวทิมฺเห. ตถา ‘‘วชฺช, วชฺชุ’’ อิจฺจาทีนิ ปโรกฺขารูปานิ.
‘‘อวทา, อวทู. อวชฺชา, อวชฺชู’’ อิจฺจาทีนิ หิยฺยตฺตนีรูปานิ.
‘‘อวทิ, วทิ, อวทุํ, วทุํ, อวทึสุ, วทึสุ. อวชฺชิ, วชฺชิ’’ อิจฺจาทีนิ อชฺชตนีรูปานิ.
‘‘วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติ. วชฺชิสฺสติ, วชฺชิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ ภวิสฺสนฺตีรูปานิ.
‘‘อวทิสฺสา, วทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา, วชฺชิสฺสา’’ อิจฺจาทีนิ กาลาติปตฺติรูปานิ. เสสานิ สพฺพานิปิ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพานิ. ยา ปเนตฺถ วทธาตุ วิยตฺติยํ วาจายํ วุตฺตา, สา กตฺถจิ ‘‘วทนฺตํ เอกโปกฺขรา. เภริวาทโก’’ติอาทีสุ อพฺยตฺตสทฺเทปิ วตฺตติ อุปจริตวเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
วิท ¶ าเณ. าณํ ชานนํ. วิทติ. เวโท. วิทู. การิเต ‘‘เวเทติ. เวทยติ. สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. เวทยนฺติ จ เต ตุฏฺึ, เทวา มานุสกา อุโภ’’ติ ปโยคา. ตตฺถ ปเวเทตีติ โพเธติ าเปติ ปกาเสติ. เวโทติ วิทติ สุขุมมฺปิ การณํ อาชานาตีติ เวโท, ปฺาเยตํ นามํ. ‘‘เวเทหมุนี’’ติ เอตฺถ หิ าณํ เวโทติ วุจฺจติ. เวโทติ วา เวทคนฺถสฺสปิ นามํ วิทนฺติ ชานนฺติ เอเตน อุจฺจาริตมตฺเตน ตทาธารํ ปุคฺคลํ ‘‘พฺราหฺมโณ อย’’นฺติ, วิทนฺติ วา เอเตน พฺราหฺมณา อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจนฺติ เวโท. โส ปน อิรุเวทยชุเวทสามเวทวเสน ติวิโธ. อาถพฺพณเวทํ ปน ปณีตชฺฌาสยา น สิกฺขนฺติ ปรูปฆาตสหิตตฺตา. ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติ วุตฺตํ. เอเตเยว ‘‘ฉนฺโท, มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุจฺจนฺติ.
ปฺายํ ตุฏฺิยํ เวเท, เวทสทฺโท ปวตฺตติ;
ปาวเกปิ จ โส ทิฏฺโ, ชาตสทฺทปุเรจโร;
ปจฺฉานุเค ชาตสทฺเท, สติ ตุฏฺชเนปิ จ;
‘‘เวทคู สพฺพธมฺเม’’ติ เอตฺถาปิ วิทิเตสุ จ.
วิทูติ ปณฺฑิตมนุสฺโส. โส หิ ยถาสภาวโต กมฺมฺจ ผลฺจ กุสลาทิเภเท จ ธมฺเม วิทตีติ ‘‘วิทู’’ติ วุจฺจติ.
รุท อสฺสุวิโมจเน, สกมฺมิกวเสนิมิสฺสา อตฺโถ คเหตพฺโพ. โรทติ, รุทติ อิจฺจปิ. รุณฺณํ. รุทิตํ. โรทนํ. โรทนฺโต. โรทมาโน. โรทนฺตี. โรทมานา. รุทมุขา. รุทํ. รุทนฺโต.
ตตฺถ ¶ โรทตีติ กึ โรทติ? มตํ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา โรทติ. ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘นาหํ ภนฺเต เอตํ โรทามิ, ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห’’. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ‘‘ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห, อหํ เอตํ ภควโต พฺยากรณํ น ปโรทามิ น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ เอวํ สกมฺมิกวเสนตฺโถ เวทิตพฺโพ, น อสฺสุมฺุจนมตฺเตน.
‘มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, โย วา ชีวํ น ทิสฺสติ;
ชีวนฺตํ อมฺม ปสฺสนฺติ, กสฺมา มํ อมฺม โรทสี’ติ
อยฺเจตฺถ ปโยโค’’ติ อิทมฏฺกถาวจนํ. อิทํ ปน ฏีกาวจนํ – ‘‘ยถา สกมฺมกา ธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกา โหนฺติ ‘วิพุทฺโธ ปุริโส วิพุทฺโธ กมลสณฺโฑ’ติ, เอวํ อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกาปิ สกมฺมกา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ อาห. อนุตฺถุนสทฺโท สกมฺมกวเสน ปยุชฺชติ ‘ปุราณานิ อนุตฺถุน’นฺติอาทีสุ. อยฺเจตฺถ ปโยโคติ อิมินา คาถาย อนุตฺถุนนํ รุทนํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตี’’ติ.
ทลิทฺท ทุคฺคติยํ. ทุกฺขสฺส คติ ปติฏฺาติ ทุคฺคตีติ อยํ อตฺโถ ‘‘อปายํ ทุคฺคตึวินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติอาทีสุ ยุชฺชติ, อิธ ปน อิทํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อฺโ อตฺโถ คเหตพฺโพ. กถํ ทุคฺคตีติ? ทุกฺเขน กิจฺเฉน คติ คมนํ อนฺนปานาทิลาโภ ทุคฺคตีติ. ทลิทฺทติ. ทลิทฺโท, ทลิทฺที, ทาลิทฺทิยํ. ตตฺถ ทลิทฺทตีติ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ปรํ ยาจิตฺวา เอว ทุกฺเขน อธิคจฺฉติ, น อยาจิตฺวาติ อตฺโถ. ทุลิทฺโทติ ทุคฺคตมนุสฺโส. ทลิทฺทีติ ทุคฺคตา นารี. ทลิทฺทสฺส ภาโว ทาลิทฺทิยํ. เอตฺถ จ สพฺพเมว ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ โลกิกปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ กฺริยาปทํ วิภาวิตํ. สาสเน ปน ¶ ตํ กฺริยาปทํ น อาคตํ, ‘‘ทลิทฺโท ทลิทฺที’’ติ นามปทานิเยว อาคตานิ. อนาคตมฺปิ ตํ ‘‘นาถตี’’ติ ปทมิว สาสนานุโลมตฺตา คเหตพฺพเมว. ครู ปน กจฺจายนมตวเสน ทล ทุคฺคติมฺหีติ ทุคฺคติวาจกทลธาตุโต อิทฺทปจฺจยํ กตฺวา ‘‘ทลิทฺโท’’ติ นามปทํ ทสฺเสสุํ.
ตุท พฺยถเน. ตุทติ, วิตุทติ. กมฺมนิ ‘‘ตุชฺชติ, วิตุชฺชมาโน, เวทนาภิภุนฺโน’’ติ รูปานิ.
ตุทนฺติ วาจาหิ ชนา อสฺตา,
สเรหิ สงฺคามคตํว กฺุชรํ;
สุตฺวาน วากฺยํ ผรุสํ อุทีริตํ,
อธิวาสเย ภิกฺขุ อทุฏฺจิตฺโต;
นุท เปรเณ. เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํ, นุทติ, ปนุทติ. ปนุทนํ.
วิทิ ลาเภ. วินฺทติ. อุฏฺาตา วินฺทเต ธนํ. โควินฺโท.
ขทิ ปริฆาเต. ปริฆาตํ สมนฺตโต หนนํ. ขนฺทติ.
ทการนฺตธาตุรูปานิ.
ธการนฺตธาตุ
ธา ธารเณ. ทธาติ, วิทธาติ. ยํ ปณฺฑิโต นิปุณํ สํวิเธติ. นิธึ นิเธติ. นิธิ นาม นิธียติ. ตาว สุนิหิโต สนฺโต. ยโต นิธึ ปริหริ. นิทหติ. กุหึ เทว นิทหามิ. ปริทหติ. โย วตฺตํ ปริทหิสฺสติ. ธสฺสติ. ปริธสฺสติ. พาโลติ ปรํ ปทหติ. สกฺยา โข อมฺพฏฺ ราชานํ ¶ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติ. สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ. สทฺธา, สทฺทหนา, สทฺธาตพฺพํ, สทฺทหิตพฺพํ, สทฺธายิโก, ปจฺจยิโก. สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา. สทฺทหิตุํ, สทฺทหิตฺวา. วิเสสาธานํ. โสตาวธานํ. โสตํ โอทหติ. โอหิตโสโต. โสตํ โอทหิตฺวา. มจฺจุเธยฺยํ, มารเธยฺยํ, นามเธยฺยํ, ธาตุ, ธาตา, วิธาตา. วิธิ. อภิธานํ, อภิเธยฺยํ, นิธานวตี วาจา, อาธานคาหี, สนฺธิ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
วิปุพฺโพ ธา กโรตฺยตฺเถ, อภิปุพฺโพ ตุ ภาสเน;
นฺยาสํปุพฺโพ ยถาโยคํ, นฺยาสาโรปนสนฺธิสุ.
อิมสฺมา ปน ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติ. อตฺร โลโป วุจฺจเต, ทฺวารํ ปิทหติ, ทฺวารํ ปิทหนฺโต, ปิทหิตุํ, ปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป ภวติ. ทฺวารํ อปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป น ภวติ. เอตฺถ หิ อกาโร อปิอุปสคฺคสฺส อวยโว น โหติ. กินฺติ เจ? ปฏิเสธตฺถวาจโก นิปาโตเยว, อุปสคฺคาวยโว ปน อทสฺสนํ คโต, อยํ นิจฺจาโลโป. เอวํ ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติ. อิทํ อจฺฉริยํ อิทํ อพฺภุตํ. ยตฺร หิ นาม ภควโต ปาวจเน เอวรูปโปปิ นโย สนฺทิสฺสติ วิฺูนํ หทยวิมฺหาปนกโร, โย เอกสฺมึเยว ธาตุมฺหิ เอกสฺมึเยว อุปสคฺเค เอกสฺมึเยวตฺเถ กฺวจิ โลปาโลปวเสน วิภชิตุํ ลพฺภติ. อิทานิ มยํ โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ตทุภยมฺปิ อาการํ เอกชฺฌํ กโรนฺตา ตทาการวตึ ชินวรปาฬึ อานยาม –
‘‘คงฺคํ ¶ เม ปิทหิสฺสนฺติ, น ตํ สกฺโกมิ พฺราหฺมณ;
อปิเธตุํ มหาสินฺธุํ, ตํ กถํ โส ภวิสฺสติ;
น เต สกฺโกมิ อกฺขาตุํ, อตฺถํ ธมฺมฺจ ปุจฺฉิโต.
จิตฺตตฺถสาธนึ เอตํ, คาถํ สมฺภวชาตเก;
ปฺาสมฺภวมิจฺฉนฺโต, กเร จิตฺเต สุเมธโส’’ติ.
ธุ คติเถริเยสุ. คติ คมนํ, เถริยํ ถิรภาโว. ธวติ. ธุวํ.
เอตฺถ จ ธุวนฺติ ถิรํ. ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา ธุวนฺติ ถิรํ กิฺจิ ธมฺมชาตํ. อถ วา ธุวนฺติ อิทํ คติเถริยตฺถวเสน นิพฺพานสฺเสว อธิวจนํ ภวิตุมรหติ. ตฺหิ ชาติชราพฺยาธิมรณโสกาทิโต มุจฺจิตุกาเมหิ ธวิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ธุวํ, อุปฺปาทวยาภาเวน วา นิจฺจสภาวตฺตา ธวติ ถิรํ สสฺสตํ ภวตีติ ธุวํ. ยฺหิ สนฺธาย ภควตา ‘‘ธุวฺจ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ธุวคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติ วุตฺตํ. ธุวสทฺโท ‘‘วจนํ ธุวสสฺสต’’นฺติ เอตฺถ ถิเร วตฺตติ. ‘‘ธุวฺจ ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเน. ‘‘ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ เอตฺถ ปน เอกํเส นิปาตปทภาเวน วตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ.
ธู วิธูนเน. อูการสฺส อูวตฺตํ. ธูวติ. ธูวิตา, ธูวิตพฺพํ. รสฺสตฺเต ‘‘ธุโต, ธุตวา’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติ.
เธ ปาเน. ธยติ, ธียติ. เธน.
เอตฺถ จ เธนูติ ธยติ ปิวติ อิโต ขีรํ โปตโกติ เธนุ, ‘‘โคเธนุ, อสฺสเธนุ, มิคเธนู’’ติ เธนุสทฺโท สามฺวเสน สโปติกาสุ ติรจฺฉานคติตฺถีสุ วตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ เยภุยฺเยน คาวิยํ วตฺตติ. ตถา หิ ‘‘สตฺต เธนุสเต ทตฺวา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ.
สิธุ ¶ คติยํ เสธติ, นิเสธติ, ปฏิเสธติ. สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, นิสิทฺโธ, ปฏิสิทฺโธ, ปฏิเสธิโต, ปฏิเสธโก, ปฏิเสโธ, ปฏิเสธิตุํ, ปฏิเสธิตฺวา. อิธ อจินฺเตยฺยพลตฺตา อุปสคฺคานํ ตํโยเค สิธุธาตุสฺส นานปฺปการา อตฺถา สมฺภวนฺติ, อฺเสมฺปิ เอวเมว.
สิธุ สตฺเถ มงฺคลฺเย จ. สตฺถํ สาสนํ, มงฺคลฺยํ ปาปวินาสนํ วุทฺธิการณํ วา. เสธติ. สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, ปสิทฺธิ.
ทธ ธารเณ. ชนสฺส ตุฏฺึ ทธเตติ ทธิ. ธการสฺส หการตฺเต ‘‘ทหตี’’ติ รูปํ. อยํ อิตฺถี อิมํ อิตฺถึ อยฺยิกํ ทหติ. อิเม ปุริสา อิมํ ปุริสํ ปิตามหํ ทหนฺติ. จิตฺตํ สมาทหาตพฺพํ. สมาทหํ จิตฺตํ.
เอธ วุทฺธิยํ ลาเภ จ. เอธติ. เอโธ, สุเขธิโต. คมฺภีเร คาธเมธติ.
เอตฺถ จ เอโธติ เอธติ. วฑฺฒติ เอเตน ปาวโกติ เอโธ. อินฺทนํ, อุปาทานํ. สุเขธิโตติ สุเขน เอธิโต, สุขสํวฑฺฒิโตติ อตฺโถ. คาธเมธตีติ คาธํ ปติฏฺิตํ เอธติ ลภติ.
พทฺธ สํหริเส. สํหริโส วินิพทฺธกฺริยา. พทฺธติ, วินิพทฺธติ. วินิพทฺธา.
คาธ ปติฏฺานิสฺสยคนฺเธสุ. คาธติ. คาธํ กตฺตา. คมฺภีรโต อคาธํ.
พาธ วิโลฬเน พาธติ, วิพาธติ. อาพาโธ. อาพาธติ จิตฺตํ วิโลเฬตีติ อาพาโธ.
นาธ ¶ ยาจนาทีสุ. นาธติ. นาธนํ.
พนฺธ พนฺธเน พนฺธติ. พนฺธนโก, พนฺโธ, พนฺธาปิโต, ปฏิพนฺโธ, พนฺธนํ, พนฺโธ, สมฺพนฺธนํ, สมฺพนฺโธ, ปพนฺโธ, พนฺธุ.
ตตฺถ พนฺธนนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ พนฺธนํ, สงฺขลิกาทิ. ‘‘อยํ อมฺหากํ วํโส’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพฏฺเน พนฺธุ, เถรคาถาสํวณฺณนายํ ปน ‘‘เปมพนฺธเนน พนฺธู’’ติ วุตฺตํ.
ทธิ อสีฆจาเร. อสีฆจาโร อสีฆปฺปวตฺติ. ทนฺธติ. ทนฺโธ, ทนฺธปฺโ. โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธติ.
วทฺธ วทฺธเน. วทฺธติ. วทฺธิ, วุทฺธิ, วทฺโธ, วุทฺโธ, ชาติวุทฺโธ, คุณวุทฺโธ, วโยวุทฺโธ.
เย วุทฺธมปจายนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;
ทิฏฺเว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคตึ.
สธุ สทฺทกุจฺฉิยํ. สธติ.
ปิฬธิ อลงฺกาเร. ปิฬนฺธติ. ปิฬนฺธนํ.
ปิฬนฺธนมลงฺกาโร, มณฺฑนฺจ วิภูสนํ;
ปสาธนฺจาภรณํ, ปริยายา อิเม มตา.
เมธ หึสายํ สงฺคเม จ. เมธติ. เมธา, เมธาวี. อตฺร เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา. เมธติ วา สิริยา สีลาทีหิ จ สปฺปุริสธมฺเมหิ สห คจฺฉติ น เอกิกา หุตฺวา ติฏฺตีติ เมธา, ปฺาเยตํ นามํ. ตถา หิ –
‘‘ปฺา ¶ หิ เสฏฺา กุสลา วทนฺติ,
นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;
สีลํ สิรี จาปิ สตฺจ ธมฺโม,
อนฺวายิกา ปฺวโต ภวนฺตี’’ติ
วุตฺตํ. เมธาวีติ ธมฺโมชปฺาย จ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล.
สธุ มธุ อุนฺเท. สธติ. มธติ. มธุ.
พุธ โพธเน. โพธติ. พุทฺโธ. อภิสมฺพุทฺธาโน. สมฺพุทฺธํ. อสมฺพุทฺธํ. โพธิ. ทิวาทิคเณปิ อยํ ทิสฺสติ. ตตฺรหิ ‘‘พุชฺฌตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน ‘‘โพธตี’’ติ รูปํ. ‘‘โย นินฺทํ อปโพธตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. การิเต ปน ‘‘โพเธติ’’ อิจฺจาทีนิ.
ยุธ สมฺปหาเร. โยธติ. โยโธ. โยเธถ มารํ ปฺาวุเธน. ยุทฺธํ. จรณายุโธ, จรณาวุโธ วา. อาวุธํ. ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยุชฺฌตี’’ติ รูปํ.
ทีธิ ทิตฺติเวธเนสุ. ทีธติ. ทีธิติ. เอตฺถ จ ทีธิตีติ รสฺมิ. อเนกานิ หิ รสฺมินามานิ.
รสฺมิ อาภา ปภา รํสิ, ทิตฺติ ภา รุจิ ทีธิติ;
มรีจิ ชุติ ภาณฺว’สุ, มยูโข กิรโณ กโร;
นาคธาโม จ อาโลโก, อิจฺเจเต รสฺมิวาจกา.
จการนฺตรูปานิ.
นการนฺตธาตุ
นี นเย. เนติ, นยติ, วิเนติ. วิเนยฺย หทเย ทรํ. อาเนติ. อานยติ. เนตา. วิเนตา. นายโก. เนยฺโย ¶ . เวเนยฺโย. เวนยิโก. วินีโต ปุริโส. นียมาเน ปิสาเจน, กินฺนุ ตาต อุทิกฺขติ. นียนฺโต. เนตฺตํ. เนตฺติ. ภวเนตฺติ สมูหตา. เนตฺติโก. อุทกฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา. เนตฺตา. เนตฺเต อุชุํ คเต สติ. นโย. วินโย. อายตนํ. เนตุํ. วิเนตุํ. เนตฺวา. วิเนตฺวา อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ เนตฺตนฺติ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตํ, จกฺขุ. เนตฺตีติ เนนฺติ เอตาย สตฺเตติ เนตฺติ, รชฺชุ. ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ, ตณฺหาเยตํ นามํ. ตาย หิ สตฺตา โคณา วิย คีวาย พนฺธิตฺวา ตํ ตํ ภวํ นิยฺยนฺติ, ตสฺมา ภวเนตฺตีติ วุจฺจติ. เนตฺติกาติ กสฺสกา. เนตฺตาติ ควเชฏฺโก ยูถปติ. นโยติ นยนํ คมนํ นโย, ปาฬิคติ. อถ วา ตตฺถ ตตฺถ เนตพฺโพติ นโย, สทิสภาเวน เนตพฺพากาโร. นียตีติ นโย, ตถตฺตนยาทิ. นียติ เอเตนาติ นโย, อนฺตทฺวยวิวชฺชนนยาทิ.
ตถา หิ ฉพฺพิโธ นโย ตถตฺตนโย ปตฺตินโย เทสนานโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนโย อจินฺเตยฺยนโย อธิปฺปายนโยติ. เตสุ ตถตฺตนโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนเยน นียติ, ปตฺตินโย อจินฺเตยฺยนเยน, เทสนานโย อธิปฺปายนเยน นียติ. เอตฺถาทิมฺหิ ติวิโธ นโย กมฺมสาธเนน นียตีติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติ, ปจฺฉิโม ปน ติวิโธ นโย กรณสาธเนน นียติ เอเตน ตถตฺตาทินยตฺตยมิติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติ. อิมสฺมึ อตฺเถ ปปฺจิยมาเน คนฺถวิตฺถาโร สิยาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโต.
อปโรปิ ¶ จตุพฺพิโธ นโย เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติ.
วิเนติ สตฺเต เอตฺถ, เอเตนาติ วา วินโย. กายวาจานํ วินยนโตปิ วินโย. อายตนนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยเตว ปวตฺตเตวาติ อายตนํ.
อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร. ‘‘อายตนนฺติ อสฺสานํ กมฺโพโช อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ อายตน’’นฺติ เอตฺถ สฺชาติฏฺานํ อายอนํ นาม. ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา.
ฉายํ ฉายตฺถิโน ยนฺติ, ผลตฺถํ ผลโภชิโน’’ติ เอตฺถ สโมสรณฏฺานํ. ‘‘ปฺจิมานิ ภิกฺขเว วิมุตฺตายตนานี’’ติ เอตฺถ การณํ. อฺเปิ ปน ปโยคา ยต ปติยตเนติ เอตฺถ ปกาสิตา.
นี ปาปเน. เนติ, นยติ. นยนํ.
นุ ถุติยํ. โนติ, นวติ. นุโต.
ถน ปน ธน สทฺเท. ถนติ. ปนติ. ธนติ.
กน ทิตฺติกนฺตีสุ. กนติ. กฺา. กนกํ.
เอตฺถ จ โยพฺพนิภาเว ิตตฺตา รูปวิลาเสน กนติ ทิปฺปติ วิโรจตีติ กฺา. อถ วา กนิยติ กามิยภิ อภิปตฺถิยติ ปุริเสหีติปิ กฺา, โยพฺพนิตฺถี. กนกนฺติ กนติ, กนียตีติ วา กนกํ, สุวณฺณํ. สุวณฺณสฺส หิ อเนกานิ นามานิ.
สุวณฺณํ กนกํ เหมํ, กฺจนํ หฏกมฺปิ จ;
ชาตรูปํ ตปนียํ, วณฺณํ ตพฺเภทกา ปน;
ชมฺพุนทํ สิงฺคิกฺจ, จามิกรนฺติ ภาสิตา.
วน ¶ สน สมฺภตฺติยํ. วนติ. วนํ. สนติ.
ตตฺถ วนนฺติ. ตํ สมฺภชนฺติ มยูรโกกิลาทโย สตฺตาติ วนํ, อรฺํ. วนติ สมฺภชติ สํกิเลสปุคฺคลนฺติ วนํ, ตณฺหา.
มน อพฺภาเส. มนติ. มโน.
มาน วีมํสายํ, วีมํสติ. วีมํสา.
ชน สุน สทฺเท. ชนติ. สุนติ.
เอตฺถ จ ‘‘กสฺมา เต เอโก ภุโช ชนติ, เอโก เต น ชนตี ภุโช’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ชนตีติ สุนติ สทฺทํ กโรติ.
ขนุ อวทารเณ ขนติ. สุขํ. ทุกฺขํ. ขโต อาวาโฏ.
ตตฺถ สุขนฺติ สุฏฺุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํ. ทุฏฺุ ขนติ กายิกเจตสิกสุขนฺติ ทุกฺขํ. อฺมฺปฏิปกฺขา หิ เอเต ธมฺมา. ทฺวิธา จิตฺตํ ขนตีติ วา ทุกฺขํ. จุราทิคณวเสน ปน ‘‘สุขยตีติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิ คเหตพฺพานิ. สมาสปอวเสน ‘‘สุกรํ ขมสฺสาติ สุขํ, ทุกฺกรํ ขมสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิปิ วิวิธา หิ สทฺทานํ พฺยุปฺปตฺติ ปวตฺติ นิมิตฺตฺจ.
ทาน อวขณฺฑเน. ทานติ. อปทานํ.
สาน เตชเน. เตชนํ นิสานํ. สานติ.
หน หึสาคตีสุ. เอตฺถ ปน หึสาวจเนน ผรุสาย วาจาย ปีฬนฺจ ทณฺฑาทีหิ ปหรณฺจ คหิตํ, ตสฺมา หน หึสาปหรณคตีสูติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หเนยฺยุํ วา พนฺเธยฺยุํ วา’’ติ. ปาสฺส อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยฺุเจว ฉินฺเทยฺยฺุจา’’ติ ¶ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เฉทนํ นาม หตฺถปาทาทิเฉทนํ วา สีสจฺเฉทวเสน มารณํ วา. หนสฺส วธาเทโส ฆาตาเทโส จ ภวติ, หนฺติ หนติ, หนนฺติ. หนสิ, หนถ. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ.
หึสาทโย จตฺตาโร อตฺถา ลพฺภนฺติ. ‘‘หนฺติ หตฺเถหิ ปาเทหี’’ติ เอตฺถ ปน หนฺตีติ ปหรตีติ อตฺโถ. ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติ. วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วร’’นฺติ. เอตฺถ หนฺตีติ มาเรนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘วธติ, วเธติ, ฆาเตติ’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติ. ตตฺถ ‘‘วธติ น โรทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ วโธ ปหรณํ. ปาณํ วเธติ. ปาณวโธ. ‘‘เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺส. สตฺเต ฆาเตตี’’ติ จ อาทีสุ วโธ มารณํ.
‘‘อุปาหนํ, วธู’’ติ จ เอตฺถ หนวธสทฺทตฺโถคมนํ. ‘‘ปุริสํ หนติ. สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนติ’’ อิจฺจาทีนิ กตฺตุปทานิ. เทวทตฺโต ยฺทตฺเตน หฺติ. ตโต วาตาตเป โฆเร, สฺชาเต ปฏิหฺติ. ปจฺจตฺตวจนสฺเสการตฺตํ, ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติ. วิหาเรนาติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ, อิจฺจาทีนิ กมฺมปทานิ. หนฺตา. หโต. วธโก. วธู. อาฆาโต. อุปฆาโต. ฆาตโก. ปฏิโฆ. สงฺโฆ. พฺยคฺโฆ. สกุณคฺฆิ. หนฺตุํ, หนิตุํ, หนฺตฺวา, หนิตฺวา. วชฺเฌตฺวา, วธิตฺวา อิจฺจาทีนิ สนามิกานิ ตุมนฺตาทิปทานิ.
ตตฺถ อุปาหนนฺติ ตํ ตํ านํ อุปหนนฺติ อุปคจฺฉนฺติ ตโต จ อาหนนฺติ อาคจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปาหนํ. วธูติ กิเลสวเสน สุนขมฺปิ อุปคมนสีลาติ วธู, สพฺพาสํ อิตฺถีนํ ¶ สาธารณเมตํ. อถ วา วธูติ สุณิสา. ตถา หิ ‘‘เตน หิ วธุ ยทา อุตุนี อโหสิ, ปุปฺผํ เต อุปฺปนฺนํ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’’ติ เอตฺถ วธูติ สุณิสา วุจฺจติ. สา ปน ‘‘อยํ โน ปุตฺตสฺส ภริยา’’ติ สสฺสุสสุเรหิ อธิคนฺตพฺพา ชานิตพฺพาติ วธูติ วุจฺจติ. คตฺยตฺถานํ กตฺถจิ พุทฺธิยตฺถกถนโต อยมตฺโถ ลพฺภเตว. ‘‘สุณฺหา, สุณิสา, วธู’’ อิจฺเจเต ปริยายา. สงฺโฆติ ภิกฺขุสมูโห. สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตีติ สงฺโฆ, สุฏฺุ วา กิเลเส หนฺติ เตน เตน มคฺคาสินา มาเรตีติปิ สงฺโฆ, ปุถุชฺชนาริยวเสน วุตฺตาเนตานิ. วิวิเธ สตฺเต อาหนติ ภุโส ฆาเตตีติ พฺยคฺโฆ. โส เอว ‘‘วิยคฺโฆ, วคฺโฆ’’ติ จ วุจฺจติ. อปรมฺปิ ปุณฺฑรีโกติ ตสฺส นามํ. ทุพฺพเล สกุเณ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, เสโน, อยํ ปน หนธาตุ ทิวาทิคเณ ‘‘ปฏิหฺตี’’ติ อกมฺมกํ กตฺตุปทํ ชเนติ. ตถา หิ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺตี’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ.
อน ปาณเน. ปาณนํ สสนํ. อนติ. อานํ, ปานํ. ‘‘ตตฺถ อานนฺติ อสฺสาโส. ปานนฺติ ปสฺสาโส. เอเตสุ อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโต. ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วินยฏฺกถายํ วุตฺตํ, สุตฺตนฺตฏฺกถาสุ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา อาคตํ. ตตฺถ ยสฺมา สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนกาเล ปมํ อพฺภนฺตรวาโต พหิ นิกฺขมติ, ปจฺฉา พาหิรวาโต สุขุมํ รชํ คเหตฺวา อพฺภนฺตรํ ปวิสนฺโต ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายติ, ตสฺมา วินยฏฺกถายํ ‘‘อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโต, ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วุตฺตํ. เอเตสุ ¶ ทฺวีสุ นเยสุ วินยนเยน อนฺโต อุฏฺิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฏฺิตสสนํ ปสฺสาโส. สุตฺตนฺตนเยน ปน พหิ อุฏฺหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโส. อนฺโต อุฏฺหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโส. อยเมว จ นโย ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ, ‘‘ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ อิมาย ปาฬิยา สเมตีติ เวทิตพฺพํ.
ธน ธฺเ. ธนนํ ธฺํ, สิริปฺุปฺานํ สมฺปทาติ อตฺโถ. ธาตุอตฺโถ หิ เยภุยฺเยน ภาววเสน กถิยติ เปตฺวา วกฺกรุกฺขตเจติ เอวมาทิปฺปเภทํ. ยถา ภาวตฺเถ วตฺตมาเนน ยปจฺจเยน สทฺธึ นการสฺส ยฺยการํ กตฺวา เถนนํ เถยฺยนฺติ วุจฺจติ, เอวมิธ ยปจฺจเยน สทฺธึ นการสฺส ฺการํ กตฺวา ธนนํ ธฺนฺติ วุจฺจติ. ธนิโน วา ภาโว ธฺํ, ตสฺมึ ธฺเ. ธนฺติ, ธนติ. ธนิตํ. ธฺํ. ยสฺมา ปน ธฺสทฺเทน สิริปฺุปฺาสมฺปทา คหิตา, ตสฺมา ‘‘ธฺปฺุลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายี’’ติอาทีสุ ธฺสทฺเทน สิริปฺาว คเหตพฺพา ปฺุสฺส วิสุํ วจนโต.
‘‘นทโต ปริสายนฺเต, วาทิตพฺพปหาริโน;
เย เต ทกฺขนฺติ วทนํ, ธฺา เต นรปุงฺคว.
ทีฆงฺคุลี ตมฺพนเข, สุเภ อายตปณฺหิเก;
เย ปาเท ปณมิสฺสนฺติ, เตปิ ธฺา คุณนฺธร.
มธุรานิ ปหฏฺานิ, โทสคฺฆานิ หิตานิ จ;
เยเตวากฺยานิ โสสฺสนฺติ, เตปิ ธฺานรุตฺตมา’’ติ
เอวมาทีสุ ¶ ปน ธฺสทฺเทน ปฺุสมฺปทา คเหตพฺพา, ปฺุสมฺปทาย วา สทฺธึ สิริปฺาสมฺปทาปิ คเหตพฺพา. อิทเมตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ธฺํ สิริปฺุปฺาสมฺปทา เอเตสํ อตฺถีติ ธฺา’’ติ. ‘‘ธฺํ มงฺคลสมฺมต’’นฺติ เอตฺถ ตุ ‘‘อุตฺตมรตนํ อิท’’นฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺธายิตพฺพนฺติ ธฺํ, สิริสมฺปนฺนํ ปฺุสมฺปนฺนํ ปฺาสมฺปนฺนนฺติปิ อตฺโถ ยุชฺชติ. ‘‘ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูป’’นฺติ จ อาทีสุ ‘‘นตฺถิ ธฺสมํ ธน’’นฺติ วจนโต ธนายิตพฺพนฺติ ธฺํ, กึ ตํ? ปุพฺพณฺณํ. อปิจ โอสธิวิเสโสปิ ธฺนฺติ วุจฺจติ. ธนสทฺทสฺส จ ปน สมาสวเสน ‘‘อธโน, นิทฺธโน’’ติ จ นตฺถิ ธนํ เอตสฺสาติ อตฺเถน ทลิทฺทปุคฺคโล วุจฺจติ. ‘‘นิธนํ ยาตี’’ติเอตฺถ ตุ กมฺปนตฺถวาจกสฺส ธูธาตุสฺส วเสน วินาโส นิธนนฺติ วุจฺจตีติ.
มุน คติยํ. มุนติ.
จิเน มฺนายํ. อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, ยถา คิเล, ยถา จ มิเล. จินายติ, โอจินายติ. ‘‘สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตู’’ติ อิทเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํ. โอจินายตติ อวมฺตูติ.
อิติ ภูวาทิคเณ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
ปการนฺตธาตุ
อิทานิ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –
ปา ปาเน. ปานํ ปิวนํ. ‘‘ปาติ, ปานฺติ. ปาตุ, ปานฺตุ’’ อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
ขิปฺปํ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;
อยฺหิเต มยา รูฬฺโห, สโร ปาสฺสติ โลหิตนฺติ.
อตฺร ¶ หิ ปาสฺสตีติ ปิวิสฺสติ. ‘‘ปาสฺสติ, ปาสฺสนฺติ. ปาสฺสสิ, ปาสฺสถ. ปาสฺสามิ, ปาสฺสาม’’ อิจฺจาทินา, ‘‘อปสฺสา, อปสฺสํสุ’’ อิจฺจาทินา จ นเยน เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ นยฺูหิ. โก หิ สมตฺโถ สพฺพานิ พุทฺธวจนสาคเร วิจิตฺรานิ วิปฺปกิณฺณรูปนฺตรรตนานิ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา สพฺพาสุปิ ธาตูสุ สงฺเขเปน คหณูปายมตฺตเมว ทสฺสิตํ. ปิวติ, ปิวนฺติ. ปิวํ, ปิวนฺโต, ปิวมาโน, ปิวํ ภาคิรโสทกํ. การิเต กุมารํ ขีรํ ปาเยติ. มุหุตฺตํ ตณฺหาสมนํ, ขีรํ ตฺวํ ปายิโต มยา. กมฺเม ปียติ, ปีตํ. ตุมาทีสุ ‘‘ปาตุํ, ปิวิตุํ, ปิตฺวา, ปิวิตฺวา, ปาเยตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิ. อฺเสุปิ าเนสุ ปาฬินยานุรูเปน สทฺทรูปานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิ.
ปา รกฺขเณ. ปาติ. นิปาติ. ปิตา, โคโป.
ปา ปูรเณ. ปาติ, วิปฺปาติ. วิปฺโป.
วิปฺโปติ พฺราหฺมโณ. โส หิ วิปฺเปติ ปูเรติ วิสิฏฺเน เวทุจฺจารณาทินา อตฺตโน พฺราหฺมณกมฺเมน โลกสฺส อชฺฌาสยํ อตฺตโน จ หทเย เวทานีติ วิปฺโปติ วุจฺจติ. ‘‘ชาโต วิปฺปกุเล อห’’นฺติ เอตฺถ หิ พฺราหฺมโณ ‘‘วิปฺโป’’ติ วุจฺจติ. ตสฺส กุลํ วิปฺปกุลนฺติ.
ปู ปวเน. ปวติ. ปุตฺโต, ปฺุํ. เอตฺถ ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปวติ โสเธตีติ ปุตฺโต. กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘ปุนาตี’’ติ วตฺตพฺพํ.
ปุตฺโต’ตฺรโช สุโต สูนุ,
ตนุโช ตนโย’รโส;
ปุตฺตนตฺตาทโย จาถ,
อปจฺจนฺติ ปวุจฺจเร.
อิตฺถิลิงฺคมฺหิ ¶ วตฺตพฺเพ, ปุตฺตีติ อตฺรชาติ จ;
วตฺตพฺพํ เสสฏฺาเนสุ, ยถารหมุทีรเย;
ปาฬิยฺหิ อตฺรชาติ, อิตฺถี ปุตฺตี กถิยติ;
เอตฺถ ปน –
‘‘ตโต ทฺเว สตฺตรตฺตสฺส, เวเทหสฺสตฺรชา ปิยา;
ราชกฺา รุจา นาม, ธาติมาตรมพฺรวี’’ติ
อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ‘‘ปุตฺตี, ธีตา, ทุหิตา, อตฺตชา’’ติ อิจฺเจเต ปริยายา. เอวํ อตฺรชาติ อิตฺถิวาจกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส ทสฺสนโต สุตสทฺทาทีสุปิ อิตฺถิลิงฺคนโย ลพฺภมานาลพฺภมานวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ. ตถา หิ โลเก ‘‘เวสฺโส, สุทฺโท, นโร, กึปุริโส’’ อิจฺจาทีนํ ยุคฬภาเวน ‘‘เวสฺสี, สุทฺที, นารี, กึปุริสี’’ติอาทีนิ อิตฺถิวาจกานิ ลิงฺคานิ ทิสฺสนฺติ. ‘‘ปุริโส ปุมา’’ อิจฺจาทีนํ ปน ยุคฬภาเวน อิตฺถิวาจกานิ อิตฺถิลิงฺคานิ น ทิสฺสนฺติ. ปฺุนฺติ เอตฺถ ปน อตฺตโน การกํ ปวติ โสเธตีติ ปฺุํ. กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ปุนาตีติ ปฺุนฺติ วตฺตพฺพํ.
อฺโ อตฺโถปิ วตฺตพฺโพ, นิรุตฺติลกฺขณสฺสิโต;
ตสฺมา นิพฺพจนํ เยฺยํ, ชนปูชาทิโต อิธ.
ปรํ ปุชฺชภวํ ชเนตีติ ปฺุํ. สทา ปูชิตํ วา ชเนตีติ ปฺุํ. ชนํ อตฺตการํ ปุนาตีติ ปฺุํ. อเสสํ อปฺุํ ปุนาตีติ ปฺุํ.
กลฺยาณํ กุสลํ ปฺุํ, สุภมิจฺเจว นิทฺทิเส;
กมฺมสฺส กุสลสฺสาธิ-วจนํ วจเน ปฏุ.
เป คติยํ. เปติ, เปนฺติ. เปสิ, เปถ. อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อสฺสขฬุงฺโก เปหีติ วุตฺโต วิทฺโธ สมาโน โจทิโต สารถินา ปจฺฉโต ปฏิสกฺกติ, ปิฏฺิโต รถํ ปฏิวตฺเตติ. อุมฺมคฺคํ คณฺหาติ, อุพฺพฏุมํ รถํ กโรติ.
เป ¶ วุทฺธิยํ ปยติ. ปาโย, อปาโย. เอตฺถ อปาโยติ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโย. อยธาตุวเสนปิ อตฺโถ เนตพฺโพ, อยโต วุทฺธิโต, สุขโต วา อเปโตติ อปาโย, นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยอสุรกายา.
เป โสสเน. ปายติ, ปยติ วา. นิปโก. เอตฺถ นิปโก นิปยติ วิโสเสติ ปฏิปกฺขํ, ตโต วา อตฺตานํ นิปาติ รกฺขตีติ นิปโก, สมฺปชาโน.
คุป รกฺขเณ. โคปติ. โคปโก.
นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สานฺตรพาหิรํ.
เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ เว มา อุปจฺจคา.
โคเปถาติ โคเปยฺย รกฺเขยฺย.
วป สนฺตาเน. วปติ.
สป สมวาเย. สปติ.
จุป มนฺทคติยํ. โจปติ.
ตุป หึสายํ. โตปติ. ตุปฺปติ.
คุป โคปนชิคุจฺฉเนสุ. โคปติ, ชิคุจฺฉติ. ชิคุจฺฉํ, ชิคุจฺฉมาโน. เชคุจฺฉี. ชิคุจฺฉิตฺวา อิจฺจาทีนิ.
กปุ หึสาตกฺกลคนฺเธสุ. กปฺปติ. กปฺปูโร.
กปุ สามตฺถิเย. อิทํ อมฺหากํ กปฺปติ. เนตํ อมฺเหสุ กปฺปติ.
กป กรุณายํ. กปติ. กปโณ, กาปฺํ. ตตฺถ กปตีติ กรุณายติ, กาปฺนฺติ กปณภาโว.
สป ¶ อกฺโกเส. สปติ. สปโถ, อภิสปโถ, อภิสปิโต, สปนโก.
วป พีชนิกฺเขเป. พีชํ วปติ. วาปโก. วาปิตํ ธฺํ. วุตฺตํ พีชํ ปุริเสน. พีชํ วปฺปติ. วปฺปมงฺคลํ.
สุป สยเน. สุปติ. สุขํ สุปนฺติ มุนโย, เย อิตฺถีสุ น พชฺฌเร. สุตฺโต ปุริโส, สุปนํ, สุตฺตํ.
ขิป เปรเณ. เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํ. เขปติ. เขปโก.
ขิป อพฺยตฺตสทฺเท. ขิปติ. ขิปิตสทฺโท. ยทา จ ธมฺมํ เทเสนฺโต, ขิปิ โลกคฺคนายโก.
ขิป ฉฑฺฑโน. ขิปติ, อุกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, อวขิปติ, สํขิปติ. ขิตฺตํ, อุกฺขิตฺตํ, ปกฺขิตฺตํ, วิกฺขิตฺตํ อิจฺจาทีนิ.
โอป นิฏฺุภเน. นิฏฺุภนํ เขฬปาตนํ. โอปติ. โอสธํ สงฺขริตฺวา มุเข เขฬํ โอปิ.
ลิปิ อุปเลเป. เลปติ. ลิตฺตํ ปรเมน เตชสา.
ขิปิ คติยํ. ขิมฺปติ.
ฑิป เขเป. เฑปติ.
นิทปิ นิทมฺปเน. นิทมฺปนํ นาม สสฺสรุกฺขาทีสุ วีหิสีสํ วา วรกสีสํ วา อจฺฉินฺทิตฺวา ขุทฺทกสาขํ วา อภฺชิตฺวา ยถาิตเมว หตฺเถน คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พีชมตฺตสฺเสว วา ปณฺณมตฺตสฺเสว วา คหณํ. ปุริโส วีหิสีสํ นิทมฺปติ, รุกฺขปตฺตํ นิทมฺปติ. นิทมฺปโก, นิทมฺปิตํ, นิทมฺปิตุํ, นิทมฺปิตฺวา.
ตป ¶ ทิตฺติยํ. ทิตฺติ วิโรจนํ. ทิวา ตปติอาทิจฺโจ.
ตป อุพฺเพเค. อุพฺเพโค อุตฺราโส ภีรุตา. ตปติ, อุตฺตปติ. โอตฺตปฺปํ, โอตฺตปฺปิยํ ธนํ.
ตป ธูป สนฺตาเป. ตปติ. ตโปธนํ, อาตาโป. อาตาปี. อาตปํ. ธูปติ, สนฺธูปโน, กมฺเม ตาปิยติ. ธูปิยติ. ภาเว ตาปนํ, ตาโป, ปริตาโป, สนฺตาโป. ธูปนํ.
ปการนฺตธาตุรูปานิ.
ผการนฺตธาตุ
ปุปฺผ วิกสเน. อกมฺมโก จายํ สกมฺมโก จ. ปุปฺผติ. ปุปฺผํ, ปุปฺผนํ, ปุปฺผิโต, ปุปฺผิตุํ, ปุปฺผิตฺวา. ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา. ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท. มฺชูสโก นาม รุกฺโข ยตฺตกานิ อุทเก วา ถเล วา ปุปฺผานิ, สพฺพานิ ปุปฺผติ.
ตุผ หึสายํ. โตผติ.
ทผ ทผิ วปฺผ คติยํ. ทผติ. ทมฺผติ. วปฺผติ.
ทิผ กถนยุทฺธนินฺทาหึสาทาเนสุ. เทผติ. เทโผ.
ตผ ติตฺติยํ. ติตฺติ ตปฺปนํ, ตผติ.
ทุผ อุปกฺกิเลเส. อุปกฺกิลิสฺสนํ อุปกฺกิเลโส. โทผติ.
คุผ คนฺเถ. คนฺโถ คนฺถิกรณํ. โคผติ.
ผการนฺตธาตุรูปานิ.
พการนฺตธาตุ
ภพฺพ ¶ หึสายํ. ภพฺพติ. ภพฺโพ.
ปพฺพ วพฺพ มพฺพ กพฺพ ขพฺพ คพฺพ สพฺพ จพฺพ คติยํ. ปพฺพติ. วพฺพติ. มพฺพติ. กพฺพติ. ขพฺพติ. คพฺพติ. สพฺพติ. จพฺพติ.
อพฺพ สพฺพ หึสายฺจ. คตฺยาเปกฺขาย จกาโร. อพฺพติ. สพฺพติ.
กุพิ อจฺฉาทเน. กุพฺพติ.
ลุพิ ตุพิ อทฺทเน. ลุมฺพติ. ตุมฺพติ. ลุมฺพินีวนํ. อุทกตุมฺโพ. อโถปิ ทฺเว จ ตุมฺพานิ.
จุพิ วทนสํโยเค. ปุตฺตํ มุทฺธนิ จุมฺพติ. มุเข จุมฺพติ. เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ วทนสํโยเค จุพิธาตุ วตฺตติ, กถํ อมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏติ เอตฺถ อวทเน อวิฺาณเก ปพฺพตกูเฏ อมฺพุธรพินฺทูนํ จุมฺพนํ วุตฺต’’นฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน จุมฺพนาการสทิเสนากาเรน สมฺภวํ เจตสิ เปตฺวา วุตฺตํ, ยถา อทสฺสนสมฺภเวปิ ทสฺสนสทิเสนากาเรน สมฺภูตตฺตา ‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา’’ติ อจกฺขุกานมฺปิ รุกฺขานํ ทสฺสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ จุมฺพนาการสทิเสนากาเรน สมฺภูตตฺตา อวทนานมฺปิ อมฺพุธรพินฺทูนํ จุมฺพนํ วุตฺตํ. สภาวโต ปน อวิฺาณกานํ ทสฺสนจุมฺพนาทีนิ จ นตฺถิ, สวิฺาณกานํเยว ตานิ โหนฺตีติ. อยํ นโย กมุ ปทวิกฺเขเปติอาทีสุปิ เนตพฺโพ.
อุพฺพิ ตุพฺพิ ถุพฺพิ ทุพฺพิ ธุพฺพิ หึสตฺถา. อุพฺพติ. ตุพฺพติ. ถุพฺพติ. ทุพฺพติ. ทุพฺพา. ธุพฺพติ. เอตฺถ ทุพฺพาติ ทพฺพติณํ, ยํ ‘‘ติริยา นาม ติณชาตี’’ติ ปาฬิยํ อาคตํ. เอตฺถ จ ทุพฺพาติ อิตฺถิลิงฺคํ, ทพฺพนฺติ นปุํสกลิงฺคนฺติ ทฏฺพฺพํ.
มุพฺพิ ¶ พนฺธเน. มุพฺพติ.
กุพฺพิ อุคฺคเม. กุพฺพติ.
ปุพฺพ ปพฺพ สพฺพ ปูรเณ. ปุพฺพติ. ปพฺพติ. สพฺพติ. เอตฺต สิยา ‘‘นนุ โภ ปุพฺพสพฺพสทฺทา สพฺพนามานิ, กสฺมา ปเนเต ธาตุจินฺตายํ คหิตา’’ติ? วุจฺจเต – สพฺพนาเมสุ จ ตุมนฺตาทิวิรหิเตสุ จ นิปาเตสุ อุปสคฺเคสุ จ ธาตุจินฺตา นาม นตฺถิ, อิมานิ ปน สพฺพนามานิ น โหนฺติ. เกวลํ สุติสามฺเน สพฺพนามานิ วิย อุปฏฺหนฺติ, เตน เต ตพฺภาวมุตฺตตฺตา ธาตุจินฺตายํ ปุพฺพาจริเยหิ คหิตา ‘‘ปุพฺพติ สพฺพตี’’ติ ปโยคทสฺสนโตติ. ยทิ เอวํ กสฺมา พุทฺธวจเน เอตานิ รูปานิ น สนฺตีติ? อนาคมนภาเวน น สนฺติ, น อวิชฺชมานภาเวน. กิฺจาปิ พุทฺธวจเนสุ เอตานิ รูปานิ น สนฺติ, ตถาปิ โปราเณหิ อนุมตา ปุราณภาสาติ คเหตพฺพานิ, ยถา ‘‘นาถตีติ นาโถ’’ติ เอตฺถ ‘‘นาถตี’’ติ รูปํ พุทฺธวจเน อวิชฺชมานมฺปิ คเหตพฺพํ โหติ, เอวํ อิมานิปิ. ตสฺมา โวหาเรสุ วิฺูนํ โกสลฺลตฺถาย สาสเน อวิชฺชมานาปิ สาสนานุรูปา โลกิกปฺปโยคา คเหตพฺพาติ ‘‘ปุพฺพติ สพฺพตี’’ติ รูปานิ คหิตานิ. เอส นโย อฺเสุปิ าเนสุ เวทิตพฺโพ.
จมฺพ อทเน. จมฺพติ.
กพฺพ ขพฺพ คพฺพ ทพฺเพ. ทพฺโพ อหงฺกาโร. กพฺพติ. ขพฺพติ. คพฺพติ.
อพิ ทพิ สทฺเท. อมฺพติ. อมฺพา, อมฺพุ. ทมฺพติ.
ลพิ อวสํสเน. อวสํสนํ อวลมฺพนํ. ลมฺพติ, วิลมฺพติ, พฺยาลมฺพติ. นีเจ โจ’ลมฺพเต สูริโย. อาลมฺพติ ¶ . อาลมฺพนํ, ตทาลมฺพนํ, ตทาลมฺพณํ, ตทาลมฺพํ วา. ลาพุ. อลาพุ วา, อกาโร หิ ตพฺภาเว.
พการนฺตธาตุรูปานิ.
ภการนฺตธาตุ
ภา ทิตฺติยํ. จนฺโท ภาติ, ปฺหา มํ ปฏิภาติ. รตฺติ วิภาติ. ภาณุ, ปฏิภานํ. วิภาตา รตฺติ.
ภี ภเย. ภายติ. ภยํ, ภยานโก, ภีโม, ภีมเสโน, ภีรุ, ภีรุโก, ภีรุกชาติโก. การิเต ‘‘ภาเยติ, ภายยติ, ภายาเปติ, ภายาปยตี’’ติ รูปานิ.
สภุ สมฺภุ หึสายํ. สภติ. สมฺภติ.
สุมฺภ ภาสเน จ. จกาโร หึสาเปกฺขโก. สุมฺภติ. สุมฺโภ. กุสุมฺโภ.
เอตฺถ สุมฺโภติ อาวาโฏ. ‘‘สุมฺภํ นิกฺขนาหี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ. กุสุมฺโภติ ขุทฺทกอาวาโฏ, ‘‘ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาปริปูรา กุสุมฺเภ ปริปูเรนฺตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
อพฺภ วพฺภ มพฺภ คติยํ. อพฺภติ. อพฺโภ. วพฺภติ. มพฺภติ.
เอตฺถ อพฺโภติ เมโฆ. โส หิ อพฺภติ อเนกสตปฏโล หุตฺวา คจฺฉตีติ ‘‘อพฺโภ’’ติ วุจฺจติ. ‘‘วิชฺชุมาลี สตกฺกกู’’ติ วุตฺตํ. สตกฺกกูติ จ อเนกสตปฏโล. เอตฺถ จ อพฺภสทฺโท ติลิงฺคิโก ทฏฺพฺโพ. ตถา ¶ หิ อยํ ‘‘อพฺภุฏฺิโตว ส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ เอตฺถ ปุลฺลิงฺโค. ‘‘อพฺภา, มหิกา, ธูโม, รโช, ราหู’’ติ เอตฺถ อิตฺถิลิงฺโค. ‘‘อพฺภานิ จนฺทมณฺฑลํ ฉาเทนฺตี’’ติ เอตฺถ นปุํสกลิงฺโค.
อิมานิ ปน เมฆสฺส นามานิ –
เมโฆ วลาหโก ลงฺฆิ, ชีมูโต อมฺพุโท ฆโน;
ธาราธโร อมฺพุธโร, ปชฺชุนฺโน หิมคพฺภโก.
ยภ เมถุเน. มิถุนสฺส ชนทฺวยสฺส อิทํ กมฺมํ เมถูนํ, ตสฺมึ เมถุเน ยภธาตุ วตฺตติ. ยภติ. ยาภสฺสํ.
เอตฺถ จ ‘‘เมถุน’’นฺติ เอสา สพฺภิวาจา, ลชฺชาสมฺปนฺเนหิ ปุคฺคเลหิ วตฺตพฺพภาสาภาวโต. ตถา หิ ‘‘เมถุโน ธมฺโม น ปฏิเสวิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘น เม ราชา สขา โหติ, น ราชา โหติ เมถุโน’’ติ จ โสภเน วาจาวิสเย อยํ ภาสา อาคตา. ‘‘ยภตี’’ติอาทิกา ปน ภาสา ‘‘สิขรณี’’ติอาทิกา ภาสา วิย อสมฺภิวาจา. น หิ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน โลกิยชโนปิ อีทิสึ วาจํ ภาสติ. เอวํ สนฺเตปิ อธิมตฺตุกฺกํสคตหิโรตฺตปฺโปปิ ภควา มหากรุณาย สฺโจทิตหทโย โลกานุกมฺปาย ปริสมชฺเฌ อภาสิ. อโห ตถาคตสฺส มหากรุณาติ.
อิมานิ ปน เมถุนธมฺมสฺส นามานิ –
สํเวสนํ นิทฺธุวนํ, เมถุนํ สูรตํ รตํ;
พฺยถโย คามธมฺโม จ, ยาภสฺสํ โมหนํ รติ.
อสทฺธมฺโม จ วสล-ธมฺโม มีฬฺหสุขมฺปิ จ;
ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ, ทฺวนฺโท คมฺโม’ทกนฺติโก.
สิภ วิภ กตฺถเน. สิภติ. วิภติ.
เทภ ¶ อภิ ทภิ สทฺเท. เทภติ. อมฺภติ. อมฺโภ. ทมฺภติ.
เอตฺถ จ อมฺโภ วุจฺจติ อุทกํ. ตฺหิ นิชฺชีวมฺปิ สมานํ โอฆกาลาทีสุ วิสฺสนฺทมานํ อมฺภติ สทฺทํ กโรตีติ อมฺโภติ วุจฺจติ.
อิมานิสฺส นามานิ –
ปานียํ อุทกํ โตยํ, ชลํ ปาโต จ อมฺพุ จ;
ทกํ กํ สลิลํ วาริ, อาโป อมฺโภ ปปมฺปิ จ.
นีรฺจ เกปุกํ ปานิ, อมตํ เอลเมว จ,
อาโปนามานิ เอตานิ, อาคตานิ ตโต ตโต.
เอตฺถ จ ‘‘วาลคฺเคสุ จ เกปุเก. ปิวิตฺจ เตสํ ภุสํ โหติ ปานี’’ติอาทโย ปโยคา ทสฺเสตพฺพา.
ถภิ ขภิ ปฏิพทฺเธ ถมฺภติ, วิตฺถมฺภติ. ขมฺภติ, วิกฺขมฺภติ. ถมฺโภ. ถทฺโธ, อุปตฺถมฺโภ. อุปตฺถมฺภินี. วิกฺขมฺโภ. วิกฺขมฺภิตกิเลโส.
ชภ ชภิ คตฺตวินาเม. ชภติ. ชมฺภติ, วิชมฺภติ. วิชมฺภนํ, วิชมฺภิตา. วิชมฺภนฺโต, วิชมฺภมาโน, วิชมฺภิโต.
สพฺภ กถเน. สพฺภติ.
วพฺภ โภชเน. วพฺภติ.
คพฺภ ธารเณ. คพฺภติ. คพฺโภ.
เอตฺถ คพฺโภติ มาตุกุจฺฉิปิ วุจฺจติ กุจฺฉิคตปุตฺโตปิ. ตถา หิ ‘‘ยเมกรตฺตึ ปมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว’’ติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติ. ‘‘คพฺโภ เม เทว ปติฏฺิโต. คพฺโภ จ ปติโต ฉมา’’ติ จ เอตฺถ ปน กุจฺฉิคตปุตฺโต. อปิจ คพฺโภติ อาวาสวิเสโส. ‘‘คพฺภํ ¶ ปวิฏฺโ’’ติอาทีสุ หิ โอวรโก ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติ.
รภ ราภสฺเส. อาปุพฺโพ รภ หึสากรณวายมเนสุ. ราภสฺสํ ราภสภาโว. ตํสมงฺคิโน ปน ปาฬิยํ ‘‘จณฺฑา รุทฺธา รภสา’’ติ เอวํ อาคตา.
ตตฺถ รภสาติ กรณุตฺตริยา. รภติ, อารภติ, สมารภติ, อารมฺภติ. รภโส. อารมฺโภ. สมารมฺโภ, อารภนฺโต. สมารภนฺโต. อารทฺธํ เม วีริยํ. สารมฺภํ. อนารมฺภํ. สารมฺโภ เต น วิชฺชติ. ปการณารมฺโภ. วีริยารมฺโภ. อารภิตุํ. อารภิตฺวา. อารพฺภ.
เอตฺถ วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ. อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กฺริยาย วีริเย หึสาย วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโต.
‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภภิ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;
อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติ
เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํ. ‘‘อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ เอตฺถ อาปตฺติ. ‘‘มหายฺา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลฺลา’’ติ เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกฺริยา. ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน’’ติ เอตฺถ วีริยํ. ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี’’ติ เอตฺถ หึสา. ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ เอตฺถ เฉทนภฺชนาทิกํ วิโกปนํ. อิจฺเจวํ –
กมฺเม ¶ อาปตฺติยฺเจว, วีริเย หึสากฺริยาสุ จ;
วิโกปเน จ อารมฺภ-สทฺโท โหตีติ นิทฺทิเส;
ลภ ลาเภ. ลภติ, ลพฺภติ. ลาโภ, ลทฺธํ, อลตฺถ, อลตฺถุํ.
สุภ ทิตฺติยํ. โสภติ. โสภา, โสภนํ, โสภิโต.
ขุภ สฺจลเน. โขภติ, สงฺโขภติ. หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทา. โขภา, สงฺโขโภ.
นภ ตุภ หึสายํ. นภติ. ตุภติ.
สมฺภ วิสฺสาเส. สมฺภติ. สมฺภตฺติ, สมฺภตฺโต.
ลุภ วิโมหเน. โลภติ, ปโลภติ. ถุลฺลกุมารีปโลภนํ. การิเต ปน ‘‘โลเภติ, ปโลเภติ, ปโลเภตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ทิวาทิคณํ ปน ปตฺวา คิทฺธิยตฺเถ ‘‘ลุพฺภตี’’ติ รูปํ ภวติ.
ทภิ คนฺถเน. ทมฺภติ. ทมฺภนํ.
รุภิ นิวารเณ. รุมฺภติ, สนฺนิรุมฺภติ. สนฺนิรุมฺโภ, สนฺนิรุมฺภิตฺวา.
อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณ. อุภติ. อุพฺภติ. อุมฺภติ. อุภนา. อุพฺภนา. อุมฺภนา. โอโภ. เกฏุภํ. อุพฺภํ. กุมฺโภ. กุมฺภี. การิเต ‘‘โอเภติ. อุพฺเภติ. อุมฺเภตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺถ เกฏุภนฺติ กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการิยสตฺถํ. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ กิเฏติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต เกเฏนฺโต คเมนฺโต โอเภติ ปูเรตีติ เกฏุตํ กิฏอุภธาตุวเสน. อุพฺภติ อุพฺเภติ ¶ ปูเรตีติ อุพฺภํ, ปูรณนฺติ อตฺโถ. จริยาปิฏเกปิ หิ อีทิสี สทฺทคติ ทิสฺสติ, ตํ ยถา? ‘‘มหาทานํ ปวตฺเตสิ, อจฺจุพฺภํ สาครูปม’’นฺติ. ตตฺถ จ อจฺจุพฺภนฺติ อติวิย ยาจกานํ อชฺฌาสยํ ปูรณํ. อกฺขุมฺภนฺติปิ ปาโ. กุมฺโภติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน อุพฺเภตพฺโพติ กุมฺโภ, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน กุมฺภี. เอตฺถ จ ‘‘กุมฺภี โธวติ โอนโต’’ติ ปโยโค.
กุมฺภสทฺโท ฆเฏ หตฺถิ-สิโรปิณฺเฑ ทสมฺพเณ;
ปวตฺตตีติ วิฺเยฺโย, วิฺุนา นยทสฺสินา.
ภการนฺตธาตุรูปานิ.
มการนฺตธาตุ
มา มาเน สทฺเท จ. มาติ. มาตา. เอตฺถ มาตาติ ชนิกา วา จูฬมาตา วา มหามาตา วา.
มู พนฺธเน. มวติ. กิยาทิคณสฺส ปนสฺส ‘‘มุนาตี’’ติ รูปํ.
เม ปฏิทานอาทาเนสุ. เมติ, มยติ. เมธา.
เอตฺถ เมธาติ ปฺา. สา หิ สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธาติ วุจฺจติ. เอตฺถ ปน เมตีติ คณฺหาติ. ตถา หิ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา’’ติ. สงฺคมตฺถวาจกสฺส ปน เมธธาตุสฺส วเสน เมธติ สีลสมาธิอาทีหิ สทฺธมฺเมหิ สิริยา จ สงฺคจฺฉตีติ เมธาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘ทฺวิธาตุเยกธาตุยา ¶ , ทฺวิรตฺถวติยาปิ จ;
เมธาสทฺทสฺส นิปฺผตฺตึ, ชฺา สุคตสาสเน’’ติ.
โอมา สามตฺถิเย. สามตฺถิยํ สมตฺถภาโว. อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, โอมาติ, โอมนฺติ.
อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘โอมาติ ภนฺเต ภควา อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตุ’’นฺติ. ตตฺถ โอมาตีติ ปโหติ สกฺโกติ.
ติมุ อทฺทภาเว. อทฺทภาโว ตินฺตภาโว. เตมติ. ตินฺโต, เตมิโย. เตมิตุกามา เตมึสุ.
เอตฺถ เตมิโยติ เอวํนามโก กาสิรฺโ ปุตฺโต โพธิสตฺโต. โส หิ รฺโ เจว มหาชนสฺส จ หทยํ เตเมนฺโต อทฺทภาวํ ปาเปนฺโต สีตลภาวํ ชเนนฺโต ชาโตติ ‘‘เตมิโย’’ติ วุจฺจติ.
นิตมิ กิลมเน. นิตมฺมติ. หทยํ ทยฺหเต นิตมฺมามิ.
จมุ ฉมุ ชปุ ฌมุ อุมุ ชิมุ อทเน. จมติ. จมู. จมูติ เสนา. ฉมติ. ชมติ. ฌมติ. อุมติ. เชมติ.
กมุ ปทวิกฺเขเป. ปทวิกฺเขโป ปทสา คมนํ. อิทํ ปน โวหารสีสมตฺตํ วจนํ, ตสฺมา ‘‘นาสฺส กาเย อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตี’’ติอาทีสุ อปทวิกฺเขปตฺโถปิ คเหตพฺโพ. กมติ. จงฺกมติ, อติกฺกมติ. อภิกฺกมติ. ปฏิกฺกมติ. ปกฺกมติ. ปรกฺกมติ. วิกฺกมติ. นิกฺกมติ. สงฺกมติ. สงฺกมนํ. สงฺกนฺติ. กมนํ. จงฺกมนํ. อติกฺกโม. อภิกฺกโม. ปฏิกฺกโม. ปกฺกโม. วิกฺกโม. นิกฺกโม. อติกฺกนฺโต ปุริโส. อภิกฺกนฺตา รตฺติ. นิกฺขมติ. อภินิกฺขมติ. การิเต ¶ นิกฺขาเมติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ. ยสฺมา ปนายํ ธาตุ จุราทิคณํ ปตฺวา อิจฺฉากนฺติ ยตฺเถสุ วตฺตติ, ตสฺมา เตปิ อตฺเถ อุปสคฺควิเสสิเต กตฺวา อิธ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ จุราทิคเณเยว กเถสฺสาม.
ยมุ อุปรเม. อุปรโม วิรมนํ. ยมภิ. ยโม. ‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ยมามเสติ อุปรมาม, นสฺสาม, มรามาติ อตฺโถ.
นม พหุตฺเต สทฺเท. พหุตฺโต สทฺโท นาม อุคฺคตสทฺโท. นมติ.
อม ทม หมฺม มิม ฉม คติมฺหิ. อมติ. ทมติ. หมฺมติ. มิมติ. ฉมติ. ฉมา.
ฉมาติ ปถวี. ฉมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค ทฏฺพฺโพ, ‘‘น ฉมายํ นิสีทิตฺวา อาสเน นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’’ติ จ ‘‘ฉมายํ ปริวตฺตามิ วาริจโรว ฆมฺเม’’ติ จ ปโยคทสฺสนโต. โส จ โข สตฺตหิ อฏฺหิ วา วิภตฺตีหิ ทฺวีสุ จ วจเนสุ โยเชตพฺโพ. ฉมนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ฉมา.
ธม สทฺทคฺคิสํ โยเคสุ. ธมธาตุ สทฺเท จ มุขวาเตน สทฺธึ อคฺคิสํโยเค จ วตฺตติ. ตตฺถ ปมตฺเถ ‘‘สงฺขํ ธมติ. สงฺขธมโก. เภรึ ธมติ. เภริธมโก. ธเม ธเม นาติธเม’’ติ ปโยโค. ทุติยตฺเถ ‘‘อคฺคึ ธมติ. สมุฏฺาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคึว สนฺธม’’นฺติ ปโยโค.
ภาม โกเธ. ภามติ.
นมุ ¶ นมเน. นมติ. นโม. นตํ, นมนํ. นติ. นมํ. นมมาโน. นมนฺโต. นมิโต. นามํ. นามิตํ. นมิตุํ. นตฺวา, นตฺวาน. นมิตฺวา, นมิตฺวาน, นมิตุน. การิเต ‘‘นาเมติ, นามยติ. นาเมตฺวา. นามยิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ตตฺร หิ ‘‘นมติ นมิตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปทานิ นมนตฺเถ วนฺทนายฺจ ทฏฺพฺพานิ, ‘‘นโม นตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปน วนฺทนายเมว. อตฺรายมุปลกฺขณมตฺตา ปโยครจนา –
รุกฺโข ผลี ผลภารครุตาย นมิตฺวาน ภิชฺชติ;
วุทฺโธ ชราชชฺชรตาย นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;
สทฺโธ พุทฺธํ นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;
นโม พุทฺธสฺส สตฺถารํ นตฺวาน อคมาสีติ;
เอตฺถ นโมติ ปทํ นิปาเตสุปิ ลพฺภติ. เตน หิ ปจฺจตฺโตปโยควจนานิ อภินฺนรูปานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘เทวราช นโม ตฺยตฺถุ. นโม กตฺวา มเหสิโน’’ติ. อุปสคฺเคหิปิ อยํ โยเชตพฺพา ‘‘ปณมติ, ปณาโม, อุณฺณมติ, อุณฺณติ’’ อิจฺจาทินา.
ขมุ สหเน. ขมติ. ขนฺติ. ขโม, ขมนํ, เอวํ ภาเว. กตฺตริ ปน ‘‘ขนฺตา. ขมิตา. ขโม โหติ สีตสฺสปิ อุณฺหสฺสปี’’ติ ปโยคา.
สม อทสฺสเน. สมติ, วูปสมติ อคฺคิ.
ยม ปริเวสเน. ยมติ. ยโม. ยมราชา.
สม สทฺเท. สมติ.
สม ถม เวลมฺเพ. สมติ. ถมติ.
วายม อีหายํ. วายมติ. วายาโม.
คมุ ¶ คติยํ. คจฺฉติ. คมโก. คโต. คติ. คมนํ. การิเต ‘‘คเมติ, คมยติ, คจฺฉาเปตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติ.
รมุ กีฬายํ. รมติ. วิรมติ. ปฏิวิรมติ. อุปรมติ. อารติ. วิรติ. ปฏิวิรติ. อุปรติ. เวรมณิ. วิรมณํ. รติ. รมณํ. รโต. อารโต วิรโต ปฏิวิรโต. อุปรโต, อุปรโม. อาราโม.
วมุ อุคฺคิรเณ. วมติ. วมถุ. วมฺมิโก.
ธีรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ, ยมหํ ชีวิตการณา;
วนฺตํ ปจฺจาวมิสฺสามิ, มตํ เม ชีวิตา วรํ.
ตตฺถ วมฺมิโกติ วมตีติ, วนฺตโกติ, วนฺตุสฺสโยติ, วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโก. โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วมิตฺวา มุขตุณฺฑเกน อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฏิปฺปมาเณนปิ โปริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วนฺตเขฬสิเนเหน อาพทฺธตาย สตฺตสตฺตาหํ เทเว วสฺสนฺเตปิ น วิปฺปกิรยติ, นิทาเฆปิ ตโต ปํสุมุฏฺึ คเหตฺวา ตสฺมึ มุฏฺินา ปีฬิยมาเน สิเนโหว นิกฺขมติ, เอวํ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโก.
เอตฺถ ปน ‘‘ภควา, หิมวา’’ติอาทีนิ ปทานิ น เกวลํ วนฺตุปจฺจยวเสเนว นิปฺผาเทตพฺพานิ, อถ โข วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผาเทตพฺพานิ, เตนาห วิสุทฺธิมคฺคการโก ‘‘ยสฺมา ปน ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ, ตสฺมา ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ, คมนสทฺทโต คการํ, วนฺตสทฺทโต วการฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ภควาติ วุจฺจติ, ยถา โลเก ‘เมหนสฺส ¶ ขสฺส มาลา’ติ วตฺตพฺเพ เมขลา’’ติ วทตา นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ ทสฺสิตา.
เอตฺถ, สิยา ‘‘วิสมมิทํ นิทสฺสนํ, เยน ‘เมหนสฺส ขสฺส มาลา’ติ เอตฺถ เมการขการลาการานํ กมโต คหณํ ทิสฺสติ, ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ เอตฺถ ปน ภการวการคการานํ กมโต คหณํ น ทิสฺสตี’’ติ? สจฺจํ, อิธ ปน ‘‘อคฺคาหิโต, วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติอาทีสุ วิย คุณสทฺทสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ คมนวนฺโต’’ติ วตฺตพฺเพปิ เอวมวตฺวา สทฺทสตฺเถ เยภุยฺเยน คุณสทฺทานํ ปุพฺพนิปาตภฺวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สทฺทสตฺถวิทูนํ เกสฺจ วิฺูนํ มนํ โตเสตุํ ‘‘ภควา’’ติ ปเท อกฺขรกฺกมํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺถมตฺตนิทสฺสนวเสน ‘‘อาหิตคฺคิ, สมฺปนฺนวิชฺชาจรโณ’’ติอาทีนิ วิย ปุพฺพนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’’ติ วุตฺตํ. อีทิสสฺมิฺหิ าเน ‘‘อาหิตคฺคี’’ติ วา ‘‘อคฺคาหิโต’’ติ วา ‘‘ฉินฺนหตฺโถ’’ติ วา ‘‘หตฺถจฺฉินฺโน’’ติ วา ปเทสุ ยถา ตถา ิเตสุปิ อตฺถสฺส อยุตฺติ นาม นตฺถิ อฺมฺํ สมานตฺถตฺตา เตสํ สทฺทานํ.
เวทชาโตติอาทีสุ ปน าเนสุ อตฺเถวาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, ตฏฺฏีกายมฺปิ จ ทสฺสิตา ‘‘ภเค วมีติ ภควา. ภาเค วมีติ ภควา’’ติ. นิพฺพจนํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – ภคสงฺขาตํ สิรึ อิสฺสริยํ ยสฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควา. อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลกา, วิเสสสนฺนิสฺสยโสภากปฺปฏฺิยภาวโต. เตปิ ภควา วมิ ตนฺนิวาสิสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ ภควา.
จกฺกวตฺติสิรึ ¶ ยสฺมา, ยสํ อิสฺสริยํ สุขํ;
ปหาสิ โลกจิตฺตฺจ, สุคโต ภควา ตโต.
ตถา ขนฺธายตนธาตาทิเภเท ธมฺมโกฏฺาเส สพฺพํ ปปฺจ สพฺพํ โยคํ สพฺพํ คนฺถํ สพฺพํ สํโยชนํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา อมตํ ธาตุํ สมธิคจฺฉนฺโต วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ น ปจฺจาวมีติ ภควา. อถ วา สพฺเพปิ กุสลากุสเล สาวชฺชานวชฺเช หีนปฺปณีเต กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อริยมคฺคาณมุเขน วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ปริจฺจชิ ปชหีติ ภควา.
ขนฺธายตนธาตาที, ธมฺมเภทา มเหสินา;
กณฺหสุกฺกา ยโต วนฺตา, ตโตปิ พควา มโต.
ชาตกฏฺกถายํ ปน หิมวาติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา. ตถา หิ สมฺภวชาตกฏฺกถายํ ‘‘หิมวาติ หิมปาตสมเย หิมยุตฺโตติ หิมวา. คิมฺหกาเล หิมํ วมตีติ หิมวา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ชาตกฏฺกถายํ ‘‘หิมวา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, อยํ นโย อีทิเสสุ าเนสุปิ เนตพฺโพ. ‘‘คุณวาคณวา’’ติอาทีสุ ปน น เนตพฺโพ. ยทิ นเยยฺย, ‘‘คุณวา คณวา’’ติ ปทานํ ‘‘นิคฺคุโณ ปริหีนคุโณ’’ติ เอวมาทิอตฺโถ ภเวยฺย, ตสฺมา อยํ นโย สพฺพตฺถปิ น เนตพฺโพ. เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ‘‘ภควา’ติอาทิปทานํ วมุธาตุวเสน นิปฺผตฺติ โหติ, กถํ ‘‘ภควนฺโต, ภควนฺต’’นฺติอาทีนิ สิชฺฌนฺตี’’ติ? ยถา ‘‘ภควา’’ติ ปทํ นิรุตฺตินเยน สิชฺฌติ, ตถา ตานิปิ เตเนว สิชฺฌนฺติ. อจินฺเตยฺโย หิ นิรุตฺตินโย เกวลํ อตฺถยุตฺติปฏิพนฺธมตฺโตว, อตฺถยุตฺติยํ สติ นิปฺผาเทตุมสกฺกุเณยฺยานิปิ รูปานิ อเนเนว สิชฺฌนฺติ. เอตฺถ จ ¶ ยํ นิรุตฺติลกฺขณํ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพํ สิยา, ตํ อุปริ รูปนิปฺผาทนาธิกาเร อุทาหรเณหิ สทฺธึ ปกาเสสฺสาม.
อิธ สารมเต มุนิราชมเต,
ปรมํ ปฏุตํ สุชโน ปิหยํ;
วิปุลตฺถธรํ ธนินีติมิมํ,
สตตํ ภชตํ มติสุทฺธกรํ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺุนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
สรวคฺคปฺจกนฺติโก นาม ธาตุวิภาโค
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.