📜
๑๗. รุธาทิฉกฺก
รุธาทิคณิก
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, รุธาทิกคณาทโย;
สาสนสฺโสปการาย, คเณ ตุ ฉพฺพิเธ กถํ.
รุธิ อาวรเณ. รุธิธาตุ อาวรเณ วตฺตติ. เอตฺถ อาวรณํ นาม ปิทหนํ วา ปริรุนฺธนํ วา ปลิพุทฺธนํ วา หริตุํ วา อปฺปทานํ, สพฺพเมตํ วฏฺฏติ. รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, อวรุนฺเธติ. กมฺมนิ – มคฺโค ปุริเสน รุนฺธิยติ. โรโธ, โอโรโธ, วิโรโธ, ปฏิวิโรโธ, วิรุทฺโธ, ปฏิวิรุทฺโธ, ปริรุทฺโธ. รุนฺธิตุํ, ปริรุนฺธิตุํ. รุนฺธิตฺวา. ปริรุนฺธิตฺวา.
ตตฺร โรโธติ จารโก. โส หิ รุนฺธติ ปเวสิตานํ กุรูรกมฺมนฺตานํ สตฺตานํ คมนํ อาวรตีติ โรโธติ วุจฺจติ. โอโรโธติ ราชุพฺพรี, สา ปน ยถากามจารํ จริตุํ อปฺปทาเนน โอรุนฺธิยติ อวรุนฺธิยตีติ โอโรโธ. วิโรโธติ อนนุกูลตา. ปฏิวิโรโธติ ปุนปฺปุนํ อนนุกูลตา. วิรุทฺโธติ วิโรธํ อาปนฺโน. ปฏิวิรุทฺโธติ ปฏิสตฺตุภาเวน ¶ วิโรธํ อาปนฺโน. ปริรุทฺโธติ คหณตฺถาย สมฺปริวาริโต. วุตฺตฺหิ ‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมเน ปเถ’’ติ. อวรุทฺโธติ ปพฺพาชิโต.
มุจ โมจเน. มิคํ พนฺธนา มฺุจติ. มฺุจนํ, โมจนํ. ทุกฺขปฺปโมจนํ, โมโจ.
โมโจติ เจตฺถ อฏฺิกกทลีรุกฺโข. มฺุจิตุํ. มฺุจิตฺวา. การิเต ‘‘โมเจติ, โมเจตุํ, โมเจตฺวา’’ติอาทีนิ.
ริจ วิเรจเน. ริฺจติ. ริฺจนํ, วิเรจนํ, วิเรโก, วิเรจโก. ริฺจิตุํ. ริฺจิตฺวา.
สิจ ปคฺฆรเณ. อุทเกน ภูมึ สิฺจติ. ปุตฺตํ รชฺเช อภิสิฺจิ. อภิเสโก. มุทฺธาภิสิตฺโต ขตฺติโย. สิฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติ. สิตฺตฏฺานํ. สิฺจิตุํ. สิฺจิตฺวา.
ยุช โยเค. ยฺุชติ, อนุยฺุชติ. กมฺมนิ ‘‘ยฺุชิยตี’’ติ รูปานิ. เกจิ ‘‘ยฺุชเต’’ติ อิจฺฉนฺติ. ยฺุชนํ, สํโยโค, อนุโยโค, ภาวนานุยุตฺโต, สฺโโค, สฺโชนํ, อตฺถโยชนา. ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ. ยฺุชิตุํ, อนุยฺุชิตุํ. อนุยฺุชิตฺวา. โยเชติ. ตตฺถ สํโยชนนฺติ พนฺธนํ กามราคาทิ. โยชนนฺติ –
วิทตฺถิ ทฺวาทสงฺคุลฺโย, ตทฺวยํ รตนํ มตํ;
สตฺตรตนิกา ยฏฺิ, อุสภํ วีสยฏฺิกํ;
คาวุตํ อุสภาสีติ, โยชนํ จตุคาวุตํ.
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ. ปาลนํ รกฺขณํ. พฺยวหรณํ อชฺโฌหรณํ. ภฺุชติ, ปริภฺุชติ, สํภฺุชติ. ทาสปริโภเคน ปริภฺุชิ. การิเต ‘‘โภเชติ โภชยตี’’ติอาทีนิ รูปานิ. โภชนํ, สมฺโภโค, มหิภุโช, คามโภชโก ¶ , อุปโภโค, ปริโภโค. ภุตฺโต โอทโน ภวตา. สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ. โอทนํ ภุตฺโต ภุตฺตวา ภุตฺตาวี. ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ภฺุชิตุํ, ปริภฺุชิตุํ, โภเชตุํ, โภชยิตุํ, ภฺุชิตฺวา, ภฺุชิตฺวาน, ภฺุชิย, ภฺุชิยาน, โภเชตฺวา, โภเชตฺวาน, โภชยิตฺวา, โภชยิตฺวาน’’ อิจฺจาทีนิ ปริสทฺทาทีหิ วิเสสิตพฺพานิ.
ตตฺร ภฺุชตีติ ภตฺตํ ภฺุชติ, โภชนียํ ภฺุชติ. ตถา หิ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาทติ วา ภฺุชติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปิจ กทาจิ ขาทนีเยปิ ‘‘ภฺุชตี’’ติ โวหาโร ทิสฺสติ. ‘‘ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วราวร’’นฺติ หิ วุตฺตํ. ปริภฺุชตีติ จีวรํ ปริภฺุชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริภฺุชติ, ปฏิเสวตีติ วุตฺตํ โหติ. เตเนว จ ปฏิเสวตีติ ปริภฺุชตีติ อตฺโถ สํวณฺณิยติ. อปิจ ‘‘กาเม ภฺุชตี’’ติ จ ‘‘ปฺจกามคุเณ ปริภฺุชตี’’ติ จ ทสฺสนโต ปน ภฺุชนปริภฺุชนสทฺทา ปฏิเสวนตฺเถน กตฺถจิ สมานตฺถาปิ โหนฺตีติ อวคนฺตพฺพา. สํภฺุชตีติ สมฺโภคํ กโรติ, เอกโต วาสํ กโรตีติ อตฺโถ. เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ อตฺร ภุชธาตุ ปาลนพฺยวหรเณสุ วุตฺโต, โส กถํ เอตฺตเกสุปิ อตฺเถสุ วตฺตตี’’ติ? วตฺตเตว, อเนกตฺถา หิ ธาตโว, เต อุปสคฺคสหาเย ลภิตฺวาปิ อเนกตฺถตราว โหนฺติ. อิโต ปฏฺาย ตุมนฺตาทีนิ รูปานิ น วกฺขาม. ยตฺถ ปน วิเสโส ทิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขาม.
กติ เฉทเน. กนฺตติ, วิกนฺตติ. สลฺลกตฺโต.
ภิทิ วิทารเณ. ภินฺทติ. อนาคตตฺเถ วตฺตพฺเพ ‘‘เภชฺชิสฺสติ, ภินฺทิสฺสตี’’ติ ทฺวิธา ภวนฺติ รูปานิ. ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ภินฺทตีติ ภิกฺขุ. เตนาห –
‘‘น ¶ เตน ภิกฺขุ โส โหติ, ยาวตา ภิกฺขเต ปเร;
วิสํ ธมฺมํ สมาทาย, ภิกฺขุ โหติ น ตาวตา.
โยธ ปฺฺุจ ปาปฺจ, พาหิตฺวา พฺรหฺมจริยํ;
สงฺขาย โลเก จรติ, สเว ‘ภิกฺขู’ติ วุจฺจตี’’ติ.
อิทฺจ ขีณาสวํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสกฺขปุถุชฺชนสมณาปิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพตํ ปาปุณนฺติเยว. สงฺฆํ ภินฺทตีติ สงฺฆเภทโก. เทวทตฺเตน สงฺโฆ ภินฺโน,. ภินฺทิยตีติ ภินฺโนติ หิ นิพฺพจนํ. น เต กฏฺานิ ภินฺนานิ. ภินฺทตีติ เภตฺตา.
ฉิทิ ทฺเวธากรเณ. ฉินฺทตีติ เฉทโก, เอวํ เฉตฺตา. เกเส เฉตฺตุํ วฏฺฏติ. ฉินฺทิยตีติ ฉินฺโน. ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ. อิทํ ปน ภิทิฉิทิทฺวยํ ทิวาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ภิชฺชติ ฉิชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ รูปทฺวยํ ชเนติ, ตสฺมา ‘‘ภิชฺชตีติ ภินฺโน’’ติอาทินา สุทฺธกตฺตุวเสนปิ นิพฺพจนํ กาตพฺพํ.
ตทิ หึสานาทเรสุ. ตนฺทติ. ตนฺที, ตทฺทุ. ตทฺทติ กจฺฉุ.
อุทิ ปสวกิเลทเนสุ. ปสวนํ สนฺทนํ. กิเลทนํ ตินฺทตา. อุนฺทติ. อุนฺทูโร, สมุทฺโท.
วิท ลาเภ. วินฺทติ. โควินฺโท, วิตฺติ. เอตฺถ วิตฺตีติ อนุภวนํ, เวทนา วา.
วิท ตุฏฺิยํ. วินฺทติ, นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทนํ. วิรชฺชติ. นิพฺพินฺโท กามรติยา. วิตฺติ, วิตฺตํ, เวโท. ลภติ อตฺถเวทํ ธมฺมเวทํ.
เอตฺถ วิตฺตีติ โสมนสฺสํ. ‘‘วิตฺติ หิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ หิ วุตฺตํ. วิตฺตนฺติ วิตฺติชนนตฺตา วิตฺตสงฺขาตํ ธนํ. เวโทติ ¶ คนฺโถปิ าณมฺปิ โสมนสฺสมฺปิ วุจฺจติ. ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติอาทีสุ หิ คนฺโถ ‘‘เวโท’’ติ วุจฺจติ. ‘‘พฺราหฺมณํ เวทคุมภิชฺา อกิฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติอาทีสุ าณํ. ‘‘เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก’’ติอาทีสุ โสมนสฺสํ.
เวทคนฺเถ จ าเณ จ, โสมนสฺเส จ วตฺตติ;
เวทสทฺโท อิมํ นานา-ธาตุโต สมุทีรเย.
ลิป ลิมฺปเน. ลิมฺปติ, ลิมฺปโก. อวเลโป. อวเลโปติ อหงฺกาโร.
ลุป อจฺเฉทเน. ลุมฺปติ. วิลุมฺปโก, วิลุตฺโต วิโลโป.
วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปติ;
ยทา จฺเ วิลุมฺปนฺติ, โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตีติ.
ปิส จุณฺณเน. ปึสติ. ปิสโก. ปิสุณา วาจา. อาคมฏฺกถายํ ปน ‘‘อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สฺุภาวํ ยาย วาจาย ภาสติ, สา ปิสุณา วาจา’’ติ วุตฺตํ, ตํ นิรุตฺติลกฺขเณน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
หิสิ วิหึสายํ. หึสติ, วิหึสติ. หึสโก.
อหึสโกติ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโต;
อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หึสามิ กิฺจนํ.
หึสิตพฺพํ กึสตีติ สีโห. อาทิอนฺตกฺขรวิปลฺลาสวเสน สทฺทสิทฺธิ, ยถา ‘‘กนฺตนฏฺเน ตกฺก’’นฺติ. วิเหสโก, วิเหสนํ.
สุมฺภ ¶ ปหาเร. โย โน คาโวว สุมฺภติ. ปริสุมฺภติ. สุมฺโภติ. อตฺริเม ปาฬิโต ปโยคา –
‘‘สํสุมฺภมานา อตฺตานํ, กาลมาคมยามเส’’ติ จ,
‘‘เกสคฺคหณมุกฺเขปา, ภูมฺยา จ ปริสุมฺภนา;
ทตฺวา จ โน ปกฺกมติ, พหุทุกฺขํ อนปฺปก’’นฺติ จ,
‘‘ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา’’ติ จ.
อฺตฺถ ปน อฺาปิ วุตฺตา. ตา อิธ อนุปปตฺติโต น วุตฺตา. เกเจตฺถ มฺเยฺยุํ, ยถา ภูวาทิคเณ ‘‘สกิ สงฺกายํ ขชิ คติเวกลฺเล’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ปฏิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘สงฺกติ ขฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, ตถา อิมสฺมึ รุธาทิคเณ ‘‘มุจ โมจเน กติ เฉทเน’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ปฏิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘มฺุจติ กนฺตตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ. เอวํ สนฺเต โก อิเมสํ เตสฺจ วิเสโสติ? เอตฺถ วุจฺจเต – เย ภูวาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺา, เต อาขฺยาตตฺตฺจ นามิกตฺตฺจ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เตสํ วินา นิคฺคหีตาคเมน รูปปฺปวตฺติ ทิสฺสติ. ตํ ยถา? สงฺกติ, สงฺกา, ขฺชติ, ขฺโช อิจฺจาทิ. อยํ อเนกสฺสรานํ อิการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺานํ ภูวาทิคณิกานํ วิเสโส.
เย จ รุธาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตฺวา อการนฺตวเสน วา อุการนฺตวเสน วา นิทฺทิฏฺา, เต อาขฺยาตตฺตํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุวิสเยเยว เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น เหตุกตฺตุวิสเย. นามิกตฺตํ ปน สหนิคฺคหีตาคเมน วินา จ นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ. ยตฺถ ¶ วินา นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา, ตตฺถ สสํโยครูปาเยว ภวนฺติ. ตํ ยถา? มฺุจติ, มฺุจาเปติ, โมเจติ, โมจาเปติ. ฉินฺทาเปติ. เฉเทติ, เฉทาเปติ. ฉินฺทนํ, เฉโท. มฺุจนํ, โมจนํ. กนฺตติ, กนฺตนํ, สลฺลกตฺโต. ปิฏฺิมํสานิ อตฺตโน, สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสิ อิจฺจาทีนิ. ตตฺถ อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ.
นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต อาขฺยาตนามิกภาวํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต ปฏิลทฺธนิคฺคหีตาคเมหิ สกิ ขชิ อาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ, น ปน มุจฉิทิอาทีหีติ? ตนฺน, มุจฉิทิอาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ รุจธาตุยา สมานคติกตฺตา, ตถา หิ ยถา ‘‘รุนฺธิสฺส, รุนฺธยติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธนํ, โรโธ, วิโรโธ’’ติอาทีสุ นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ, ตถา มุจฉิทิอาทีนมฺปีติ.
นนุ กจฺจายเน นิคฺคหีตาคมสฺส นิจฺจวิธานตฺถํ ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพฺจา’’ติ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน กฺริยาปทตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยทิ จ นามิกปทตฺตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ ภเวยฺย, ‘‘วิโรโธ’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ, เตน ายติ กฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ.
นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต สกิขชิอาทีนํ นิจฺจํ สนิคฺคหีตาคมกฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพฺจา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺติ? น สกฺกา, สกิขชิอาทีนํ รุธธาตุยา อสมานคติกตฺตา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการสฺส อสมฺภวโต. ตถา หิ เยสํ ยา นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สา ¶ เอว เตสํ รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํ. ตฺจ สกิขชิอาทีนํ นตฺถิ. ‘‘สงฺกา ขฺโช’’ติอาทินา หิ นามตฺเต เอโกเยว ปกาโร ทิสฺสติ สนิคฺคหีตาคโม, ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’อิจฺจาทีนํ ปน ‘‘กโม, กมนํ, จงฺกโม, จงฺกมน’’นฺติอาทินา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการวนฺตตาสมฺภเวปิ นิคฺคหีตาคมสฺส อพฺภาสวิสเย ปวตฺตตฺตา สา ทฺวิปฺปการวนฺตตา รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํ น โหติ, ตสฺมา อพฺภาสวิสเย ปวตฺตํ นิคฺคหีตาคมํ วชฺเชตฺวา ยา ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สาเยว รุธาทิคณิกภาวสฺส ลกฺขณนฺติ สนฺนิฏฺานํ กาตพฺพํ. อยํ นโย อตีว สุขุโม สมฺมา มนสิ กาตพฺโพ.
รุธาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติ.
ทุธาทิคโณยํ.
ทิวาทิคณิก
ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติกนฺติคติสตฺตีสุ. เอตฺถ จ กีฬาติ ลฬนา, วิหาโร วา. ลฬนาติ จ ลฬิตานุภวนวเสน รมณํ. วิหาโร อิริยาปถปริวตฺตนาทินา วตฺตนํ. วิชิคิสาติ วิชยิจฺฉา. พฺยวหาโรติ โวหาโร. ชุตีติ โสภา. ถุตีติ โถมนา. กนฺตีติ กมนียตา. คตีติ คมนํ. สตฺตีติ สามตฺถิยํ. อิเมสุ อตฺเถสุ ทิวุธาตุ วตฺตติ. ทิพฺพติ. เทโว. เทวี. เทวตา.
เอตฺถ เทโวติ ติวิธา เทวา สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ. เตสุ มหาสมฺมตกาลโต ปฏฺาย โลเกน ‘‘เทวา’’ติ สมฺมตตฺตา ราชราชกุมาราทโย สมฺมุติเทวา ¶ นาม. เทวโลเก อุปปนฺนา อุปปตฺติเทวา นาม. ขีณาสวา วิสุทฺธิเทวา นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย กุมารา. อุปปตฺติเทวา นาม ภุมฺมเทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา’’ติ.
อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กามคุณฌานาภิฺาจิตฺติสฺสริยาทีหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺตีติ เทวา. ทิพฺพนฺติ ยถาภิลาสิตํ วิสยํ อปฺปฏิฆาเตน คจฺฉนฺตีติ เทวา. ทิพฺพนฺติ ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน สกฺโกนฺตีติ เทวา. อถ วา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ สรณํ ปรายณนฺติ เทวนียา อภิตฺถวนียาติ เทวา. โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวา.
เอตฺถ จ ถุติกนฺติ อตฺถา กมฺมสาธนวเสน ทฏฺพฺพา, กีฬาทโย ฉ อตฺถา กตฺตุสาธนวเสน. เกจิ ปน ‘‘ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติคตีสู’’ติ ปนฺติ. เกจิ ‘‘คตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติถุตีสู’’ติ ปนฺติ. เกจิ ‘‘ถุตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติคตีสู’’ติ ปนฺติ, เกจิ ปน ทิวุธาตุํ ‘‘สตฺติถุติก’’นฺติอตฺเถปิ อิจฺฉนฺติ. เตนาห อภิธมฺมสฺส อนุฏีกากาโร ‘‘เทวสทฺโท ยถา กีฬาวิชิคิสาโวหารชุติคติอตฺโถ, เอวํ สตฺติอภิตฺถวกมนตฺโถปิ โหติ ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถภาวโต’’ติอาทิ.
อิทํ ปน ยถาวุตฺเตสุ สมฺมุติเทวาทีสุ ปจฺเจกํ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ อตฺตโน วิสเย อิสฺสริยํ กโรนฺตีติ เทวา, ราชาโน. ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ ปฺจหิ กามคุเณหิ, ปฏิปกฺเข วา วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, โวหรนฺติ จ โลกสฺส ยุตฺตายุตฺตํ, โชตนฺติ ปรมาย สรีรชุติยา, โถมิยนฺติ ตพฺภาวตฺถิเกหิ, กามิยนฺติ ทฏฺุํ โสตฺุจ ¶ โสภาวิเสสโยเคน, คจฺฉนฺติ จ ยถิจฺฉิตฏฺานํ อปฺปฏิหตคมเนน, สกฺโกนฺติ จ อานุภาวสมฺปตฺติยา ตํตํกิจฺจํ นิปฺผาเทตุนฺติ เทวา, จาตุมหาราชิกาทโย. กีฬนฺติ ปรมาย ฌานกีฬาย, วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ ปฏิปกฺขํ, ปรมสุขุมาณวิเสสวิสยํ อตฺถฺจ โวหรนฺติ, โชตนฺติ สพฺพกิเลสโทสกลุสาภาวา ปรมวิสุทฺธาย าณชุติยา, โถมิยนฺติ จ วิฺาตสภาเวหิ ปรมนิมฺมลคุณวิเสสโยคโต, กามิยนฺติ จ อนุตฺตรปฺุกฺเขตฺตตาย ทฏฺุํ โสตุํ ปูชิตฺุจ, คจฺฉนฺติ จ อมตมหานิพฺพานํ อปจฺจาคมนียาย คติยา, สกฺโกนฺติ จ จิตฺตาจารํ ตฺวา เต เต สตฺเต หิเต นิโยเชตุํ อมตมหานิพฺพานสุเข จ ปติฏฺาเปตุนฺติ เทวา, วิสุทฺธิเทวา.
เทวสทฺท ‘‘วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว’’ติอาทีสุ อชฏากาเส อาคโต. ‘‘เทโว จ โถกํ โถกํ ผุสายตี’’ติอาทีสุ เมเฆ. ‘‘อยฺหิ เทว กุมาโร’’ติอาทีสุ ขตฺติเย. ‘‘อหํ เทว สกลชมฺพุทีเป อฺสฺส รฺโ สนฺติเก กิฺจิ ภยํ น ปสฺสามี’’ติอาทีสุ อิสฺสรปุคฺคเล. ‘‘ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ เทโว มฺเ’’ติอาทีสุ อุปปตฺติเทเว. ‘‘เทวาติเทวํ นรทมฺมสารถิ’’นฺติอาทีสุ วิสุทฺธิเทเว อาคโต.
เทวีติ ราชภริยาปิ เทวธีตาปิ ‘‘เทวี’’ติ วุจฺจติ. เทวสฺส ภริยาติ หิ เทวี, สาปิ อตฺถโต ‘‘ทิพฺพตีติ เทวี’’ติ วตฺตพฺพา, ยถา ‘‘ภิกฺขตีติ ภิกฺขุนี’’ติ. ตถา หิ วุตฺตํ วิมานวตฺถุอฏฺกถายํ ‘‘ทิพฺพติ อตฺตโน ปฺุิทฺธิยา กีฬตีติ เทวี’’ติ.
เทวตาติ ¶ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิ. ‘‘อถ โข อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รุตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ หิ เทวปุตฺโต ‘‘เทวตา’’ติ วุตฺโต ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติ กตฺวา, ตถา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา’’ติอาทีสุ พฺรหฺมาโน.
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา’’ติ-
อาทีสุ เทวธีตา.
อิมานิ อุปปตฺติเทวานํ นามานิ –
เทโว สุโร จ วิพุโธ, นิชฺชโร อมโร มรุ;
สุธาสี ติทโส สคฺค-วาสี อนิมิโสปิ จ;
ทิโวโก’มตปายี จ, สคฺคฏฺโ เทวตานิ จ.
ขิ ขเย. ขิยติ. ขโย. ขิยนํ. ราคกฺขโย.
ขิ นิวาเส โกธหึสาสุ จ. ขิยติ. น คจฺฉสิ ยมกฺขยํ. นาคทาเนน ขิยนฺติ.
ตตฺถ ขิยตีติ นิวสติ. ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํ. ขิยนฺตีติ กุชฺฌนฺติ หึสนฺติ วา.
ฆา คนฺโธปาทาเน. ฆายตีติ ฆานํ. ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตุํ ฆายิตฺวา.
รุจ โรจเน. โรจนํ รุจิ. ภตฺตํ เม รุจฺจติ. ภตฺตมฺปิตสฺส น รุจฺจติ. ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ. รุจฺจิตุํ, รุจฺจิตฺวา. เกจิ ปน อิมสฺมึ ทิวาทิคเณ ‘‘รุจ ทิตฺติมฺหี’’ติ ปนฺติ. ตํ น ยุตฺตํ กตฺถจิปิ ทิตฺติสงฺขาตโสภนตฺถวาจกสฺส ¶ รุจธาตุโน ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปาภาวโต. ตสฺมา เอวํ สลฺลกฺเขตพฺพํ, ทิตฺติรุจีนํ วาจโก รุจธาตุ ภุวาทิคณิโก. ตสฺส หิ ‘‘โรจติ, วิโรจติ. เอกตฺตมุปโรจิต’’นฺติ รูปานิเยว ภวนฺติ, น ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปํ. รุจิยาเยว วาจโก ปน ทิวาทิคณิโกปิ โหติ จุราทิคณิโกปิ. ตสฺส หิ ทิวาทิคณิกกาเล ‘‘คมนํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ รูปํ. จุราทิคณิกกาเล ‘‘กึ นุ ชาตึ น โรเจสี’’ติ รูปํ. อาปุพฺโพ เจ อาจิกฺขเน วตฺตติ, ‘‘อาโรเจติ, อาโรจยตี’’ติ รูปานิ ทิสฺสนฺติ.
มุจ โมกฺเข. ทุกฺขโต มุจฺจติ. สทฺธาย อธิมุจฺจติ. มุตฺติ, วิมุตฺติ, อธิมุตฺติ, มุจฺจมาโน.
อุจ สมวาเย. อุจฺจติ. โอโก, อูกา, อุกฺกา.
โอโกติ อุทกมฺปิ อาวาโสปิ. ‘‘โอกปุณฺเณหิ จีวเรหี’’ติ จ, ‘‘วาริโชว ถเล ขิตฺโต, โอกโมกตมุพฺภโต’’ติ เจตฺถ ปโยโค. อูกาติ สีเส นิพฺพตฺตกิมิวิเสโส.
อุกฺกาติ ทีปิกาทโย วุจฺจนฺติ. ‘‘อุกฺกาสุ ธาริยมานาสู’’ติ หิ อาคตฏฺาเน ทีปิกา ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺยา’’ติ อาคตฏฺาเน องฺคารกปลฺลํ. ‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหี’’ติ อาคตฏฺาเน กมฺมารุทฺธนํ. ‘‘เอวํ วิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสตี’’ติ อาคตฏฺาเน วาตเวโค ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘สณฺฑาเสน ชาตรูปํ ¶ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยา’’ติ อาคตฏฺาเน สุวณฺณการานํ มูสา ‘‘อุกฺกา’’ติ เวทิตพฺพา. อิจฺเจวํ –
ทีปิกาวาตเวเคสุ, กมฺมารานฺจ อุทฺธเน;
มูสายมฺปิ จ องฺคาร-กปลฺเล จาติ ปฺจสุ;
วิสเยสุ ปเนเตสุ, อุกฺกาสทฺโท ปวตฺตติ;
เฉ เฉทเน. ฉิยติ, ฉิยนฺติ. อวจฺฉิตํ, อวจฺฉาตํ. เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ.
สช สงฺเค. สงฺโค ลคนํ. สชฺชติ. สชฺชนํ, สชฺชิโต, สตฺโต.
ยุช สมาธิมฺหิ. สมาธานํ สมาธิ, กายกมฺมาทีนํ สมฺมาปโยควเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. ยุชฺชติ. โยโค, โยคี.
เอตฺถ โยโคติ วีริยํ. ตฺหิ –
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โว’ห’มตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหุ’’นฺติ
วจนโต อวสฺสํ กาตุํ ยุชฺชติ อุปปชฺชตีติ โยโคติ วุจฺจติ.
รนฺช ราเค. รชฺชติ. วิรชฺชติ. รชฺชมาโน, รชฺชํ, รชฺชนฺโต, ราโค, วิราโค, รชฺชนํ, วิรชฺชนํ, รชนียํ. อุปสคฺควเสน อฺโ อตฺโถ ภวติ. สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ, อตฺตโน รฏฺา นิคฺคจฺฉตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ วิราโคติ วิรชฺชนฺติ เอตฺถ สํกิเลสธมฺมาติ วิราโค, นิพฺพานํ มคฺโค จ.
วิชี ภยจลเนสุ. วิชฺชติ, สํวิชฺชติ. สํเวโค, สํเวชนียํ. อุพฺพิชฺชติ. อุพฺเพโค, อุพฺพิคฺคหทโย.
ลุช ¶ วินาเส. ลุชฺชตีติ โลโก. โลโป, ลุตฺติ, ลุชฺชนํ, ลุตฺโต.
า คตินิวตฺติยํ. ายติ. ายี, ิติ, านํ, ิโต, ตตฺรฏฺโ, ติฏฺํ, กปฺปฏฺายี, อาสภฏฺานฏฺายี.
‘‘สุขํ สยามิ ายามิ, สุขํ กปฺเปมิ ชีวิตํ;
อหตฺถปาโส มารสฺส, อโห สตฺถานุกมฺปโก’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํ. ลาปํ โคจรฏฺายินนฺติ จ. ตตฺถ ายามีติ ติฏฺามิ.
ฑิคติยํ. ฑิยติ. เฑมาโน. ฑิโน วา. ‘‘อุจฺเจ สกุณ เฑมาน, ปตฺตยาน วิหงฺคม. วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรุ’’นฺติ นิทสฺสนํ.
เอตฺถ ฑิยตีติ เฑมาโนติ นิพฺพจนํ คเหตพฺพํ.
ตา ปาลเน. ตายติ. อฆสฺส ตาตา. โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุชฺชติ อสฺสเม. ตาณํ, ปริตฺตํ, โคตฺตํ. ตฺวํ โขสิ อุปาสก กตกลฺยาโณ กตภีรุตฺตาโณ.
ตตฺร ปริตฺตนฺติ มหาเตชวนฺตตาย สมนฺตโต สตฺตานํ ภยํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคฺจ ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, คํ ตายตีติ โคตฺตํ.
นต คตฺตวินาเม. คตฺตวินาโม คตฺตวิกฺเขโป. นจฺจติ. นจฺจํ. นิคณฺโ นาฏปุตฺโต.
ทา โสธเน. ทายติ. ทานํ. อนุโยคทาปนตฺถํ. อนุโยคํ ทตฺวา. ทานํ ทตฺวา.
ทา ¶ สุปเน. ทายติ. นิทฺทายติ. นิทฺทายนํ, นิทฺทายมาโน, นิทฺทายนฺโต.
ทาทาเน. ปุริโส ทานํ ทายติ. อาปุพฺโพ คหเณ. อทินฺนํ อาทิยติ. สีลํ สมาทิยติ. กมฺเม – ปุริเสน ทานํ ทียติ, อทินฺนํ อาทิยติ. การิเต – อาทเปติ, สมาทเปติ, อาทปยติ, สมาทปยติ, เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต.
ทา อวขณฺฑเน. ทิยติ, ทิยนฺติ. ปริตฺตํ.
เอตฺถ จ ปริตฺตนฺติ สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺตํ. อปฺปมตฺตกฺหิ โคมยปิณฺฑํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา ปริตฺตนฺติ อปฺปกสฺส นามํ กามาวจรสฺส จ ธมฺมสฺส อปฺเปสกฺขตฺตา.
ทา สุทฺธิยํ. ทายติ. โวทายติ. โวทานํ. อกมฺมโกยํ ธาตุ. ตถา หิ ‘‘โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทานํ, สมถวิปสฺสนา’’ติ เนตฺติสํวณฺณนายํ วุตฺตํ.
ที ขเย. ทียเต. ทีโน, อาทีนโว.
ตตฺร ทีโนติ ปริกฺขีณาติธนาทิภาเวน ทุกฺขิโต. อาทีนโวติอาทีนํ ทุกฺขํ วาติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติอาทีนโว, โทโส.
ทุ ปริตาเป. ทุยเต. ทุโน, ทูโต.
ภิทิ ภิชฺชเน. ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติ. ภิชฺชตีติ ภินฺโน. ภิชฺชนํ เภโท.
ฉิทิ ฉิชฺชเน. สุตฺตํ ฉิชฺชติ. ฉิชฺชตีติ ฉินฺโน. เอวํ ฉิทฺทํ. ฉิชฺชนํ เฉโท.
ขิทิ ¶ ทีนิเย. ทีนภาโว ทีนิยํ, ยถา ทกฺขิยํ. ขิชฺชติ, ขินฺโน, อขินฺนมติ, เขโท, เขทงฺคโต โลกหิตาย นาโถ.
เอตฺถ เขทงฺคโตติ กายิกทุกฺขสงฺขาตํ ปริสฺสมํ ปตฺโต, ทุกฺขมนุภวีติ อตฺโถ.
ปท คติยํ. ปชฺชติ. มคฺคํ ปฏิปชฺชติ. ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชติ. อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหติ, ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. อาปตฺตึ อาปชฺชติ. อกมฺมกมฺปิ ภวติ, เตสํ อธมฺโม อาปชฺชติ, ปชฺโช, พฺยคฺฆปชฺโช, สมฺปทาโย.
เอตฺถ จ ปชฺโชติ มคฺโค. พฺยคฺฆปชฺเช สทฺทุลปเถ ชาโตติ พฺยคฺฆปชฺโช, เอวํนามโก กุลปุตฺโต. สมฺปทิยติ าปิยติ ธมฺโม เอเตนาติ สมฺปทาโย, อกฺขาตา.
วิท สตฺตายํ. สตฺตา วิชฺชมานากาโร. วิชฺชติ, สํวิชฺชติ. ชาตเวโท, วิชฺชา, อวิชฺชา, วิทิโต.
ตตฺถ ชาตเวโทติ อคฺคิ. โส หิ ชาโตว เวทยติ ธูมชาลุฏฺาเนน ปฺายติ, ตสฺมา ชาตเวโทติ วุจฺจติ. วิชฺชาติ ธมฺมานํ สภาวํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา, าณํ. อวิชฺชาติ ขนฺธานํ ราสฏฺํ, อายตนานํ อายตนฏฺํ, ธาตูนํ สฺุฏฺํ, สจฺจานํ ตถฏฺํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา. ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, โมโห.
มท อุมฺมาเท. อุมฺมาโท นาม มุยฺห นํ วา สติวิปฺปวาโส วา จิตฺตวิกฺเขโป วา. มชฺชติ, ปมชฺชติ. มตฺโต, สุรามทมตฺโต. มตฺโต อหํ มหาราช. ปุตฺตมํสานิ ขาทยึ. มตฺตหตฺถี, ปมตฺโต, อุมฺมตฺโต.
อปฺปมาโท ¶ อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;
อปฺปมตฺตา น มิยฺยนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตา.
มิท สิเนหเน. เมชฺชติ. เมตฺตา, เมตฺติ, มิตฺตํ, มิตฺโต.
อนฺตรธา อทสฺสเน. อนฺตรปุพฺโพ ธาธาตุ วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน อทสฺสเน วตฺตติ. อนฺตรธายติ. อนฺตรธานํ, อนฺตรธายนฺโต. สา เทวตา อนฺตรหิตา. อนฺตราปิธายติ.
พุธ อวคมเน. อวคมนํ ชานนํ. พุชฺฌติ, พุทฺโธ, พุทฺธิ, พุทฺธํ, โพโธ, โพธิ. พุชฺฌิตา สจฺจานิ. สกลํ พุทฺโธ, พุทฺธวา, วิโพเธติ, โพเธตา, พุทฺโธ, วิพุทฺโธ อิจฺจาทีนิ.
ตตฺร พุทฺโธติ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ. อถ วา ปารมิตาปริภาวิตาย ปฺาย สพฺพมฺปิ เยฺยํ อพุชฺฌีติ พุทฺโธ. เกจิ ปน กมฺเมนปิ พุทฺธสทฺทสฺส สิทฺธํ อิจฺฉนฺตา เอวํ นิพฺพจนํ กโรนฺติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควาติ อธิคตคุณวิเสเสหิ ขีณาสเวหิ พุชฺฌิตพฺโพติ พุทฺโธ’’ติ. วิตฺถาโร ปน นิทฺเทเส วุตฺตนเยน คเหตพฺโพ. พุทฺธีติ พุชฺฌตีติ พุทฺธิ. เอวํ พุทฺธํ โพโธ โพธิ จ. อถ วา พุชฺฌนํ พุทฺธิ. เอวํ โพโธ โพธิ จ, สพฺพเมตํ ปฺายาธิวจนํ.
อิทานิ โพธิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม. โพธีติ หิ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพฺุตฺาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิ เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโลปิ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ จ, ‘‘อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คย’’นฺติ จ อาคตฏฺาเน รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ. ‘‘จตูสุ มคฺเคสุ าณ’’นฺติ ¶ อาคตฏฺาเน มคฺโค. ‘‘ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ สุเมธโส’’ติ อาคตฏฺาเน สพฺพฺุตฺาณํ. ‘‘ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขต’’นฺติ อาคตฏฺาเน นิพฺพานํ. ‘‘โพธิ ภนฺเต ราชกุมาโร ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ ‘‘อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจตี’’ติ จ อาคตฏฺาเน เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโล.
อตฺริทํ วุจฺจติ –
รุกฺเข มคฺเค จ นิพฺพาเน, าเณ สพฺพฺุตาย จ;
ตถา ปณฺณตฺติยฺเจว, โพธิสทฺโท ปวตฺตติ.
พุชฺฌตีติ พุชฺฌิตา, โพเธตีติ โพเธตา.
เอตฺถ จ โกจิ ปโยโค ตุมนฺตาทีนิ จ รูปานิ วุจฺจนฺเต – ‘‘คุยฺหมตฺถมสมฺพุทฺธํ, สมฺโพธยติ โย นโร. ปรํ สมฺพุทฺธุมรหติ. พุชฺฌิตุํ, พุทฺธุํ, พุชฺฌิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาน, พุชฺฌิตุน, พุทฺธิย, พุทฺธิยาน, พุทฺธา, พุทฺธาน’’ อิติ ภวนฺติ.
ตตฺร อสมฺพุทฺธนฺติ ปเรหิ อฺาตํ, ‘‘อสมฺโพธ’’นฺติปิ ปาโ, ปเรสํ โพเธตุํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถ. สมฺพุทฺธุนฺติ สํพุชฺฌิตุํ. พุทฺธาติ พุชฺฌิตฺวา, เอวํ พุทฺธานาติ เอตฺถาปิ.
เกจิ ปน ‘‘นามรูปปริจฺเฉเท ‘โพธิมคฺเคน พุธฺวา’ติ จ, ‘‘พุธฺวา โพธิตเล ยมาห สุคโต’ติ จ ธการวการสฺโควโต ปทสฺส ทสฺสนโต ตฺวาปจฺจยนฺตภาวโต จ ธการวการสํโยควเสน ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทสิทฺธิ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วทนฺติ, ตํ ตาทิสสฺส ปทรูปสฺส พุทฺธวจเน อทสฺสนโต จ, พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตาย จ, ปริสุทฺเธ จ โปราณโปตฺถเก ¶ วการสํโยควิคตสฺส ‘‘โพธิมคฺเคน พุทฺธา’’ติจ, ‘‘พุทฺธา โพธิตเล’’ติ จ ปทสฺส ทสฺสนโต น คเหตพฺพํ. ตถา หิ น ตาทิโส ปาโ พุทฺธวจนสฺส อนุกูโล โหตีติ. น หิ พุทฺธวจเน วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริเยสนฺตา ตาทิสํ วการธการสฺโคปทํ ปสฺสิสฺสนฺติ. เอวํ ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทรูปสฺส พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตา ทฏฺพฺพา. ตฺหิ สกฺกฏคนฺเถ กตปริจยภาเวน วฺจิเตหิ วิทูหิ อิจฺฉิตํ, น สทฺธมฺมนีติวิทูหิ. เอตฺถ อิมานิ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิ –
โก มํ วิทฺธา นิลียติ. ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ. ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ, อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ.
อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฏฺา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลํ;
น สุปามิ ทิวารตฺตึ, สหสฺสํว ปราชิโต’’ติ;
ตตฺถ วิทฺธาติ วิชฺฌิตฺวา. ลทฺธาติ ลภิตฺวา. ลทฺธานาติ ลภิตฺวาน. ทิฏฺาติ ทิสฺวา. อิติ ‘‘วิทฺธา ลทฺธา ลทฺธาน ทิฏฺา’’ติ ปทานิ ตฺวาปจฺจเยน สทฺธึ คตานิปิ สฺโควเสน วการปฏิพทฺธานิ น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘พุทฺธา พุทฺธาน’’ อิจฺเจตานิปิ ‘‘ลทฺธา ลทฺธาน’’ อิจฺจาทีนิ วิย ปริหีนวการสฺโคานิ เอว คเหตพฺพานิ. เย ‘‘พุธฺวา’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ ปนฺติ จ, มฺเ เต ตฺวาปจฺจโย วฺเจติ, เตน เต วฺจนํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ตาทิสํ รูปํ อคฺคเหตฺวา โย สทฺทนีติยํ สทฺทวินิจฺฉโย วุตฺโต, โสเยว อายสฺมนฺเตหิ สารโต ปจฺเจตพฺโพ.
พุธ โพธเน. สกมฺมกากมฺมโกยํ ธาตุ. ตถา หิ โพธนสทฺทุจฺจารเณน ชานนํ วิกสนํ นิทฺทกฺขโย จ คหิโต, ตสฺมา ‘‘พุธ าเณ, พุธ วิกสเน, พุธ นิทฺทกฺขเย’’ติ วุตฺตํ โหติ. พุชฺฌติ ภควา, ธมฺเม พุชฺฌติ, ปพุชฺฌติ, ปทุมํ พุชฺฌติ. ปุริโส พุทฺโธ, ปพุทฺโธ, โพธติ, ปโพธติ อิจฺจาทีนิ.
สํธา ¶ สนฺธิมฺหิ. สํปุพฺโพ ธาธาตุ สนฺธิมฺหิ วตฺตติ. เนวสฺส มทฺที ภากุฏิ, น สนฺธิยติ น โรทติ. น สนฺธิยตีติ อิทํ อฺเหิ ปกรเณหิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํ.
ธนุ ยาจเน. มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธรสฺส หทยํ ธนิยฺยติ. อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํ.
ธี อนาทเร. ธียเต. ธีโน.
ยุธ สมฺปหาเร. ยุชฺฌติ. โยโธ, ยุทฺธํ, จรณายุโธ, ยการสฺส วการภาเว ‘‘อาวุธ’’นฺติ รูปํ. ตตฺร จรณายุโธติ กุกฺกุโฏ.
กุธ โกเป. กุชฺฌติ. โกโธ, กุชฺฌนา, กุชฺฌิตตฺตํ. กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ.
สุธ โสเจยฺเย. โสเจยฺยํ สุจิภาโว. สุชฺฌติ. สุทฺธิ, วิสุทฺธิ, สุชฺฌนํ, สุทฺโธ, วิสุทฺโธ, ปริสุทฺโธ. การิเต ‘‘โสเธติ, โสธโก’’ อิจฺจาทีนิ.
สิธุ สํราธเน. สิชฺฌติ. สิทฺธิ.
รธ หึสายํ. รชฺฌติ, วิรชฺฌติ, อปรชฺฌติ. อปราโธ.
ราธ สาธ สํสิทฺธิยํ. ราธยติ, สาธยติ. อาราธนํ, สาธนํ. สปรหิตํ สาเธตีติ สาธุ, สปฺปุริโส. อจฺจนฺตํ สาเธตพฺพนฺติ สาธุ, ลทฺธกํ สุนฺทรํ ทานสีลาทิ.
วิธ วิชฺฌเน. วิชฺฌติ. ปฏิวิชฺฌติ. ขณ วิทฺธ, วิธุ, วิชฺฌนโก, วิทฺโธ, ปฏิวิทฺโธ, วิชฺฌนํ, เวโธ, ปฏิเวโธ, วิชฺฌิตฺวา, วิทฺธา, วิทฺธาน. โก มํ วิทฺธา นิลียติ.
อิธ วุทฺธิยํ. อิชฺฌติ, สมิชฺฌติ. อิทฺธิ, อิชฺฌนํ, สมิชฺฌนํ, อิทฺโธ. ตตฺถ อิทฺธีติ อิชฺฌนํ อิทฺธิ. อิชฺฌนฺติ วา สตฺตา เอตาย อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ.
คิธุ ¶ อภิกงฺขายํ. คิชฺฌติ, คิชฺโฌ. คทฺโธ. คทฺธพาธิปุพฺโพ. กามคิทฺโธ น ชานาสิ. เคโธ.
รุธิ อาวรเณ. รุชฺฌติ, วิรุชฺฌติ, ปฏิวิรุชฺฌติ. วิโรธโก, วิรุทฺโธ. โรโธ, วิโรโธ, ปฏิวิโรโธ, อนุวิโรโธ.
อนุวิธา อนุกรเณ. อนุวิปุพฺโพ ธาธาตุ อนุกฺริยายํ วตฺตติ. ปุริโส อฺสฺส ปุริสสฺส กฺริยํ อนุวิธียติ ตตฺรายํ ปาฬิ –
ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;
โปราณํ ปกตึ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธียตี’’ติ.
อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํ.
อนุรุธ กาเม. กาโม อิจฺฉา. อนุปุพฺโพ รุธธาตุ อิจฺฉายํ วตฺตติ. อนุรุทฺโธ, อนุโรโธ. อนุสฺมาติ กึ วิโรโธ.
ตตฺถ อนุรุทฺโธติ อนุรุชฺฌติ ปณีตํ ปณีตํ วตฺถุํ กาเมตีติ อนุรุทฺโธ. อนุโรโธติ อนุกูลตา. อยํ ปาฬิ ‘‘โส อุปฺปนฺนํ ลาภํ อนุรุชฺฌติ, อลาเภ ปฏิวิรุชฺฌตี’’ติ.
พฺยธ ตาฬเน. พฺยชฺฌติ. พฺยาโธ. พฺยาโธติ ลุทฺโธ. ตํ ตํ มิคํ พฺยชฺฌติ ตาเฬติ หึสตีติ พฺยาโธ.
คุธ ปริเวเน. คุชฺฌติ. โคธา.
มน าเณ. มฺติ, อวมฺติ, อติมฺติ. เสยฺยาทิวเสน มฺตีติ มาโน. ‘‘มฺนา, มฺิตตฺตํ, มาโน, อหงฺกาโร, อุนฺนติ, เกตุ, ปคฺคโห, อวเลโป’’ติ ปริยายา.
ชน ¶ ชนเน. สกมฺมโกยํ ธาตุ. ‘‘ชฺตี’’ติมสฺส รูปํ, กโรตีติ อตฺโถ. การิเต – ชเนสิ ผุสฺสตี มมํ. ชนยติ, สุขํ ชเนติ, ชนยตีติ ชนโก, ปิตา, โย โกจิ วา นิพฺพตฺเตตา. ปุถุ กิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโน. ตตฺถ ‘‘ชเนติ ชนยตี’’ติ รูปานิ จุราทิคณํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติ. กโรตีติ หิ เตสํ อตฺโถ. เหตุกตฺตุวเสนปิ ตทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘นิพฺพตฺเตตี’’ติ.
ชนี ปาตุภาเว. อีการนฺโตยํ อกมฺมโก ธาตุ, วิปุพฺโพ เจ, สกมฺมโก. ปุตฺโต ชายติ, ชาโต. ปุถุ กิเลสา ชายนฺติ เอตฺถาติ ปุถุชฺชโน. ชนนํ ชาติ, ‘‘สฺชาติ, นิพฺพตฺติ, อภินิพฺพตฺติ, ขนฺธานํ ปาตุภาโว’’ติ ปริยายา. อิตฺถี ปุตฺตํ วิชายติ, อิตฺถี ปุตฺตํ วิชาตา. โส ปุริโส วิชาตมาตุยาปิ อมนาโป. อุปวิชฺา อิตฺถี. การิเต ‘‘ชาเปติ, ชาปยติ. อตฺถชาปิกา ปฺา’’ติ รูปานิ.
หน หึสายํ. อิธ หึสาวจเนน ฆฏฺฏนํ คเหตพฺพํ. สทฺโท โสตมฺหิ หฺติ. ปฏิหฺติ. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเล โสเต ปฏิหฺติ. อิมานิ กตฺตุปทานิ. ภูวาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘โลเหน เว หฺติ ชาตรูปํ, น ชาตรูเปน หนนฺติ โลห’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘หฺตี’’ติ ปทํ กมฺมปทํ, ชาตรูปํ โลเหน กมฺมาเรหิ หฺตีติ อตฺโถ. ‘‘หนนฺตี’’ติ ปทํ กตฺตุปทํ, โลหํ ชาตรูเปน กมฺมารา หนนฺตีติ หิ อตฺโถ. เอตฺถ หนนํ ปหรณนฺติ คเหตพฺพํ.
รูป รุปฺปเน. รุปฺปนํ กุปฺปนํ ฆฏฺฏนํ ปีฬนํ. รุปฺปติ. รูปํ, รุปฺปนํ. อิมสฺส ปน ‘‘รูป รูปกฺริยาย’’นฺติ จุราทิคเณ ิตสฺส ‘‘รูเปติ รูปยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺถ ¶ รูปนฺติ เกนฏฺเน รูปํ? รุปฺปนฏฺเน รูปํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘กิฺจ ภิกฺขเว รูปํ? รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รุป’นฺติ วุจฺจตี’’ติ.
ตตฺถ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฏฺฏิยติ ปีฬิยติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถ. ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชติ, วิการาปตฺติ จ สีตาทิสนฺนิปาเต วิสทิสรูปปฺปวตฺติเยว. เอตฺถ จ กุปฺปตีติ เอเตน กตฺตุอตฺเถ รูปปทสิทฺธึ ทสฺเสติ, ฆฏฺฏิยติ ปีฬิยตีติ เอเตหิ กมฺมตฺเถ. โกปาทิกฺริยาเยว หิ รุปฺปนกฺริยาติ, โส ปน กตฺตุภูโต กมฺมภูโต จ อตฺโถ ภิชฺชมาโน นาม โหตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘ภิชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ.
อถ วา รุปฺปตีติ รูปนฺติ กมฺมกตฺตุตฺเถ รูปปทสิทฺธิ วุตฺตา. วิกาโร หิ รุปฺปนนฺติ วุจฺจติ, เตเนว ภิชฺชตีติ อตฺโถติ กมฺมกตฺตุตฺเถน ภิชฺชตีติ สทฺเทน อตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ยทา กมฺมตฺเถ ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ, ตทา ‘‘สีเตนา’’ติอาทิ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํ. ยทา ปน ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ กตฺตุอตฺเถ กมฺมกตฺตุอตฺเถ วา, ตทา เหตุมฺหิ กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ.
รูปสทฺโท ขนฺธ ภว นิมิตฺต ปจฺจย สรีร วณฺณสณฺานาทีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. อยฺหิ ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺถ รูปกฺขนฺเธ วตฺตติ. ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ เอตฺถ รูปภเว. ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธารูปานิ ปสฺสตี’’ติ ¶ เอตฺถ กสิณนิมิตฺเต. ‘‘สรูปา ภิกฺขเว อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, โน อรูปา’’ติ เอตฺถ ปจฺจเย. ‘‘อากาโส ปริวาริโต รูปนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ สรีเร. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ เอตฺถ วณฺเณ. ‘‘รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน’’ติ เอตฺถ สณฺาเน. อิจฺเจวํ –
ขนฺเธ ภเว นิมิตฺเต จ, สรีเร ปจฺจเยปิ จ;
วณฺเณ สณฺานอาทิมฺหิ, รูปสทฺโท ปวตฺตติ.
กุป โกเป. กุปฺปติ. กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺส. โกโป, ปโกโป. วจีปโกปํ รกฺเขยฺย.
ตป สนฺตาเป. ตปฺปติ, สนฺตปฺปติ. สนฺตาโป.
ตป ปีณเน. ตปฺปติ. ตปฺปนํ.
ทป หาเส. ทปฺปติ.
ทีป ทิตฺติยํ. ทิปฺปติ. ทีโป.
ลุป อทสฺสเน. ลุปฺปนํ, โลโป, ลุตฺติ.
ขิป เปรเณ. ขิปฺปติ. ขิปฺปํ.
ลุภ คิทฺธิยํ. ลุพฺภติ. อตฺตโนเยว ชณฺณุกํ โอลุพฺภ ติฏฺติ. ลุพฺภนํ, โลโภ, ลุพฺภิตฺวา, ลุพฺภิตฺวาน, ลุพฺภิย, ลุพฺภิยาน, โอลุพฺภิตฺวา, โอลุพฺภิตฺวาน, โอลุพฺภิย, โอลุพฺภิยาน, ลุพฺภิตุํ, โอลุพฺภิตุํ.
ตตฺถ โลโภติ ลุพฺภนฺติ เตน สตฺตา, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. เอตฺถ ปน ‘‘โลโภ ลุพฺภนา ¶ ลุพฺภิตตฺตํ ราโค ตณฺหา ตสิณา มุจฺฉา เอชา วนํ วนโถ’’ อิจฺจาทีนิ โลภสฺส พหุนามานิ เวทิตพฺพานิ.
ขุภ สฺจลเน. ขุพฺภติ, สํขุพฺภติ. ขุพฺภิตฺถนครํ. สงฺโขโภ. การิเต – โขเภติ, โขภยติ.
สมุ อุปสเม. จิตฺตํ สมฺมติ, อุปสมฺมติ, วูปสมฺมติ, สมโณ, สนฺติ, สนฺโต.
เอตฺถ สมโณติ สมฺมติ สนฺตจิตฺโต ภวตีติ สมโณ. การิตวเสน ปน กิเลเส สเมติ อุปสเมตีติ สมโณติ นิพฺพจนํ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ‘‘ยํ สเมตีติ อิทํ อริยํ. สมยตีติธ สตฺตาน’’นฺติ ทฺเว การิตรูปานิ.
สมุ เขเท นิโรเธ จ. เขโท. กิลมนํ. นิโรโธ อภาวคมนํ. อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺส กาโย สมฺมติ. อคฺคิ สมฺมติ. สนฺโต.
สนฺตสทฺโท ‘‘ทีฆํ สนฺตสฺส โยชน’’นฺติอาทีสุ กิลนฺตภาเว อาคโต. ‘‘อยฺจ วิตกฺโก อยฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา’’ติอาทีสุ นิรุทฺธภาเว. ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต’’ติอาทีสุ สนฺตาณโคจรตายํ. ‘‘อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต’’ติอาทีสุ กิเลสวูปสเม. ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติอาทีสุ สาธูสุ. ‘‘ปฺจิเม ภิกฺขเว มหาโจรา สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติอาทีสุ อตฺถิภาเว. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘กิลนฺตตฺเต ¶ นิรุทฺธตฺเต, สนฺตธีโคจรตฺตเน;
กิเลสูปสเม เจว, อตฺถิภาเว จ สาธุสุ;
อิเมสุ ฉสุ าเนสุ, สนฺตสทฺโท ปนาคโต’’ติ.
ทมุ ทมเน. ทมฺมติ. ทนฺโต, ทโม, ทมนํ. การิเต ‘‘จิตฺตํ ทเมติ, ทมยตี’’ติ รูปานิ.
ตตฺถ ทโมติ อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นามํ. ‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต. เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย’’ติ เอตฺถ หิ อินฺทฺริยสํวโร ‘‘ทโม’’ติ วุตฺโต. ‘‘ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชตี’’ติ เอตฺถ ปฺา ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตา. ‘‘ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชนา’’ติ เอตฺถ อุโปสถกมฺมํ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทมุปสเมนา’’ติ เอตฺถ ขนฺติ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตา. อิจฺเจวํ –
‘‘อินฺทฺริยสํวโร ปฺา, ขนฺติ จาปิ อุโปสโถ;
อิเม อตฺถา ปวุจฺจนฺติ, ทมสทฺเทน สาสเน’’ติ.
ยา คติปาปุเณสุ. ยายติ, ยายนฺติ. ปริยาโย. ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค. ยายนฺโต. ยายนฺตมนุยายติ. ยาตานุยายี. ยายิตุํ, ยายิตฺวา อิจฺจาทีนิ.
เอตฺถ ปริยายสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต, ปริยายสทฺโท วารเทสนาการเณสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฏฺาเน จ สทิเส จ วตฺตติ. ‘‘กสฺส นุ โข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ หิ วาเร วตฺตติ. ‘‘มธุปิณฺฑิกปริยาโยตินํ ธาเรหี’’ติอาทีสุ เทสนายํ. ‘‘อิมินาปิ โข เต ราชฺ ปริยาเยน เอวํ โหตู’’ติอาทีสุ ¶ การเณ. ‘‘ปริยายปโถ’’ติอาทีสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฏฺาเน. ‘‘โกปสทฺโท โขภปริยาโย’’ติอาทีสุ สทิเส วตฺตติ. อิจฺเจวํ –
ปริยายรโว วาร-เทสนาการเณสุ จ;
สมนฺตโตว คนฺตพฺพ-ฏฺาเน จ สทิเส สิยา.
ริ วสเน. ริยติ.
วิลี วิลีนภาเว. สปฺปิ วิลียติ. การิเต วิลาปยติ.
วา คติคนฺธเนสุ. วายติ. วาโย, วาโต.
สิวุ ตนฺตสนฺตาเน. สิพฺพติ, สํสิพฺพติ. สิพฺพํ, สิพฺพนฺโต. การิเต – สิพฺเพติ, สิพฺพยติ, สิพฺพาเปติ, สิพฺพาปยติ.
สิวุ คติโสสเนสุ. สิพฺพติ.
ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเน. ธิพฺพติ. ขิพฺพติ.
สา ตนุกรเณ. สิยติ, สิยนฺติ.
สา อนฺตกมฺมนิ. สิยติ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสนฺติ หิ วุตฺตํ.
สา อสฺสาทเน. รสํ สายติ. สายิตํ, สายนํ.
สิ ปาณิปฺปสเว. สูยติ, ปสูยติ. ปสูตา คาวี.
กุสุ หรณทิตฺตีสุ. กุสยติ.
สิลิส อาลิงฺคเน. สิลิสฺสติ. สิเลโส.
กิลิส อุปตาเป. กิลิสฺสติ, สํกิลิสฺสติ. กิเลโส, สํกิเลโส. อิการโลเป กฺลิสฺสติ กฺเลโส ¶ อิจฺจาทีนิ. อปิจ มลีนตาปิ กิลิสสทฺเทน วุจฺจติ, กิลิฏฺวตฺถํ ปริทหติ. ‘‘จิตฺเตน สํกิลิฏฺเน, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ ธาตูนํ อเนกตฺถตาย.
มส อปฺปีภาเว ขมายฺจ. มสฺสติ.
ลีส อปฺปีภาเว. ลิสฺสติ. เลโส. ‘‘ลิส เลสเน’’ติปิ ปนฺติ อาจริยา.
ตส ปิปาสายํ. ตสฺสติ, ปริตสฺสติ. ปริตสฺสนา, ตสิณา, ตสิโต.
ทุส โทสเน. ทุสฺสติ. โทโส, โทสนํ, โทสิโต.
ทุส อปฺปีติยํ. ทุสฺสติ, ปทุสฺสติ. โทโส, ปโทโส, ทุฏฺโ, ปทุฏฺโ, ทูสโก, ทูสิโต, ทูสนา.
อสุ เขเป. เขโป ขิปนํ. อสฺสติ. นิรสฺสติอาทิยติ จ ธมฺมํ. อิสฺสาโส.
เอตฺถ จ นิรสฺสตีติ ฉฑฺเฑติ สตฺถารํ ตถา ธมฺมกฺขานาทีนิ. อิสฺสาโสติ อุสุํ อสฺสติ ขิปตีติ อิสฺสาโส, ธนุคฺคโห.
ยสุ ปยตเน. ยสฺสติ. นิยสกมฺมํ.
เอตฺถ จ เยน วินยกมฺเมน ‘‘นิสฺสาย เต วตฺถพฺพ’’นฺติ นิยสฺสิยติ ภชาปิยตีติ นิยโส พาลํ, ตํ นิยสกมฺมํ นาม. ‘‘กโรหิ เม ยกฺข นิยสกมฺม’’นฺติ เอตฺถ ปน นิคฺคหกมฺมํ นิยสกมฺมํ นาม.
ภสฺส ภสฺสเน. ภสฺสติ. ภสฺสํ, ภสฺสการโก.
วส สทฺเท. สกุโณ วสฺสติ. อธโม มิคชาตานํ, สิงฺคาโล ตาต วสฺสติ. มณฺฑูโก วสฺสติ.
นส ¶ อทสฺสเน. นสฺสนธมฺมํ นสฺสติ. ปนสฺสติ. วินสฺสติ. นสฺส วสลิ, จร ปิเร วินสฺส. นฏฺโ, วินฏฺโ. การิเต – นาเสติ, นาสยติ.
สุส โสสเน. ปณฺณํ สุสฺสติ. การิเต – วาโต ปณฺณํ โสเสติ, โสสยติ. กมฺเม – วาเตน ปณฺณํ โสสิยติ. ภาเว กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํ. โสโส, สุกฺขํ กฏฺํ. สุสฺสํ, สุสฺสนฺโต. สุสฺสมาโน ทหโท.
ตุส ตุฏฺิยํ. ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติ. สนฺตุฏฺิ, สนฺโตโส, โตสนํ, ตุฏฺพฺพํ, ตุสฺสิตพฺพํ, ตุสิตา. การิเต ‘‘โตเสติ’’ อิจฺจาทีนิ.
หา ปริหานิยํ. หายติ, ปริหายติ. หายนฺติ ตตฺถ วฬวา. ภาเว ‘‘ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา, โส ปหียิสฺสตี’’ติ จ ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ จ รูปํ. กมฺเม กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํ. ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ อิทํ ปน ‘‘หา จาเค’’ติ วุตฺตสฺส ภูวาทิคณิกธาตุสฺส รูปํ ‘‘ราคํ ปชหตี’’ติ กตฺตุปทสฺส ทสฺสนโต.
นห พนฺธเน. นยฺหติ. อุปนยฺหติ. สนฺนยฺหติ. สนฺนาโห. สนฺนทฺโธ.
มุห เวจิตฺเต. มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, ปมุยฺหติ. โมโห, ปโมโห. มูฬฺโห. โมมูโห ปุริโส. โมมูหํ จิตฺตํ. การิเต – โมเหติ. ปโมหโก. เอตฺถ จ โมมูโหติ อวิสทตาย โมมูโห, มหามูฬฺโหติ อตฺโถ.
สห สุห สตฺติยํ. สยฺหติ. สุยฺหติ.
นฺหา ¶ โสเจยฺเย. นฺหายติ, อปฺปกฺขรานํ พหุภาเว นหายติ. นหายิตฺวา, นฺหายิตฺวา. นหานํ, นฺหานํ. สีสํ นฺหาโต. เอตฺถ จ สีสํ นฺหาโตติ สีสํ โธวิตฺวา นฺหาโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ โปราเณหิ อนุมตตฺตา.
สินิห ปีติยํ. สินิยฺหติ. สิเนหโก, สิเนหิโต, สินิทฺโธ. ปุตฺเต สิเนโห อชายถ. อิการโลเปน สฺเนโห. ตถา หิ ‘‘นิสฺเนหมภิกงฺขามี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ.
วิริฬ ลชฺชายํ โจทเน จ. วิริฬิโต. ลชฺชาวเสน อตฺโถ ปสิทฺโธ, น โจทนาวเสน. ตถา หิ ‘‘วิริฬิโตติ ลชฺชิโต’’ติ อตฺถสํวณฺณกา ครู วทนฺติ ‘‘ลชฺชนาการปฺปตฺโต’’ติ จ.
ทิวาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติ.
ทิวาทิคโณยํ.
สฺวาทิคณิก
สุ สวเน. ‘‘สุโณติ, สุณาติ. สุณึสุ. ปฏิสฺสุณิ, ปฏิสฺสุณึสุ. อสฺโสสิ, อสฺโสสุํ. ปจฺจสฺโสสิ, ปจฺจสฺโสสุํ’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘สุณิสฺสติ, โสสฺสติ’’ อิจฺจาทีนิ จ ภวนฺติ. อพฺภาสวิสเย ‘‘สุสฺสูสติ, สุสฺสูสา’’ อิจฺจาทีนิ. อนพฺภาสวิสเย – สาวโก, โสโต, สุณํ, สุณนฺโต, สุณมาโน, สุยฺยมาโน, สวนํ, สุตํ. อสุยิตฺถาติ วา สุตํ. สุตวา, โสตํ, โสโณ, สุณิตุํ, โสตุํ. สุณิตฺวา, สุณิย, สุณิยาน, สุตฺวา, สุตฺวาน. การิเต – สาเวติ, สาวยติ. กมฺเม – สทฺโท สุยฺยติ, สูยติ จ. ภาเว ปทรูปมปฺปสิทฺธํ.
ตตฺถ ¶ สาวโกติ อนฺเตวาสิโก, โส ทุวิโธ อาคตปฺผโล อนาคตปฺผโล จ, ตตฺถ อาคตปฺผโล สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาโตติ ‘‘สาวโก’’ติ วุจฺจติ, อิตโร ครูนํ โอวาทํ สุณาตีติ ‘‘สาวโก’’ติ. สาวโก, อนฺเตวาสิโก, สิสฺโสติ ปริยายา.
เอตฺถ สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม สทฺธึ โสตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรน. สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ อนุปปเทน, สุตสทฺโท จ –
คมเน วิสฺสุเต ตินฺเต, นิโยโค’ปจิเตปิ จ;
สทฺเท จ โสตทฺวารานุ-สาราเตสุ ทิสฺสติ.
ตถา หิ ‘‘เสนาย ปสุโต’’ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต’’ติอาทีสุ วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทีสุ ตินฺตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘เย ฌานปฺปสุตา ธีรา’’ติอาทีสุ อนุยุตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ อุปจิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาต’’นฺติอาทีสุ สทฺโทติ อตฺโถ. ‘‘พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ โสตทฺวารานุสารวิฺาตธมฺมธโรติ อตฺโถ.
โสตสทฺโทปิ อเนกตฺถปฺปเภโท. ตถา เหส –
มํสวิฺาณาเณสุ, ตณฺหาทีสุ จ ทิสฺสติ;
ธารายํ อริยมคฺเค, จิตฺตสนฺตติยมฺปิ จ.
‘‘โสตายตนํ ¶ , โสตธาตุ, โสตินฺทฺริย’’นฺติอาทีสุ โสตสทฺโท มํสโสเต ทิสฺสติ, ‘‘โสเตน สทฺทํ สุตฺวา’’ติอาทีสุ โสตวิฺาเณ. ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา’’ติอาทีสุ าณโสเต. ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ, ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปฺปิตานิ ปฏฺปิตานิ วิวริตานิ วิภตฺตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิ. เสยฺยถิทํ? ตณฺหาโสโต ทิฏฺิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต’’ติอาทีสุ ปฺจสุ ธมฺเมสุ. ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติอาทีสุ อุทกธารายํ. ‘‘อริยสฺเสตํ อาวุโส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, ยทิทํ โสโต’’ติอาทีสุ อริยมคฺเค. ‘‘ปุริสสฺส จ วิฺาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธโลเก ปติฏฺิตฺจ ปรโลเก ปติฏฺิตฺจา’’ติอาทีสุ จิตฺตสนฺตติยนฺติ.
โสโณติ สุนโข. โส หิ สามิกสฺส วจนํ สุณาตีติ โสโณติ วุจฺจติ.
อิมานิ ตทภิธานานิ –
สุนโข สารเมยฺโย จ, สุโณ สูโน จ กุกฺกุโร;
โสโณ สฺวาโน สุวาโน จ, สาฬุโร มิคทํสโน.
สา สุนิธาติ’เม สทฺทา, ปุมาเนสุ ปวตฺตเร;
สุนขี กุกฺกุรี สี’ติ, อิเม อิตฺถีสุ วตฺตเร.
สุนขา สารเมยฺยาติ, อาทิ พหุวโจ ปน;
ปวตฺตติ ปุมิตฺถีสุ, อฺตฺราปิ อยํ นโย;
กุกฺกุโรติ ¶ อยํ ตตฺถ, พาลกาเล รเวน เว;
มหลฺลเกปิ สุนเข, รูฬฺหิยา สมฺปวตฺตติ.
ตถา หิ อฏฺกถาจริยา กุกฺกุรชาตเก ‘‘เย กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วฑฺฒา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา’’ติอิมสฺมึปเทเส เอวมตฺถํ วณฺณยึสุ ‘‘เย กุกฺกุราติ เย สุนขา. ยถา หิ ตรุโณปิ ปสฺสาโว ปูติมุตฺตนฺติ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’ติ, โกมลาปิ คฬาจีลตา ‘ปูติลตา’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘ปูติกาโย’ติ วุจฺจติ, เอวเมว วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘กุกฺกุโร’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา มหลฺลกา กายูปปนฺนาปิ เต ‘กุกฺกุรา’ตฺเวว วุตฺตา’’ติ.
กิ หึสายํ. กิโณติ, กิณาติ, กิณนฺติ.
สก สามตฺถิเย. สมตฺถภาโว สามตฺถิยํ, ยถา ทกฺขิยํ. สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติ. อสกฺขิ. สกฺขิสฺสติ. สกฺโก. สกฺกี.
เอตฺถ สกฺโกติ เทวราชา. โส หิ ปรหิตํ สกหิตฺจ กาตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโก. อปิจ สกฺยกุลชาโต โย โกจิปิ. ตถา หิ ‘‘อถ โข มหานาโม สกฺโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ภควนฺตฺจ ปิงฺคิโย มํ สกฺก สมุทฺธราหีติ อาลปิ. สกฺยา วต โภ กุมารา ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา’’ติ วจนมุปาทาย สพฺเพปิ สกฺยกุเล ชาตา ‘‘สกฺยา’’ติ จ ‘‘สากิยา’’ติ จ ‘‘สกฺกา’’ติ จ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ สฺวาทิตฺเตปิ อเนกสฺสรธาตุโต เอโกว อุณาปจฺจโย โหติ, น ณุ ณาปจฺจยาติ ทฏฺพฺพํ.
ขี ¶ ขเย. ขีโณติ. ขีณาติ. ขีณา ชาติ. ขีโณ. อโยคา ภูริสงฺขโย.
เค สทฺเท. คิโณติ, คิณาติ.
จิ จเย. ณการสฺส นการตฺตํ. ปาการํ จิโนติ. จิตํ กุสลํ. เจโต ปุคฺคโล.
รุ อุปตาเป. รุโณติ, รุณาติ.
ราธ สาธ สํสิทฺธิยํ. ราธุณาติ. สาธุณาติ. ราธนํ. อาราธนํ. สาธนํ.
ปี ปีติยํ. ปีโณติ, ปีณาติ. ปีติ, ปิโย.
อป ปาปุเณ สมฺภุ จ. ปาปุโณติ, ปาปุณาติ. ปตฺโต. สพฺพฺุตํ สตฺถา ปตฺโต. สมฺปตฺโต ยมสาธนํ. สมฺภุณาติ, น กิฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาติ. สมฺภุณนฺโต, อภิสมฺภุณมาโน.
ตตฺถ ปตฺโตติ ปสทฺโท อุปสคฺโค ‘‘ปปฺโปตี’’ติ เอตฺถ ปสทฺโท วิย. ตถา หิ ‘‘ปตฺโต’’ติ เอตฺถ ปาปุณีติ อตฺเถ ปปุพฺพสฺส อปธาตุสฺส ปกาเร ลุตฺเต ตปจฺจยสฺส ทฺวิภาโว ภวติ. ตตฺถ น อภิสมฺภุณาตีติ น สมฺปาปุณาติ, น สาเธตีติ วุตฺตํ โหติ.
ขิป เขเป. ขิปุณาติ. ขิปฺปํ. ขิปฺปนฺติ มจฺฉปฺชโร.
อาป พฺยาปเน. อาปุณาติ. อาโป.
มิ ปกฺเขปเน. มิโนติ. มิตฺโต.
เอตฺถ จ สพฺพคุยฺเหสุ นิมิยติ ปกฺขิปิยตีติ มิตฺโต. ‘‘มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหตี’’ติ วจนํ ปน โวหารวเสน วุตฺตํ, น อตฺถวเสน. วุจฺเจยฺย เจ, โย โกจิ อวิสฺสาสิโก ¶ อตฺตโน ปฏิวิรุทฺโธปิ จ มิตฺโต นาม ภเวยฺย, น เจวํ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ ปน ทฏฺพฺพํ ‘‘สตฺตปทวีติหารมตฺเตนปิ สห คจฺฉนฺโต สห คจฺฉนฺตสฺส ปิยวาจานิจฺฉารเณน อฺมฺํ อาลาปสลฺลาปกรณมตฺเตน มิตฺโต นาม โหตีติ วตฺตพฺพํ. กึการณา? ทฬฺหวิสฺสาโส มิตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ มิตฺตสฺส คุณปสํสาวเสน เอวํ วุตฺต’’นฺติ.
วุ สํวรเณ. วุโณติ, วุณาติ, สํวุโณติ, สํวุณาติ. ปณฺฑิโต สีลสํวุโต.
สุ อภิสเว. อภิสโว นาม ปีฬนํ มนฺถนํ สนฺธานํ สินฺหานํ วา. สุโณติ, สุณาติ.
สิ พนฺธเน. สิโนติ.
สิ นิสาเน. สิโณติ, สิณาติ. นิสิตสตฺถํ.
น หิ นูนายํ สา ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;
สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ;
เอตฺถ ภณนฺติ ภณนฺตี.
วุส ปาคพฺพิเย. ปาคพฺพิยํ นาม กายวาจามเนหิ ปคพฺพภาโว. วุสุณาติ.
อสุ พฺยาปเน. อสุณาติ. อสฺสุ.
หิ คติพุทฺธีสุ อุปตาเป จ. หิโนติ.
เอตฺถ ปน อสมานนฺตตฺเตปิ สมานตฺถานํ สโมธานํ วุจฺจติ.
ติก ติค สฆ ทิกฺข กิวิ จิริ ชิริ ทาส ทุ หึสายํ. ติกุณาติ. ติคุณาติ. สฆุณาติ. ทิกฺขุณาติ. กิวุณาติ ¶ . จิรุณาติ. ชิรุณาติ. ทาสุณาติ. ทุโณติ, ทุณาตีติ รูปานิ หึสาวาจกานิ ภวนฺติ.
สุวาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณวฺโห อตฺถยุตฺติโต.
สฺวาทิคโณยํ.
กิยาทิคณิก
กี ทพฺพวินิมเย. ทพฺพวินิมโย กยวิกฺกยวเสน ภณฺฑสฺส ปริวตฺตนํ. กิณาติ, กิณนฺติ. วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติ. เกตุํ, กิณิตุํ. วิกฺเกตุํ, วิกฺกิณิตุํ. กิณิตฺวา, วิกฺกิณิตฺวา. กีตํ ภณฺฑํ. กโย, วิกฺกโย. วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วา.
ขิ คติยํ. ขิณาติ. อติขิโณ สโร. ขํ, ขานิ. นการสฺส ณการตฺตํ.
ตตฺถ ขิณาตีติ คจฺฉติ. อติขิโนติ อติคโต. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เสนฺติ จาปาติขิณาว, ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติ. ตตฺถ จาปาติขิณา’ติ จาปโต อติขิณา อติคตา. อฏฺกถายํ ปน ‘‘จาปาติขิณาติ จาปโต อติขิณา จาปา วินิมุตฺตาติ อตฺโถ’’ติ ปทตฺถวิวรณํ กตํ, ตมฺปิ คตตฺถฺเว สนฺธาย อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺร ขนฺติ สคฺโค. โส หิ กตปฺุเหิ คนฺตพฺพตฺตา ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ. ขานีติ สคฺคา.
จิ จเย. ปฺุํ จินาติ. ปาการํ จินาติ. ปารมิโย วิจินาติ, วิจินติ จ. ปุปฺผํ โอจินาติ, โอจินติ วา. ปจินาติ. ปจินิตฺวา. จิตํ กุสลํ. จโย สฺจโย. จิโต ปากาโร. จินาตีติ เจโต, อิฏฺกวฑฺฒกี. โย สตฺโต ปฺุสฺจโย ¶ . ‘‘สฺจโย ราสิ สมูโห ปิณฺโฑ คโณ สงฺโฆ กทมฺโพ วคฺโค กโร ฆฏา’’อิจฺเจวมาทโย ปริยายา.
ชิ ชเย. ชินาติ, วิชินาติ, ชินิยติ. เชตา, ชิโน. ชิโต มาโร. มารํ ชิโต. ชิตวา, ชิตาวี, ชิตพฺโพ, เชยฺโย, ชยนํ, ชิตํ, วิชิตํ, ชโย, ปราชยนํ, ปราชโย. ยสฺส ชิตํ นาวชียติ. ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเก. ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย.
ตตฺถ เชตาติ ชินาตีติ เชตา, โย โกจิ ปุคฺคโล. อชินีติ ชิโน, สพฺพฺู ธมฺมราชา. กึ โส อชินิ? ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทิอรโย จ. อิติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทโย จ อรโย อชินีติ ชิโน. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;
ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปก ชิโน’’ติ,
‘‘ตถาคโต ภิกฺขเว อภิภู อนภิภูโต’’ติ จ.
ชินสทฺโท หิ เกวโล สพฺพฺุมฺหิ ปวตฺตติ, โสปปโท ปน ปจฺเจกพุทฺธาทีสุ ตมฺหิ จ ยถารหํ ปวตฺตติ. ‘‘ปจฺเจกชิโน, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, วิปากชิโน, อวิปากชิโน’’ติ อิมาเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ.
ชิ ชานิยํ. ชินาติ, น ชินาติ น ชาปเย, ชิโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จ, ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชิโน. ชิโน ธนฺจ ทาเส จ.
า ¶ อวโพธเน. ชานาติ, ายติ, นายติ. อนิมิตฺตา น นายเร. ชฺา โส ยทิ หาปเย. มา มํ ชฺูติ อิจฺฉติ. ‘‘อิเม อมฺหาก’’นฺติ าตพฺพฏฺเน าติ, าตโก. าติมิตฺตา สุหชฺชา จ. าตโก โน นิสินฺโนติ. าตพฺพํ เยฺยํ, สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปฺตฺติธมฺมา. อีทิเสสุ าเนสุ เยฺยสทฺโท เอกนฺเตน นปุํสโก, วาจฺจลิงฺคตฺเต สพฺพลิงฺคิโก, ยถา? เยฺโย ผสฺโส. เยฺยา เวทนา. เยฺยํ จิตฺตํ. เยฺโย ปุริโส, เยฺยา อิตฺถี, เยฺยํ ธนนฺติ จ.
ถุ อภิตฺถเว. ถุนาติ. อภิตฺถุนาติ. ถุติ, อภิตฺถุติ. ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุโต, อภิตฺถุโต.
ถุ นิตฺถุนเน. ถุนาติ.
อุฏฺเหิ เรวเต สุปาปธมฺเม,
อปารุตทฺวาเร อทานสีเล;
เนสฺสาม ตํ ยตฺถ ถุนนฺติ ทุคฺคตา,
สมปฺปิตา เนรยิกา ทุกฺเขน;
ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติ จ ปโยโค.
ทุ หึสายํ. ทุนาติ. มิตฺตทฺทุ. ทุโม.
เอตฺถ มิตฺตทฺทูติ มิตฺตํ ทุนาติ หึสติ ทุพฺภตีติ มิตฺตทฺทุ. อตฺร ‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติ ตสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺสา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ทุโมติ ทุนิยติ เคหสมฺภาราทิอตฺถาย หึสิยติ ฉินฺทิยติ, ปณฺณปุปฺผาทิอตฺถิเกหิ วา ปณฺณปุปฺผาทิหรเณน ปีฬิยตีติ ทุโม.
ธู กมฺปเน. ธุนาติ. ธูโม, โธนา, โธโน, ธุโต. ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
ตตฺถ ¶ ธูโมติ ธุนาติ กมฺปตีติ ธูโม. ธูมสทฺโท โกเธ ตณฺหาย วิตกฺเก ปฺจสุ กามคุเณสุ ธมฺมเทสนายํ ปกติธูเมติ อิเมสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. ‘‘โกโธ ธูโม ภสฺมานิ โมสวชฺช’’นฺติ เอตฺถ หิ โกเธ วตฺตติ. ‘‘อิจฺฉา ธูมายิโต สทา’’ติ เอตฺถ ตณฺหายํ. ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ ภควโต อวิทูเร ธูมายนฺโต นิสินฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ วิตกฺเก.
‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา,
ภยฺจ เมตํ ติมุลํ ปวุตฺตํ;
รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิโต,
หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตา’’ติ
เอตฺถ ปฺจสุ กามคุเณสุ. ‘‘ธูมํ กตฺตา โหตี’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนายํ. ‘‘ธโช รถสฺส ปฺาโน, ธูโม ปฺานมคฺคิโน’’ติ เอตฺถ ปกติธูเม. อิจฺเจวํ –
โกธตณฺหาวิตกฺเกสุ, ปฺจกามคุเณสุ จ;
เทสนายฺจ ปกติ-ธูเม ธูโม ปวตฺตติ.
โธนาติ ปฺา. วุตฺตฺเหตํ นิทฺเทเส ‘‘โธนา วุจฺจติ ปฺา, ยา ปฺา ปชานนา สมฺมาทิฏฺิ, กึการณา โธนาติ วุจฺจติ ปฺา? ยํ ตาย ปฺาย กายทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ, วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ. ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา. อถ วา สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺึ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ, ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา’’ติ. ‘‘โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสู’’ติ อยเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํ ¶ . อตฺร โธนา อสฺส อตฺถีติ โธโน, ตสฺส โธนสฺสาติ นิพฺพจนํ. ธาตูนมเนกตฺถตาย ธูธาตุ กมฺปนตฺเถปิ โธวนตฺเถปิ วตฺตติ.
มุน าเณ. มุนาติ. โมนํ, มุนิ. อิมสฺมึ าเน ธาตุยา อาขฺยาตตฺเต เอกนฺเตน อนฺตโลโป ภวติ. โสภิตตฺเถรคาถายํ ปน อนาคตวจเน อุการสฺส วุทฺธิวเสน ‘‘อหํ โมเนน โมนิสฺส’’นฺติ รูปนฺตรฺจ ทิสฺสติ. ตตฺถ โมนิสฺสนฺติ ชานิสฺสํ. นามตฺเต อนฺตโลโป น โหติ. ตตฺถ โมนนฺติ กิฺจาปิ ‘‘น โมเนน มุนิ โหตี’’ติ เอตฺถ ตุณฺหีภาโว ‘‘โมน’’นฺติ วุจฺจติ, ตถาปิ อิธ ‘‘าเณ’’ติ วจนโต น โส อธิปฺเปโต, าณเมวาธิปฺเปตํ, ตสฺมา โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาตํ มคฺคาณโมนมฺปิ คเหตพฺพํ. มุนีติ มุนาติ ชานาติ หิตาหิตํ ปริจฺฉินฺทตีติ มุนิ. อถ วา ขนฺธาทิโลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย ‘‘อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา’’ติอาทินา นเยน อิเม อุโภ อตฺเถ มุนาตีติ มุนิ. เตนาห ภควา –
‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโต.
ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติ.
อปราเปตฺถ ภวติ อตฺถวิภาวนา. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ, กายโมเนยฺยาทีสุ วา อฺตรํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติ. โส ปเนส อคาริยมุนิ อนคาริยมุนิ เสกฺขมุนิ อเสกฺขมุนิ ปจฺเจกมุนิ มุนิมุนีติ อเนกวิโธ ¶ . ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหิปิ อาคตผโล วิฺาตสาสโน. อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโต. เสกฺขมุนีติ สตฺต เสกฺขา. อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโว. ปจฺเจกมุนีติ ปจฺเจกพุทฺโธ. มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตถา หิ อายสฺมาปิ สาริปุตฺโต อาห ‘‘มุนีติ วุจฺจติ ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ.
ปู ปวเน. ปวนํ โสธนํ. ปุนาติ. ปฺุํ, ปุตฺโต, ทนฺตโปณํ.
เอตฺถ จ ปฺุนฺติ อตฺตโน การกํ ปุนาติ โสเธตีติ ปฺุํ. อถ วา ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ ตํสนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ ปฺุํ. กินฺตํ? สุจริตํ กุสลกมฺมํ. สกมฺมิกตฺตา ธาตุสฺส การิตวเสน อตฺถวิวรณํ ลพฺภติ. ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปุนาติ โสเธตีติ ปุตฺโต. เอวฺจ สติ หีนชจฺจานํ จณฺฑาลาทีนํ ปุตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ น วตฺตพฺพํ สทฺทานมตฺถกถนสฺส นานปฺปกาเรน ปวตฺติโต, ตสฺมา อตฺตโน ปิตุ หทยํ ปูเรตีติ ปุตฺโตติ เอวมาทินาปิ นิพฺพจนํ คเหตพฺพเมว. นานาธาตุวเสนปิ หิ ปทานิ สิทฺธึ สมุปคจฺฉนฺติ.
ปุตฺโต จ นาม อตฺรโช เขตฺรโช อนฺเตวาสิโก ทินฺนโกติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาโต อตฺรโช นาม. สยนปีเ ปลฺลงฺเก อุเรติ เอวมาทีสุ นิพฺพตฺโต เขตฺรโช นาม. สนฺติเก สิปฺปุคฺคณฺหนโก อนฺเตวาสิโก นาม. โปสาปนตฺถาย ทินฺโน ทินฺนโก นาม ทนฺตโปณนฺติ ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปณํ, ทนฺตกฏฺํ.
ปี ตปฺปนกนฺตีสุ. ปิณาตีติ ปีติ. เอตฺถ จ ปีตีติ ปีณนํ ปีติ, ตปฺปนํ กนฺตีติ จ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ภาววเสน นิพฺพจนํ. อิทํ ¶ ปน เหตุกตฺตุวเสน ปิณยตีติ ปีติ, ตปฺเปตีติ อตฺโถ.
สา ปเนสา ขุทฺทกาปีติ ขณิกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ อุพฺเพคาปีติ ผรณาปีตีติ ปฺจวิธา โหติ. ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติ. โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพคาปีติ พลวตี โหติ กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณา โหติ. ผรณาปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริผุฏํ โหติ, เอวํ ปฺจวิธา ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณตฺตา ‘‘ปิณาตี’’ติ ปีตีติ สุทฺธกตฺตุวเสนปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. เอตฺถ ‘‘ปิยายติ, ปิตา, ปิโย, เปโม’’ติอาทีนิ ปีธาตุยา เอว รูปานิ. ตตฺถ ‘‘ปุตฺตํ ปิยายตีติ ปิตา’’ติ วทนฺติ. ปิยายิตพฺโพติ ปิโย. เปมนํ เปโม.
มา ปริมาเณ. มินาติ. มานํ, ปริมาณํ, มตฺตํ, มตฺตา, มโน, วิมานํ, มินิตพฺพํ, เมตพฺพํ, ฉายา เมตพฺพา. อีทิเสสุ าเนสุ อนียปจฺจโย น ลพฺภติ.
เอตฺถ มโนติ เอกาย นาฬิยา เอกาย จ ตุลาย มินมาโน วิย อารมฺมณํ มินาติ ปริจฺฉินฺทตีติ มโน. วิเสสโต มินิยเต ปริจฺฉินฺทิยเตติ วิมานํ, เทวานํ ปฺุพเลน นิพฺพตฺตพฺยมฺหํ เทวนิเกตํ. ยํ วิมานํ อุปโสภิตํ, ปภาสติมิทํ พฺยมฺหนฺติ จ อาทินา โถมิยติ.
มี หึสายํ. มินาติ. มีโน, กุมีนํ.
เอตฺถ ¶ มีโนติ มจฺโฉ. มจฺฉสฺส หิ ‘‘มีโน มจฺโฉ อมฺพุโช วาริโช วาริจโร’’ติ อเนกานิ นามานิ. วิเสสนามานิ ปน ‘‘อมโร ขลิโส จนฺทกุโล กนฺทผลิ อินฺทผลิ อินฺทวโล กุลิโส วามิ กุงฺกุตโล กณฺฑิโก สกุโล มงฺคุโร สิงฺคี สตวงฺโก โรหิโต ปาีโน กาโณ สวงฺโก ปาวุโส’’ อิจฺเจวมาทีนิ, ‘‘ติมิ ติมิงฺคโล’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ภวนฺติ. กุมีนนฺติ กุจฺฉิเตนากาเรน มจฺเฉ มินนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ กุมีนํ, มจฺฉพนฺธนปฺชโร. โส ปน ปาฬิยํ กุมีนสทฺเทน วุจฺจติ. ตถา หิ –
‘‘วาริชสฺเสว เม สโต, พนฺธสฺส กุมินามุเข;
อกฺโกสติ ปหรติ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสโต’’ติ
ปาฬิ ทิสฺสติ.
มู พนฺธเน. มุนาติ. มุนิ.
เอตฺถ มุนีติ อตฺตโน จิตฺตํ มุนาติ มวติ พนฺธติ ราคโทสาทิวสํ คนฺตุํ น เทตีติ มุนิ.
ริ คติเทสเนสุ. ริกาติ. เรณุ. นการสฺส ณตฺตํ.
ลี สิเลเส. ลินาติ, นิลินาติ. ลีนํ, สลฺลีนํ, ปฏิสลฺลานํ.
วี ตนฺตสนฺตาเน. วตฺถํ วินาติ. อิมินา สุตฺเตน จีวรํ วินาหิ. กมฺเม – อิทํ โข อาวุโส จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติ. วีตํ. สุวีตํ. อปฺปกํ โหติ เวตพฺพํ. การิเต ‘‘วายาเปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปสฺสามา’ติ จีวรํ วายาเปสุํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภวนฺติ.
วี หึสายํ. วินาติ. เวณุ. เวณูติ วํโส.
ลู ¶ เฉทเน. ลุนาติ. โลณํ, กุสลํ, พาโล, ลูโต.
เอตฺถ จ โลณนฺติ ลุนาติ วีตรสภาวํ วินาเสติ สรสภาวํ กโรตีติ โลณํ, ลวณํ. กุโส วิย หตฺถปฺปเทสํ อกุสลธมฺเม ลุนาตีติ กุสลํ, อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขโณ ธมฺโม. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิเก ทฺเว อตฺเถ ลุนาตีติ พาโล, อวิทฺวา. ลูโตติ มกฺกฏโก วุจฺจติ. ตสฺส หิ สุตฺตํ ‘‘ลูตสุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ยูสํ ปาตุํ ปฏงฺคมกฺขิกาทีนํ ชีวิตํ ลุนาตีติ ลูโต.
สิ พนฺธเน. สินาติ. สีมา, สีสํ.
เอตฺถ สีมาติ สินียเต สมคฺเคน สงฺเฆน กมฺมวาจาย พนฺธิยเตติ สีมา. สา ทุวิธา พทฺธสีมา อพทฺธสีมาติ. ตาสุ อพทฺธสีมา มริยาทกรณวเสน ‘‘สีมา’’ติ เวทิตพฺพา. สินาติ พนฺธติ เกเส โมฬิกรณวเสน เอตฺถาติ สีสํ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
สา ปาเก. สินาติ.
สุ หึสายํ. สุณาติ. ปรสุ. ปรํ สุณนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ ปรสุ.
อส โภชเน. วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ. อสนํ.
เอตฺถ อสนนฺติ อาหาโร. โส หิ อสิยติ ภฺุชิยตีติ ‘‘อสน’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘อสฺนาถ ขาทถ ปิวถา’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
กิลิส วิพาธเน. กิลิสฺนาติ. กิเลโส.
เอตฺถ จ กิเลโสติ ราคาทโยปิ ทุกฺขมฺปิ วุจฺจติ.
อุทฺธส อฺุเฉ. อฺุโฉ ปริเยสนํ. อุทฺธสฺนาติ.
อิส ¶ อภิกฺขเณ. อิสฺนาติ.
วิส วิปฺปโยเค. วิสฺนาติ. วิสํ.
ปุส สิเนหสวนปูรเณสุ. ปุสฺนาติ.
ปุส โปสเน. ปุสฺนาติ.
มุส เถยฺเย. มุสฺนาติ. มุสโล.
กิยาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโต.
สาสนา โลกโต เจเต,
ทสฺสิตา เตสุ โลกโต;
สาสนสฺโสปการาย,
วุตฺตา ตทนุรูปกา.
กิยาทิคโณยํ.
คหาทิคณิก
อิทานิ คหาทิคโณ วุจฺจเต. เอตฺเถเก เอวํ มฺนฺติ.
คหาทีนํ คโณ นาม, ปจฺเจกํ นุปลพฺภติ;
อถเมโก คหธาตุ, คหาทีนํ คโณ สิยา.
ยโต ปฺปณฺหา ปรา เหยฺยุํ, ธาตุโต ชินสาสเน;
เตปิ อฺเ น วิชฺชนฺติ, อฺตฺร คหธาตุยา.
อิติ จินฺตาย เอกจฺเจ, คหธาตุํ กิยาทินํ;
ปกฺขิปึสุ คเณ เอวํ, น วทึสุ คหาทิกํ.
น เตสํ คหณํ ธีโร, คณฺเหยฺย สุวิจกฺขโณ;
ยโต กจฺจายเน วุตฺโต, คหาทีนํ คโณ วิสุํ.
‘‘คหาทิโต ปฺปณฺหา’’ อิติ, ลกฺขณํ วทตา หิ โส;
กจฺจายเนน ครุนา, ทสฺสิโต นนุ สาสเน.
สเจ ¶ วิสุํ คหาทีนํ, คโณ นาม น ลพฺภติ;
คหาทิทีปเก สุตฺเต, หิตฺวาน พาหิรํ อิทํ.
‘‘คหโต ปฺปณฺหา’’ อิจฺเจว, วตฺตพฺพํ อถ วา ปน;
‘‘กิยาทิโต นาปฺปณฺหา’’ติ, กาตพฺพํ เอกลกฺขณํ.
ยสฺมา ตถา น วุตฺตฺจ, น กตฺเจกลกฺขณํ;
ตสฺมา อยํ วิสุํเยว, คโณ อิจฺเจว ายติ.
‘‘สรา สเร โลป’’มิติ-อาทีนิ ลกฺขณานิว;
คมฺภีรํ ลกฺขณํ เอตํ, ทุชฺชานํ ตกฺกคาหินา.
อุสาทโยปิ สนฺธาย, อาทิคฺคโห กโต ตหึ;
ตถา หิ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ, อาทิรูปานิ ทิสฺสเร.
อิทานิ ปากฏํ กตฺวา, อาทิสทฺทผลํ อหํ;
สปฺปโยคํ คหาทีนํ, คณํ วกฺขามิ เม สุณ.
คห อุปาทาเน. อุปาทานํ คหณํ, น กิเลสุปาทานํ. อุปสทฺโท เหตฺถ น กิฺจิ อตฺถวิเสสํ วทติ. อถ วา กาเยน จิตฺเตน วา อุปคนฺตฺวา อาทานํ คหณํ อุปาทานนฺติ สมีปตฺโถ อุปสทฺโท. กตฺถจิ หิ อุปสทฺโท อาทานสทฺทสหิโต ทฬฺหคฺคหเณ วตฺตติ ‘‘กามุปาทาน’’นฺติอาทีสุ. อิธ ปน ทฬฺหคฺคหณํ วา โหตุ สิถิลคฺคหณํ วา, ยํ กิฺจิ คหณํ อุปาทานเมว, ตสฺมา คหธาตุ คหเณ วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เฆปฺปติ, คณฺหาติ วา. ปริคฺคณฺหาติ, ปฏิคฺคณฺหาติ, อธิคณฺหาติ, ปคฺคณฺหาติ, นิคฺคณฺหาติ. ปธานคณฺหนโก. คณฺหิตุํ, อุคฺคณฺหิตุํ. คณฺหิตฺวา, อุคฺคณฺหิตฺวา. อฺถาปิ รูปานิ ภวนฺติ. อหํ ชาลึ คเหสฺสามิ. คเหตุํ. คเหตฺวา. อุคฺคาหโก, สงฺคาหโก, อชฺโฌคาฬฺโห. การิเต ‘‘คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติ, อฺตรํ สติปฏฺานํ อุคฺคณฺหาเปนฺติ, สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน คณฺหาเปตฺวา. อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพ. อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา ¶ . คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปสฺสติ. คาหาปยนฺติ สพฺภาวํ. คาหโก, คาเหตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ. กมฺมนิ – คยฺหติ, สงฺคยฺหติ, คณฺหิยติ วา. ตถา หิ ‘‘คณฺหิยนฺติ อุคฺคณฺหิยนฺตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิ ทิสฺสติ. ‘‘เคหํ, คาโห, ปริคฺคโห, สงฺคาหโก, สงฺคเหตา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺร อการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ ‘‘เฆปฺปติ, เฆปฺปนฺติ. เฆปฺปสี’’ติ จ ‘‘คณฺหติ, คณฺหนฺติ. คณฺหสี’’ติ จ อาทินา นเยน สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพถา ปทมาลา โยเชตพฺพา. อากาเรการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ ‘‘คณฺหาติ คณฺหาเปตี’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา วชฺเชตพฺพฏฺานํ วชฺเชตฺวา.
อิมานิ ปน ปสิทฺธานิ กานิจิ อชฺชตนีรูปานิ ‘‘อคฺคหี มตฺติกาปตฺตํ. อคฺคหุํ, อคฺคหึสุ, อคฺคเหสุ’’นฺติ. ภวิสฺสนฺตีอาทีสุ คเหสฺสติ, คเหสฺสนฺติ. เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํ. อคฺคหิสฺสา, อคฺคหิสฺสํสุ. เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํ.
อุส ทาเห. ทาโห อุณฺหํ. อุสติ ทหตีติ อุณฺหํ. อุณฺหสทฺโท ‘‘อุณฺหํ ภตฺตํ ภฺุชตี’’ติอาทีสุ ทพฺพมเปกฺขติ, ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนตี’’ติอาทีสุ ปน คุณํ อุณฺหภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. อุณฺหภาโว หิ สีตภาโว จ คุโณ.
ตส วิปาสายํ. ตณฺหา. เกนฏฺเน ตณฺหา? ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ อตฺเถน.
ชุสิ ปีติเสวเนสุ. ชุณฺโห สมโย. กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโต.
ตตฺถ ชุณฺโหติ โชเสติ โลกสฺส ปีตึโสมนสฺสฺจ อุปฺปาเทตีติ ชุณฺโห.
ชุต ¶ ทิตฺติยํ. ชุณฺหา รตฺติ. โชตติ สยํ นิปฺปภาปิ สมานา จนฺทตารกปฺปภาเสนปิ ทิพฺพติ วิโรจติ สปฺปภา โหตีติ ชุณฺหา.
สา ตนุกรเณ. สณฺหวาจา. สิยติ ตนุกริยติ, น ผรุสภาเวน กกฺกสา กริยตีติ สณฺหา.
โส อนฺตกมฺมนิ. สณฺหํ, าณํ. สิยติ สยํ สุขุมภาเวน อติสุขุมมฺปิ อตฺถํ อนฺตํ กโรติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตีติ สณฺหํ.
ติช นิสาเน. นิสานํ ติกฺขตา. ติณฺโห ปรสุ. ติติกฺขตีติ ติณฺโห.
สิ เสวายํ. อตฺตโน หิตมาสีสนฺเตหิ เสวิยเตติ สิปฺปํ, ยํ กิฺจิ ชีวิตเหตุ สิกฺขิตพฺพํ สิปฺปายตนํ. อปิจ สิปฺปนฺติ อฏฺารส มหาสิปฺปานิ – สุติ สูรมติ พฺยากรณํ ฉนฺโทวิจิติ นิรุตฺติ โชติสตฺถํ สิกฺขา โมกฺขาณํ กฺริยาวิธิ ธนุพฺเพโท หตฺถิสิกฺขา กามตนฺตํ อสฺสลกฺขณํ ปุราณํ อิติหาโส นีติ ตกฺโก เวชฺชกฺจาติ.
กุ กุจฺฉายํ. กุจฺฉา ครหา. กณฺหา ธมฺมา. กณฺโห ปุริโส.
ตตฺถ กณฺหาติ อปภสฺสรภาวกรณตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตพฺพา ครหิตพฺพาติ กณฺหา, อกุสลธมฺมา. กาฬวณฺณตฺตา สุวณฺณวณฺณาทิกํ อุปนิธาย กุจฺฉิตพฺโพ นินฺทิตพฺโพติ กณฺโห, กาฬวณฺโณ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘กณฺโห วตายํ ปุริโส, กณฺหํ ภฺุชติ โภชนํ;
กณฺเห ภูมิปฺปเทสสฺมึ, น มยฺหํ มนโส ปิโย’’ติ จ,
‘‘น ¶ กณฺโห ตจสา โหติ,
อนฺโตสาโร หิ พฺราหฺมโณ;
ยสฺมึ ปาปานิ กมฺมานิ,
ส เว กณฺโห สุชมฺปตี’’ติ จ.
อิจฺเจวํ –
คหาทิเก ธาตุคเณ, สนฺธาย ตสิอาทโย;
อาทิคฺคโห กโต ปฺปณฺหา, คหาทีสุ ยถารหํ.
คหโต ธาตุโต หิ ปฺโป,อาขฺยาตตฺเตวทิสฺสติ;
อาขฺยาตตฺเต จ นามตฺเต, ณฺหาสทฺโท อุสโต ตถา.
อุสคเหหิ อฺสฺมา, นามตฺเตว ทุเว มตา;
เอวํ วิเสสโต เยฺโย, คหาทิคณนิจฺฉโย.
เอตฺถ ปน กิฺจาปิ สาสเน ‘‘ตณฺหายตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ‘‘ปพฺพตายติ, เมตฺตายตี’’ติอาทีนิ วิย นามสฺมา วิหิตสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. ‘‘ตณฺหายตี’’ติ หิ อิทํ ณฺหาปจฺจยวตา ตสธาตุโต นิปฺผนฺนตณฺหาสทฺทสฺมา ปรสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนํ. ตถา กิฺจาปิ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนายํ ‘‘วาสิผลํ ตาเปตฺวา อุทกํ วา ขีรํ วา อุณฺหาเปตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ กฺริยาปทํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ณฺหาปจฺจยวตา อุสธาตุโต นิปฺผนฺนอุณฺหาสทฺทโต วิหิตสฺส การิตสฺสฺส ณาเปปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ อิทํ วุตฺตปฺปการอุณฺหาสทฺทโต ณาเปปจฺจยวเสน นิปฺผนฺนํ, เอตสฺมึ ทิฏฺเ ‘‘อุณฺหาปยตี’’ติ ปทมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ.
กิฺจ ¶ ภิยฺโย วินยฏฺกถายํ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ การิตปทสฺส ทิฏฺตฺตาเยว ‘‘อุณฺหตี’’ติ กตฺตุปทมฺปิ นยโต ทิฏฺเมว โหติ กตฺตุการิตปทานํ เอกธาตุมฺหิ อุปลพฺภมานตฺตา, ยถา? คณฺหติ, คณฺหาเปติ, คจฺฉติ, คจฺฉาเปตีติ, ตสฺมา ‘‘อุส ทาเห’’ติ ธาตุสฺส ‘‘อุณฺหตี’’ติ รูปํ อุปลพฺภตีติ มนฺตฺวา ‘‘อุณฺหตีติ อุณฺห’’นฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํ. อิติ ปฺปปจฺจโย คหโต จ อฺโต จ เอกธา ลพฺภติ, ณฺหาปจฺจโย ปน คหโต อุสโต จ ทฺวิธา อฺโต เอกธา ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. กิฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อฺานิปิ เอเกกสฺส ธาตุสฺส นามิกปทานิ ทฺเว ทฺเว กฺริยาปทานิ วิจินิตพฺพานิ. เยน ปน พุทฺธวจนานุรูเปน นเยน คหาทิคเณ อาทิสทฺเทน ตสธาตาทโย อมฺเหหิ คหิตา, อิมสฺมา นยา อฺโ นโย ปสตฺถตโร นตฺถิ, อยเมว ปสตฺถตโร, ตสฺมา อยํ นีติ สาสนฏฺิติยา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ ธาเรตพฺพา วาเจตพฺพา จ.
คหาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโต.
คหาทิคโณยํ.
ตนาทิคณิก
ตนุ วิตฺถาเร. ตโนติ. อายตนํ, ตนุ. กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติ. วิตนิยฺยตี’’ติ รูปานิ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยถา หิ อาสภํ จมฺมํ, ปถพฺยา วิตนิยฺยตี’’ติ. ครู ปน ‘‘ปตายเต, ปตฺตี’’ติ รูปานิ วทนฺติ. ตนิตุํ, ตนิตฺวาน. ตุมนฺตาทิรูปานิ.
ตตฺถ ¶ อายตนนฺติ อายภูเต ธมฺเม ตโนติ วิตฺถาเรตีติ อายตนํ. ตนูติ สรีรํ. ตฺหิ กลลโต ปฏฺาย กมฺมาทีหิ ยถาสมฺภวํ ตนิยฺยติ วิตฺถาริยติ มหตฺตํ ปาปิยตีติ ‘‘ตนู’’ติ วุจฺจติ. ‘‘ตนุ วปุ สรีรํ ปุํ กาโย เทโห’’ติอาทโย สรีรวาจกา สทฺทา. สรีรํ ขนฺธปฺจกํ. ยฺหิ มหาชโน สรีรนฺติ วทติ, ตํ ปรมตฺถโต ขนฺธปฺจกมตฺตเมว, น ตโต อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา อุปลพฺภติ. ‘‘กามราคพฺยาปาทานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺต’’นฺติอาทีสุ ปน ตนุสทฺโท อปฺปตฺถวาจโก, อปฺปตฺถวาจกสฺส จ ตสฺส กฺริยาปทํ น ปสฺสาม, ตสฺมา นิปาตปเทน เตน ภวิตพฺพํ. ตนุสทฺโท นิปาตปทนฺติ วุตฺตฏฺานมฺปิ น ปสฺสาม, นิจฺฉเยน ปน อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ คเหตพฺโพ.
ตโนติ, ตโนนฺติ. ตโนสิ, ตโนถ. ตโนมิ, ตโนม. ตนุเต, ตนุนฺเต. ตนุเส, ตนุเส, ตนุวฺเห. ตเน, ตนุมฺเห. เสสํ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
ตโนตุ, ตโนนฺตุ. ตเนยฺย, ตเน, ตเนยฺยุํ. วิตน, วิตนุ. อตนา, อตนุ. อมฺมาย ปตนุ เกสา. อตนิ, อตนึสุ. ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติ. อตนิสฺสา, อตนิสฺสํสุ. กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติ. ตนิยฺยสี’’ติอาทินา วิตฺถาเรตพฺพํ.
สก สตฺติยํ. สตฺติ สมตฺถภาโว. สกฺโกติ สกฺโก. วิฺาเปตุํ อสกฺขิ. สกฺขิสฺสสิ. สกฺขติ. ตฺวมฺปิ อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสิ. สกฺกเต ชราย ปฏิกมฺมํ กาตุนฺติ ปาฬิ.
ตตฺถ ¶ สกฺโกติ เทวราชา. โส หิ อตฺถานํ สหสฺสมฺปิ มุหุตฺเตน จินฺตนสมตฺถตาย สปรหิตํ กาตุํ สกฺโกตีติ ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติ. อฺตฺร ปน ธาตูนํ อวิสเย ตทฺธิตวเสน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสีติ สกฺโกติ เอวมฺปิ อตฺถํ คเหตฺวา สกฺกสทฺโท นิรุตฺตินเยน สาเธตพฺโพ. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘สกฺโก’ติ วุจฺจตี’’ติ. สกฺโกนฺโต. สกฺโกนฺตี. สกฺโกนฺตํ กุลํ.
ขุณุ ขิณุ หึสายํ. ขุโณติ. ขิโณติ.
อิณุ คติยํ. อิโณติ. อิณํ อิณายิโก.
ติณุ อทเน. ติโณติ. ติณํ. เอตฺถ ติณนฺติ ยวสํ. ตฺหิ ติณิยเต ติณภกฺเขหิ โคณาทีหิ อทิยเต ขาทิยเตติ ติณํ.
ฆิณุ ทิตฺติยํ. ฆิโณติ.
หนุ อปนยเน. อปนยนํ อนาลาปกรณํ นิพฺพจนตากรณํ. หโนติ. หนุเต.
ปนุ ทาเน ปโนติ. ปนุเต.
มนุ โพธเน. มโนติ. มนุเต. มโน. มนํ. มานสํ. มนุสฺโส. มานโว. มาณโว.
เอตฺถ มโนติ มนุเต พุชฺฌตีติ มโน, เอวํ มนํ. อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ มนสทฺทานํ ‘‘ยสฺมึ มโน นิวิสติ. สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตี’’ติอาทีสุ ปุนฺนปุํสกลิงฺคตา ทฏฺพฺพา. มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตมฺปิ อรหตฺตมฺปิ. ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ ¶ จรติ มานโส’’ติ เอตฺถ หิ ราโค มานสํ. ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติ เอตฺถ จิตฺตํ. ‘‘อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํ กยิรา ชเน สุโต’’ติ เอตฺถ อรหตฺตํ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ราโค จิตฺตํ อรหตฺตฺจ, ‘‘มานส’’นฺติ สมีริตํ;
สตฺถุโน สาสเน ปาป-สาสเน’ขิลสาสเน.
ตตฺถ สมฺปยุตฺตมนสิ ภโวติ ราโค มานโส. มโน เอว มานสนฺติ กตฺวา จิตฺตํ มานสํ. อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสํ. ตนฺนิพฺพตฺตตฺตา ปน อรหตฺตสฺส มานสตา ทฏฺพฺพา. มนูติ สตฺโต. ‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘มนู’’ติ สตฺโต วุตฺโต. อถ วา มนูติ ปมกปฺปิกกาเล มนุสฺสานํ มาตาปิภุฏฺาเน ิโต มนุนามโก ปุริโส, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมตราชา’’ติ วุตฺโต. โส หิ สกลโลกสฺส หิตํ กาตุํ มนุเต ชานาตีติ ‘‘มนู’’ติ วุจฺจติ. ยถาพลํ อตฺตโน หิตํ มนุเต ชานาตีติ มนุสฺโส, มนสฺส วา อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺโส. อถ วา วุตฺตปฺปการสฺส มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส. เอวํ มานโว มาณโว จ, นการสฺส หิ ณกาเร กเต ‘‘มาณโว’’ติ รูปํ สิชฺฌติ. เกจิ ปนาหุ ‘‘ทนฺตชนการสหิโต มานวสทฺโท สพฺพสตฺตสาธารณวจโน, มุทฺธชณการสหิโต ปน มาณวสทฺโท กุจฺฉิตมูฬฺหาปจฺจวจโน’’ติ, ตํ วีมํสิตฺวา ยุตฺตฺเจ, คเหตพฺพํ, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารวจเน อิทํ วจนํ วิรุชฺฌตี’’ติ อนฺตรสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อนฺตรอนฺตริกาสทฺทานมฺปิ อาหรณสฺส ทสฺสนโต.
ตตฺร ¶ ปนายํ วีมํสนา – จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตสฺมิฺหิ ‘‘สุโภ มาณโวโตเทยฺยปุตฺโต’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘สุโภติ โส กิร ทสฺสนีโย อโหสิ ปาสาทิโก, เตนสฺส องฺคสุภตาย ‘สุโภ’ตฺเวว นามํ อกํสุ. ‘มาณโว’ติ ปน ตํ ตรุณกาเล โวหรึสุ, โส มหลฺลกกาเลปิ เตเนว โวหาเรน โวหริยตี’’ติ เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโต, ตฏฺฏีกายมฺปิ ครูหิ ‘‘ยํ อปจฺจํ กุจฺฉิตํ มุทฺธํ วา, ตตฺถ โลเก มาณวโวหาโร, เยภุยฺเยน จ สตฺตา ทหรกาเล มุทฺธธาตุกา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘ตรุณกาเล โวหรึสู’’ติ, เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโต. อิทานิ มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติ, มาณโวติ สตฺโตปิ โจโรปิ ตรุโณปิ วุจฺจติ. ‘‘โจทิตา เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ หิ สตฺโต ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโต. ‘‘มาณเวหิ สห คจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิปิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ โจโร. ‘‘อมฺพฏฺโ มาณโว’’ติอาทีสุ ตรุโณ ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโต.
อปฺป ปาปุเณ. อปฺโปติ. อาโป.
เอตฺถ อาโปติ อปฺโปติ ตํ ตํ านํ วิสฺสรตีติ อาโป.
มา ปริมาเณ. มิโนติ. อุปมา, อุปมานํ, วิมานํ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
เอตฺถ จ ยา อจฺจนฺตํ น มิโนติ น วิจฺฉินฺทติ, สา มานสฺส สมีเป วตฺตตีติ อุปมา ยถา ‘‘โคโณ วิย ควโช’’ติ. อุปมานนฺติ ¶ อุปมา เอว. ตถา หิ ‘‘วีโตปมานมปฺปมาณมนาถนาถ’’นฺติ. เอตฺถ วีโตปมานนฺติ อิมสฺส วีโตปมํ, นิรุปมนฺติ อตฺโถ. อถ วา อุปมานนฺติ อุปเมตพฺพากาโร ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติ. เอตฺถ หิ สีโห อุปมา, ภควา อุปเมยฺโย เตโชปรกฺกมาทีหิ อุปเมตพฺพตฺตา, เตโชปรกฺกมาทโย อุปเมตพฺพากาโร. เอตฺถ ปน สาติสยตฺตา กิฺจาปิ สีหสฺส เตชาทีหิ ภควโต เตชาทิอุปเมตพฺพากาโร นตฺถิ, ตถาปิ หีนูปมาวเสน ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิมานนฺติ อุตุสมุฏฺานตฺเตปิ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานตฺตา กมฺเมน วิเสสโต มินิยติ ปริจฺฉินฺทิยตีติ วิมานํ.
กร กรเณ. ‘‘กโรติ, กยิรติ, กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, ปกโรติ, อุปกโรติ, อปกโรติ, ปฏิกโรติ, นิรากโรติ, ปฏิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กตฺตริ ภวนฺติ. กมฺเม ปาฬินยวเสน อิการาคมฏฺาเน ยการสฺส ทฺเวภาโว. ตสฺมึเยวาเน รยการานํ วิปริยาเย สติ น ทฺเวภาโว. ตถา อีการาคมฏฺาเน ‘‘กริยฺยติ, กยิรติ, กรียติ, กยฺยติ, ปกรียติ, ปกริยฺยติ, ปฏิสงฺขริยฺยติ, อภิสงฺขริยฺยติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กมฺมนิ ภวนฺติ.
เอตฺถ จ กยิรตีติ ปทํ ทฺวีสุ าเนสุ ทิสฺสติ กตฺตริ กมฺเม จ. เตส กตฺตุวเสน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กยิรตี’’ติ โยเชตพฺพํ, กมฺมวเสน ปน อยํ ปาฬิ ‘‘กุฏิ เม กยิรติ อเทสิตวตฺถุกา’’ติ. ตตฺถ จ กตฺตุวเสน วุตฺตํ กตฺตุปทํ ยิรปจฺจเยน สิทฺธํ. กมฺมวเสน ปน วุตฺตํ กมฺมปทํ อิการาคมสฺส อาทิอนฺตภูตานํ รยการานํ วิปริยาเยนาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยตี’’ติ จตฺตาริ การิตรูปานิ, ยานิ ‘‘เหตุกตฺตุรูปานี’’ติ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตา.
อิทานิ ¶ ปน ปทมาลา วตฺตพฺพา, ตตฺร ปมํ ‘‘กุพฺพตี’’ติ ปทสฺเสว ปทมาลํ โยเชสฺสาม สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ เอกากาเรน โยเชตพฺพตฺตา. ‘‘กโรตี’’ติ โอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส ปน ‘‘กาเรตี’’ติ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ปทมาลํ ยถาสมฺภวํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม เอกากาเรน อโยเชตพฺพตฺตา.
ตตฺร กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กุพฺพสิ, กุพฺพถ. กุพฺพามิ, กุพฺพาม. กุพฺพเต, กุพฺพนฺเต. กุพฺพเส, กุพฺพวฺเห. กุพฺเพ, กุพฺพมฺเห. วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิ.
ปฺจมิยาทีนํ วเสน ปน กุพฺพตุ, กุพฺพนฺตุ. กุพฺเพยฺย, กุพฺเพยฺยุํ. เสสํ ‘‘ภวติ, ภวนฺตี’’ติ วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํ.
‘‘กริยตี’’ติอาทีนิปิ อ การานนฺตรตฺยนฺตปทานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิ. เอตฺถ จ ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กุพฺพสี’’ติอาทินา วุตฺตา อยํ ปทมาลา ปาฬินยทสฺสนโต เอทิสี วุตฺตา. สทฺทสตฺถวิทู ปน สาสนิกา สทฺทสตฺเถเยว อาทรํ กตฺวา ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติ เอวํปการานิ รูปานิ ปาฬิยํ นตฺถีติ มฺนฺตา น อิจฺฉนฺติ. เตหิ สทฺทสตฺเถ วิย ปาฬิยมฺปิ ‘‘อสนฺโต นานุกุพฺพนฺตี’’ติอาทีสุ โอการปจฺจยสฺสาเทสภูโต อุกาโร สเรเยว ปเร วการํ ปปฺโปตีติ มฺมานา ‘‘กุพฺพนฺติ, กุพฺพนฺเต’’ติอาทีนิเยว รูปานิ อิจฺฉนฺติ, ปรสรสฺสาภาวโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติอาทีนิ ปาฬิยํ นตฺถีติ น อิจฺฉนฺติ. มยํ ปน ปาฬินยทสฺสนโต ตานิ รูปานิ อิจฺฉาม. อตฺร โสตารานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ กิฺจิ ปาฬินยํ วทาม – ‘‘สีลวนฺโต น กุพฺพนฺติ, พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘กสฺมา ภวํ วิชนมรฺนิสฺสิโต, ตโป อิธ กฺรุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน’’ติ จ. อีทิเสสุ ปน าเนสุ อการาคโม กาตพฺโพ ¶ . อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย, เยภุยฺเยน สทฺทสตฺถนยวิทูโร จ. ตถา หิ ยถา ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินินา’’ติ ปทมาลา กาตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาว.
ยถา จ ‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทา’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘สนฺโต สพฺภีหิ สทฺธึ สตํ ธมฺโม น ชรํ อุเปตีติ ปเวทยนฺตี’’ติ อฏฺกถาคติทสฺสนโต จ ‘‘สพฺภิ, สพฺภี, สพฺภโย. สพฺภึ, สพฺภี, สพฺภโย. สพฺภินา’’ติ ปทมาลา โยเชตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาว. ตถา ‘‘กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺติ. กฺรุพฺพสี’’ติอาทิ สพฺพํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ.
อิทานิ ยถาปฏิฺาตา ปทมาลา อนุปฺปตฺตา. กโรติ, กโรนฺติ. กโรสิ, กโรถ. กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺม. กุรุเต, กุพฺพนฺเต. กุรุเส, กุรุวฺเห. กเร, กรุมฺเห. วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิ.
กโรตุ, กุรุตุ, กโรนฺตุ. กโรหิ, กโรถ. กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺม. กุรุตํ, กุพฺพนฺตํ. กรสฺสุ, กุรุสฺสุ, กุรุวฺโห. กเร, กุพฺพามเส. ปฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิ.
เอตฺถ ปน โกจิ วเทยฺย –
‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจนํ;
ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ, กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ
ปาฬิทสฺสนโต ¶ ‘‘กโรมเส’’ติ ปทํ กสฺมา อิธ น วุตฺตํ, นนุ กรธาตุโต ปรํ โอการํ ปฏิจฺจ อามเสวจนสฺสาวยวภูโต อากาโร โลปํ ปปฺโปตีติ? ตนฺน, ‘‘กโรมเส’’ติ เอตฺถ ‘‘อามเส’’ติ วจนสฺส อภาวโต มวจนสฺส สพฺภาวโต. เอตฺถ หิ เสกาโร อาคโม, ตสฺมา ‘‘กโรมา’’ติ วตฺตมานาวจนวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน ปฺจมีวจนวเสน. เอวํภูโต จ เสกาโร กตฺถจิ นามิกปทโต ปโร โหติ ‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส. ยํ พลํ อหุวมฺหเส’’ติอาทีสุ. กตฺถจิ ปนาขฺยาติกปทโต สาเทสนิราเทสวเสน –
‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ; โอกฺกนฺตามสิ ภูตานิ;
สุตํ เนตํ อภิณฺหโส, ตสฺมา เอวํ วเทมเส’’ติ
อาทีสุ.
กเรยฺย, กเรยฺยุํ. กเรยฺยาสิ, กเรยฺยาถ. กเรยฺยามิ, กเรยฺยาม. กุพฺเพถ, กุพฺเพรํ. กุพฺเพโถ, กุพฺเพยฺยวฺโห. กเรยฺยํ, กเร, กเรยฺยามฺเห. สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิ.
กร, กรุ. กเร, กริตฺถ. กรํ, กริมฺห. กริตฺถ, กริเร. กริตฺโถ, กริวฺโห. กรึ, กริมฺเห. ปโรกฺขาวเสน วุตฺตรูปานิ.
เอตฺถ กราติ ปุริโส กมฺมํ กรีติ ปมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํ. ‘‘อาคุํ กร มหาราช, อกรํ กมฺมทุกฺกฏ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘มหาราช ภวํ อาคุํ กรี’’ติ ปมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อยํ ปโยโค ‘‘มฺเ ภวํ ปตฺถยติ, รฺโ ภริยํ ปติพฺพต’’นฺติอาทโย วิย ปมปุริสปฺปโยโค ภวติ.
ชาตกฏฺกถายํ ¶ ปน มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค วุตฺโต ‘‘อาคุํ กราติ มหาราช ตฺวํ มหาปราธํ มหาปาปํ กริ. ทุกฺกฏนฺติ ยํ กตํ ทุกฺกฏํ โหติ,ตํ ลามกํ กมฺมํ อกร’’นฺติ, ตสฺมา ชาตกฏฺกถาวเสนาปิ กทาจิ กรอิติ จ กรีติ จ อกรนฺติ จ มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค ภวตีติ ทฏฺพฺพํ. เยภุยฺยวเสน ปน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กร, ปุริโส กมฺมํ กริ, อหํ กมฺมํ อกร’’นฺติ ปมุตฺตมปุริสปฺปโยโค ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ จ กรอิติ ยถาวุตฺตวิภตฺติวเสน, กรีติ อชฺชตนีวเสน, อกรนฺติ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘กริตฺโถ’’ติ ปทํ ‘‘อฺํ ภตฺตารํ ปริเยส, มา กิสิตฺโถ มยา วินา’’ติ เอตฺถ ‘‘กิสิตฺโถ’’ติ ปเทน สมํ ปโรกฺขายตฺตโนปทมชฺฌิมปุริเสกวจนวเสน, เอทิโส ปน นโย อฺตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ.
อกา, อกรา, อกร อิติ รสฺสปาโปิ. อกรุ. เอตฺถ ‘‘สพฺพาริวิชยํ อกา’’ติ ปทํ นิทสฺสนํ. อกราติ ปุริโส กมฺมํ อกาสีติ อตีตกฺริยาวาจโก ปมปุริสปฺปโยโค ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘รชฺชสฺส กิร โส ภีโต, อกรา อาลเย พหู’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ‘‘มา เมตํ อกรา กมฺมํ, มา เม อุทกมาหรี’’ติ เอตฺถ ปน สนฺเตปิ อตีตวาจกปฏฺมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย ปฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘ตฺวํ มา กโรสิ, มา อาหรสี’’ติ มชฺฌิมปุริสปฺปโยคารหา ภวนฺติ.
กิฺจ ภิยฺโย ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ อลพฺภเนยฺยํ าน’’นฺติอาทีสุปิ สนฺเตปิ อตีตวาจกปมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต อชฺชตนีวิภตฺติปฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘มา ชีรตู’’ติอาทินา ปมปุริสปฺปโยคารหา ¶ ภวนฺติ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ ยํ มยฺหํ ชราสภาวํ, ตํ มา ชีริตุ. เอส นโย เสเสสุปี’’ติ. ยํ ปนมฺเหหิ ‘‘อกร อิติ รสฺสปาโปี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา วเสน อตฺถิตา เวทิตพฺพา. ตสฺสายมตฺโถ ‘‘อาจริย ภวํ อติกฺกนฺตกรณํ อกรา’’ติ ปมปุริสวเสน คเหตพฺโพ. อปิจ ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ‘‘ตฺว’’นฺติ วจนํ วตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปายวเสน ‘‘อาจริย ตฺวํ อติกฺกนฺตกรณํ กโรสี’’ติ โยชนาปิ กาตพฺพาว.
อกโร, อกตฺถ, อกโรถ. อกรํ, อกํ, อกรมฺห, อกมฺห. เอตฺถ ‘‘สํวฑฺฒยิตฺวา ปุฬินํ, อกํ ปุฬินเจติย’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. อกตฺถ, อกตฺถุํ. อกุรุเส, อกรวฺหํ. อกรึ, อกรํ, อกรมฺหเส. หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตรูปานิ.
เอตฺถ จ ปฺจวิโธ เสกาโร อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ. ตถา หิ ปฺจวิโธ เสกาโร ปทาวยว อปทาวยวอเนกนฺตปทาวยว โสสทฺทตฺถ อาเทสวเสน. ตตฺถ ปทาวยโว เสกาโร ‘‘ตฺวํ กมฺมํ กุรุเส, ตฺวํ อตฺถกุสโล อภวเส’’ติอาทีสุ ทฏฺพฺโพ. อปทาวยโว ปน ‘‘ตสฺมา เอวํ วเทมเส. มูลา อกุสลา สมูหตาเส’’ติอาทีสุ ทฏฺพฺโพ. อเนกนฺตปทาวยโว ‘‘อโรคา จ ภวามเส. มณึ ตาต คณฺหามเส’’อาทีสุ ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ หิ เสกาโร ยทิ ปฺจมีวิภตฺติยํ อามเสวจนสฺสาวยโว, ตทา ปฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวามเส, คณฺหามเส’’ติ ปทานํ อวยโว โหติ. ยทิ ปน อาคโม, ปฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวาม, คณฺหามา’’ติ ปทานํ อวยโว น โหติ, เอวํ ‘‘ภวามเส’’ติอาทีสุ ¶ เสการสฺส อเนกนฺตปทาวยวตฺตํ เวทิตพฺพํ. โสสทฺทตฺโถ ‘‘เอเสเส เอเก เอกฏฺเ’’ติ เอตฺถ ทฏฺพฺโพ. เอเสเสติ อิมสฺส หิ ‘‘เอโสโส เอโก เอกฏฺโ’’ติ อตฺโถ. อาเทโส ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ เอตฺถ, ‘‘โอกฺกนฺตามสิ ภูตานี’’ติ เจตฺถ ทฏฺพฺโพ เอการสฺส อการิการาเทสกรณวเสน. ตตฺถ ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘อกรมฺหเส เต กิจฺจ’’นฺติ อตฺโถ. ‘‘อกรมฺหเส’’ติ เจตฺถ สเจ เสกาโร อาคโม, ตทา ‘‘กรมฺหา’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํ. สเจ ปน มฺหเสวจนสฺสาวยโว, ตทา ‘‘อกรมฺหเส’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีอตฺตโนปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํ. เอวํ ปฺจวิโธ เสกาโร ภวตีติ อวคนฺตพฺพํ.
อกริ, กริ, อกาสิ, อกรุํ, อกรึสุ, อกํสุ, อกํสุํ. อกโร, อกริตฺถ, อกาสิตฺถ.
เอตฺถ จ อกโรติ ตฺวํ อกโรติ โยเชตพฺพํ. ‘‘อกโร’’ อิติ หิ ปทํ ‘‘วรฺเจ เม อโท สกฺกา’’ติ เอตฺถ มชฺฌิมปุริเสกวจนตฺถํ ‘‘อโท’’ติ ปทมิว ทฏฺพฺพํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานตฺเตปิ นยวเสน คเหตพฺพตฺตา. ครู ปน ‘‘อกโร’’ติ วุตฺตฏฺาเน ‘‘อกาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ อิจฺฉนฺติ. ตาทิสฺหิ ปทํ เยภุยฺเยน ปมปุริสวจนเมว โหติ. ตถา หิ ‘‘อทาสิ เม, อกาสิ เม’’ติ ปมปุริสปาฬิโย พหู สนฺทิสฺสนฺติ. ‘‘มากาสิ มุขสา ปาปํ, มา โข สูกรมุโข อหู’’ติอาทีสุ ปน มาสทฺทโยคโต ‘‘ตฺวํ ปาปํ มา อกาสิ, มา สูกรมุโข อโหสี’’ติ ปทโยชนา กาตพฺพา โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
อกรึ ¶ , กรึ, อกาสึ, อกริมฺห, กริมฺห, อกาสิมฺห. อกรา, อกรู. อกรุเส, อกริวฺหํ. อกรํ, อกริมฺเห. อชฺชตนีวเสน วุตฺตรูปานิ.
กริสฺสติ, กริสฺสนฺติ. กริสฺสสิ, กริสฺสถ. กริสฺสามิ, กริสฺสาม. กริสฺสเต, กริสฺสนฺเต. กริสฺสเส, กริสฺสวฺเห. กริสฺสํ, กสฺสํ อิจฺจปิ. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘กสฺสํ ปุริสการิย’’นฺติ. กริสฺสมฺเห. ตถา กาหติ, กาหนฺติ. กาหสิ, กาหถ. กาหามิ, กาหาม. กาหิติ, กาหินฺติ. กาหิสิ อิจฺเจวมาทินา ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. ภวิสฺสนฺตีวเสน วุตฺตรูปานิ.
อกริสฺสา, อกริสฺส, อกริสฺสํสูติ เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ. กาลาติปตฺติวเสน วุตฺตรูปานิ.
กยิรติ, กยิรนฺติ. กยิรสิ, กยิราถ. กยิรามิ, กยิราม. กยิรเต. เสสํ โยเชตพฺพํ. วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิ.
กยิรตุ, กยิรนฺตุ. เสสํ โยเชตพฺพํ. ปฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิ.
กยิรา, กุยิรา. กยิรุํ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘กุมฺภิมฺหิป’ฺชลึ กุยิรา, จาตฺจาปิ ปทกฺขิณ’’นฺติ. ตตฺถ กุมฺภิมฺหิปิ อฺชลินฺติ เฉโท. กยิราสิ, กยิราถ. กยิรามิ, กยิราม. กยิเรถ, กยิเรรํ. กยิเรโถ, กยิราวฺโห. กยิรํ, กยิรามฺเห. สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิ.
ตตฺถ กยิราติ อิทํ ‘‘ปฺฺุเจ ปุริโส กยิรา’’ติ ทสฺสนโต ปมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘สารถิ ภวํ อธมฺมํ กเรยฺยา’’ติ ¶ ปมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, น มชฺฌิมปุริสวเสน. อถ วา ‘‘กยิราสี’’ติ วตฺตพฺเพ สิการโลปํ กตฺวา ‘‘กยิรา’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
เอตฺถ ปน สิยา – ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘ลเภถา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถว’’นฺติอาทีสุ ‘‘สมาเสถา’’ติอาทีนํ วิย ปมปุริสวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ อุตฺตมปุริสวเสนตฺโถ อฏฺกถาจริเยหิ คหิโต, ตถา ตุมฺเหหิปิ ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ‘‘กยิรา’’ติ ปทสฺส ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวเสนตฺโถ วตฺตพฺโพ, อฏฺกถาจริเยหิปิ ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ ตทตฺโถ วุตฺโตติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฏฺกถาจริเยหิ โวหารตฺเถสุ ปรมโกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา ‘‘ตฺว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ภวํสทฺโท ปวตฺตติ, ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ตฺวํสทฺโท ปวตฺตตีติ จินฺเตตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, น ปุริสวิปลฺลาสวเสน. ตถา หิ ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ อิมสฺส อฏฺกถายํ ‘‘ลเภถา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ ปุริสวิปลฺลาสวเสน วิวรณํ กตํ. ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ อิมสฺส ปน อฏฺกถายํ ‘‘กยิรา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ วิวรณํ กตํ, ตสฺมา ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ปุริสวิปลฺลาโส น จินฺเตตพฺโพ. อถ วา ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ เอตฺถ จ ‘‘กาเย รโช น ลิมฺเปถา’’ติอาทีสุ เอถวจนํ คหิตํ, เอวํ เอถวจนํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ลเภ อถา’’ติ ปทจฺเฉโท กรณีโย. เอวฺหิ สติ ปุริสวิปลฺลาเสน กิจฺจํ นตฺถิ. ตตฺถ ลเภติ สตฺตมิยา ¶ อุตฺตมปุริสวจนํ ‘‘วชฺฌฺจาปิ ปโมจเย’’ติ ปทมิว. อถาติ อธิการนฺตเร นิปาโต ปทปูรเณ วา. เอตฺถ จ อธิการนฺตรวเสน อปรมฺปิ วรํ ปุตฺตํ ลเภยฺยนฺติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตฺถ ทฺวินฺนมตฺถานํ อุปฺปตฺติ ทิสฺสติ, ยสฺมา เจเตสุ ทฺวีสุ ทุชฺชาโน ภควโต อธิปฺปาโย, ตสฺมา ทฺเวปิ อตฺถา คเหตพฺพาว.
เอตฺถ ปน กิฺจาปิ ลิงฺควิปลฺลาโส วิภตฺติวิปลฺลาโส วจนวิปลฺลาโส กาลวิปลฺลาโส ปุริสวิปลฺลาโส อกฺขรวิปลฺลาโสติ ฉพฺพิโธ วิปลฺลาโส อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ, ตถาปิ โส อุปริ อาวิภวิสฺสตีติ น ทสฺสิโต. ตตฺร กยิราถาติ ปทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน อตฺตโนปทวเสน จ ทฺวิธา ภิชฺชติ, ตถา มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน ปมปุริเสกวจนวเสน จ. ตถา หิ ‘‘ยถา ปฺุานิ กยิราถ, ททนฺตา อปราปร’’นฺติ เอตฺถ ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน จ วุตฺตํ. ยถานุรูปํ ปฺุานิ กเรยฺยาถเยวาติ หิ อตฺโถ. ‘‘กยิราถ ธีโร ปฺุานี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา อตฺตโนปทวเสน ปมปุริเสกวจนวเสน จ วุตฺตํ. กเรยฺยาติ หิ อตฺโถ. อิธ ปโรกฺขาทิวเสน ยิรปจฺจยสหิตานิ รูปานิ เยภุยฺเยน สาสเน อปฺปสิทฺธานีติ น ทสฺสิตานิ.
อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํ. กโรตีติ กตฺตา, เอวํ การโก การกํ วา. เอตฺถ หิ การกสทฺโท ยตฺถ กตฺตุการกกมฺมการกาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโคปิ โหติ, เยภุยฺเยน นปุํสกลิงฺโคปิ. ยตฺถ ปน รชตการกมฺมการโลหการาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโค เอว. การาเปตีติ การาปโก. กรํ, กุพฺพํ, กฺรุพฺพํ, กโรนฺโต, กุพฺพนฺโต, กุพฺพาโน, กุรุมาโน, ปกฺรุํพฺพมาโน ¶ . การิกา, การาปิกา. กโรนฺตี, กุพฺพนฺตี. การกํ กุลํ. การาปกํ, กโรนฺตํ, กุพฺพนฺตํ, กุรุมานํ. สงฺขาโร, ปริกฺขาโร, ปริกฺขโต, ปุรกฺขโต, กรณํ, กฺริยา. อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘กฺริยา’’ อิจฺจปิ ปทมิจฺฉนฺติ. เอตฺถ กฺริยาสทฺโท กิฺจาปิ ‘‘อผลา โหติ อกฺรุพฺพโต’’ติอาทีสุ กการรการสํโยควนฺตานิ ปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ กฺเลสสทฺโท วิย ปาฬิยํ น ทิสฺสติ, อทิสฺสมาโนปิ โส อฏฺกถาจริยาทีหิ ครูหิ คหิตตฺตา คเหตพฺโพว. ตถา หิ ‘‘กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก’’ติอาทิกา สทฺทรจนา ทิสฺสติ.
กาตุํ, กตฺตุํ. กาตเว, กาเรตุํ. กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กริตฺวา, กริตฺวาน, กจฺจ, อธิกจฺจ, กริย, กริยาน, ปุรกฺขิตฺวา, กาเรตฺวา. อฺานิปิ ตุมนฺตาทีนิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺร กจฺจาติ กตฺวา. อธิกจฺจาติ อธิกํ กตฺวา. อกฺขรจินฺตกา ปน สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย ‘‘อธิกิจฺจ’’ อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, มยํ ปเนตาทิสํ รูปํ ปาฬิยา อนุกูลํ น โหตีติ น อิจฺฉาม. ตถา หิ เถริกาคาถายํ โคตมิยา ปรินิพฺพานวจเน ‘‘ปทกฺขิณํ กจฺจ นิปจฺจ ปาเท’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ หิ ปทกฺขิณํ กตฺวาติ อตฺโถ. กจฺจาติ ปทสฺส ทสฺสเนน อธิกจฺจาติ ปทมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ, เอส นโย อฺตฺราปิ ยถารหํ เวทิตพฺโพ.
อิทานิ กโรติสฺส ธาตุสฺส อปฺปมตฺตกํ อตฺถาติสยโยคํ กถยาม – ตณฺหงฺกโร. การณา. ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน. สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺติ.
ตตฺร ¶ ตณฺหงฺกโรติ เวเนยฺยานํ ตณฺหํ โลภํ กโรติ หึสตีติ ตณฺหงฺกโร. อถ วา รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติยา อตฺตนิ สกลโลกสฺส ตณฺหํ สิเนหํ กโรติ ชเนตีติ ตณฺหงฺกโร. การณาติ หึสนา. ปกฺรุพฺพมาโนติ หึสมาโน. สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺติ สปฺปุริเส อตฺตโน ปิเย อิฏฺเ กนฺเต มนาเป น กโรตีติ อตฺโถ. อถ วา ปิยํ ปิยายมาโน ตุสฺสมาโน โมทมาโน สนฺเต น กุรุเต น เสวตีติ อตฺโถ. ยถา ‘‘ราชานํ เสวตี’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ราชานํ ปิยํ กุรุเตติ สทฺทสตฺถวิทู มนฺเตนฺติ, ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.
เอตฺถ จ ปริกฺขารสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต, ‘‘ปริกฺขาโรติ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขิตฺตํ โหตี’’ติอาทีสุ ปริวาโร วุจฺจติ. ‘‘รโถ เสตปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ อลงฺกาโร. ‘‘เย จิเม ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา’’ติอาทีสุ สมฺภาโร. เอตฺเถตฺหิ วุจฺจติ –
สาสนฺูหิ วิฺูหิ, ปริกฺขาโรติ สาสเน;
ปริวาโร อลงฺกาโร, สมฺภาโร จ ปวุจฺจติ.
ชาคร นิทฺทกฺขเย. ชาคโรติ. ชาครํ. ทีฆา ชาครโต รตฺติ.
ตนาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติ.
ตนาทิคโณยํ.
รุธาทิฉกฺกํ ¶ วิวิธตฺถสารํ,
มติงฺกรํ วิฺุชนาธิรามํ;
อุฬารฉนฺเทหิ สุเสวนียํ,
สุวณฺณหํเสหิ สุจึว านํ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ รุธาทิฉกฺกํ
นาม
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.