📜
๑๖. ภูวาทิคณิกปริจฺเฉท
อิโต ปรํ อวคฺคนฺตา, มิสฺสกา เจว ธาตุโย;
วกฺขามิ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุคา.
ยการนฺตธาตุ
ยา คติปาปุเณสุ. ยาติ, ยนฺติ. ยาตุ, ยนฺตุ. เยยฺย, เยยฺยุํ, อนุปริเยยฺยุํ. ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา. ยนฺโต ปุริโส. ยนฺตี อิตฺถี. ยนฺตํ กุลํ. ยานํ, อุปยานํ, อุยฺยานํ อิจฺจาทีนิ. ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยายติ, ยายนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺร ยานนฺติอาทีสุ ยนฺติ เอเตนาติ ยานํ, รถสกฏาทิ. อุปยนฺติ เอเตน อิสฺสรสฺส วา ปิยมนาปสฺส วา สนฺติกํ คจฺฉนฺตีติ อุปยานํ, ปณฺณาการํ. ‘‘อุปยานานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยิ คเต’’ติ เอตฺถ หิ ปณฺณาการานิ ‘‘อุปยานานี’’ติ ¶ วุจฺจนฺติ. สมฺปนฺนทสฺสนียปุปฺผผลาทิตาย อุทฺธํ โอโลเกนฺตา ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อุยฺยานํ.
พฺยา อุมฺมีสเน. พฺยาติ, พฺยนฺติ. พฺยาสิ, พฺยาถ. พฺยามิ, พฺยาม. ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา. ตตฺร ปนายํ ปาฬิ ‘‘ยาว พฺยาติ นิมฺมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติ. ตตฺถ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมีสติ, ปุราณภาสา เอสา, อยฺหิ ยสฺมึ กาเล โพธิสตฺโต จูฬโพธิปริพฺพาชโก อโหสิ, ตสฺมึ กาเล มนุสฺสานํ โวหาโร.
ยุ มิสฺสเน คติยฺจ. โยติ, ยวติ. อายุ, โยนิ.
ตตฺถ ‘‘อายู’’ติ อาสทฺโท อุปสคฺโค. อายวนฺติ มิสฺสีภวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ. อถ วา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ ตสฺมึ สติ อรูปธมฺมาติ อายุ. ตถา หิ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อายวนฏฺเน อายุ. ตสฺมิฺหิ สติ อรูปธมฺมา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อายูติ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘อายุ, ชีวิตํ, ปาโณ’’ อิจฺเจเต ปริยายา โลกโวหารวเสน. อภิธมฺมวเสน ปน ‘‘ิติ ยปนา ยาปนา ชีวิตินฺทฺริยํ’’ อิจฺเจเตปิ เตเหว สทฺธึ ปริยายา. โยนีติ อณฺฑชาทีนํ อณฺฑชาทีหิ สทฺธึ ยาย มิสฺสีภาโว โหติ, สา โยนิ. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ยวนฺติ เอตฺถ สตฺตา เอกชาติสมนฺวเยน อฺมฺํ มิสฺสกา โหนฺตีติ โยนิ’’ อิติ. เอตฺถ จ โยนิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต. โยนีติ ขนฺธโกฏฺาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํ. ‘‘จตสฺโส นาคโยนิโย. จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ เอตฺถ หิ ขนฺธโกฏฺาโส โยนิ นาม. ‘‘โยนิ ¶ เหสา ภูมิช ผลสฺส อธิคมายา’’ติ เอตฺถ การณํ. ‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภว’’นฺติ เอตฺถ ปสฺสาวมคฺโค. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ขนฺธานฺจาปิ โกฏฺาเส, มุตฺตมคฺเค จ การเณ;
อิเมสุ ตีสุ อตฺเถสุ, โยนิสทฺโท ปวตฺตติ.
พฺเย สํวรเณ. พฺยายติ.
พฺเย ปวตฺติยํ. พฺเยติ สหพฺโย.
เอตฺถ สหพฺโยติ สห พฺเยติ สห ปวตฺตตีติ สหพฺโย, สหาโย, เอกภวูปโค วา. ตถา หิ ‘‘ตาวตึสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปนฺโน’’ติอาทีสุ เอกภวูปโค ‘‘สหพฺโย’’ติ วุจฺจติ.
หย คติยํ. หยติ. หโย. หโยติ อสฺโส. โส หิ หยติ สีฆํ คจฺฉตีติ หโยติ วุจฺจติ. อิมานิ ปนสฺส นามานิ –
อสฺโส ตุรงฺโค ตุรโค, วาชี วาโห หโยปิ จ;
ตพฺเภทา สินฺธโว เจว, โคโช อสฺสตโรปิ จ.
การณาการณฺู ตุ, อาชานีโย หยุตฺตโม;
โฆฏโก ตุ ขฬุงฺกสฺโส, วฬโวติ จ วุจฺจติ;
อสฺสโปโต กิโสโรติ, ขฬุงฺโกติปิ วุจฺจติ;
หริย คติเคลฺเสุ. หริยติ.
อย วย ปย มย ตย จย รย คติยํ. อยติ. วยติ. ปยติ. มยติ. ตยติ. จยติ. รยติ. อโย, สมโย, วโย, ปโย, รโย. มยตยจยธาตูนํ นามิกปทานิ อุปปริกฺขิตพฺพานิ.
ตตฺถ ¶ อโยติ กาฬโลหํ, อยติ นานากมฺมารกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉตีติ อโย. วโยติ ปมวยาทิอายุโกฏฺาโส, วยติ ปริหานึ คจฺฉตีติ วโย. ปโยติ ขีรสฺสปิ อุทกสฺสปิ นามํ, ปยติ ชเนน ปาตพฺพภาวํ คจฺฉตีติ ปโย. รโยติ เวโค, โย ‘‘ชโว’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺมา รยนํ ชวนํ รโย. เอตฺถ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต อห นิพฺพจเนน. สมยสทฺโท –
สมวาเย ขเณ กาเล, สมเย เหตุทิฏฺิสุ;
ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ.
ตถา หิ ‘‘อปฺเปว นาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายา’’ติ เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถ. ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ ขโณ. ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย’’ติอาทีสุ กาโล. ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมิ’’นฺติอาทีสุ สมูโห. ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสี’’ติอาทีสุ เหตุ. ‘‘เตน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสตี’’ติอาทีสุ ทิฏฺิ.
‘‘ทิฏฺเ ธมฺเม จ โย อตฺโถ, โย จตฺโถ สมฺปรายิโก;
อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ
อาทีสุ ¶ ปฏิลาโภ. ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ ปหานํ. ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ อภิสมยฏฺโ’’ติอาทีสุ ปฏิเวโธ. เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมยสทฺโท เอวาติ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมยสทฺโท วุตฺโต.
ตตฺถ สหการีการณตาย สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโย. สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ เอตฺถ ตทาธารปุคฺคโลติ สมโย, ขโณ. สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา สงฺคจฺฉนฺติ ธมฺมา สหชาตธมฺเมหิ อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโล. ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหริยตีติ. สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติ. อวยวสหาวฏฺานเมว หิ สมูโห. ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ, ยถา ‘‘สมุทโย’’ติ. สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺธา เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺิ. ทิฏฺิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺติ. สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภ. สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺตีติ สมโย, ปหานํ. าเณน อภิมุขํ สมฺมา เอตพฺโพ อธิคนฺตพฺโพติ สมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโว, อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ สมโย. ยถาภูตสภาวาวโพโธ. เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
นนุ ¶ จ อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตีติ น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺตีติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเต. สทฺทวิเสเส หิ อเปกฺขมาเน เอเกน สทฺเทน อเนกตฺถาภิธานํ น สมฺภวติ. น หิ โย กาลตฺโถ สมยสทฺโท, โสเยว สมูหาทิอตฺถํ วทติ. เอตฺถ ปน เตสํ เตสํ อตฺถานํ สมย สทฺทวจนียตา สามฺมุปาทาย อเนกตฺถตา สมยสทฺทสฺส วุตฺตา. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเร อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.
อิโต ยาโต อยโต จ, นิปฺผตฺตึ สมุทีรเย;
วิฺู สมยสทฺทสฺส, สมวายาทิวาจิโน.
อิโต ยาโต อยโต จ, สมานตฺเถหิ ธาตุหิ;
เอวํ สมานรูปานิ, ภวนฺตีติ จ อีรเย.
นย รกฺขเณ จ. จกาโร คติเปกฺขโก. นยติ. นโย. นโยติ นยนํ คมนนฺติ นโย, ปาฬิคติ. นยนฺติ วา รกฺขนฺติ อตฺถํ เอเตนาติ นโย, ตถตฺตนยาทิ.
ทย ทานคติหึสาทานรกฺขาสุ. ทยติ. ทยา.
ทยาติ เมตฺตาปิ วุจฺจติ กรุณาปิ. ‘‘ทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ หิ เมตฺตา ‘‘ทยา’’ติ, เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถ. ‘‘อทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ ปน กรุณา ‘‘ทยา’’ติ วุจฺจติ. นิกฺกรุณตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถ. เอวํ ทยาสทฺทสฺส เมตฺตากรุณาสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ วุตฺตํ ‘‘ทยาสทฺโท ยตฺถ ยตฺถ ปวตฺตติ, ตตฺถ ตตฺถ อธิปฺปายวเสน โยเชตพฺโพ. ทยาสทฺโท หิ อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย จ กรุณาย จ ปวตฺตตี’’ติ.
วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ – ทยติ ททาติ สตฺตานํ อภยํ เอตายาติ ทยา. ทยติ คจฺฉติ วิภาคํ อกตฺวา ¶ ปาปกลฺยาณชเนสุ สมํ วตฺตติ, สีเตน สมํ ผรนฺตํ รโชมลฺจ ปวาเหนฺตํ อุทกมิวาติปิ ทยา, เมตฺตา. ทยติ วา หึสติ การุณิกํ ยาว ยถาธิปฺเปตํ ปรสฺส หิตนิปฺผตฺตึ น ปาปุณาติ, ตาวาติ ทยา. ทยติ อนุคฺคณฺหาติ ปาปชนมฺปิ สชฺชโน เอตายาติปิ ทยา. ทยติ อตฺตโน สุขมฺปิ ปหาย เขทํ คณฺหาติ สชฺชโน เอตายาติ ทยา. ทยนฺติ คณฺหนฺติ เอตาย มหาโพธิสตฺตา พุทฺธภาวาย อภินีหารกรณกาเล หตฺถคตมฺปิ อรหตฺตผลํ ฉฑฺเฑตฺวา สํสารสาครโต สตฺเต สมุทฺธริตุกามา อนสฺสาสกรํ อติภยานกํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขํ, ปจฺฉิมภเว จ สห อมตธาตุปฏิลาเภน อเนกคุณสมลงฺกตํ สพฺพฺุตฺาณฺจาติปิ ทยา, กรุณา. กรุณามูลกา หิ สพฺเพ พุทฺธคุณา.
อปโร นโย – ทยนฺติ อนุรกฺขนฺติ สตฺเต เอตาย, สยํ วา อนุทยติ, อนุทยมตฺตเมว วา เอตนฺติ ทยา, เมตฺตา เจว กรุณา จ. กิฺจิ ปโยคเมตฺถ กถยาม ‘‘เสยฺยถาปิ คหปติ คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา มํสเปสึ อาทาย ทเยยฺย. ปุตฺเตสุ มทฺที ทเยสิ, สสฺสุยา สสุรมฺหิ จ. ทยิตพฺโพ รเถสภ’’. ตตฺถ ทเยยฺยาติ อุปฺปติตฺวา คจฺเฉยฺย, คตฺยตฺถวเสเนตํ ทฏฺพฺพํ. ทเยสีติ เมตฺตจิตฺตํ กเรยฺยาสิ. ทยิตพฺโพติ ปิยายิตพฺโพ. อุภยมฺเปตํ วิวรณํ รกฺขณตฺถํ อนฺโตคธํ กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อูยี ตนฺตสนฺตาเน. อูยติ. อูโต, อูตวา.
ปูยี วิสรเณ ทุคฺคนฺเธ จ. ปูยติ. ปูโต, ปูตวา. ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติ.
กนุยี ¶ สทฺเท. กนุยติ. กนุโต, กนุตวา.
ขมาย วิธูนเน. ขมายติ. ขมาโต, ขมาตวา.
ผายิ ปายิ วุทฺธิยํ. ผายติ. ผีโต, ผตวา.
ตตฺถ ตตวนฺตุปจฺจยา, ยการโลโป, ธาตฺวนฺตสฺส สรสฺส อิการาเทโส จ ทฏฺพฺโพ. เอส นโย ‘‘ปูโต ปูตวา’’ติอาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ ทฏฺพฺโพ. ปายติ. ปาโย. อปาโย. เอตฺถ จ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโย. อถ วา ปน อยโต สุขโต อเปโตติ อปาโยติปิ นิพฺพจนียํ. อปาโยติ จ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรกาโยติ จตฺตาโร อปายา.
ตายุ สนฺตานปาลเนสุ. ตายติ. ตายนํ. ทิวาทิคเณ ปน ตา ปาลเนติ ธาตุํ ปสฺสถ, ตสฺส ‘‘ตายติ ตาณ’’นฺติ รูปานิ. อุภเยสํ กฺริยาปทํ สมํ. อการยการปจฺจยมตฺเตเนว นานตฺตํ, นามิกปทานิ ปน วิสทิสานิ ‘‘ตายนํ, ตาณ’’นฺติ.
จายุ ปูชานิสามเนสุ. ปูชา ปูชนา. นิสามนํ โอโลกนํ สวนฺจ วุจฺจติ. ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ. นิสามยถ สาธโว’’ติ จ อาทีสุ หิ โอโลกนสวนานิ นิสามนสทฺเทน วุตฺตานิ. อปิจ าเณน อุปปริกฺขณมฺปิ นิสามนเมวาติ คเหตพฺพํ. จายติ, อปจายติ. อนคาเร ปพฺพชิเต, อปเจ พฺรหฺมจาริเย. เย วุทฺธมปจายนฺติ. อปจิตึ ทสฺเสติ. นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน.
ยการนฺตธาตุรูปานิ.
รการนฺตธาตุ
รา ¶ อาทาเน. ราติ.
ริ สนฺตาเน. เรติ. เรณุ. เรณูติ รโช.
รุ คติยํ โรสเน จ. รวติ, วิรวติ.
รุ สทฺเท. โรติ, รวติ. รโว, อุปรโว. รุตมนฺุํ รุจิยา จ ปิฏฺิ. รุตนฺติ รวนํ รุตํ, สทฺโท.
เร สทฺเท. รายติ. รา. รตฺติ. เอตฺถ จ ราติ สทฺโท. รตฺตีติ นิสาสงฺขาโต สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโล. รา ติยฺยติ อุจฺฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ.
พฺรู วิยตฺติยํ วาจายํ. อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูติ.
พฺรวีติ, พฺรุนฺติ. พฺรูสิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม. พฺรูเต, พฺรุวนฺเต. พฺรูเส, พฺรุวฺเห. พฺรุเว, พฺรุมฺเห.
พฺรูตุ, พฺรุวิตุ, พฺรุวนฺตุ. พฺรูหิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม. พฺรูตํ, พฺรุวนฺตํ.
เอตฺถ จ อมฺพฏฺสุตฺเต ‘‘ปุน ภวํ โคตโม พฺรุวิตู’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘พฺรุวิตู’’ติ วุตฺตํ. เอวํ สพฺพตฺถาปิ อุปปริกฺขิตฺวา นโย คเหตพฺโพ.
พฺรุเวยฺย, พฺรุเว, พฺรุเวยฺยุํ. พฺรุเวยฺยาสิ, พฺรุเวยฺยาถ. พฺรุเวยฺยามิ, พฺรุเวยฺยาม. พฺรุเวถ, พฺรุเวรํ. พฺรุเวโถ, พฺรุเวยฺยาวฺโห. พฺรุเวยฺยํ. พฺรุเวยฺยามฺเห.
ปพฺรูติ. อนุพฺรูติ. ปพฺรูตุ, อนุพฺรูตุ. ปพฺรุเวยฺย, อนุพฺรุเวยฺย. เอวํ สพฺพตฺถ ปอนุอุปสคฺเคหิปิ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา.
อาห, อาหุ. พฺรเว, พฺรวิตฺถ, พฺรวิเร. พฺรวิตฺโถ, พฺรวิวฺโห. พฺรวึ, พฺรวิมฺเห. ปโรกฺขาวเสน วุตฺตานิ.
อพฺรวา ¶ , อพฺรวู. อพฺรโว, อพฺรวตฺถ. อพฺรวํ, อพฺรวมฺหา. อพฺรวตฺถ, อพฺรวตฺถุํ. อพฺรวเส, อพฺรวฺหํ. อพฺรวึ, อพฺรวิมฺหเส. หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตานิ.
อพฺรวิ, อพฺรวุํ. อพฺรโว, อพฺรวิตฺถ. อพฺรวึ, อพฺรวิมฺหา. อพฺรวา, อพฺรวู. อพฺรวเส, อพฺรวิวฺหํ. อพฺรวํ, อพฺรวิมฺเห. อชฺชตนีวเสน วุตฺตานิ.
พฺรุวิสฺสติ, พฺรุวิสฺสนฺติ. อพฺรวิสฺสา, อพฺรวิสฺสํสุ. เสสํ สพฺพํ เนตพฺพํ. กมฺมปทํ อปฺปสิทฺธํ. สเจ ปน สิยา, ‘‘พฺรูยตี’’ติ สิยา ‘‘ลุยติ, ลูยตี’’ติ ปทานิ วิย.
ชีร พฺรูหเน. พฺรูหนํ วฑฺฒนํ. ชีรติ. ชีรํ. ชีรมาโน. ชีรณํ. อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติ.
ปูร ปูรเณ. ปูรติ. ปูรโตว มโหทธิ. สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา. ปูริตุํ, ปูริตฺวา, ปูรํ, ปูริตํ. ปุณฺณํ, ปริปุณฺณํ. สมฺปุณฺณํ, ปูรณํ. ปูรโณ กสฺสโป. การิเต ‘‘ปารมิโย ปูเรติ, ปูรยติ, ปูราเปติ, ปูราปยติ. ปูเรตฺวา, ปูรยิตฺวา, ปูราเปตฺวา, ปูราปยิตฺวา, ปริปูเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ.
โฆร คติปฏิฆาเต. คติปฏิฆาตํ คติปฏิหนนํ. โฆรติ.
โธร คติจาตุริเย. คติจาตุริยํ คติเฉกภาโว. โธเรติ.
สร คติยํ. สรติ, วิสรติ, อุสฺสรติ. อุสฺสารณา. สโร. สํสาโร อิจฺจาทีนิ. ตตฺถ สโรติ รหโท. สํสาโรติ วฏฺฏํ, โย ‘‘ภโว’’ติปิ วุจฺจติ.
จร จรเณ. จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สฺจรติ.
จร ¶ คติภกฺขเนสุ. จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สฺจรติ, ปฏิจรติ. จริยา. จริตา. จาโร. วิจาโร. อนุวิจาโร. อุปวิจาโร. จรณํ. จารโก. โอจรโก. พฺรหฺมจริยํ อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ จรตีติ คจฺฉติ, ภกฺขติ วา. ตถา หิ จรนฺติ ปทสฺส คจฺฉนฺโต ขาทนฺโต จาติ อตฺถํ วทนฺติ ครู. ปฏิจรตีติ ปฏิจฺฉาเทติ. จารโกติ ตํปเวสิตานํ สตฺตานํ สุขํ จรติ ภกฺขตีติ จารโก, โรโธ. โอจรโกติ อโธจารี. พฺรหฺมจริยนฺติ ทานมฺปิ เวยฺยาวจฺจมฺปิ สิกฺขาปทมฺปิ พฺรหฺมวิหาโรปิ ธมฺมเทสนาปิ เมถุนวิรติปิ สทารสนฺโตโสปิ อุโปสโถปิ อริยมคฺโคปิ สกลํ สาสนมฺปิ อชฺฌาสโยปิ วุจฺจติ.
กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ,
กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,
อิทฺจ เต นาค มหาวิมานํ.
อหฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,
สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,
สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,
ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,
อิทฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ
อิมสฺมิฺหิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํ.
‘‘เกน ¶ ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;
เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติ
อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺจํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ โข ตํ ภิกฺขเว ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก สิกฺขาปทํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ตํ โข ปน ปฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย…เป… ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ อิมสฺมึ มหาโควินฺทสุตฺเต พฺรหฺมวิหารา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตา. ‘‘เอกสฺมึ พฺรหฺมจริยสฺมึ, สหสฺสํ มจฺจุหายิโน’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตา. ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสามา’’ติ สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตา.
มยฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,
อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;
อฺตฺร ตาห พฺรหฺมจริยํ จราม;
ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติ
มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโต.
หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทเวสุ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ
เอวํ นิมิชาตเก อวีติกฺกมวเสน กโต อุโปสโถ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโต. ‘‘อิทํ โข ปน ปฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป… อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ ¶ มหาโควินฺทสุตฺตสฺมึเยว อริยมคฺโค ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโต. ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติ ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํ.
‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติ
เอตฺถ อชฺฌาสโย ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโต. อิจฺเจวํ –
ทานํ เวยฺยาวฏิยฺจ, สิกฺขา พฺรหฺมวิหารกา;
ธมฺมกฺขานํ เมถุนตา-วิรติ จ อุโปสโถ.
สทาเรสุ จ สนฺโตโส, อริยมคฺโค จ สาสนํ;
อชฺฌาสโย จิเม พฺรหฺม-จริยสทฺเทน วุจฺจเร.
หุร โกฏิลฺเล. หุรติ.
สร สทฺโทปตาเปสุ. สรติ. สโร, สรณํ.
เอตฺถ จ สโรติ สทฺโทปิ วุจฺจติ อุสุปิ. สรณนฺติ สรติ อุปตาเปติ หึสติ สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาปํ ทุกฺขํ ทุคฺคตึ ปริกิเลสฺจาติ สรณํ, พุทฺธาทิรตนตฺตยํ. อถ วา สทฺธา ปสนฺนา มนุสฺสา ‘‘อมฺหากํ สรณมิท’’นฺติ สรนฺติ จินฺเตนฺติ, ตํ ตตฺถ จ วาจํ นิจฺฉรนฺติ คจฺฉนฺติ จาติปิ สรณํ.
สร จินฺตายํ. สรติ, สุสรติ อิจฺจปิ ปโยโค. อปฺปกฺขรานฺหิ พหุภาโว อฺถาภาโว จ โหติ, ยถา ‘‘ทฺเว, ทุเว, ตณฺหา ตสิณา, ปมฺหํ, ปขุม’’นฺติ. อนุสฺสรติ, ปฏิสฺสรติ. สรนฺติ เอตาย สตฺตา, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอตนฺติ สติ. อนุสฺสติ, ปฏิสฺสติ. สรตีติ สโต. ปุนปฺปุนํ สรตีติ ปฏิสฺสโต.
ทฺวร ¶ สํวรเณ. สํวรณํ รกฺขณา. ทฺวรติ. ทฺวารํ. ทฺวิสทฺทูปปทอรธาตุวเสนปิ อิทํ รูปํ สิชฺฌติ. ตตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – ทฺวรนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ เอเตนาติ ทฺวารํ, อถ วา ทฺเว กวาฏา อรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติปิ ทฺวารนฺติ. เคหทฺวารมฺปิ กายทฺวาราทีนิปิ อุปาโยปิ ทฺวารนฺติ วุจฺจติ. ปาฬิยํ ตุ ‘‘ทฺวารํ ทฺวารา’’ติ จ อิตฺถินปุํสกวเสน ทฺวารสทฺโท วุตฺโต. ตถา หิ ‘‘ทฺวารมฺปิ สุรกฺขิตํ โหตี’’ติ จ ‘‘ทฺวาราเปสา’’ติ จ ตสฺส ทฺวิลิงฺคตา วุตฺตา.
คร ฆร เสจเน. ครติ. ฆรติ. ฆรํ.
ธูร หุจฺฉเน. หุจฺฉน โกฏิลฺลํ. ธูรติ.
ตร ปฺลวนสรเณสุ. ตรติ. ตรณํ. ติตฺถํ. ติณฺโณ. อุตฺติณฺโณ. โอติณฺโณ อิจฺจาทีนิ. ตตฺถ ตรณํ วุจฺจติ นาวา, ตรติ อุทกปิฏฺเ ปฺลวติ, ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ วา นทึ เอเตนาติ อตฺเถน.
นาวา ปฺลโว ตรํ โปโต, ตรณํ อุตฺตรํ ตถา;
ชลยานนฺติ เอตานิ, นาวานามานิ โหนฺติ ตุ.
ตร สมฺภเม. สมฺภโม อนวฏฺานํ. ตรติ. ตริโต. ตุรงฺโค.
เอตฺถ จ ‘‘โส มาสเขตฺตํ ตริโต อวาสริ’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ตริโตติ ตุริโต สมฺภมนฺโต. อวาสรินฺติ อุปคจฺฉึ อุปวิสึ วา.
ชร โรเค. เอตฺถ ชรโรโคเยว ‘‘โรโค’’ติ อธิปฺเปโต ปโยควเสน. ชรสทฺทสฺส หิ ชรโรเค ปวตฺตนิยมนตฺถํ ‘‘โรเค’’ติ วุตฺตํ. เตน อฺโ โรโค อิธ โรคสทฺเทน น วุจฺจติ. ชรติ. ชโร. สชฺชโร. ปชฺชรโรโค. ชเรน ปีฬิตา มนุสฺสา. ยตฺถ ตุ อยํ วโยหานิวาจโก ¶ , ตตฺถ ปโยเค ‘‘ชีรติ, ชรา’’ติ จสฺส รูปานิ ภวนฺติ.
ทร ภเย. ทรติ. ทรี. ‘‘พีลาสยา ทรีสยา’’ติ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ทรีติ ภายิตพฺพฏฺเน ทรี.
ทร อาทรานาทเรสุ. ทรติ, อาทรติ, อนาทรติ. อาทโร, อนาทโร.
เอตฺถ จ ทรตีติ ทรํ กโรตีติ จ อนาทรํ กโรตีติ จ อตฺโถ. ยถา หิ อารกาสทฺโท ทูราสนฺนวาจโก, ตถายมฺปิ ทรธาตุ อาทรานาทรวาจโก ทฏฺพฺโพ. ทรสทฺโท จ กายทรเถ จิตฺตทรเถ กิเลสทรเถ จ วตฺตติ. อยฺหิ –
อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจิ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทร’’นฺติ
เอตฺถ กายทรเถ จิตฺตทรเถ จ วตฺตติ. ‘‘วีตทฺทโร วีตโสโก วีตสลฺโล, สยํ อภิฺาย อภาสิ พุทฺโธ’’ติ เอตฺถ ปน กิเลสทรเถ วตฺตติ. วีตทฺทโรติ หิ อคฺคมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา วิคตกิเลสทรโถติ อตฺโถ.
นร นยเน. นรติ. นโร, นารี.
เอตฺถ นโรติ ปุริโส. โส หิ นรติ เนตีติ นโร. ยถา ปมปกติภูโต สตฺโต ทตราย ปกติยา เสฏฺฏฺเน ปุริ อุจฺจาฏฺาเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโสติ วุจฺจติ, เอวํ นยนฏฺเน นโรติ วุจฺจติ. ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺภคินีนํ เนตุฏฺาเน ติฏฺติ, ปเคว อิตโร อิตราสํ. นารีติ นเรน โยคโต, นรสฺสายนฺติ วา นารี. อปรมฺเปตฺถ นรสทฺทสฺส นิพฺพจนํ, นริยติ สเกน ¶ กมฺเมน นิยฺยตีติ นโร, สตฺโต มนุสฺโส วา. ‘‘กมฺเมน นิยฺยเตโอ โลโก’’ติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ นรสทฺทสฺส ตาว ปุริสวจเน ‘‘นรา จ อถ นาริโย’’ติ นิทสฺสนํ. สตฺตมนุสฺสวจเน ปน ‘‘พุทฺโธ อยํ เอทิสโก นรุตฺตโม. อาโมทิตา นรมรู’’ติ จ นิทสฺสนํ, ตสฺมา ‘‘นโรติ ปุริโส, นโรติ สตฺโต, นโรติ มนุสฺโส’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ยถาสมฺภวํ อตฺโถ สํวณฺเณตพฺโพ.
หร หรเณ. หรณํ ปวตฺตนํ. หรติ. สาวตฺถิยํ วิหรติ. วิหาสิ. วิหํสุ. วิหริสฺสติ. อปฺปมตฺโต วิหิสฺสติ. โวหรติ. สํโวหรติ. สพฺโพ หรติ วา. รูปิยสํโวหาโร, รูปิยสพฺโพหาโร วา. ปาฏิหาริยํ. ปีติปาโมชฺชหาโร. วิหาโร. โวหาโร. อภิหาโร. จิตฺตํ อภินีหรติ. สาสเน วิหรํ, วิหรนฺโต, วิหรมาโน. วิหาตพฺพํ, วิหริตุํ. วิหริตฺวา. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺถ ปาฏิหาริยนฺติ สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปาฏิหาริยํ. ปฏีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิย. วิหาโรติ านนิสชฺชาทินา วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, ภิกฺขูนํ อาวาโส. วิหรณํ วา วิหาโร, วิหรณกฺริยา. โวหาโรติ พฺยวหาโรปิ ปณฺณตฺติปิ วจนมฺปิ เจตนาปิ. ตตฺถ
โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาติ, วาณิโช โส นพฺราหฺมโณ’’ติ.
อยํ ¶ พฺยวหารโวหาโร นาม. ‘‘สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร’’ติ อยํ ปณฺณตฺติโวหาโร นาม. ตถา ตถา โวหรนฺติ ปรามสนฺตีติ อยํ วจนโวหาโร นาม. ‘‘อฏฺ อริยโวหารา, อฏฺ อนริยโวหารา’’ติ อยํ เจตนาโวหาโร นาม. อิจฺเจวํ –
พฺยวหาเร วจเน จ, ปณฺณตฺติเจตนาสุ จ;
โวหารสทฺโท จตูสุ, อิเมสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติ.
หร อปนยเน. อปนยนํ นีหรณํ. โทสํ หรติ. นีหรติ. นีหาโร, ปริหรติ. ปริหาโร. รโชหรณํ. สพฺพโทสหโร ธมฺโม. ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺเข ติตฺถิเย หรตีติ ปาฏิหาริยํ. มตฺตาวณฺณเภเทเนตฺถ ‘‘ปาฏิเหรํ ปาฏิหีรํ ปาฏิหาริย’’นฺติ ตีณิ ปทรูปานิ, ภวนฺติ.
หร อาทาเน. อทินฺนํ หรติ. หริสฺสติ. หาหิติ อิจฺจป. ‘‘ขราชินํ ปร สฺุจ, ขาริกาชฺจ หาหิตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ. อาหรติ, อวหรติ, สํหรติ, อปหรติ, อุปหรติ, ปหรติ, สมฺปหรติ, สมาหรติ. มโนหโร ปาสาโท. ปรสฺสหรณํ. อาหาโร, อวหาโร, สํหาโร, อุปหาโร, สมฺปหาโร, สมาหาโร. หริยฺยติ, อาหริยฺยติ. อาหริยฺยนฺติ. อาหฏํ, หริตุํ, อาหริตุํ, อาหริตฺวา, อาหริตฺวาน. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
ธร ธรเณ. ธรณํ วิชฺชมานตา. ธรติ. ธรเต สตฺถุสาสนํ.
ธร อวิทฺธํสเน. นิพฺพานํ นิจฺจํ ธรติ.
ขร ขเย. ขรติ. ขรณํ. นกฺขรนฺติ น ขิยฺยนฺตีติ อกฺขรานิ. นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ โปราณา.
ชาครนิทฺทกฺขเย ¶ ชาครติ. ชาคโร, ชาครณํ, ชาครํ. ทีฆา ชาครโต รตฺติ. ชาครมาโน. อยฺจ ธาตุ ตนาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ชาคโรติ, ปฏิชาคโรตี’’ติ รูปานิ ชเนติ.
อีร วจเน คติกมฺปเนสุ จ. อีรติ. อีริตํ. เอริตํ. สมีรโณ. ชิเนริโต ธมฺโม. กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺส.
ตตฺถ สมีรโณติ วาโต. โส หิ สมีรติ วายติ, สมีเรติ จ รุกฺขสาขาปณฺณาทีนิ สุฏฺุ กมฺเปตีติ ‘‘สมีรโณ’’ติ วุจฺจติ.
หเร ลชฺชายํ. อลุตฺตนฺโตยเมการนฺโต ธาตุ, คิเล ปีติกฺขเยติ ธาตุ วิย. หรายติ. หรายนํ. อฏฺฏียามิ หรายามิ.
เอตฺถ หรายตีติ ลชฺชติ, หิรึ กโรตีติ อตฺโถ.
ปร ปาลนปูรเณสุ. ‘‘ปรติ, ปรโม’’ติมสฺส รูปานิ, นร นยเนติ ธาตุสฺส ‘‘นรติ นโร’’ติ รูปานิ วิย.
ตตฺถ ปรตีติ ปาเลติ, ปูรติ วา. สุทฺธกตฺตุวเสนิทํ ปทํ วุตฺตํ. เหตุกตฺตุวเสน หิ ‘‘ปาเรติ ปารยตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ. ปรโมติ ปาลโก ปูรโก วา. เอตฺถ จ ‘‘ปารมี’’ติ ปทํ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํ. ตถา หิ ปารมีติ ปรติ, ปาเรติ จาติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปาลโก ปูรโก จ มหาโพธิสตฺโต. ปรมสฺส อิทํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยา. ครูหิ ปน ‘‘ปูเรตีติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปูรโก ปาลโก จา’’ติ วุตฺตํ, ตํ วีมํสิตพํ.
วร วรเณ. วรติ. วารโณ, วรุโณ.
คิร ¶ นิคฺคิรโณ. นิคฺคิรณํ ปคฺฆรณํ. คิรติ, คิริ.
เอตฺถ คิรีติ ปพฺพตา, โย ‘เสโล’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ กถิยติ. โส หิ สนฺธิสงฺขาเตหิ ปพฺเพหิ จิตตฺตา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโต. หิมวมนาทิวเสน ชลสฺส สารภูตานํ เภสชฺชาทิวตฺถูนฺจ คิรณโต คิรีติ วุจฺจติ.
อิมานิ ปนสฺส นามานิ –
ปพฺพโต อจโล เสโล, นโค คิริ มหีธโร;
อทฺทิ สิลุจฺจโย จาติ, คิริปณฺณตฺติโย อิมา.
สุร อิสฺสริยทิตฺตีสุ. สุรติ. สุโร, อสุโร.
ตตฺร สโรติ สุรติ อีสติ เทวิสฺสริยํ ปาปุณาติ วิโรจติ จาติ สุโร. สุนฺทรา รา วาจา อสฺสาติ วา สุโร, เทโว. เทวาภิธานานิ ทิวาทิคเณ ปกาเสสฺสาม. อสุโรติ เทโว วิย น สุรติ น อีสติ น วิโรจติ จาติ อสุโร. สุรานํ วา ปฏิปกฺโข มิตฺตปฏิปกฺขา อมิตฺตา วิยาติ อสุโร, ทานโว, โย ‘‘ปุพฺพเทโว’’ติปิ วุจฺจติ. ตถา หิ กุมฺภชาตเก วุตฺตํ –
‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา ปุพฺพเทวา ปมตฺตา,
ติทิวา จุตา สสฺสติยา สมายา;
ตํ ตาทิสํ มชฺชมิมํ นิรตฺถํ,
ชานํ มหาราช กถํ ปิเวยฺยา’’ติ.
สคาถาวคฺคสํวณฺณนายํ ปน ‘‘น สุรํ ปิวิมฺห, น สุรํ ปิวิมฺหา’ติ อาหํสุ, ตโต ปฏฺาย อสุรา นาม ชาตา’’ติ วุตฺตํ.
อิมานิ ¶ ตทภิธานานิ –
อสุโร ปุพฺพเทโว จ, ทานโว เทวตาริ ตุ;
นามานิ อสุรานนฺติ, อิมานิ นิทฺทิเส วิทู.
ปาโก อิติ ตุ ยํ นามํ, เอกสฺส อสุรสฺส ตุ;
ปณฺณตฺตีติปิ เอกจฺเจ, ครโว ปน อพฺรวุํ.
กุร สทฺเท อกฺโกเส จ. กุรติ. กุรโร, กุรรี. กุมฺโม, กุมฺมี.
ขุร เฉทเน วิเลขเน จ. ขุรติ. ขุโร.
มุร สํเวเน. มุรติ. มุโร, โมโร.
ฆุร อภิมตฺต สทฺเทสุ. ฆุรติ. โฆโร.
ปุร อคฺคคมเน. อคฺคคมนํ นาม ปธานคมนํ, ปมเมว คมนํ วา. ปุรติ. ปุรํ, ปุรี. อวาปุรติ. อวาปุเรตํ อมตสฺส ทฺวารํ. อวาปุรณํ อาทาย คจฺฉติ.
ตตฺถ ปุรนฺติ ราชธานี. ตถา หิ ‘‘นครํ ปุรํ ปุรี ราชธานี’’ติ เอเต ปริยายา. ‘‘เอโส อาฬาริโก โปโส, กุมารี ปุรมนฺตเร’’ติอาทีสุ ปน เคหํ ‘‘ปุร’’นฺติ วุจฺจติ. ปธานตาย ปุรโต ปุรโต คมเนน คนฺตพฺพนฺติ ปุรํ, ราชธานี เจว เคหฺจ. อวาปุรณนฺติ อวาปุรนฺติ วิวรนฺติ ทฺวารํ เอเตนาติ อวาปุรณํ, ยํ ‘‘กฺุจิกา’’ติปิ ‘‘ตาโฬ’’ติปิ วุจฺจติ. อวาปุรตีติอาทีสุ อว อาอิจฺจุโภ อุปสคฺคาติ ทฏฺพฺพา.
ผร ผรเณ. ผรณํ นาม พฺยาปนํ คมนํ วา. สมํ ผรติ สีเตน. อาหารตฺถํ ผรติ. ผรณํ.
คร อุคฺคเม. ครติ. ครุ.
ครูติ ¶ มาตาปิตาทโย คารวยุตฺตปุคฺคลา. เต หิ ครนฺติ อุคฺคจฺฉนฺติ อุคฺคตา ปากฏา โหนฺตีติ ครูติ วุจฺจนฺติ. อปิจ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ภาริยฏฺเน ครูติ วุจฺจนฺติ. ครุสทฺโท ‘‘อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, ภวฺหิ เม อฺตโร ครูน’’นฺติ เอตฺถ มาตาปิตูสุ ทิสฺสติ. ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติ เอตฺถ สพฺพโลกาจริเย สพฺพฺุมฺหิ. อปิจ ครุสทฺโท อฺเสฺวตฺเถสุปิ ทิสฺสติ. สพฺพเมตํ เอกโต กตฺวา อตฺริทํ วุจฺจติ –
มาตาปิตาจริเยสุ, ทุชฺชเร อลหุมฺหิ จ;
มหนฺเต จุคฺคเต เจว, นิเฉกาทิกเรสุ จ;
ตถา วณฺณวิเสเสสุ, ครุสทฺโท ปวตฺตติ.
เกจิ ปนาจริยา ‘‘ครุ ครู’’ติ จ ทฺวิธา คเหตฺวา ภาริยวาจกตฺเต ครุสทฺโท ิโต. อาจริยวาจกตฺเต ปน คุรุสทฺโทติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ปาฬิวิสเย หิ สพฺเพสมฺปิ ยถาวุตฺตานํ อตฺถานํ วาจกตฺเต ครุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, อการสฺส อาการภาเว ‘‘คารว’’นฺติ สวุทฺธิกสฺส ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโต. สกฺกฏภาสาวิสเย ปน คุรุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, อุการสฺส วุทฺธิภาเว อฺถา ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโต.
มร ปาณจาเค. มรติ. มตฺตุํ. มริตฺวา. เหตุกตฺตริ ‘‘ปุริโส ปุริสํ มาเรติ, มารยติ. ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ มาราเปติ, มาราปยติ. ปุริโส ปุริสํ มาเรตุํ มาเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิ. มจฺโจ. มรุ. มรณํ, มจฺจุ. มฏฺฏุ. มาโร.
ตตฺถ มตฺตุนฺติ มริตุํ. ตถา หิ อลีนสตฺตุชาตเก ‘‘โย มตฺตุมิจฺเฉ ปิตุโน ปโมกฺขา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. มจฺโจติ มริตพฺพสภาวตาย ‘‘มจฺโจ’’ติ ลทฺธนาโม สตฺโต ¶ . มรูติ ทีฆายุโกปิ สมาโน มรณสีโลติ มรุ, เทโว. มรณนฺติ จุติ.
มรณํ อนฺตโก มจฺจุ, หินฺทํ กาโล จ มฏฺฏุ จ;
นิกฺเขโป จุติ เจตานิ, นามานิ มรณสฺส เว.
มาโรติ สตฺตานํ กุสลํ มาเรตีติ มาโร, กามเทโว.
อิมานิสฺส นามานิ –
มาโร นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺติ ปชาปติ;
ปมตฺตพนฺธุ มทฺทโน, ปาปิมา ทพฺพโกปิ จ;
กนฺทปฺโป จ รติปติ, กาโม จ กุสุมายุโธ.
อฺเ อฺานิปิ นามานิ วทนฺติ, ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิ. อฏฺกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาโรว นามานิ อาคตานิ.
เอตฺถ จ มาโรติ เทวปุตฺตมาเรน สทฺธึ ปฺจ มารา กิเลสมาโร ขนฺธมาโร อภิสงฺขารมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโรติ.
ธร อวตฺถาเน. ธรติ.
ภร โปสเน. ภรติ. ภริโต, ภตฺตา.
ถร สนฺถรเณ. ถรติ, สนฺถรติ. สนฺถรณํ.
ทร วิทารเณ. ภูมึ ทรติ. กุทาโล.
ทร ทาเห. กาโย ทรติ. ทโร, ทรโถ.
ติร อโธคติยํ. ติรติ. ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉา วา.
อร คติยํ. อรติ. อตฺถํ, อตฺโถ, อุตุ.
เอตฺถ ¶ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํ. ตํ ตํ สตฺตกิจฺจํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุ.
รการนฺตธาตุรูปานิ.
ลการนฺตธาตุ
ลา อาทาเน. ลาติ. ลานํ, ครุโฬ, สีหโฬ, ราหุโล, กุสลํ, พาโล, มหลฺลโก, มหลฺลิกา.
ตตฺร ครุโฬติ ครุํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ ครุโฬ, โย ‘‘สุปณฺโณ, ทิชาธิโป, นาคาริ, กโรฏี’’ติ จ วุจฺจติ. สีหโฬติ สีหํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ, ปุพฺพปุริโส. ตพฺพํเส ชาตา เอตรหิ สพฺเพปิ สีหฬา นาม ชาตา.
ราหุโลติอาทีสุ ปน ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, โก โส? สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุลภทฺโท พุทฺธปุตฺโต. ตสฺส หิ ชาตทิวเส สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺึ นิเวเทถา’’ติ อุยฺยาเน กีฬนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สาสนํ ปหิณิ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาห. ปุตฺตสฺส หิ ชายนํ ราหุคฺคโห วิย โหติ. ตณฺหากิลิสฺสนตาปาทนโต พาฬฺเหน จ สงฺขลิกาทิพนฺธเนน พนฺธํ วิย โหติ มุจฺจิตุํ อปฺปทานโตติ ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาห. ราชา ‘‘กึ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย เม นตฺตา ‘ราหุโล’ ตฺเวว โหตู’’ติ อาห, ตโต ปฏฺาย กุมาโร ราหุโล นาม ชาโต.
มหาปทานสุตฺตฏีกายฺหิ ¶ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ เอตฺถ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ‘‘ราหุโล’’ติ วจนสฺสตฺถํ ปากฏํ กาตุํ อธิปฺปายตฺถวเสน วุตฺตํ. น หิ เกวโล ‘‘ราหู’’ติ สทฺโท ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ อตฺถํ วทติ, อถ โข ชาตสทฺทสมฺพนฺธํ ลภิตฺวา วทติ. ตถา หิ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ โพธิสตฺเตน วุตฺตวจนสฺส ‘‘ราหุคฺคโห ชาโต’’ติ อตฺถฺौ ภวติ, ตสฺมา สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘มม นตฺตา ราหุ วิย ลาตีติ ราหุโลติ วตฺตพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ราหุโลตฺเวว โหตู’’ติ อาหาติ ทฏฺพฺพํ.
เกจิ ปน ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปนฺติ, กตฺถจิ โปตฺถเก จ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ, อตฺถสฺส อยุตฺติโต ฏีกาย จ สทฺธึวิโรจโต. น หิ ‘‘ราหุโล’’ติ กุมารสฺส นามํ ปมํ อุปฺปนฺนํ, ปจฺฉาเยว ปน อุปฺปนฺนํ อยฺยเกน ทินฺนตฺตา, ตสฺมา ตทา โพธิสตฺเตน ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ. ยถา หิ อนภิสิตฺเต อราชินิ ปุคฺคเล ‘‘มหาราชา’’ติ โวหาโร นปฺปวตฺตติ. ฏีกายฺจ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํ. อถาปิ เตสํ สิยา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปทสฺส วิชฺชมานตฺตา เอว ฏีกายํ ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ ภาววเสน ลาสทฺเทน สมานตฺโถ อาทานตฺโถ คหสทฺโท วุตฺโตติ เอวมฺปิ นุปปชฺชติ, ‘‘ราหุลานํ ชาตํ พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปาสฺส วตฺตพฺพตฺตา. ราหุโลติ หิ อิทํ ปทํ ‘‘สีหโฬ’’ติ ปทํ วิย ทพฺพวาจกํ, น กทาจิปิ ภาววาจกํ, ตสฺมา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ เอตํ เอกจฺเจหิ ทุโรปิตํ ปาํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อยเมว ปาโ คเหตพฺโพ, สารโต จ ปจฺเจตพฺโพ สุปริสุทฺเธสุ อเนเกสุ โปตฺถเกสุ ทิฏฺตฺตา, โปราเณหิ จ คมฺภีรสุขุมาเณหิ อาจริยปจาริเยหิ ปิตตฺตา.
อยํ ¶ ปเนตฺถ สาธิปฺปายา อตฺถปฺปกาสนา – ราหุ ชาโตติ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส ชาตสาสนํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต ‘‘อิทานิ มม ราหุ ชาโต’’ติ วทติ, มุจฺจิตุํ อปฺปทานวเสน มม คหณตฺถํ ราหุ อุปฺปนฺโนติ หิ อตฺโถ. พนฺธนํ ชาตนฺติ อิมินา ‘‘มม พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วทติ. ตถา หิ ฏีกายํ วุตฺตํ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ. ตตฺถ ราหุคฺคโหติ คณฺหาตีติ คโห, ราหุ เอว คโห ราหุคฺคโห, มม คาหโก ราหุ ชาโตติ อตฺโถ. อถ วา คหณํ คโห, ราหุโน คโห ราหุคฺคโห, ราหุคฺคหณํ มม ชาตนฺติ อตฺโถ. ปุตฺโต หิ ราหุสทิโส. ปิตา จนฺทสทิโส ปุตฺตราหุนา คหิตตฺตา.
เอกจฺเจ ปน ‘‘ราหุโลตฺเวว โหตู’’ติ อิมํ ปเทสํ ทิสฺวา ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ วุตฺเต อิมินา น สเมติ, ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วุตฺเตเยว ปน สเมตีติ มฺมานา เอวํ ปาํ ปนฺติ ลิขนฺติ จ, ตสฺมา โส อนุปปริกฺขิตฺวา ปิโต ทุโรปิโต ปาโ น คเหตพฺโพ, ยถาวุตฺโต โปราณโก โปราณาจริเยหิ อภิมโต ปาโเยว อายสฺมนฺเตหิ คเหตพฺโพ อตฺถสฺส ยุตฺติโต, ฏีกาย จ สทฺธึ อวิโรธโตติ.
ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ สานโต ตนุกรณโต าณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํ. พาโลติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกสงฺขาเต ทฺเว อนตฺเถ เทวทตฺตโกกาลิกาทโย วิย ลาติ อาททาตีติ พาโล. อิมานิ ปน ตํนามานิ –
พาโล อวิทฺวา อฺโ จ, อฺาณี อวิจกฺขโณ;
อปณฺฑิโต อกุสโล, ทุมฺเมโธ กุมติ ชโฬ.
เอฬมูโค ¶ จ นิปฺปฺโ, ทุมฺเมธี อวิทู มโค;
อวิฺู อนฺธพาโล จ, ทุปฺปฺโ จ อวิทฺทสุ.
มหลฺลโกติ มหตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก, ชิณฺณปุริโส. อิมานิสฺส นามานิ –
ชิณฺโณ มหลฺลโก วุทฺโธ, พุทฺโธ วุฑฺโฒ จ กตฺตโร;
เถโร จาติ อิเม สทฺทา, ชิณฺณปฺตฺติโย สิยุํ.
ตถา หิ –
‘‘ทุเร อปสฺสํ เถโรว, จกฺขุํ ยาจิตุมาคโต’’;
เอวมาทีสุ ทฏฺพฺโพ, เถรสทฺโท มหลฺลเก.
อิมานิ ปน นามานิ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺควเสน วตฺตพฺพานิ –
ชิณฺณา มหลฺลิกา วุทฺธี, พุทฺธี วุฑฺฒี จ กตฺตรา;
เถรี จาติ อิเม สทฺทา, นามํ ชิณฺณาย อิตฺถิยา;
ทล ผล วิสรเณ. ทลติ. ผลติ. ทลิโต รุกฺโข. ผลิโต ภูมิภาโค.
อล ภูสเน. อลติ. อลงฺกาโร, อลงฺกโต, อลงฺกตํ. ‘‘สาลงฺกานนโยเคปิ, สาลงฺกานนวชฺชิตา’’ติ อิมิสฺสฺหิ กวีนํ กพฺพรจนายํ อลงฺกสทฺโท ภูสนวิเสสํ วทติ. เกจิ ปเนตฺถ อล ภูสนปริยาปนวารเนสูติ ธาตุํ ปนฺติ, ‘‘อลตี’’ติ จ รูปํ อิจฺฉนฺติ. มยํ ปน อลธาตุสฺส ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจกตฺตํ น อิจฺฉาม ปโยคาทสฺสนโต. นิปาตภูโต ปน อลํสทฺโท ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจโก ทิสฺสติ ‘‘อลเมตํ สพฺพํ. อลํ เม เตน รชฺเชนา’’ติอาทีสุ.
มีล นิเมลเน. มีลติ, นิมีลติ, อุมฺมีลติ. นิมีลนํ.
พิล ปติตฺถมฺเภ. พิลติ.
นีล ¶ วณฺเณ. นีลวตฺถํ.
สีล สมาธิมฺหิ. สีลติ. สีลํ, สีลนํ.
เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเน สีลํ. วุตฺตฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สีลนฺติ เกนฏฺเน สีลํ? สีลนฏฺเน สีลํ, กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อุปธารณํ วา กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺานวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถ. เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติ. อฺเ ปน ‘สิรฏฺโ สีลฏฺโ, สีตลฏฺโ สีลฏฺโ’ติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถํ วณฺเณนฺตี’’ติ. ตตฺถ ‘‘อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณ วิทู อนุชานนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘สีล สมาธิมฺหิ สีล อุปธารเณ’’ติ ทฺวิคณิกสฺส สีลธาตุสฺส อตฺเถ สนฺธาย วุตฺตํ. อิมสฺส หิ จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อุปธารเณ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, อุปธาเรตีติปิ เตสํ อตฺโถ. อิธ ปน ภูวาทิคณิกตฺตา สมาธานตฺเถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ ภวติ, สมาธิยตีติ ตสฺส อตฺโถ. ปุนปิ เอตฺถ โสตูนํ สุขคฺคหณตฺถํ นิพฺพจนานิ วุจฺจนฺเต. สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน น วิปฺปกิรตีติ สีลํ. อถ วา สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ สีลํ. อิมานิ ภูวาทิคณิกวเสน นิพฺพจนานิ. จุราทิคณิกวเสน ปน สีเลติ กุสเล ธมฺเม อุปธาเรติ ปติฏฺาภาเวน ภุโส ธาเรตีติ สีลํ. สีเลนฺติ วา เอเตน กุสเล ธมฺเม อุปธาเรนฺติ ภุโส ธาเรนฺติ สาธโวติ สีลนฺติ นิพฺพจนานิ.
กิล พนฺเธ. กิลติ. กิลํ.
กูล อาวรเณ. กุลติ. กูลํ. วเห รุกฺเข ปกูลเช. กูลํ พนฺธติ. นทีกูเล วสามหํ. กูลติ อาวรติ อุทกํ พหิ นิกฺขมิตุํ น เทตีติ กูลํ.
สูล ¶ รุชายํ. สูลติ. สูลํ. กณฺณสูลํ น ชเนติ.
ตูล นิกฺกรีเส. นิกฺกรีสํ นาม กรีสมตฺเตนปิ อมิเนตพฺพโต ลหุภาโวเยว. ตูลติ. ตูลํ ภฏฺํว มาลุโต.
ปุล สงฺฆาเต. ปุลติ. ปฺจปุลิ.
มูล ปติฏฺายํ มูลติ. มูลํ. มูลสทฺโท ‘‘มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสฺสีรนาฬิมตฺตานิปี’’ติอาทีสุ มูลมูเล ทิสฺสติ. ‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทีสุ อสาธารณเหตุมฺหิ. ‘‘ยาวมชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติอาทีสุ สมีเป. อตฺริทํ วุจฺจติ –
มูลมูเล มูลสทฺโท, ปทิสฺสติ ตเถว จ;
อสาธารณเหตุมฺหิ, สมีปมฺหิ จ วตฺตติ.
ผล นิพฺพตฺติยํ. รุกฺโข ผลติ. รุกฺขผลานิ ภฺุชนฺตา. มหปฺผลํ มหานิสํสํ. โสตาปตฺติผลํ. ตตฺถ ผลนฺติ มหานิพฺพตฺติกํ.
ผล เภเท. ผลติ. มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา. ปาทา ผลึสุ. ตตฺถ ผลตูติ ภชฺชิตุ.
ผล อพฺยตฺตสทฺเท. อสนี ผลติ. ทฺเวเม ภิกฺขเว อสนิยา ผลนฺติยา น สนฺตสนฺติ. ผลนฺติยาติ สทฺทํ กโรนฺติยา.
จุลฺล หาวกรเณ. หาวกรณํ วิลาสกรณํ. จุลฺลติ.
ผุลฺล ¶ วิกสนเภเทสุ. ผุลฺลติ. ผุลฺลํ. ผุลฺลิโต กึสุโก. สุผุลฺลิตมรวินฺทวนํ.
อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
โสภติ ทีปรุกฺโขว, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ.
จิลฺล เสิลฺเล. สิิลภาโว เสิลฺลํ. จิลฺลติ.
เวลุ เจลุ เกลุ เขลุ เปลุ เพลุ เสลุ สล ติล คติยํ. เวลติ. เจลติ. เกลติ. เขลติ. เปลติ. เพลติ. เสลติ. สลติ. ติลติ. เจลํ, เพลโก. เอตฺถ เจลนฺติ วตฺถํ. เปลโกติ สโส.
ขล จลเน. ขลติ. ขโล. ขโลติ ทุชฺชโน อสาธุ อสปฺปุริโส ปาปชโน.
ขล สฺจินเน. ขลติ. ขลํ. ขลนฺติ วีหิฏฺปโนกาสภูตํ ภูมิมณฺฑลํ. ตฺหิ ขลนฺติ สฺจินนฺติ ราสึ กโรนฺติ เอตฺถ ธฺานีติ ขลนฺติ วุจฺจติ. ‘‘ขลํ สาลํ ปสุํ เขตฺตํ, คนฺตา จสฺส อภิกฺขณ’’นฺติ ปโยโค.
คิล อชฺโฌหรเณ. คิลติ. คิลมกฺขํ ปุริโส น พุชฺฌติ.
คล อทเน. คลติ. คโล. คลนฺติ อทนฺติ อชฺโฌหรนฺติ เอเตนาติ คโล. คโลติ คีวา วุจฺจติ.
สล สลฺล อาสุคติยํ. อาสุคติ สีฆคมนํ. สลติ. สลฺลติ. สลฺลํ. เอตฺถ จ ‘‘สลฺลํ อุสุ สโร สลฺโล กณฺโฑ เตชโน’’ติ ปริยายา เอเต.
โขล คติปฏิฆาเต. โขลติ.
คิเล ¶ ปีติกฺขเย. คิลายติ. คิลาโน, เคลฺํ. คิลาโนติ อกลฺลโก. วินเยปิ หิ วุตฺตํ ‘‘นาหํ อกลฺลโก’’ติ. อฏฺกถายฺจ ‘‘นาหํ อกลฺลโกติ นาหํ คิลาโน’’ติ วุตฺตํ.
มิเล คตฺตวินาเม. มิลายติ. มิลายโน, มิลายนฺโต, มิลายมาโน.
เกเล มมายเน. มมายนํ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ‘‘มม อิท’’นฺติ คหณํ. เกลายติ. ตฺวํ กํ เกลายติ.
สล จลเน สํวรเณ จ, วล วลฺล จลเน จ. สํวรณาเปกฺขายํ จกาโร. สลติ. กุสลํ. วลติ. วลฺลติ. วลฺลูโร.
ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํ. กุจฺฉิตํ อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว เอเตนาติ กุสลํ. วลฺลนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ อิโต กากเสนาทโย สตฺเต อขาทนตฺถายาติ วลฺลูโร.
มล มลฺล ธารเณ. มลติ. มลํ. มลฺลติ. มลฺโล.
ภล ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ. ภลติ. ภลฺลติ.
กล สงฺขฺยาเน. กลติ. กลา, กาโล.
เอตฺถ กลาติ โสฬสภาคาทิภาโค. กาโลติ ‘‘เอตฺตโก อตฺกฺกนฺโต’’ติอาทินา กลิตพฺโพ สงฺขาตพฺโพติ กาโล, ปุพฺพณฺหาทิสมโย.
กลฺล อสทฺเท. อสทฺโท. นิสฺสทฺโท. กลฺลติ.
ชล ทิตฺติยํ. ชลติ. ชลํ, ชลนฺโต, ปชฺชลนฺโต, ชลมาโน.
โก ¶ เอติ สิริยา ชลํ. ชลํว ยสสา อฏฺา, เทวทตฺโตติ เม สุตํ. สทฺธมฺมปชฺโชโต ชลิโต.
หุล จลเน. หุลติ. หโล. หโลติ ผาโล, โส หิ โหเลติ ภูมึ ภินฺทนฺโต มตฺติกขณฺฑํ จาเลตีติ ‘‘หโล’’ติ วุจฺจติ อุการสฺส อการํ กตฺวา.
จล กมฺปเน. จลติ. จลิโต, อจโล. มหนฺโต ภูมิจาโล. จลนํ, จาโล.
ชล ธฺเ. ชลติ. ชลํ.
ฏล ฏุล เวลมฺเพ. ฏลติ. ฏุลติ.
ถล าเน. ถลติ. ถโล. ถโลติ นิรุทกปฺปเทโส. ปพฺพชฺชานิพฺพาเนสุปิ ตํสทิสตฺตา ตพฺโพหาโร. ยถา หิ โลเก อุทโกเฆน อโนตฺถรณฏฺานํ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, เอวํ กิเลโสเฆน อโนตฺถรณียตฺตา ปพฺพชฺชา นิพฺพานฺจ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ’’ติ หิ วุตฺตํ.
ผาล วิเลขเน. ผาลติ ภูมึ วิเลขติ ภินฺทตีติ ผาโล.
นล คนฺเถ. นลติ.
พล ปาณเน. อิห ปาณนํ ชีวนํ สสนฺจ. พลติ. พลํ, พาโล.
เอตฺถ พลนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ พลํ, กายพลโภคพลาทิกํ พลํ. อถ วา พลนฺติ สมฺมาชีวนํ ชีวนฺติ เอเตนาติ พลํ, สทฺธาทิกํ พลํ. อาคมฏฺกถายํ ปน ‘‘อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ทฬฺหฏฺเน พลนฺติ วตฺตพฺพานํ สทฺธาทีนํ อกมฺปนภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ¶ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ธาตูนํ อตฺถาติสยโยคโต อสฺสทฺธิยาทีนํ อภิภวเนน สทฺธาทิพลานํ อภิภวนตฺโถปิ คเหตพฺโพ ‘‘อพลา นํ พลิยนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย. พาโลติ พลติ อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จาติ พาโล, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวติ, น เสฏฺเน ปฺาชีวิเตนาติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘พลนฺตีติ พาลา, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวนฺติ, น ปฺาชีวิเตนาติ อตฺโถ’’ติ. ปฺาชีวิโนเยว หิ ชีวิตํ เสฏฺํ นาม. เตนาห ภควา ‘‘ปฺาชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺ’’นฺติ.
ปุล มหตฺเต. ปุลติ. วิปุลํ.
กุล สงฺขาเน พนฺธุมฺหิ จ. โกลติ. กุลํ, โกโล.
สล คมเน. สลติ.
กิล ปีติย กีฬเนสุ. ปีตสฺส ภาโว ปีติยํ ยถา ทกฺขิยํ. กีฬนํ กีฬาเยว. กิลติ.
อิล กมฺปเน. อิลติ. เอลํ, เอลา. เอตฺถ เอลํ วุจฺจติ โทโส. เกนฏฺเน? กมฺปนฏฺเน. โทโสติ เจตฺถ อคุโณ เวทิตพฺโพ, น ปฏิโฆ. ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
อปิจ เอลํ วุจฺจติ อุทกํ. ตถา หิ ‘‘เอลมฺพุชํ กณฺฏกึ วาริชํ ยถา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘เอลํ วุจฺจติ อุทก’’นฺติ อาห. เอลาติ ลาลา วุจฺจติ ‘‘เอลมูโค’’ติ เอตฺถ วิย. อปิจ เอลาติ เขโฬ วุจฺจติ ‘‘สุตฺวา เนลปตึ วาจํ, วาฬา ปนฺถา อปกฺกมุ’’นฺติ เอตฺถ วิย. เอตฺถ เนลปตึ วาจนฺติ เขฬพินฺทุนิปาตวิรหิตํ ¶ วจนนฺติ อตฺโถ. ลาลาเขฬวาจกสฺส ตุ เอลาสทฺทสฺส อฺํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ปริเยสิตพฺพํ. อเนกปฺปวตฺตินิมิตฺตา หิ สทฺทา. กึ วา อฺเน ปวตฺตินิมิตฺเตน, อิล กมฺปเนติ เอวํ วุตฺตํ กมฺปนํ เอว ลาลาเขฬวาจกสฺส เอลาสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, ตสฺมา อิลนฺติ ชิคุจฺฉิตพฺพภาเวน กมฺเปนฺติ หทยจลนํ ปาปุณนฺติ ชนา เอตฺถาติ เอลาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. สมานปวตฺตินิมิตฺตาเยว หิ สทฺทา โลกสงฺเกตวเสน นานาปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติ. ตํ ยถา? หิโนติ คจฺฉตีติ เหตุ, สปฺปติ คจฺฉตีติ สปฺโป, คจฺฉตีติ โคติ. ตถา อสมานปฺปวตฺตินิมิตฺตาเยว สมานปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติ. ตํ ยถา? รฺจตีติ ราชา, ภูมึ ปาเลตีติ ภูมิปาโล, นเร อินฺทตีติ นรินฺโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถาปิ วิภาเวตพฺโพ.
อิล คติยํ. อิลติ.
หิล หาวกรเณ. เหลติ.
สิล อฺุเฉ. สิลติ.
ติล สิเนหเน. ติลติ. ติลํ, เตลํ, ติโล.
จิล วสเน. จิลติ.
วล วิลาสเน. วลติ.
ปิล คหเณ. ปิลติ.
มิล สิเนหเน. มิลติ.
ผุล สฺจเล ผรเณ จ. ผุลติ.
ลการนฺตธาตุรูปานิ.
วการนฺตธาตุ
วา ¶ คติคนฺธเนสุ. วาติ. วาโต.
วี ปชนกนฺติ อสนขาทน คตีสุ. ปชนํ จลนํ. กนฺติ อภิรุจิ. อสนํ ภตฺตปริโภโค. ขาทนํ ปูวาทิภกฺขนํ. คติ คมนํ. เวติ.
เว ตนฺตสนฺตาเน. วายติ. ตนฺตวาโย.
เว โสสเน. วายติ.
ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเน. เธวติ. เขวติ.
ถิวุ ทิตฺติยํ. เถวติ. มธุมธุกา เถวนฺติ.
ชีว ปาณธารเณ. ชีวติ. ชีวิตํ, ชีโว, ชีวิกา. อตฺถิ โน ชีวิกา เทว, สา จ ยาทิสกีทิสา. ชีวิตํ กปฺเปติ.
ปิว มิว ติว นิว ถูลิเย. ปิวติ. ปิวโร. มิวติ. ติวติ. นิวติ.
เอตฺถ จ ปิวโรติ กจฺฉโป, โย โกจิ วา ถูลสรีโร. ตถา หิ ‘‘ปิวโร กจฺฉเป ถูเล’’ติ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตํ.
อว ปาลเน. อวติ. พุทฺโธ มม อวตํ.
ภว คติยํ. สวติ.
กว วณฺเณ. กวติ.
ขิวุ มเท. ขิวติ.
โธวุ โธวเน. โธวติ.
เทวุ ¶ เทว เทวเน. เทวติ อาเทวติ, ปริเทวติ, อาเทโว, ปริเทโว, อาเทวนา, ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ, ปริเทวิตตฺตํ.
เสวุ เกวุ เขวุ เควุ คิเลวุ เมวุ มิเลวุ เสจเน. เสวติ. เกวติ. เขวติ. เควติ. คิเลวติ. เมวติ มิเลวติ.
เทวุ ปฺลุตคติยํ. ปฺลุตคติ ปริปฺลุตคมนํ. เทวติ.
ธาตุ คติสุทฺธิยํ. ธาวติ, วิธาวติ. อาธาวติ, ปริธาวติ. ธาวโก.
จิวุ อาทานสํวเรสุ. จิวติ.
เจวิ เจตนาตุลฺเย. เจวติ.
วการนฺตธาตุรูปานิ.
สการนฺตธาตุ
สา ปาเก. สาติ.
สิ เสวายํ. เสวติ. เสวนา, เสวโก, เสวิโต, สิโว, สิวํ.
นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,
น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฏฺมุปคมํ อุเทติ ขิปฺปํ,
ตสฺมา อตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถ;
สิ คติพุทฺธีสุ. เสติ, อติเสติ. อติสิตุํ, อติสิตฺวา, เสตุ.
สี ¶ สเย. สโย สุปนํ. เสติ. สยติ. เสนํ. สยนํ.
สุ คติยํ. สวติ. ปสวติ. ปสุโต, สุโต.
เอตฺถ สุโตติ ทูโต, ‘‘วิตฺติฺหิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ ‘‘เทวสุโต จ มาตลี’’ติ จ อิมานิ ตตฺถ ปโยคานิ.
สุ สวเน. สวนํ สนฺทนํ. สวติ. อาสโว.
สู ปสเว. ปสโว ชนนํ. สวติ, ปสวติ. สุตฺตํ.
เอตฺถ ปน สุตฺตนฺติ อตฺเถ สวติ ชเนตีติ สุตฺตํ, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ, ตทฺมฺปิ วา หตฺถิสุตฺตาทิ สุตฺตํ.
สู ปาณคพฺภวิโมจเนสุ. สูติ. ปสูติ. ปสูโต.
สุ เปรเณ. สุติ.
เส ขเย. สียติ. เอการสฺสียาเทโส.
เส ปาเก. เสติ.
เส คติยํ. เสติ. เสตุ.
หึส หึสายํ. หึสติ. หึสโก, หึสนา, หึสา.
อิสฺส อิสฺสายํ. อิสฺสติ. ปุริสปรกฺกมสฺส เทวา น อิสฺสนฺติ. อิสฺสา, อิสฺสายนา.
นมสฺส วนฺทนานติยํ. วนฺทนานติ นาม วนฺทนาสงฺขาตํ นมนํ, สกมฺมโกเยวายํ ธาตุ, น นมุธาตุ วิย สกมฺมโก เจว อกมฺมโก จ. นมสฺสติ.
ฆุส สทฺเท. ฆุสติ, โฆสติ. ปฏิโฆโส, นิคฺโฆโส, วจีโฆโส.
จุส ¶ ปาเน. จุสติ.
ปุส พุทฺธิยํ. ปุสติ. โปโส. สมฺปีเฬ มม โปสนํ. โปสนนฺติ วฑฺฒนํ.
มุส เถยฺเย. เถนนํ เถยฺยํ โจริกา. มุสติ. ทุทฺทิกฺโข จกฺขุมุสโน. มุสโล.
ปุส ปสเว. ปุสติ.
วาสิ ภูส อลงฺกาเร. วาสติ. ภูสติ, วิภูสติ. ภูสนํ, วิภูสนํ.
อุส รุชายํ. อุสติ.
อิส อุจฺเฉ. เอสติ. อิสิ.
เอตฺถ ปน สีลาทโย คุเณ เอสนฺตีติ อิสโย, พุทฺธาทโย อริยา ตาปสปพฺพชฺชาย จ ปพฺพชิตา นรา. ‘‘อิสิ ตาปโส ชฏิโล ชฏี ชฏาธโร’’ติ เอเต ตาปสปริยายา.
กส วิเลขเน. กสติ, กสฺสติ. กสฺสโก, อากาโส.
เอตฺถ กสฺสโกติ กสิการโก. อากาโสติ นภํ. ตฺหิ น กสฺสตีติ อากาโส. กสิตุํ วิเลขิตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ. อิมานิ ตทภิธานานิ –
อากาโส อมฺพรํ อพฺภํ, อนฺตลิกฺข’มฆํ นภํ;
เวหาโส คคนํ เทโว, ข’มาทิจฺจปโถปิ จ.
ตาราปโถ จ นกฺขตฺต-ปโถ รวิปโถปิ จ;
เวหายสํ วายุปโถ, อปโถ อนิลฺชสํ.
กส ¶ สิส ชส ฌส วส มส ทิส ชุส ยุส หึสตฺถา. กสติ. สิสติ. ชสติ. ฌสติ. วสติ. มสติ. มสโก. โอมสติ, โอมสวาโท. ทิสติ. ชุสติ. ยูสติ.
ตตฺถ โอมสตีติ วิชฺฌติ. โอมสวาโทติ ปเรสํ สูจิยา วิย วิชฺฌนวาโท. มสโกติ มกโส.
ภสฺส ภสฺสเน. ภสฺสนฺติ กถนํ วุจฺจติ ‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํ. ภสฺสการก’’นฺติอาทีสุ วิย. ภสฺสติ. ภฏฺํ. ภฏฺนฺติ ภาสิตํ, วจนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน –
‘‘สุภาสิตา อตฺถวตี, คาถาโย เต มหามุนิ;
นิชฺฌตฺโตมฺหิ สุภฏฺเน, ตฺวฺจ เม สรณํ ภวา’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ นิชฺฌตฺโตติ นิชฺฌาปิโต ธมฺโมชปฺาย ปฺตฺติคโต อมฺหิ. สุภฏฺเนาติ สุภาสิเตน.
ชิสุ นิสุ วิสุ มิสุ วสฺส เสจเน. เชสติ. เนสติ. เวสติ. เมสติ. เทโว วสฺสติ.
มริสุ สหเน จ. จกาโร เสจนาเปกฺขโก. มริสติ.
ปุส โปสเน. โปสติ. โปโส. กมฺมจิตฺตอุตุอาหิอาเรหิ โปสิยตีติ โปโส. ‘‘อฺเปิ เทโว โปเสตี’’ติ ทสฺสนโต ปน จุราทิคเณปิ อิมํ ธาตุํ วกฺขาม.
ปิสุ สิลิสุ ปุสุ ปลุสุ อุสุ อุปทาเห. เปสติ. สิเลสติ. สิเลโส. โปสติ. ปโลสติ. โอสติ. อุสุ.
ฆสุ สํหริเส. สํหริโส สงฺฆฏฺฏนํ. ฆสฺสติ.
หสุ อาลิงฺเค. อาลิงฺโค อุปคูหนํ. หสฺสติ.
หส ¶ หสเน. หสติ. อสฺสา หสนฺติ, อาชานียา หสนฺติ, ปหสติ, อุหสติ. การิเต ‘‘หาเสติ’’อิจฺจาทิ, อุหสิยมาโน, หาโส, ปหาโส, หสนํ, ปหสนํ, หสิตํ. หการโลเปน มนฺทหสนํ ‘‘สิต’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘สิตํ ปาตฺวากาสี’’ติอาทีสุ.
ตตฺถ อุหสตีติ อวหสติ. อุทสิยมาโนติ อวหสิยมาโน. ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘อิธ ภิกฺขุํ อรฺคตํ วา รุกฺขมูลคตํ วา สฺุาคารคตํ วา มาตุคาโม อุปสงฺกมิตฺวา อุหสติ’’ อิติ จ ‘‘โส มาตุคาเมน อุหสิยมาโน’’ อิติ จ. หาโสติ หสนํ วา โสมนสฺสํ วา ‘‘หาโส เม อุปปชฺชถา’’ติอาทีสุ วิย.
ตุส หส หิส รส สทฺเท. ตุสติ, หสติ, หิสติ, รสติ, รสิตํ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เภริโย สพฺพา วชฺชนฺตุ, วีณา สพฺพา รสนฺตุ ตา’’ อิติ.
รส อสฺสาทเน. รสติ. รโส.
รส อสฺสาทสิเนเหสุ. รสติ. รโส.
รส หานิยํ. รสติ. รสนํ, รโส.
อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘นเหว ิต นา’สีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุํ;
ยาว พฺยาติ นิมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติ.
ตตฺถ รสติพฺพโยติ โส โส วโย รสติ ปริหายติ, น วฑฺฒตีติ อตฺโถ.
ลส สิเลสนกีฬเนสุ. ลสติ. ลาโส. ลสี จ เต นิปฺปลิตา. ลสิ วุจฺจติ มตฺถลุงฺคํ. นิปฺปลิตาติ นิกฺขนฺตา.
นิส ¶ สมาธิมฺหิ. สมาธิ สมาธานํ จิตฺเตกคฺคตา. เนสติ.
มิส มส สทฺเท โรเส จ. เมสติ. มสติ. เมโส. มสโก.
ปิสิ เปสุ คติยํ. ปิสติ. เปสติ.
สสุ หึสายํ. สสติ. สตฺถํ. สตฺถํ วุจฺจติ อสิ.
สํส ถุติยฺจ. จกาโร หึสาเปกฺขาย. สํสติ, ปสํสติ. ปสํสา, ปสํสนา. ปสตฺโถ ภควา. ปสํสมาโน, ปสํสิโต, ปสํสโก, ปสํสิตพฺโพ, ปสํสนีโย, ปาสํโส, ปสํสิตฺวา อิจฺจาทีนิ.
ทิส เปกฺขเน. เอติสฺสา ปน นานารูปานิ ภวนฺติ – ‘‘ทิสฺสติ ปทิสฺสติ’’ อิจฺจาทิ อกมฺมกํ. ‘‘ปสฺสติ ทกฺขติ’’อิจฺจาทิ สกมฺมกํ.
ทิสฺสตุ, ปสฺสตุ, ทกฺขตุ. ทิสฺเสยฺย, ปสฺเสยฺย, ทกฺเขยฺย. ทิสฺเส, ปสฺเส, ทกฺเข. ทิสฺส, ปสฺส, ทกฺข. อทิสฺสา, อปสฺสา. อทฺทา สีทนฺตเร นเค. อทฺทกฺขา, อทฺทกฺขุํ, อทสฺสุํ. อทสฺสิ, อปสฺสิ, อทกฺขิ.
ทสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสติ, ทกฺขิสฺสติ. อทสฺสิสฺสา, อปสฺสิสฺสา, ทกฺขิสฺสา. เอวํ วตฺตมานปฺจมิยาทิวเสน วิตฺถาเรตพฺพานิ. การิเต ‘‘ทสฺเสติ ทสฺสยตี’’ติ รูปานิ. กมฺเม ‘‘ปสฺสิยติ’’ อิจฺจาทีนิ.
ทิสา. ปสฺโส. ปสฺสํ. ปสฺสิตา. ทสฺเสตา. ทสฺสนํ. วิปสฺสนา, าณทสฺสนนฺติ นามิกปทานิ. ตทตฺเถ ปน ตุมตฺเถ จ ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ รูปํ. ‘‘อาคตามฺห อิมํ ธมฺมสมยํ, ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ หิ ปาฬิ. อิมสฺมึ ปน ปาฬิปฺปเทเส ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตุมตฺเถ วา จตุตฺถิยา รูปํ. ตถา ¶ หิ ทกฺขิตาเยติ อิมสฺส ทสฺสนตฺถายาติ วา ปสฺสิตุนฺติ วา อตฺโถ โยเชตพฺโพ. ทิสาติอาทีสุ ปน ปุรตฺถิมาทิเภทาปิ ทิสาติ วุจฺจติ. ยถาห –
‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส,
อุทฺธํ อโธ ทส ทิสตา อิมาโย;
กตมํ ทิสํ ติฏฺติ นาคราชา,
ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติ.
มาตาปิตาทโยปิ. ยถาห –
‘‘มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;
ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตรา;
ทาสกมฺมกรา เหฏฺา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;
เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติ;
ปจฺจยทายกาปิ. ยถาห – ‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา นมฺปิ ทิสํ วทนฺตี’’ติ.
นิพฺพานมฺปิ. ยถาห –
‘‘เอตาทิสา ปรมา เสตเกตุ,
ยํ ปตฺวา นิทฺทุกฺขา สุขิโน ภวนฺตี’’ติ;
เอวํ ทิสาสทฺเทน วุจฺจมานํ อตฺถรูปํ ตฺวา อิทานิสฺส นิพฺพจนเมวํ ทฏฺพฺพํ. ทิสฺสติ จนฺทาวฏฺฏนาทิวเสน ‘‘อยํ ปุริมา อยํ ปจฺฉิมา’’ติอาทินา นานปฺปการโต ปฺายตีติ ทิสา, ปุรตฺถิมทิสาทโย. ตถา ‘‘อิเม อมฺหากํ ครุฏฺาน’นฺติอาทินา ปสฺสิตพฺพาติ ทิสา, มาตาปิตาทโย. ทิสฺสนฺติ สกาย ปฺุกฺริยาย อิเม ทายกาติ ปฺายนฺตีติ ทิสา, ปจฺจยทายกา. ทิสฺสติ อุปฺปาทวยาภาเวน นิจฺจธมฺมตฺตา สพฺพกาลมฺปิ วิชฺชตีติ ทิสา, นิพฺพานํ. ปสฺโสติ การณาการณํ ¶ ปสฺสตีติ ปสฺโส. เอวํ ปสฺสตีติ ปสฺสํ. อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘ปสฺสติ ปสฺโส ปสฺสนฺตํ, อปสฺสนฺตมฺปิ ปสฺสติ;
อปสฺสนฺโต อปสฺสนฺตํ, ปสฺสนฺตมฺปิ น ปสฺสตี’’ติ.
ปสฺสตีติ ปสฺสิตา. ทสฺเสตีติ ทสฺสิตา. ทสฺสนนฺติ ทสฺสนกฺริยา. อปิจ ทสฺสนนฺติ จกฺขุวิฺาณํ. ตฺหิ รูปารมฺมณํ ปสฺสตีติ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติ. ตถา ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ วจนโต ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโค. กสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ? ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต. นนุ โคตฺรภู ปมตรํ ปสฺสตีติ? โน น ปสฺสติ, ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ ปน น กโรติ สํโยชนานํ อปฺปหานโต, ตสฺมา ‘‘ปสฺสตี’’ติ น วตฺตพฺโพ. ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา อทิฏฺตฺตา อชฺชาปิ ราชานํ น ปสฺสามีติ วทนฺโต คามวาสี นิทสฺสนํ.
วิปสฺสนาติ อนิจฺจาทิวเสน ขนฺธานํ วิปสฺสนกํ าณํ. าณทสฺสนนฺติ ทิพฺพจกฺขุปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลมฺปิ ปจฺจเวกฺขณาณมฺปิ สพฺพฺุตฺาณมฺปิ วุจฺจติ. ‘‘อปฺปมตฺโต สมาโน าณทสฺสนํ อาราเธตี’’ติ เอตฺถ หิ ทิพฺพจกฺขุ าณทสฺสนํ นาม. ‘‘าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาาณํ. ‘‘อภพฺพา เต าณทสฺสนาย อนุตฺตราย สมฺโพธายา’’ติ เอตฺถ มคฺโค, ‘‘อยมฺโ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ เอตฺถ ผลาณํ. ‘‘าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณาณํ. ‘‘าณฺจ ¶ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ สตฺตาหกาลงฺกโต อาฬาโร กาลาโม’’ติ เอตฺถ สพฺพฺุตฺาณํ. เอตฺเถตํ ภวติ –
‘‘ทิพฺพจกฺขุปิ มคฺโคปิ, ผลฺจาปิ วิปสฺสนา;
ปจฺจเวกฺขณาณมฺปิ, าณํ สพฺพฺุตาปิ จ;
าณทสฺสนสทฺเทน, อิเม อตฺถา ปวุจฺจเร’’ติ.
ทํส ทํสเน. ทํสติ, วิทํสติ. ทนฺโต. การิเต อาโลกํ วิทํเสติ.
เอส พุทฺธิยํ. เอสติ.
สํส กถเน. สํสติ. โย เม สํเส มหานาคํ.
กิลิส พาธเน. กิลิสติ. กิเลโส.
เอตฺถ พาธนฏฺเน ราคาทโยปิ ‘‘กิเลสา’’ติ วุจฺจนฺติ ทุกฺขมฺปิ. เอเตสุ ทุกฺขวเสน –
‘‘อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ กิเลสมตฺตโน;
อานนฺทิยํ วิจรึสุ, รมณีเย คิริพฺพเช’’ติ
ปโยโค เวทิตพฺโพ. ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘กิลิสฺสตี’’ติ รูปํ.
วส สิเนหเน. วสติ. วสา.
เอตฺถ จ วสา นาม วิลีนสิเนโห. สา วณฺณโต นาฬิเกรเตลวณฺณา. อาจาเม อาสิตฺตเตลวณฺณาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
อีส หึสาคติทสฺสเนสุ. อีสติ. อีโส.
ภาสพฺยตฺตายํ วาจายํ. ภาสติ. ภาสา, ภาสิตํ, ภาตา. ปริภาสติ. ปริภาสา, ปริภาสโก.
ตตฺร ¶ ภาสนฺติ อตฺถํ เอตายาติ ภาสา, มาคธภาสาทิ. ภาสิตนฺติ วจนํ. วจนตฺโถ หิ ภาสิตสทฺโท นิจฺจํ นปุํสกลิงฺโค ทฏฺพฺโพ. ยถา ‘‘สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิต’’นฺติ. วาจฺจลิงฺโค ปน ภาสิตสทฺโท ติลิงฺโค ทฏฺพฺโพ. ยถา ‘‘ภาสิโต ธมฺโม, ภาสิตํ จตุสจฺจํ, ภาสิตา วาจา’’ติ. ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา, เชฏฺภาตาติ วุตฺตํ โหติ. โส หิ ปุพฺเพ ชาตตฺตา เอวํ วตฺตุํลภติ. กิฺจาปิ ภาตุสทฺโท ‘‘ภาติกสตํ, สตฺตภาตโร. ภาตรํ เกน โทเสน, ทุชฺชาสิ ทกรกฺขิโน’’ติอาทีสุ เชฏฺกนิฏฺภาตูสุ วตฺตติ, ตถาปิ เยภุยฺเยน เชฏฺเก นิรูฏฺโ, ‘‘ภาตา’’ติ หิ วุตฺเต เชฏฺภาตาติ วิฺายติ, ตสฺมา กตฺถจิ าเน ‘‘กนิฏฺภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ.
นนุ จ โภ กตฺถจิ ‘‘เชฏฺภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน ภาตาสทฺทสฺส กนิฏฺเปิ วตฺตนโต ปากฏีกรณตฺถํ ‘‘เชฏฺภาตา’’ติ วุตฺตํ. ยถา หิ หริเณสุ วตฺตมานสฺส มิคสทฺทสฺส กทาจิ อวเสสจตุปฺปเทสุปิ วตฺตนโต ‘‘หริณมิโค’’ติ วิเสเสตฺวา วาจํ ภาสนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. ยถา จ โคหตฺถิมหึสอจฺฉสูกรสสพิฬาราทีสุ สามฺวเสน มิคสทฺเท วตฺตมาเนปิ ‘‘มิคจมฺมํ มิคมํส’’นฺติ อาคตฏฺาเน ‘‘หริณสฺสา’’ติ วิเสสนสทฺทํ วินาปิ ‘‘หริณมิคจมฺมํ หริณมิคมํส’’นฺติ วิเสสตฺถาธิคโม โหติ, เอตฺถ น โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมํ วา มํสํ วา วิฺายติ. ตถา ‘‘มิคมํสํ ขาทนฺตี’’ติ วจนสฺส โคหตฺถิอาทีนํ มํสํ ขาทนฺตีติ อตฺโถ น สมฺภวติ, เอวเมว กตฺถจิ วินาปิ เชฏฺกอิติ วิเสสนสทฺทํ ‘‘ภาตา’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘เชฏฺกภาตา’’ติ อตฺโถ วิฺายตีติ. นนุ จ โภ ‘‘มิคจมฺมํ, มิคมํส’’นฺติ เอตฺถ จมฺมมํสสทฺเทเหว ¶ วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ? น โหติ, มิคสทฺทสฺส อิว จมฺมมํสสทฺทานํ สามฺวเสน วตฺตนโต, เอวฺจ สติ เกน วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ เจ? โลกสงฺเกตวเสน, ตถา หิ มิคสทฺเท จ จมฺมสทฺทาทีสุ จ สามฺวเสน วตฺตมาเนสุปิ โลกสงฺเกเตน ปริจฺฉินฺนตฺตา โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมาทีนิ น ายนฺติ โลเกน, อถ โข หริณจมฺมาทีนิเยว ายนฺติ. ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติ การณ’’นฺติ หิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
คิเลสุ อนฺวิจฺฉายํ. ปุนปฺปุนํ อิจฺฉา อนฺวิจฺฉา. คิเลสติ.
เยสุ ปยตเน. เยสติ.
เชสุ เนสุ เอสุ เหสุ คติยํ. เชสติ. เนสติ. เอสติ. เหสติ. ธาตฺวนฺตสฺส ปน สฺโควเสน ‘‘เชสฺสติ, เนสฺสตี’’ติอาทีนิปิ คเหตพฺพานิ. เชสฺสมาโน. เชสฺสํ, เชสฺสนฺโต. เอตฺถ จ –
‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, ทนฺตึ อนฺเวติ หตฺถินี;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จา’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํ.
เทสุ เหสุ อพฺยตฺตสทฺเท. เทสติ. เหสติ.
กาส สทฺทกุจฺฉายํ. กาสติ, อุกฺกาสติ. กาโส. กาสํ สาสํ ทรํ พลฺยํ, ขีณเมโธ นิคจฺฉติ.
กาสุ ภาสุ ทิตฺติยํ. ทิตฺตีติ ปากฏตา, วิราชนตา วา. กาสติ, ปกาสติ. ปกาสติ เตโช. ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ. ภาสติ. ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํ. ปกาโส. กาสุ โอภาโส.
ตตฺร ¶ ปกาสตีติ ปกาโส, ปากโฏ โหตีติ อตฺโถ. ตุจฺฉภาเวน ปฺุชภาเวน วา กาสติ ปกาสติ ปากฏา โหตีติ กาสุ. ‘‘กาสุ’’ อิติ อาวาโฏปิ วุจฺจติ ราสิปิ.
‘‘กึนุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขนสิ สารถิ;
ปุฏฺโ เม สมฺม อกฺขาหิ, กึกาสุยา กริสฺสสี’’ติ
เอตฺถ หิ อาวาโฏ กาสุ นาม. ‘‘องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติ, นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติ เอตฺถ ราสิ. การิเต – ปกาเสตีติ ปกาสโก. โอภาเสตีติ โอภาสโก. กมฺเม ปกาสิยตีติ ปกาสิโต. เอวํ ภาสิโต. ภาเว – กาสนา. สงฺกาสนา. ปกาสนา. ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ปกาสิตุํ, ปกาเสตุํ, โอภาสิตุํ, โอภาเสตุํ. ปกาสิตฺวา, ปกาเสตฺวา, โอภาสิตฺวา, โอภาเสตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ตทฺธิเต ภาสุ เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโร, ปภสฺสโร โย โกจิ. ภาสุโรติ วา เกสรสีโห. อิมสฺมึ อตฺเถ ภาสุสทฺโท ‘‘ราช ทิตฺติย’’นฺติ เอตฺถ ราชสทฺโท วิย วิราชนวาจโก สิยา, ตสฺมา รูปสิริยา วิราชนสมฺปนฺนตาย ภาสุ วิราชนตา เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโรติ นิพฺพจนํ เยฺยํ.
นาสุ ราสุ สทฺเท. นาสติ. ราสติ. นาสา, นาสิกา.
ตตฺร นาสาติ หตฺถิโสณฺฑาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติอาทีสุ วิย. มนุสฺสาทีนํ นาสิกาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉทยี’’ติอาทีสุ วิย. นาสนฺติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรนฺติ เอตายาติ นาสา. นาสา เอว นาสิกา. ยตฺถ นิพฺพจนํ น วทาม, ตตฺถ ตํ สุวิฺเยฺยตฺตา อปฺปสิทฺธตฺตา ¶ วา น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, อวุตฺตมฺปิ ปโยควิจกฺขเณหิ อุปปริกฺขิตฺวา โยเชตพฺพํ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
นาสา โสณฺฑา กโร หตฺโถ,
หตฺถิทพฺเพ สมา มตา;
นาสา จ นาสิกา จ ทฺเว,
นราทีสุ สมา มตา’’ติ.
นส โกฏิลฺเล. นสติ.
ภิสิ ภเย. ภึสติ. ภึสนโก. ตทาสิ ยํ ภึสนกํ. เภสฺมากาโย.
อาสิสิ อิจฺฉายํ. อาปุพฺโพ สิสิ อิจฺฉายํ วตฺตติ. อาสิสติ. อาสิสเตว ปุริโส. อาสิสนา. อาสิสตฺตํ. อาสิสนฺโต, อาสิสมาโน, อาสมาโน. ‘‘สุคฺคติมาสมานา’’ติ ปาฬิ เอตฺถ นิทสฺสนํ.
คสุ อทเน. คสติ.
ฆุสี กนฺติกรเณ. อีการนฺโตยํ, เตน อิโต น นิคฺคหีตาคโม. ฆุสติ.
ปํสุ ภํสุ อวสํสเน. ปํสติ. ภํสติ.
ธํสุ คติยํ. ธํสติ. รโช นุทฺธํสติ อุทฺธํ.
ปส วิตฺถาเร. ปสติ. ปสุ.
กุส อวฺหาเน โรทเน จ. โกสติ, ปกฺโกสติ. ปกฺโกสโก, ปกฺโกสิโต, ปกฺโกสนํ.
กสฺส คติยํ. กสฺสติ, ปริกสฺสติ. ปฏิกสฺสติ. มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย. ปฏิกสฺเสยฺยาติ อากฑฺเฒยฺย, มูลาปตฺติยํเยว ปติฏฺาเปยฺยาติ อตฺโถ.
อส ¶ ทิตฺยาทาเนสุ จ. จกาโร คติเปกฺขโก. อสติ.
ทิส อาทานสํวรเณสุ. ทิสฺสติ ปุริโส.
ทาสุ ทาเน. ทาสติ.
โรส ภเย. โรสติ. โรสโก.
เภสุ จลเน. เภสติ.
ปส พาธนผสฺสเนสุ. ปสติ. ปาโส, นาคปาโส, หตฺถปาโส.
ลส กนฺติยํ. ลสติ, อภิลสติ, วิลสติ. ลาโส, วิลาโส, วิลสนํ.
จส ภกฺขเณ. จสติ.
กส หึสายํ. กสติ.
ติส ติตฺติยํ. ติตฺติ ตปฺปนํ ปริปุณฺณตา สุหิตตา. ติสติ. ติตฺติ.
วส นิวาเส. วสติ, วสิยติ, วจฺฉติ. วตฺถุ, วตฺถํ, ปริวาโส, นิวาโส, อาวาโส, อุปวาโส, อุโปสโถ, วิปฺปวาโส, จิรปฺปวาสี, จิรปฺปวุตฺโถ, วสิตฺวา, วตฺตุํ, วสิตุํ อิจฺจาทีนิ.
อตฺร อุปวาโสติ อนฺเนน วชฺชิโต วาโส อุปวาโส. อุโปสโถติ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺติ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร – ‘‘อายามาวุโส กปฺปิน อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขุทฺเทโส ¶ อุโปสโถ. ‘‘เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ สีลํ. ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ อุปวาโส. ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ ปฺตฺติ. ‘‘น ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ อุปวสิตพฺพทิวโสติ.
วส กนฺติยํ. วจฺฉติ. ชินวจฺฉโย.
สส สุสเน. สสติ. สโส.
สส ปาณเน. สสติ. สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ. สโส, สสนํ. อสฺสาโส ปสฺสาโส อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต.
อส ภุวิ. อตฺถิ. อส.
เอตฺถ อตฺถีติ อาขฺยาตปทํ. น อตฺถิ ขีรา พฺราหฺมณี. อตฺถิตา, อตฺถิภาโว, ‘‘ยํ กิฺจิ รตนํ อตฺถี’’ติอาทีสุ วิย นิปาตปทํ. ตสฺมา อตฺถีติ ปทํ อาขฺยาตนิปาตวเสน ทุวิธนฺติ เวทิตพฺพํ. อสอิติ อวิภตฺติกํ นามิกปทํ. เอตฺถ จ ‘‘อสสฺมีติ โหตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ อตฺถีติ อส, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. อิมินา สสฺสตทิฏฺิ วุตฺตา.
ตตฺรายํ ปทมาลา – ‘‘อตฺถิ, สนฺติ. อสิ, อตฺถ. อสฺมิ, อสฺม, อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิ. ‘‘อตฺถุ, สนฺตุ. อาหิ, อตฺถ. อสฺมิ, อสฺม อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ จ, ‘‘สิยา, อสฺส, สิยุํ, อสฺสุ, สิยํสุ. อสฺส, อสฺสถ. สิยํ, อสฺส, อสฺสาม’’ อิจฺเจตานิ จ ปสิทฺธานิ.
เอตฺถ ปน ‘‘เตสฺจ โข ภิกฺขเว สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ…เป… สิยํสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ ¶ . ตตฺถ สิยํสูติ ภเวยฺยุํ. อภิธมฺเมติ วิสิฏฺเ ธมฺเม.
อิทานิ สิยาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ปเภโท จ วุจฺจเต. สิยาติ เอกํเส จ วิกปฺปเน จ ‘‘ปถวีธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา, สิยา พาหิรา’’ติ เอกํเส. ‘‘สิยา อฺตรสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติวีติกฺกโม’’ติ วิกปฺปเน.
สิยาติ เอกมารขฺยาตปทํ, เอกมพฺยยปทํ. อาขฺยาตตฺเต เอกวจนนฺตํ, อพฺยยตฺเต ยถาปาวจนํ. ‘‘ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถี’’ติ เอตฺถ อตฺถีติ อพฺยยปทมิว เอกวจนนฺตมฺปิ พหุวจนนฺตมฺปิ ภวติ. ตสฺสาขฺยาตตฺเต ปโยโควิทิโตว. อพฺยยตฺเต ปน ‘‘สุขํ น สุขสหคตํ, สิยา ปีติสหคต’’นฺติ ‘‘อิเม ธมฺมา สิยา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ เอกวจนพหุวจนปฺปโยคา เวทิตพฺพา. เอตฺถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิ. ปโรกฺขายํ ‘‘อิติห อส อิติห อสา’’ติ ทสฺสนโต อส อิติ ปทํ คเหตพฺพํ. หิยฺยตฺตนีรูปานิ อปฺปสิทฺธานิ. อชฺชตนิยา ปน ‘‘อาสิ, อาสึสุ, อาสุํ. อาสิ, อาสิตฺถ. อาสึ, อาสิมฺหา’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิ. ภวิสฺสนฺติยา ‘‘ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ. กาลาติปตฺติยา ‘‘อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ.
สาส อนุสิฏฺิยํ. สาสติ, อนุสาสติ. กมฺมนฺตํ โว สาสติ, สาสนํ, อนุสาสนํ, อนุสาสนี, อนุสิฏฺิ, สตฺถา, สตฺถํ, อนุสาสโก, อนุสาสิกา.
ตตฺร สาสนนฺติ อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหิตสาสนํ, ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตํ วา สาสนํ. ตฺหิ สาสติ เอเตน, เอตฺถ วาติ ‘‘สาสน’’นฺติ ปวุจฺจติ. อปิจ สาสนนฺติ ‘‘รฺโ ¶ สาสนํ เปเสตี’’ติอาทีสุ วิย ปาเปตพฺพวจนํ. ตถา สาสนนฺติ โอวาโท, โย ‘‘อนุสาสนี’’ติ จ, ‘‘อนุสิฏฺี’’ติ จ วุจฺจติ. สตฺถาติ ติวิธยานมุเขน สเทวกํ โลกํ สาสตีติ สตฺถา, ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ อตฺโถ. สตฺถนฺติ สทฺเท จ อตฺเถ จ สาสติ อาจิกฺขติ เอเตนาติ สตฺถํ. กึตํ? พฺยากรณํ.
อีส อิสฺสริเย. อิสฺสริยํ อิสฺสรภาโว. อีสติ. วงฺคีโส, ชนปเทโส, มนุเชโส.
ตตฺร วงฺคีโสติ วาจาย อีโส อิสฺสโรติ วงฺคีโส. โก โส? อายสฺมา วงฺคีโส อรหา. อาห จ สยเมว –
‘‘วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส, วจเน อิสฺสโรติ จ;
‘วงฺคีโส’ อิติ เม นามํ, อภวี โลกสมฺมต’’นฺติ;
อาส อุปเวสเน. อุปเวสนํ นิสีทนํ ‘‘อาสเน อุปวิฏฺโ สงฺโฆ’’ติ เอตฺถ วิย. อาสติ. อจฺฉติ. อาสีโน. อาสนํ. อุปาสติ. อุปาสโก.
ตตฺถ อาสนนฺติ อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ, ยํ กิฺจิ นิสีทนโยคฺคํ มฺจปีาทิ.
กสี คติโสสเนสุ. อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนิโต น นิคฺคหีตาคโม. กสติ.
นิสี จุมฺพเน. นิสติ.
ทิสี อปฺปีติยํ. ธมฺมํ เทสฺสติ. ทิโส. ทิฏฺโ. เทสฺสี. เทสฺโส. เทสฺสิโย.
ตตฺร ทิโสติ จ ทิฏฺโติ จ ปจฺจามิตฺตสฺสาธิวจนเมตํ. โส หิ ปเร เทสฺสติ นปฺปิยายติ, ปเรหิ วา เทสฺสิยติ ปิโย ¶ น กริยตีติ ‘‘ทิโส’’ติ จ ‘‘ทิฏฺโ’’ติ จ วุจฺจติ. อถ วา ทิโสติ โจโร วาปจฺจามิตฺโต วา. ทิฏฺโติ ปจฺจามิตฺโตเยว. อตฺริเม ปโยคา –
‘‘ทิโส ทิสํ ยํ ตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;
มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย นํ ตโต กเร’’ติ จ.
‘‘ทิสา หิ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตู’’ติ จ, ‘‘ทิสา หิ เม เต มนุสฺเส ภชนฺตุ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต’’ติ จ,
‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺํ โส อติวตฺตตี’’ติ จ.
เทสฺสีติ เทสฺสนสีโล อปฺปิยายนสีโลติ เทสฺสี. ‘‘ธมฺมกาโม ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ อิทเมตฺถ ปโยคนิทสฺสนํ. เทสฺโสติ อปฺปิโย, ตถา เทสฺสิโยติ. เอตฺถ จ –
‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺทีเทวี น เทสฺสิยา;
สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’’นฺติ จ,
‘‘น เม สา พฺราหฺมณี เทสฺสา, นปิ เม พลํ น วิชฺชตี’’ติ จ,
‘‘มาตา ปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เทสฺสํ มหายสํ;
สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฏฺหิ’’นฺติ จ
ปโยคา. สพฺพตฺถ เมติ จ มยฺหนฺติ จ สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ.
อิมานิ ปน ปจฺจามิตฺตสฺส นามานิ –
‘‘ปจฺจมิตฺโต ริปุ ทิฏฺโ, ทิโส เวรี จ สตฺว’ริ;
อมิตฺโต จ สปตฺโต จ, เอวํ ปณฺณตฺติการิสู’’ติ.
เอสุ คติยํ. เอสติ.
ภสฺส ¶ ภสฺสนทิตฺตีสุ. ภสฺสนํ วจนํ. ทิตฺติ โสภา. ภสฺสติ. ภสฺสํ, ปภสฺสรํ.
ธิส สทฺเท. ธิสติ.
ทิส อติสชฺชเน. ทิสติ, อุปทิสติ, สนฺทิสติ, นิทฺทิสติ, ปจฺจาทิสติ, ปฏิสนฺทิสติ, อุทฺทิสติ. เทโส, อุทฺเทโส อิจฺจาทีนิ.
ปิสุ อวยเว. ปิสติ.
อิสิ คติยํ. อิสติ.
ผุส สมฺผสฺเส. ผุสติ. ผสฺโส, ผุสนา, สมฺผุสนา, สมฺผุสิตตฺตํ. เอวรูโป กายสมฺผสฺโส อโหสิ. โผฏฺพฺพํ, ผุสิตํ. เทโว จ เอกเมกํ ผุสายติ. ผุฏฺุํ, ผุสิตุํ, ผุสิตฺวา, ผุสิตฺวาน, ผุสิย, ผุสิยาน. ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตึ กโรติ.
ตตฺร ผสฺโสติ อารมฺมณํ ผุสนฺติ เอเตน, สยํ วา ผุสติ, ผุสนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ผสฺโส, อารมฺมเณ ผุสนลกฺขโณ ธมฺโม.
รุส ริส หึสายํ. โรสติ. ริสติ. ปุริโส.
เอตฺถ จ ‘‘ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ ริสตีติ ปุริโส’’ติ อาจริยา วทนฺติ.
ริส คติยํ. เรสติ.
วิส ปเวสเน. วิสติ, ปวิสติ. ปเวโส, ปเวสนํ, นิเวสนํ, ปวิสํ. เอตฺถ นิเวสนํ วุจฺจติ เคหํ.
มส อามสเน. มสติ, อามสติ, ปรามสติ. ปรามาโส, ปรามสนํ.
เอตฺถ ¶ ปรามาโสติ ปรโต อามสตีติ ปรามาโส, อนิจฺจาทิธมฺเม นิจฺจาทิวเสน คณฺหาตีติ อตฺโถ. ‘‘ปรามาโส มิจฺฉาทิฏฺิ กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ’’ติอาทีนิ พหูนิ เววจนปทานิ อภิธมฺมโต คเหตพฺพานิ.
อิสุ อิจฺฉายํ. อิจฺฉติ, สมฺปฏิจฺฉติ. สมฺปฏิจฺฉนํ, อิจฺฉา, อภิจฺฉา, อิจฺฉํ, อิจฺฉมาโน.
เวสุ ทาเน. เวจฺฉติ, ปเวจฺฉติ, ปเวจฺเฉติ. ปเวจฺฉํ, ปเวจฺฉนฺโต.
นิส พทฺธายํ. พทฺธาติ วินิพทฺโธ, อหงฺการสฺเสตํ อธิวจนํ. นิสติ.
ชุสิ ปีติเสวเนสุ. โชสติ.
อิส ปริเยสเน. เอสติ. อิสิ, อิฏฺํ, อนิฏฺํ, เอสํ, เอสมาโน.
สํกเส อจฺฉเน. อจฺฉนํ นิสีทนํ. สงฺกสายติ.
สการนฺตธาตุรูปานิ.
หการนฺตธาตุ
หา จาเค. ชหติ, วิชหติ. วิชหนํ, ชหิตุํ, ชหาตเว, ชหิตฺวา, ชหาย.
มฺหี อีสํหสเน. มฺหยเต, อุมฺหยเต วิมฺหยเต.
ตตฺถ มฺหยเตติ สิตํ กโรติ. อุมฺหยเตติ ปหฏฺาการํ ทสฺเสติ. วิมฺหยเตติ วิมฺหยนํ กโรติ. ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวา. เปกฺขิเตน มฺหิเตน จ. มฺหิตปุพฺพํว ¶ ภาสติ. ยทา อุมฺหยมานา มํ, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ. อุมฺหาเปยฺย ปภาวตี. ปมฺหาเปยฺย ปภาวตี’’ติ.
ตตฺถ อุมฺหยมานาติ ปหฏฺาการํ ทสฺเสตฺวา หสมานา. อุมฺหาเปยฺยาติ สิตวเสน ปหํเสยฺย. ปมฺหาเปยฺยาติ มหาหสิตวเสน ปริหาเสยฺย.
หุ ทาเน. หวติ. หุติ.
หุ ปสชฺชกรเณ. ปสชฺชกรณํ ปกาเรน สชฺชนกฺริยา. หวติ. หุโต, หุตวา, หุตาวี, อาหุติ.
หู สตฺตายํ. โหติ, โหนฺติ. โหสิ, โหถ. โหมิ, โหม. ปโหติ, ปโหนฺติ. ปหูตํ, ปหูตา, กุโต ปหูตา กลหา วิวาทา. โหนฺโต, โหนฺตา, โหนฺตํ, ปโหนฺโต. ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํ. โหตุํ โหตุเย, ปโหตุํ, หุตฺวาน. วตฺตมานาวิภตฺติรูปาทีนิ. เอตฺถ ปสิทฺธรูปาเนว คหิตานิ.
โหตุ, โหนฺตุ. โหสิ, โหถ. โหมิ, โหม. ปฺจมีวิภตฺติรูปานิ. เอตฺถาปิ ปสิทฺธรูปาเนว คหิตานิ.
หุเวยฺย, หุเวยฺยุํ. หุเวยฺยาสิ, หุเวยฺยาถ. หุเวยฺยามิ, หุเวยฺยาม. หุเวถ, หุเวรํ. หุเวโถ, หุเวยฺยาวฺโห. หุเวยฺยํ, หุเวยฺยามฺเห. สตฺตมิยา รูปานิ. เอตฺถ ปน ‘‘อุปโก อาชีวโก ‘หุเวยฺย ปาวุโส’ติ วตฺวา สีสํ โอกมฺเปตฺวา อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปกฺกมี’’ติ ปาฬิยํ หุเวยฺยาติ ปทสฺส ทสฺสนโต นยวเสน ‘หุเวยฺย, หุเวยฺยุ’’นฺติอาทีนิ วุตฺตานิ. หุเปยฺยาติปิ ปาโ ทิสฺสติ, ยถา ปจฺจเปกฺขณา. ตพฺพเสน ‘‘หุเปยฺย, หุเปยฺยุํ ¶ . หุเปยฺยาสี’’ติอาทินา วการสฺส ปการาเทสภูตานิ รูปานิปิ คเหตพฺพานิ.
อปโร นโย – เหยฺย, เหยฺยุํ. เหยฺยาสิ, เหยฺยาถ. เหยฺยามิ, เหยฺยาม. เหถ, เหรํ. เหโถ, เหยฺยาวฺโห. เหยฺยํ, เหยฺยามฺเห. อิมานิ อฏฺกถานเยน คหิตรูปานิ. เอตฺถ ปน ‘‘น จ อุปฺปาโท โหติ. สเจ เหยฺย, อุปฺปาทสฺสาปิ อุปฺปาโท ปาปุเณยฺยา’’ติ อิทมฺปิ นิทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ.
หุว, หุวุ. หุเว, หุวิตฺถ. หุวํ, หุวิมฺห. หุวิตฺถ, โหถ อิจฺจปิ สฺโคตการโลเปน อโหสีติ อตฺโถ. ตถาหิ ‘‘กสิรา ชีวิกา โหถา’’ติ ปทสฺสตฺถํ วณฺเณนฺเตหิ ‘‘ทุกฺขา โน ชีวิกา อโหสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. หุวิเร. หุวิตฺโถ, หุวิวฺโห. หุวึ, หุวิมฺเห. ปโรกฺขาย รูปานิ.
อหุวา, อหุวู. อหุโว, อหุวตฺถ. อหุวํ, อหุวมฺห. อหุวตฺถ, อหุวตฺถุํ. อหุวเส, อหุววฺหํ. อหุวึ, อหุวมฺหเส. หิยฺยตฺตนีรูปานิ.
เอตฺถ อหุวมฺหเสติ มยํ ภวมฺหเสติ อตฺโถ. ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ, ยํ พลํ อหุวมฺหเส’’ติ ปาฬิยํ ปน ‘‘อหุว อมฺหเส’’ อิติ วา ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ ‘‘อหุ อมฺหเส’’ติ วา. ปจฺฉิมนเย วการาคโม ‘‘อหุวา’’ติ จ ‘‘อหู’’ติ จ ทฺวินฺนมฺปิ อโหสีติ อตฺโถ. อมฺหนฺติ อมฺหากํ. เสติ นิปาตมตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺหากํ ยํ พลํ อโหสิ, มยํ เตน พเลน ตว กิจฺจํ อกรมฺหาติ.
อโหสิ, อหุํ, อเหสุํ. อหุโว, อหุวิตฺถ. อโหสิตฺถอิจฺจปิ. อโหสึ, อหุวาสึ อิจฺจปิ, อโหสิมฺหา, อหุมฺหา ¶ . อหุวา, อหุวุ, อหุวเส, อหุวิวฺหํ. อหุวํ, อหุํ อิจฺจปิ. อหุวิมฺเห. อชฺชตนิยา รูปานิ.
เอตฺถ ‘‘อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ, อหุํ เกวฏฺฏทารโก’’ติ ทสฺสนโต ‘‘อหุ’’นฺติ วุตฺตํ, อโหสินฺติ อตฺโถ. ‘‘อหํ ภทนฺเต อหุวาสึ ปุพฺเพ สุเมธนามสฺส ชินสฺส สาวโก’’ติ ทสฺสนโต ‘‘อหุวาสิ’’นฺติ อิจฺเจวตฺโถ. ตถา หิ อเนกวณฺณวิมานวตฺถุอฏฺกถายํ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วณฺเณนฺเตหิ อหุวาสินฺติ อโหสินฺติ อตฺโถ ปกาสิโต.
‘‘เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, เหหิติ, โหหิตี’’ติ อิมานิ จตฺตาริ ภวิสฺสนฺติยา มาติกาปทานิ เวทิตพฺพานิ.
อิทานิ ตานิ วิภชิสฺสามิ – เหสฺสาติ, เหสฺสนฺติ. เหสฺสสิ, เหสฺสถ. เหสฺสามิ, เหสฺสาม. เหสฺสเต, เหสฺสนฺเต. เหสฺสเส, เหสฺสวฺเห. เหสฺสํ, เหสฺสามฺเห. อิมานิ ‘‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิม’’นฺติ ทสฺสนโต วุตฺตานิ.
เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติ. เหหิสฺสสิ. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติ. โหหิสฺสสิ. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
เหหิติ, เหหินฺติ. เหหิสิ. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
โหหิติ, โหหินฺติ. โหหิสิ. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ภวิสฺสนฺติยา รูปานิ.
อหุวิสฺสา, อหุวิสฺสํสุ. อหุวิสฺสเส, อหุวิสฺสถ. อหุวิสฺสํ, อหุวิสฺสมฺหา. อหุวิสฺสถ, อหุวิสฺสิสุ. อหุวิสฺสเส ¶ , อหุวิสฺสวฺเห. อหุวิสฺสึ, อหุวิสฺสามฺหเส. กาลาติปตฺติรูปานิ.
วฺเห อวฺหายเน พทฺธายํ สทฺเท จ. อวฺหายนํ ปกฺโกสนํ. พทฺธาติ อหงฺกาโร, ฆฏฺฏนํ วา สารมฺภกรณํ วา. สทฺโท รโว. วฺเหติ, วฺหายติ, อวฺเหติ, อวฺหายติ, อวฺหาสิ อิจฺจปิ. กจฺจายโน มาณวโกสฺมิ ราช, อนูนนาโม อิติ มวฺหยนฺติ. อาสทฺโท อุปสคฺโคว, โส สฺโคปรตฺตา รสฺโส ชาโต. อวฺหิโต. อนวฺหิโต ตโต อาคา. อวฺหา, อวฺหายนา. วารณวฺหยนา รุกฺขา. กามวฺเห วิสเย. กุมาโร จนฺทสวฺหโย.
‘‘สตฺตตนฺตึ สุมธุรํ,
รามเณยฺยํ อวาจยึ;
โส มํ รงฺคมฺหิ อวฺเหติ,
สรณํ เม โหหิ โกสิยา’’ติ.
เอตฺถ อวฺเหตีติ สารมฺภวเสน อตฺตโน วิสยํ ทสฺเสตุํ สงฺฆฏฺฏตีติ อตฺโถ. ‘‘สมาคเต เอกสตํ สมคฺเค, อวฺเหตฺถ ยกฺโข อวิกมฺปมาโน’’ติ เอตฺถาปิ สารมฺภวเสน ฆฏฺฏนํ อวฺหายนํ นาม.
‘‘ตตฺถ นจฺจนฺติ คายนฺติ, อวฺหายนฺติ วราวรํ;
อจฺฉรา วิย เทเวสุ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติ
เอตฺถ ปน อวฺหายนฺติ วราวรนฺติ วรโต วรํ นจฺจฺจ คีตฺจ กโรนฺติโย สารมฺภํ กโรนฺตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ปฺห ปุจฺฉายํ. ภิกฺขุ ครุํ ปฺหํ ปฺหติ. ปฺโห. อยํ ปน ปาฬิ ‘‘ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ อิทํ ภนฺเต กถํ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ. ปฺหสทฺโท ปุลฺลิงฺควเสน คเหตพฺโพ. ‘‘ปฺโห มํ ¶ ปฏิภาติ, ตํ สุณา’’ติ เยภุยฺเยน ปุลฺลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต. กตฺถจิ ปน อิตฺถิลิงฺโคปิ ภวติ นปุํสกลิงฺโคปิ. ตถา หิ ‘‘ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา. โกณฺฑฺ ปฺหานิ วิยากโรหี’’ติ ตทฺทีปิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ลิงฺควิปลฺลาโส วา ตตฺถ ทฏฺพฺโพ.
ปฺห อิจฺฉายํ. ปฺหติ. ปฺโห. เอตฺถ จ ปฺโหติ าตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ปฺหิยติ าตุํ อิจฺฉิยติ โสติ ปฺโหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปฺเห’’ติ อิมิสฺสา เนตฺติปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตน ‘‘ปฺเหติ าตุํ อิจฺฉิเต อตฺเถ’’ติ.
มิห เสจเน. มิหติ, อุมฺมิหติ. เมโฆ, เมหนํ.
ตตฺถ อุมฺมิหตีติ ปสฺสาวํ กโรติ. เมโฆติ มิหติ สิฺจติ โลกํ วสฺสธาราหีติ เมโฆ, ปชฺชุนฺโน. เมหนนฺติ อิตฺถีนํ คุยฺหฏฺานํ.
ทห ภสฺมีกรเณ ธารเณ จ. อาคารานิ อคฺคิ ทหติ. อยํ ปุริโส อิมํ อิตฺถึ อยฺยิกํ ทหติ, มม อยฺยิกาติ ธาเรตีติ อตฺโถ. อิมสฺส ปุริสสฺส อยํ อิตฺถี อยฺยิกา โหตีติ อธิปฺปาโย. อตฺร ปนายํ ปาฬิ ‘‘สกฺยา โข อมฺพฏฺ ราชานํ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺตี’’ติ. อคฺคินา ทฑฺฒํ เคหํ, ทยฺหติ, ทยฺหมานํ. ทสฺส ฑาเทเส ‘‘ฑหตี’’ติ รูปํ. ‘‘ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมาฉนฺโนว ปาวโก’’ติอาทโย ปโยคา เอตฺถ นิทสฺสนานิ ภวนฺติ.
จห ปริสกฺกเน. จหติ.
รห จาเค. รหติ. รโห, รหิโต.
รหิ คติยํ. รหติ. รโห, รหํ.
ทหิ ¶ พหิ วุทฺธิยํ. ทหติ. พหติ.
พหิ สทฺเธ จ. จกาโร วุทฺธาเปกฺโข. พหติ.
ตุหิ ทุหิ อทฺทเน. ตุหติ. ทุหติ.
อรห มห ปูชายํ. อรหติ. อรหํ, อรหา. มหติ.
มหนํ, มโห. วิหารมโห. เจติยมโห.
ตตฺร นิกฺกิเลสตฺตา เอกนฺตทกฺขิเณยฺยภาเวน อตฺตโน กตปูชาสกฺการาทีนํ มหปฺผลภาวกรเณน อรหณีโย ปูชนีโยติ อรหา, ขีณาสโว.
อีห เจตายํ. อีหติ. อีหา. อีหา วุจฺจติ วีริยํ.
วห มห พุทฺธิยํ. วหติ, มหติ.
อหิ ปิลหิ คติยํ. อหติ. ปิลหติ, อหิ.
เอตฺถ จ อหีติ นิปฺปาโทปิ สมาโน อหติ คจฺฉติ คนฺตุํ สกฺโกตีติ อหิ.
ครห กลห กุจฺฉเน. ครหติ. ครหา, กลหติ, กลโห.
วรห วลห ปธานิเย ปริภาสนหึสาทาเนสุ จ. วรหติ. วลหติ. วราโห.
เอตฺถ จ วราโหติ สูกโรปิ หตฺถีปิ วุจฺจติ. ตถา หิ ‘‘เอเนยฺยา จ วราหา จ. มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโ’’ติอาทีสุ สูกโร ‘‘วราโห’’ติ นาเมน วุจฺจติ. ‘‘มหาวราหสฺส นทีสุ ชคฺคโต, ภิสํ ฆสมานสฺสา’’ติอาทีสุ ปน หตฺถี ‘‘วราโห’’ติ นาเมน วุจฺจติ. มหาวราหสฺสาติ หิ มหาหตฺถิโนติ อตฺโถ.
เวหุ เชหุ วาหุ ปยตเน. เวหติ, เชหติ. วาหติ. วาหโน.
วาหโน ¶ วุจฺจติ อสฺโส. โส หิ วาหนฺติ สงฺคามาทีสุ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน ปยตนฺติ วีริยํ กโรนฺติ, เอเตนาติ วาหโนติ วุจฺจติ.
ทาหุ นิทฺทกฺขเย. ทาหติ.
อูห วิตกฺเก. อูหติ, อายูหติ, วิยูหติ, พฺยูหติ อโปหติ. อูหนํ, อายูหนํ, พฺยูโห, อโปโห.
ตตฺถ อูหตีติ วิตกฺเกติ, อายูหตีติ วายมติ, วิยูหตีติ ปํสุํ อุทฺธรติ. เอวํ พฺยูหตีติ เอตฺถาปิ. อโปหตีติ ฉฑฺเฑติ, อถ วา วิเวเจติ.
คาหุ วิโลฬเน. คาหติ. คาโห, จนฺทคฺคาโห, สูริยคฺคาโห, นกฺขตฺตคฺคาโห.
คห คหเณ. คหติ, ปคฺคหติ. อาหุตึปคฺคหิสฺสามิ. ปคฺคโห, ปคฺคาโห.
ปคฺคโหติ ปตฺโต. ปคฺคาโหติ วีริยํ.
สห ปริสหเน. ปริสหนํ ขนฺติ. สหติ. สโห, อสโห, อสยฺโห.
รุห จมฺมนิ ปาตุภาเว. รุหติ. รุกฺโข.
มาตุ มาเน. มาหติ.
คุหู สํวรเณ. คุหติ นิคฺคุหติ. คุโห, คุยฺหโก.
วห ปาปุเณ. วหติ. วาริวโห.
ทุห ปปูรเณ. ทุหติ, โทหติ. ทุยฺหมานา คาวี.
ทิห อุปจเย. เทหติ. เทโห. เทโหติ สรีรํ.
ลิห ¶ อสฺสาทเน. เลหติ, ปเลหติ. เลหนียํ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘สุนขา หิมสฺส ปลิหึสุ ปาเท’’ติ. อยํ ปนตฺโถ – สุนขา อิมสฺส กุมารสฺส ปาทตเล อตฺตโน ชิวฺหาย ปลิหึสูติ.
โอห จาเค. โอหติ. สพฺพมนตฺถํ อโปหติ. อโปโห.
พฺรหฺม อุคฺคเม. พฺรหติ. พฺรหา.
ทห ถห หึสตฺถา. ทหติ. ถหติ.
พฺรูห วฑฺฒเน. อุปรูปริ พฺรูหตีติ พฺรหฺมา. การิเต ‘‘วิเวกมนุพฺรูเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปโยโค.
พฺรหฺมาติ เตหิ เตหิ คุณวิเสเสหิ พฺรูหิโตติ พฺรหฺมา. พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมาปิ วุจฺจติ ตถาคโตปิ พฺราหฺมโณปิ มาตาปิตโรปิ เสฏฺมฺปิ. ‘‘สหสฺโส พฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา’’ติอาทีสุ หิ มหาพฺรหฺมา ‘‘พฺรหฺมา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ เอตฺถ ตถาคโต.
‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ,
โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน,
สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม’’ติ
เอตฺถ พฺราหฺมโณ. ‘‘พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร’’ติ เอตฺถ มาตาปิตโร. ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติ เอตฺถ เสฏฺํ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘มหาพฺรหฺมนิ ¶ วิปฺเป จ, อโถ มาตาปิตูสุ จ;
ตถาคเต จ เสฏฺเ จ, พฺรหฺมสทฺโท ปวตฺตตี’’ติ.
อปโร นโย – พฺรหฺมาติ ติวิธา พฺรหฺมาโน สมฺมุติพฺรหฺมาโน อุปปตฺติพฺรหฺมาโน วิสุทฺธิพฺรหฺมาโนติ.
‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ, สุวา ภฺุชนฺติ โกสิย;
ปฏิเวเทมิ เต พฺรหฺเม, น เน วาเรตุมุสฺสเห,
ปริพฺพช มหาพฺรหฺเม, ปจนฺตฺเปิ ปาณิโน’’ติ จ
เอวมาทีสุ หิ พฺรหฺมสทฺเทน สมฺมุติพฺรหฺมาโน วุตฺตา.
‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา,
เย โสตวนฺโต ปมฺุจนฺตุ สทฺธํ;
วิหึสสฺี ปคุณํ น ภาสึ,
ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม,
อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปตี’’ติ จ เอวมาทีสุ พฺรหฺมสทฺเทน อุปปตฺติพฺรหฺมา. ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติอาทิวจนโต พฺรหฺมนฺติ อริยธมฺโม วุจฺจติ. ตโต นิพฺพตฺตา อวิเสเสน สพฺเพปิ อริยา วิสุทฺธิพฺรหฺมาโน นาม ปรมตฺถพฺรหฺมตาย. วิเสสโต ปน ‘‘พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วจนโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุตฺตมพฺรหฺมา นาม สเทวเก โลเก พฺรหฺมภูเตหิ คุเณหิ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติโต. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘สมฺมุติยุปปตฺตีนํ, วิสุทฺธีนํ วเสน จ;
พฺรหฺมาโน ติวิธา โหนฺติ, อุตฺตเมน จตุพฺพิธา’’ติ.
ธิมฺห ¶ นิฏฺุภเน. ธิมฺเหติ. ‘‘ปฏิวามคตํ สลฺลํ, ปสฺส ธิมฺหามิ โลหิต’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํ.
ตตฺถ ธิมฺหามีติ นิฏฺุภามีติ อตฺโถ.
หการนฺตธาตุรูปานิ.
ฬการนฺตธาตุ
พิฬ อกฺโกเส. เพฬติ. พิฬาโร.
กีฬ วิหาเร. กีฬติ. กีฬา.
อฬ อุคฺคเม. อฬติ. วาโฬ.
ลฬ วิลาเส. ลฬติ. ลฬิโต อสฺโส.
กฬ มเท กกฺกสฺเส จ. กกฺกสฺสํ กสฺสสิยํ ผรุสภาโว. กฬติ.
ตุฬ โตฬเน. โตฬติ.
หุฬ โหฬ คติยํ. หุฬติ. โหฬติ.
โรฬ อนาทเร. โรฬติ.
โลฬ อุมฺมาเท. โลยติ.
เหฬ โหฬ อนาทเร. เหฬติ. โหฬติ.
วาฬ อาลเป. วาฬติ.
ทาฬ ธาฬ วิสรเณ. ทาฬติ. ธาฬติ.
หฬ สิลาฆายํ. หฬติ.
หีฬ อนาทเร. หีฬติ. หีฬา, หีฬิโก, หีฬิโต.
กฬ ¶ เสจเน. กฬติ. กฬนํ.
เหฬ เวเน. เหฬติ.
อีฬ ถุติยํ. อีฬติ.
ชุฬ คติยํ. ชุฬติ, โชฬติ.
ปุฬ มุฬ สุขเน. ปุฬติ. มุฬติ.
คุฬ รกฺขายํ. คุฬติ. คุโฬ.
ชุฬ พนฺธเน. ชุฬติ.
กุฬ ฆสเน. กุฬติ.
ขุฬ พาลฺเย จ. จกาโร ฆสนาเปกฺขโก. ขุฬติ.
สุฬ พุฬ สํวรเณ. สุฬติ. พุฬติ.
ปุฬ สงฺฆาเต. ปุฬติ. ปุฬินํ.
สฬ อพฺยตฺตสทฺเท. สฬติ. สาฬิโก, สาฬิกา.
‘‘อุสโภว มหี นทติ,
มิคราชาว กูชติ;
สุสุมาโรว สฬติ,
กึ วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ นิทสฺสนํ;
อิมานิ ฬการนฺตธาตุรูปานิ.
อิติ ภูวาทิคเณ อวคฺคนฺตธาตุรูปานิ สมตฺตานิ. เอตฺตาวตา สพฺพาปิ ภูวาทิคเณ ธาตุโย ปกาสิตา.
อิทานิ ภูวาทิคณิกธาตูนํเยว กาจิ อสมานสุติกา, กาจิ อสมานนฺติกา. ตาสุ กาจิ สมานตฺถวเสน สโมธาเนตฺวา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา, ตาเยว ธาตุโย เอกเทเสน รูปวิภาวนาทีหิ สทฺธึ ปกาสยิสฺสาม. ตํ ยถา?
หู ¶ ภู สตฺตายํ โหติ, ภวติ. ปโหติ, ปภวติ. หุเวยฺย ปาวุโส. สเจ อุปฺปาโท เหยฺย. อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฏฺํ, ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พหูว. อมฺพา’ยํ อหุวา ปุเร. อหุ ราชา วิเทหานํ. ปหูตํ เม ธนํ สกฺก. ปหูตมริโย ปกโรติ ปฺุํ. ปหูตวิตฺโต ปุริโส. ปหูตชิวฺโห ภควา. ปิยปฺปภูตา กลหา วิวาทา. ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํ. ภวิตพฺพํ. โหตุํ, เหตุเย, ภวิตุํ. หุตฺวา, หุตฺวาน. ภวิตฺวา, ภวิตฺวาน.
เอตฺถ ปน ‘‘อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ นเหตุเยติ อภวิตุํ. หูธาตุโต ตุํปจฺจยสฺส ตเวปจฺจยสฺส วา ตุเย อาเทโส, อูการสฺส จ เอการาเทโส กโตติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา เหตุภาวาย น น สกฺกาติปิ อตฺโถ. อยํ ปนตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต, ปุริโมเยวตฺโถ อธิปฺเปโต โหติสฺส ธาตุโน ปโยคภาวาย อุทาหริตปทสฺสตฺถภาวโต. ตตฺถ ปโหตีติ อิทํ วตฺถํ วิปุลภาเวน จีวรํ กาตุํ ปโหติ, โน นปฺปโหติ. ปโหตีติ วา ปุริโส อรโย เชตุํ สกฺโกติ. อถ วา ปโหตีติ โหติ. ปภวตีติ สนฺทติ. ปหูตนฺติ วิปุลํ, มหนฺตนฺติ อตฺโถ. ปหูตวิตฺโตติ วิปุลวิตฺโต มหทฺธโน. ปหูตชิวฺโหติ สุปุถุลสุทีฆสุมุทุกชิวฺโห, ปิยปฺปภูตาติ ปิยโต นิพฺพตฺตา.
คมุ สปฺป คติยํ. คจฺฉติ, คมติ, ฆมฺมติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, อติคจฺฉติ, ปฏิคจฺฉติ, อวคจฺฉติ, อธิคจฺฉติ, อนุคจฺฉติ, อุปคจฺฉติ, อปคจฺฉติ, วิคจฺฉติ, นิคจฺฉติ, นิคฺคจฺฉติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ. ‘‘สมุคฺคจฺฉตี’’ติอาทินา อุปสคฺคทฺวยวเสนปิ ¶ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิ. สปฺปติ, สํสปฺปติ, ปริสปฺปติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺถ คมตีติ คจฺฉติ. การิเต ‘‘เทวทตฺตํ คเมติ คมยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ‘‘อปายํ คเมตีติ อปายคมนีย’’นฺติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ. จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อาปุพฺพสฺส อิมสฺส ‘‘อาคเมติ, อาคมยติ, อาคเมนฺโต, อาคมยมาโน’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺถ อาคเมตีติ มุหุตฺตํ อธิวาเสตีติ อตฺโถ. ฆมฺมตีติ คจฺฉติ. อาคจฺฉตีติ อายาติ. อุคฺคจฺฉตีติ อุยฺยาติ อุทฺธํ คจฺฉติ. อติคจฺฉตีติ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉติ. ปฏิคจฺฉตีติ ปุน คจฺฉติ. อวคจฺฉตีติ ชานาติ. อธิคจฺฉตีติ ลภติ ชานาติ วา. อนุคจฺฉตีติ ปจฺฉโต คจฺฉติ. อุปคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติ. อปคจฺฉตีติ อเปติ. วิคจฺฉตีติ วิคมติ. นิคจฺฉตีติ ลภติ. ‘‘ยสํ โปโส นิคจฺฉตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนํ. นิคฺคจฺฉตีติ นิกฺขมติ. สปฺปตีติ คจฺฉติ. สํสปฺปตีติ สํสรนฺโต คจฺฉติ. ปริสปฺปตีติ สมนฺตโต คจฺฉติ.
อิทานิ ปน วิฺูนํ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ สปฺปโยคํ ปทมาลํ กถยาม. เสยฺยถิทํ? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร. ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ. อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม. โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเต. ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเห. อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเห. วตฺตมานาย รูปานิ.
โส คจฺฉตุ, เต คจฺฉนฺตุ. ตฺวํ คจฺฉาหิ, คจฺฉ, คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉถ. อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม. โส คจฺฉตํ, เต คจฺฉนฺตํ. ตฺวํ คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉวฺโห. อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามเส. ปฺจมิยา รูปานิ.
โส ¶ คจฺเฉยฺย, คจฺเฉ, เต คจฺเฉยฺยุํ. ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาถ. อหํ คจฺเฉยฺยามิ, มยํ คจฺเฉยฺยาม, คจฺเฉมุ. โส คจฺเฉถ, เต คจฺเฉรํ. ตฺวํ คจฺเฉโถ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาวฺโห. อหํ คจฺเฉยฺยํ, มยํ คจฺเฉยฺยามฺเห. สตฺตมิยา รูปานิ.
โส คจฺฉ, เต คจฺฉุ. ตฺวํ คจฺเฉ, ตุมฺเห คจฺฉิตฺถ, คฺฉิตฺถ. อหํ คจฺฉํ, มยํ คจฺฉิมฺห, คฺฉิมฺห. โส คจฺฉิตฺถ, คฺฉิตฺถ, เต คจฺฉิเร. ตฺวํ คจฺฉิตฺโถ, ตุมฺเห คจฺฉิวฺโห. อหํ คจฺฉึ, คฺฉึ, มยํ คจฺฉิมฺเห. ปโรกฺขาย รูปานิ.
โส อคจฺฉา, เต อคจฺฉู. ตฺวํ อคจฺเฉ, ตุมฺเห อคจฺฉถ. อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉมฺหา. โส อคจฺฉถ, เต อคจฺฉตฺถุํ. ตฺวํ อคจฺฉเส, ตุมฺเห อคจฺฉิวฺหํ. อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉิมฺเห. อชฺชตนิยา รูปานิ.
โส คจฺฉิสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติ. ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสถ. อหํ คจฺฉิสฺสามิ, มยํ คจฺฉิสฺสาม. โส คจฺฉิสฺสเต, เต คจฺฉิสฺสนฺเต. ตฺวํ คจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสวฺเห. อหํ คจฺฉิสฺสํ, มยํ คจฺฉิสฺสามฺเห. ภวิสฺสนฺติยา รูปานิ.
โส อคจฺฉิสฺสา, เต อคจฺฉิสฺสํสุ. ตฺวํ อคจฺฉิสฺเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสถ. อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหา. โส อคจฺฉิสฺสถ, เต อคจฺฉิสฺสิสุ. ตฺวํ อคจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสวฺเห. อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหเส. กาลาติปตฺติยา รูปานิ.
ตตฺถ อชฺชตนิยา กาลาติปตฺติยา จ อการาคมํ สพฺเพสุ ปุริเสสุ สพฺเพสุ วจเนสุ ลพฺภมานมฺปิ สาสเน อนิยตํ หุตฺวา ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ‘‘อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉิสฺสา, คจฺฉิสฺสา’’ติอาทินา ทฺเว ทฺเว รูปานิ ทิสฺสนฺติ. คมติ, คมนฺติ. คมตุ, คมนฺตุ. คเมยฺย. คเมยฺยุํ. เสสํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
อิทานิ ¶ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ วิเสโส วุจฺจเต – โส ปุริโส มคฺคํ ค, สา อิตฺถี ฆร’มาค. เต มคฺคํ คุ, ตา ฆร’มาคุ. เอการสฺส อการาเทสํ ตฺวํ มคฺคํ ค, ตฺวํ ฆร’’มาค. ตุมฺเห มคฺคํ คุตฺถ, ตุมฺเห ฆร’มาคุตฺถ. อหํ มคฺคํ คํ, อหํ ฆร’มาคํ. อหํ ตํ ปุริสํ อนฺวคํ, มยํ มคฺคํ คุมฺห, มยํ ฆรํ อาคุมฺห, มยํ ตํ ปุริสํ อนฺวคุมฺห. อยํ ตาว ปโรกฺขาย วิเสโส.
‘‘โส มคฺคํ อคมา, เต มคฺคํ อคมู’’ อิจฺจาทิ หิยฺยตฺตนิยา รูปํ. ‘‘โส อคมิ, เต อคมุํ, เต คุํ’’ อิจฺจาทิ อชฺชตนิยา รูปํ.
อิทานิ เตสํ ปทรูปานิ ปากฏีกรณตฺถํ กิฺจิ สุตฺตํ กถยาม – ‘‘โสปาคา สมิตึ วนํ. อเถตฺถ ปฺจโม อาคา. อาคุํ เทวา ยสสฺสิโน. มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ. อคมา ราชคหํ พุทฺโธ. วงฺกํ อคมุ ปพฺพตํ. พฺราหฺมณา อุปคจฺฉุ ม’’นฺติ เอวมาทีนิ ภวนฺติ.
ค คุ ค คุตฺถ คํ คุมฺห, อคุ อคมุ อคมุํ;
อคมา’คมิ คจฺฉนฺติ, อาทิเภทํ มเน กเร.
อิทานิ นามิกปทานิ วุจฺจนฺเต – คโต, คนฺตา, คจฺฉํ, คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺตํ กุลํ, สหคตํ, คติ, คมนํ, คโม, อาคโม, อวคโม, คนฺตพฺพํ, คมนียํ, คมฺมํ, คมฺมมานํ, คมิยมานํ, โค, มาตุคาโม, หิงฺคุ, ชคุ, อินฺทคู, เมธโค อิจฺจาทีนิ, การิเต – คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ, คจฺเฉติ, คจฺฉยติ, คมฺเมติ. กมฺเม – คมฺมติ, คมิยติ, อธิคมฺมติ, อธิคมิยติ. ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘คนฺตุํ, คมิตุํ, คนฺตฺวา, คนฺตฺวาน, คมิตฺวา, คมิตฺวาน, คมิย, คมิยาน, คมฺม, อาคมฺม, อาคนฺตฺวา, อธิคมฺม, อธิคนฺตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ¶ . สปฺปธาตุสฺส ปน ‘‘สปฺโป, สปฺปินี, ปีสปฺปี, สปฺปิ’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺถ สหคตสทฺโท ตพฺภาเว โวกิณฺเณ นิสฺสเย อารมฺมเณ สํสฏฺเติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา’’ติ ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถ. ‘‘ยายํ ภิกฺขเว วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติ โวกิณฺเณ เวทิตพฺโพ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ‘‘อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติ นิสฺสเย เวทิตพฺโพ, อฏฺิกสฺํ นิสฺสาย อฏฺิกสฺํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถ. ‘‘ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา’’ติ อารมฺมเณ, รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถ. ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ สหชาตํ สมฺปยุตฺต’’นฺติ สํสฏฺเ, อิมิสฺสา ปีติยา สํสฏฺนฺติ อตฺโถ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ตพฺภาเว เจว โวกิณฺเณ, นิสฺสยารมฺมเณสุ จ;
สํสฏฺเ จ สหคต-สทฺโท ทิสฺสติ ปฺจสุ;
คตีติ คติคติ นิพฺพตฺติคภิ อชฺฌาสยคติ วิภวคติ นิปฺผตฺติคติ าณคตีติ พหุวิธา คติ นาม.
ตตฺถ ‘‘ตํ คตึ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ จ ‘‘ยสฺส คตึ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา’’ติ จ อยํ คติคตินาม. ‘‘อิเมสํ ¶ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ เนว ชานามิ คตึวา อคตึวา’’ติ อยํ นิพฺพตฺติคติ นาม. ‘‘เอวํ โข เต อหํ พฺรหฺเม คติฺจ ชานามิ ชุติฺจ ชานามี’’ติ อยํ อชฺฌาสยคติ นาม. ‘‘วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ อยํ วิภวคติ นาม. ‘‘ทฺเว คติโย ภวนฺติ อนฺา’’ติ อยํ นิปฺผตฺติคติ นาม. ‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิภิมา’’ติ จ ‘‘สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต’’ติ จ อยํ าณคติ นาม. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
คติคตฺยฺจ นิพฺพตฺยํ, วิภวชฺฌาสเยสุ จ;
นิปฺผตฺติยฺจ าเณ จ, คติสทฺโท ปวตฺตติ.
คจฺฉตีติ โค. มาตุยา สมภาวํ มิสฺสีภาวฺจ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ มาตุคาโม. โรคํ หึสนฺตํ คจฺฉตีติ หิงฺคุ.
อิมานิ ตสฺส นามานิ
หิงฺคุ หิงฺคุชตุจฺเจว, ตถา หิงฺคุสิปาฏิกา;
หิงฺคุชาตีติ กถิตา, วินยฏฺกถาย หิ.
ชคูติ จุติโต ชาตึ คจฺฉตีติ ชคุ. อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคู. อถ วา อินฺทภูเตน กมฺมุนา คจฺฉตีติ อินฺทคุ. ‘‘หินฺทคู’’ติปิ ปาฬิ. ตตฺถ หินฺทนฺติ มรณํ. ตํ คจฺฉตีติ หินฺทคู. สพฺพเมตํ สตฺตาธิวจนํ, ลิงฺคโต ปุลฺลิงฺคํ. เมธโคติ อตฺตโน นิสฺสยฺจ ปรฺจ เมธมาโน หึสมาโน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ เมธโค, กลโห. ‘‘ตโต สมฺมนฺติ เมธคา’’ติ เอตฺถ หิ กลโห เมธคสทฺเทน ภควตา วุตฺโต. คมิตฺวาติ เอตฺถ –
‘‘อิสิวฺหยํ คมิตฺวาน, วินิตฺวา ปฺจวคฺคิเย;
ตโต วิเนสิ ภควา, คนฺตฺวา คนฺตฺวา ตหึ ตหิ’’นฺติ
อยํ ¶ ปาฬิ นิทสฺสนํ. สปฺโปติ สปฺปตีติ สปฺโป, สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ อตฺโถ. เตนาห อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทาสิโร’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา นิทฺเทเส ‘‘สปฺโป วุจฺจติ อหิ. เกนฏฺเน สปฺโป? สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโป. ภุชนฺโต คจฺฉตีติ ภุชโค. อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค. ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโค. สรีเรน สปฺปตีติ สรีสโป. พิเล สยตีติ พิลาสโย. ทาา ตสฺส อาวุโธติ ทาาวุโธ. วิสํ ตสฺสโฆรนฺติ โฆรวิโส. ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทุชิวฺโห. ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทฺวิรสฺู’’ติ. สปฺปินีติ อุรคี. ปีสปฺปีติ ปีเน สปฺปติ คจฺฉตีติ ปีสปฺปี, ปงฺคุโฬ. สปฺปีติ โย น ปริภฺุชติ, ตสฺส พลายุวฑฺฒนตฺถํ สปฺปติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สปฺปิ, ฆตํ.
สกฺก เฏก ลงฺฆ คตฺยตฺตา. สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติ. นิสกฺโก, ปริสกฺกนํ. เฏกติ. ฏีกา. ลงฺฆติ, อุลฺลงฺฆติ, โอลงฺฆติ, ลงฺฆโก, อุลฺลงฺฆิกา ปีติ.
เก เร เค สทฺเท. กายติ. รายติ. คายติ. ชาตกํ. รา. คีตํ. กายิตุํ. รายิตุํ, คายิตุํ. กายิตฺวา. รายิตฺวา. คายิตฺวา.
ตตฺถ ชาตกนฺติ ชาตํ ภูตํ อตีตํ อตฺตโน จริตํ กายติ กเถติ ภควา เอเตนาติ ชาตกํ. ชาตกปาฬิ หิ อิธ ชาตกนฺติ วุตฺตํ. อฺตฺร ปน ชาตํ เอวํ ชาตกนฺติ คเหตพฺพา. ตถา หิ ชาตกสทฺโท ปริยตฺติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุ, ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุ. รา วุจฺจติ สทฺโท. คีตนฺติ คายนํ.
เข ¶ เช เส ขเย. ขายติ. ชายติ. สายติ. ขยํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
เอตฺถ ปน สิยา ‘‘นนุ จ โภ ขายตีติ ปทสฺส ขาทตีติ วา ปฺายตีติ วา อตฺโถ ภวติ, ตถา ชายตีติ ปทสฺส นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ, สายตีติ ปทสฺส รสํ อสฺสาเทตีติ อตฺโถ, เอวํ สนฺเต โภ กสฺมา อิธ เอวํ อตฺโถ ตุมฺเหหิ กถิยตี’’ติ? สจฺจํ, ธาตูนนฺตุ อเนกตฺถตฺตา เอวํ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติ. ตถา หิ ‘‘อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรตี’’ติ เอตฺถ ชีรตีติ อยํ สทฺโท ชรํ ปาปุณาตีติ อตฺถํ อวตฺวา วฑฺฒตีติ อตฺถเมว วทติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
คุ ฆุ กุ อุ สทฺเท. ควติ. ฆวติ. กวติ. อวติ.
ขุ รุ กุ สทฺเท. โขติ. โรติ. โกติ.
จุ ชุ ปุ ปฺลุ คา เส คติยํ. จวติ. ชวติ. ปวติ. ปฺลวติ. คาติ. เสติ. จวนํ, จุติ. ชวนํ, ชโว. ปวนํ, ปฺลวนํ. คานํ. เสตุ. โปโต. ปฺลโว.
เอตฺถ คานนฺติ คมนํ. โปโตติ ปวติ คจฺฉติ อุทเก เอเตนาติ โปโต, นาวา. ตถา ปฺลวติ น สีทตีติ ปฺลโว, นาวา เอว. ‘‘ภินฺนปฺลโว สาครสฺเสว มชฺเฌ’’ติ หิ ชาตกปาฬิ ทิสฺสติ. ‘‘นาวา, โปโต, ปฺลโว, ชลยานํ, ตรณ’’นฺติ นาวาภิธานานิ.
เธ เถ สทฺทสงฺฆาเตสุ. ธายติ. ถายติ. ภาเว – ธิยติ, ถิยติ. อิตฺถี. ถี.
เท เต ปาลเน. ทายติ. ทยา. ตาณํ.
รา ลา อาทาเน. ราติ. ลาติ.
อติ อทิ พนฺธเน. อนฺตติ. อนฺทติ. อนฺตํ. อนฺทุ.
ชุตสุภ ¶ รุจ ทิตฺติยํ. โชตติ. โสภติ. โรจติ, วิโรจติ.
อก อค กุฏิลายํ คติยํ. อกติ. อคติ.
นาถ นาธ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุ. นาถติ. นาธติ.
สล หุล จล กมฺปเน. สลติ. หุลติ. จลติ. กุสลํ.
เอตฺถ จ กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยตีติ กุสลํ, เหตุกตฺตุวเสนิทํ นิพฺพจนํ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ อฏฺสาลินิยํ ‘‘กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโต. อิทํ สลธาตุวเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํ. อฺเสมฺปิ ธาตูนํ วเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํ ภวติ. ตถา หิ อฏฺสาลินิยํ อฺานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิ. กถํ? ‘‘กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, เต อกุสลธมฺมสงฺขาเต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลา. กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต าณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพาติ กุสลา, คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ อตฺโถ. ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ กิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติปิ กุสลา’’ติ. เอวํ อฺานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺร ‘‘ธมฺมา’’ อิติ ปทาเปกฺขํ กตฺวา ตทนุรูปลิงฺควจนวเสน ‘‘กุสลา’’ติ นิทฺเทโส กโต, อิธ ปน สามฺนิทฺเทสวเสน ‘‘กุสล’’นฺติ นปุํสเกกวจนนิทฺเทโส อมฺเหหิ กโต. ปฺุวาจโก หิ กุสลสทฺโท อาโรคฺยวาจโก จ เอกนฺเตน นปุํสกลิงฺโค, อิตรตฺถวาจโก ปน ติลิงฺคิโก, ยถา กุสโล ผสฺโส, กุสลา เวทนา. กุสลํ จิตฺตนฺติ. กุสลสทฺโท ¶ อิมสฺมึ ภูวาทิคเณ ลาธาตุสลธาตุวเสน นิปฺผตฺตึ คโตติ เวทิตพฺโพ. อิติ ภูวาทิคเณ สโมธานคตธาตุโย สมตฺตา.
อิจฺเจวํ –
วิตฺถารโต จ สงฺเขปา, ภูวาทีนํ คโณ มยา;
โย วิภตฺโต สอุทฺเทโส, สนิทฺเทโส ยถารหํ.
อุปสคฺคนิปาเตหิ, นานาอตฺถยุเตหิ จ;
โยเชตฺวาน ปทาเนตฺถ, ทสฺสิตานิ วิสุํ วิสุํ.
ปาฬินิทสฺสนาทีหิ, ทสฺสิตานิ สเหว ตุ;
ตฺยาทฺยนฺตานิ จ รูปานิ, สฺยานฺยนฺตานิ จ สพฺพโส.
ปทานํ สทิสตฺตฺจ, ตถา วิสทิสตฺตนํ;
โจทนาปริหาเรหิ, สหิโต จตฺถนิจฺฉโย.
อตฺถุทฺธาโร’ภิธานฺจ, ลิงฺคตฺตยวิมิสฺสนํ;
อภิเธยฺยกลิงฺเคสุ, สวิเสสปทานิ จ.
นานาปทพหุปฺปท-สโมธานฺจ ทสฺสิตํ;
รูฬฺหีสทฺทาทโย เจว, สุวิภตฺตา อนากุลา.
สพฺพนามํ สพฺพนาม-สทิสานิ ปทานิ จ;
นานาปเทหิ โยเชตุํ, ทสฺสิตานิ ยถารหํ.
ตุมนฺตานิ จ รูปานิ, ตฺวาทฺยนฺตานิ จ วิฺูนํ;
ปิฏเก ปาฏวตฺถาย, สพฺพเมตํ ปกาสิตํ.
เย สทฺทนีติมฺหิ อิมํ วิภาคํ,
ชานนฺติ สมฺมา มุนิสาสเน เต;
อตฺเถสุ สพฺเพสุปิ วีตกงฺขา,
อจฺฉมฺภิโน สีหสมา ภวนฺติ.
วิภูตภุตคฺคสยมฺภุจกฺเก ¶ ,
สุภูตภูรึ วทตา นรานํ;
โย สทฺทนีติมฺหิ ภุวาทิกณฺโฑ,
วุตฺโต มยา ตํ ภชถตฺถกาโม.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
ปนฺนรสหิ ปริจฺเฉเทหิ มณฺฑิโต ภูวาทิคโณ นาม
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.