📜
๑๘. จุราทิคณปริทีปน
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปจุรตฺถหิตกฺกรํ;
จุราทิกคณนามํ, นามโต อฏฺมํ คณํ.
จุร เถยฺเย. เถนนํ เถยฺยํ, โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมึ เถยฺเย จุรธฺตุ วตฺตติ. โจเรติ, โจรยติ, โจโร, โจรี, โจริกา, โจเรตุ, โจรยิตุํ, โจเรตฺวา, โจรยิตฺวา. กตฺตุตฺเถสุ เณณยตา จุราทิคณลกฺขณํ. การิเต – โจราเปติ, โจราปยติ, โจราเปตุํ, โจราปยิตุํ, โจราเปตฺวา, โจราปยิตฺวา. กมฺเมธนํ โจเรหิ โจริยติ, โจริตํ ธนํ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
กการนฺตธาตุ
โลก ทสฺสเน. โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยติ, อุลฺโลเกติ, อุลฺโลกยติ, อปโลเกติ, อปโลกยติ, อาโลเกติ, อาโลกยติ, วิโลเกติ, วิโลกยติ. โลโก, อาโลโก, โลกนํ, โอโลกนํ, อุลฺโลกนํ, อาโลกนํ, วิโลกนํ, อปโลกนํ, อวโลกนํ. โอโลเกตุํ, โอโลกยิตุํ, โอโลเกตฺวา, โอโลกยิตฺวา. การิเต ปน ‘‘โอโลกาเปติ, โอโลกาปยติ, โอโลกาเปตุํ, โอโลกาปยิตุํ, โอโลกาเปตฺวา ¶ , โอโลกาปยิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ โยเชตพฺพานิ. เอส นโย สพฺพตฺถาปิ.
ตตฺถ โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ. ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ อาคตฏฺาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพ. ‘‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา’’ติ อาคตฏฺาเน สตฺตโลโก.
‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ,
ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;
ตาว สหสฺสธา โลโก,
เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ
อาคตฏฺาเน โอกาสโลโก.
อถ วา โลโกติ ติวิโธ โลโก กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติ. ตตฺถ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กามาวจรสตฺตา กิเลสโลโก. ฌานาภิฺาปริพุทฺธิยา รูปาวจรสตฺตา ภวโลโก. อาเนฺชสมาธิพหุลตาย วิสทินฺทฺริยตฺตา อรูปาวจรสตฺตา อินฺทฺริยโลโก. อถ วา กิลิสฺสนํ กิเลโส, วิปากทุกฺขนฺติ อตฺโถ. ตสฺมา ทุกฺขพหุลตาย อปาเยสุ สตฺตา กิเลสโลโก. ตทฺเ สตฺตา สมฺปตฺติภวภาวโต ภวโลโก. ตตฺถ เย วิมุตฺติปริปาจเกหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา สตฺตา, โส อินฺทฺริยโลโกติ เวทิตพฺพํ.
ชาตกฏฺกถายํ ปน –
‘‘สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโก ขนฺธโลโก อายตนโลโก ธาตุโลโกติ ¶ อเนกวิโธ โลโก. เอตฺถ ‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา…เป… อฏฺารส โลกา อฏฺารส ธาตุโย’ติ เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโต. ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยว. ‘อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก’ติอาทีสุ ปน สตฺตโลโก วุตฺโต. ‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา. ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เตวตฺตเต วโส’ติ เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ.
อตฺถโต ปน อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ สตฺตโลโก, รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโต, โลกิยติ เอตฺถ กุสลากุสลํ ตพฺพิปาโก จาติ. อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปานํ สมูโห สนฺตาโน จ โอกาสโลโก, โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสา ถาวรา จ, เตสฺจ โอกาสภูโตติ, ตทาธารณตาย เหส ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติ. ทุวิโธปิ เจส รูปาทิธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺตตฺตา อุปาทาปฺตฺติภูโต อปรมตฺถสภาโว สปฺปจฺจเย ปน รูปารูปธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺตตฺตา ตทุภยสฺสาปิ อุปาทานานํ วเสน ปริยายโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา อุปจริตพฺพา, ตทุภเย ขนฺธา สงฺขารโลโก, ปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺติ, ลุชฺชนฺติ ปลุชฺชนฺติ จาติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลธมฺมานมฺปิ สติปิ ลุชฺชนปลุชฺชนตฺเต เตภูมิกธมฺมานํเยว ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตา นตฺถิ โลกตาปชฺชนํ. ตถา หิ เต ‘‘โลกุตฺตรา’’ติ วุตฺตา.
อาโลโกติ รสฺมิ, อาโลเกนฺติ เอเตน ภุโส ปสฺสนฺติ ชนา จกฺขุวิฺาณํ วาติ อาโลโก. โอโลกนนฺติ ¶ เหฏฺา เปกฺขนํ. วิโลกนนฺติ อุทฺธํ เปกฺขนํ. อาโลกนนฺติ ปุรโต เปกฺขนํ. วิโลกนนฺติ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เปกฺขนํ, วิวิธา วา เปกฺขนํ. อปโลกนนฺติ ‘‘สงฺฆํ อปโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ชานาปนํ. อวโลกนนฺติ ‘‘นาคาวโลกิตํ อวโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ปุริมกายํ ปริวตฺเตตฺวา เปกฺขนํ. ‘‘อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหตี’’ติ เอตฺถาปิ ภาววเสน อาโลกนํ อาโลกิตํ วิโลกนํ วิโลกิตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
ถก ปฏิฆาเต. ถเกติ, ถกยติ ทฺวารํ ปุริโส.
ตกฺก วิตกฺเก. ตกฺเกติ, วิตกฺเกติ, วิตกฺกยติ. ตกฺโก, วิตกฺโก, วิตกฺกิตา.
ตตฺถ ตกฺกนํ ตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ วิตกฺโก. อถ วา วิตกฺเกนฺติ เอเตน, สยํ วา วิตกฺเกติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิตกฺโก. ‘‘ตกฺโก, วิตกฺโก, อปฺปนา, พฺยปฺปนา, เจตโส อภินิโรปนา’’ติ อภิธมฺเม ปริยายสทฺทา วุตฺตา. วิตกฺเกตีติ วิตกฺกิตา, ปุคฺคโล. ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิ.
อกิ ลกฺขเณ. ลกฺขณํ สฺาณํ, สฺชานนการณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อตฺริทํ สลฺลกฺขิตพฺพํ. เย อิมสฺมึ จุราทิคเณ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิการานุพนฺธวเสน นิทฺทิฏฺา ธาตโว, เต เอวํวุตฺเตหิ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา อาขฺยาตตฺตํ นามิกตฺตฺจ ปาปุณนฺตา เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปาเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ วิคตนิคฺคหีตาคมรูปานิ ภวนฺติ. องฺเกติ, องฺกยติ. องฺกนํ, องฺโก ¶ . สมาเส ปน ‘‘สสงฺโก, จกฺกงฺกิตจรโณ’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.
สกฺก วกฺก ภาสเน. สกฺเกติ, สกฺกยติ. วกฺเกติ, วกฺกยติ.
นกฺก วกฺก นาสเน. นกฺเกติ, นกฺกยติ. วกฺเกติ, วกฺกยติ.
จกฺก จุกฺก พฺยถเน. จกฺเกติ, จกฺกยติ. จุกฺเกติ, จุกฺกยติ. จกฺกํ. จกฺกนฺติ เกนฏฺเน จกฺกํ? จกฺเกติ พฺยถติ หึสตีติ อตฺเถน จกฺกํ. จกฺกสทฺโท –
สมฺปตฺติยํ ลกฺขเณ จ, รถงฺเค อิริยาปเถ;
ทาเน รตฺนธมฺมขุร-จกฺกาทีสุ ปทิสฺสติ;
‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติ เอตฺถ ลกฺขเณ. ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ เอตฺถ รถงฺเค. ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ เอตฺถ อิริยาปเถ. ‘‘ทท ภฺุช จ มา จปฺปมาโท, จกฺกํ วตฺตสฺสุ ปาณิน’’นฺติ เอตฺถ ทาเน. ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ เอตฺถ รตนจกฺเก. ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมจกฺเก. ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ เอตฺถ ขุรจกฺเก. ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ เอตฺถ ปหรณจกฺเก. ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ เอตฺถ อสนิมณฺฑเลติ.
ตกิ ¶ พนฺธเน. ตงฺเกติ, ตงฺกยติ.
อกฺก ถวเน. ถวนํ ถุติ. อกฺเกติ, อกฺกยติ. อกฺโก. อกฺโกติ สูริโย. โส หิ มหาชุติตาย อกฺกิยติ อภิตฺถวิยติ ตปฺปสนฺเนหิ ชเนหีติ อกฺโก. ตถา หิ ตสฺส ‘‘นตฺถิ สูริยสมา อาภา. อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชา’’ติอาทินา อภิกฺขุติ ทิสฺสติ.
หิกฺก หึสายํ. หิกฺเกติ, หิกฺกยติ.
นิกฺก ปริมาเณ. นิกฺเกติ, นิกฺกยติ.
พุกฺก ภสฺสเน. เอตฺถ สุนขภสฺสนํ ภสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ, น วาจาสงฺขาตํ ภสฺสนํ. พุกฺเกติ, พุกฺกยติ. เอตฺถ จ ‘‘พุกฺกยติ สา โจเร’’ อิติ โลกิยปฺปโยโค เวทิตพฺโพ. ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พุกฺกติ สา’’ติ รูปํ ภวติ. อฺโ ตุ ‘‘พุกฺก ปริภาสเน’’ อิติ ปติ, เอวํ ปนฺเตปิ สุนขภสฺสนเมวาธิปฺเปตํ.
ทก ลก อสฺสาทเน. ทเกติ, ทกยติ. ลเกติ, ลกยติ.
ตกฺก โลก ภาสายํ. ตกฺเกติ, ตกฺกยติ. โลเกติ, โลกยติ.
จิก สิก อามสเน. จิเกติ, จิกยติ. สิเกติ, สิกยติ.
กการนฺตธาตุรูปานิ.
ขการนฺตธาตุ
ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ. ทสฺสนํ ปสฺสนํ. องฺโก ลฺชนํ. ลกฺเขติ, ลกฺขยติ. สลฺลกฺเขติ, สลฺลกฺขยติ. ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนา, ลกฺขํ กโรติ.
คงฺคาย ¶ วาลุกา ขีเย, อุทกํ ขีเย มหณฺณเว;
มหิยา มตฺติกา ขีเย, ลกฺเข น มม พุทฺธิยา.
กปฺปลกฺขณํ. โคลกฺขณํ. อิตฺถิลกฺขณํ. ธมฺมานํ ลกฺขณํ. สลฺลกฺขนา. อุปลกฺขนา. ปจฺจุปลกฺขนา. ลกฺขธาตุยา ยุปจฺจยนฺตาย สมาทิปุพฺพานํ รูปานํ นกาโร ทนฺตโช.
ภกฺข อทเน. ภกฺเขติ, ภกฺขยติ. ภกฺโข โน ลทฺโธ. ภกฺขยนฺติ มิคาธมา. ภูวาทิคเณ ปน ‘‘ภกฺขตี’’ติ รูปํ.
นกฺข สมฺพนฺเธ. นกฺเขติ, นกฺขยติ.
มกฺข มกฺขเน. มกฺเขติ, มกฺขยติ. มกฺโข, มกฺขี. ตตฺถ มกฺโขติ ปเรหิ กตคุณํ มกฺเขติ ปิสตีติ มกฺโข, คุณธํสนา. ‘‘มกฺขํ อสหมาโน’’ติ เอตฺถ ปน อตฺตนิ ปเรหิ กตํ อวมฺนํ มกฺโขติ วุจฺจติ.
ยกฺข ปูชายํ. ยกฺเขติ, ยกฺขยติ. ยกฺโข. ยกฺโขติ มหานุภาโว สตฺโต. ตถา หิ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ มหายกฺข, สพฺพภูตานมิสฺสรา’’ติ เอตฺถ สกฺโก เทวราชา ‘‘ยกฺโข’’ติ วุตฺโต. อถ วา ยกฺโขติ ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺตสตฺโต. สพฺเพปิ วา สตฺตา ‘‘ยกฺขา’’ติ วุจฺจนฺติ. ‘‘ปรมยกฺขวิสุทฺธึ ปฺาเปนฺตี’’ติ เอตฺถ หิ ยกฺขสทฺโท สตฺเต วตฺตติ. ตถา หิ ยกฺโขปิ สตฺโตปิ เทโวปิ สกฺโกปิ ขีณาสโวปิ ยกฺโขเยว นาม, มหานุภาวตาย ยกฺขิยติ สรณคเตหิ ชเนหิ นานาปจฺจเยหิ นานาพลีหิ จ ปูชิยตีติ ยกฺโข.
สตฺเต เทเว จ สกฺเก จ, ขีณาสเว จ รกฺขเส;
ปฺจสฺเวเตสุ อตฺเถสุ, ยกฺขสทฺโท ปวตฺตติ.
ลกฺข ¶ อาโลจเน. ลกฺเขติ, ลกฺขยติ. ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนา.
โมกฺข อาสเน. โมกฺเขติ, โมกฺขยติ.
รุกฺข ผารุสฺเส. ผารุสฺสํ ผรุสภาโว. รุกฺเขติ, รุกฺขยติ. สมาเส ‘‘รุกฺขเกโส, อติรุกฺขวจโน’’ติ รูปานิ. เอตฺถ จ ‘‘สมโณ อยํ ปาโป อติรุกฺขวาโจ’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ อติรุกฺขวาโจติ อติผรุสวจโนติ อตฺโถ.
ขการนฺตธาตุรูปานิ.
คการนฺตธาตุ
ลิงฺค จิตฺตีกรเณ. จิตฺตีกรณํ วิจิตฺรภาวกรณํ. ลิงฺเคติ, ลิงฺคยติ, ลิงฺคํ. เอตฺถ ลิงฺคํ นาม ทีฆรสฺสกิสถูลปริมณฺฑลาทิเภทํ สณฺานนฺติ คหเณ อตีว ยุชฺชติ. ตฺหิ นานปฺปกาเรหิ วิจิตฺรํ โหติ, ลิงฺคียติ วิจิตฺตํ กริยติ อวิชฺชาตณฺหากมฺเมหิ อุตุนา วา จุณฺณาทีหิ วา สรีรมิติ ลิงฺคํ, อชฺฌตฺตสนฺตานติณรุกฺขาทิกุณฺฑลกรณฺฑกาทีสุ ปวตฺตสณฺานวเสเนตํ ทฏฺพฺพํ. ลิงฺคสทฺโท สทฺเท สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเต อิตฺถิพฺยฺชเน ปุริสพฺยฺชเน สฺาเณ อากาเร จาติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘รุกฺโขติ วจนํ ลิงฺค’’นฺติ เอตฺถ สทฺเท ทิสฺสติ. ‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺสา’’ติ เอตฺถ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเต. ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวตี’’ติ เอตฺถ อิตฺถิพฺยฺชเน. ‘‘ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาน’’นฺติ เอตฺถ ปุริสพฺยฺชเน. ‘‘เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺถ สฺาเณ ¶ . ‘‘เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ เตหิ อากาเรหิ อาคนฺตุกภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘อาคนฺตุกา อิเม’’ติ เอตฺถ อากาเร ทิสฺสติ.
สทฺเท จ ตนฺนิมิตฺเต จ, กาฏโกฏจิกาย จ;
ลกฺขเณ เจว อากาเร, ลิงฺคสทฺโท ปวตฺตติ.
มค อนฺเวสเน. มเคติ, มคยติ. มิโค, มโค, มโค, มคยมาโน.
เอตฺถ จ ‘‘ยถา พิฬาโร มูสิกํ มคยมาโน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ‘‘มิโค’’ติ จ ‘‘มโค’’ติ จ จตุปฺปโท ปวุจฺจติ. เอตฺถ มิโคติ มคยติ อิโต จิโต โคจรํ อนฺเวสติ ปริเยสตีติ มิโค. เอวํ มโค. เอตฺถ วิเสสโต หริณ มิโค มิโค นาม. สามฺโต ปน อวเสสาปิ จตุปฺปทา ‘‘มิโค’’ อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. ตถา หิ สุสีมชาตเก ‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา ตว อิเม, ปโรสหสฺสํ เหมชาลาภิสฺฉนฺนา’’ติ เอตสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส หตฺถิโนปิ มิคสทฺเทน วุตฺตา ‘‘กาฬมิคา’’ติ. อถ วา มคิยติ ชีวิตกปฺปนตฺถาย มํสาทีหิ อตฺถิเกหิ ลุทฺเทหิ อนฺเวสิยติ ปริเยสิยตีติ มิโค, อรฺชาตา สสปสทหริเณเณยฺยาทโย จตุปฺปาทา, เอวํ มโค. ‘‘อตฺถํ น ลภเต มโค’’ติ เอตฺถ ปน มโค วิยาติ มโค, พาโลติ อตฺโถ.
มคฺค คเวสเน. มคฺเคติ, มคฺคยติ. มคฺโค, มคฺคนํ.
เอตฺถ จ มคฺโคติ ปฏิปทาย จ ปกติมคฺคสฺส จ อุปายสฺส จ อธิวจนํ. ‘‘มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิต’’นฺติอาทีสุ ปน กถาปพนฺโธปิ ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ. ตตฺร ปฏิปทา เอกนฺตโต ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ทุกฺขกฺขยํ นิพฺพานํ ปาปุณตฺถาย มคฺคิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ มคฺโค. ปกติมคฺโค ¶ ปน มคฺคมูฬฺเหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโค. ปกติมคฺคมูฬฺเหหิ จ ปฏิปทาสงฺขาตาริยมคฺคมูฬฺหา เอว พหโว สนฺติ. ปกติมคฺโค หิ กทาจิ เอว อทฺธิกานํ มุยฺหติ, ‘‘เอส มคฺโค’’ติ นายกา น ทุลฺลภา. อริยมคฺโค ปน สพฺพทาเยว สพฺพโลกสฺส มุยฺหติ, นายกา ปรมทุลฺลภา. ตสฺมา โส เอว อวิชฺชาสมฺมูฬฺเหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโค. อฺเสํ ปน ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสนปิ อตฺถํ วทนฺติ ครู ‘‘กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติ. ตํ ตํ กิจฺจํ หิตํ วา นิปฺผาเทตุกาเมหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ มคฺโค, อุปาโย. มคฺคสทฺโท หิ ‘‘อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยี’’ติ เอตฺถ อุปาเยปิ วตฺตติ. ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ ‘‘มคฺโคติ อุปาโย, ขนฺธายตนาทีนํ กุสลาทีนฺจ ธมฺมานํ อวโพธสฺส สจฺจปฺปฏิเวธสฺเสว วา อุปายภาวโต อภิธมฺมกถามคฺโค’’ติ วุตฺโต, ปพนฺโธ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ. โส หิ ทีฆตฺตา มคฺโค วิยาติ มคฺโค, ตสฺมา อภิธมฺมกถาปพนฺโธ อภิธมฺมกถามคฺโคติ วุตฺโต. อิทานิ ปกติปฏิปทามคฺคานํ นามานิ กถยาม. เตสุ ปกติมคฺคสฺส –
‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อฺฌสํ วฏุมา’ยนํ;
อทฺธาน’มทฺธา ปทวี, วตฺตนิ เจว สนฺตตี’’ติ
อิมานิ นามานิ. ปฏิปทามคฺคสฺส ปน –
‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อฺชสํ วฏุมา’ยนํ;
นาว อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติ
อเนกานิ นามานิ. เอตฺถ ปน เกจิ ‘‘นาวาติอาทีนิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ปกติมคฺคสฺส กิสฺมิฺจิปิ ปาฬิปฺปเทเส ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ ปเทหิ วุตฺตฏฺานาภาวโต, อภิธานสตฺเถสุ จ ‘‘นาวา’’ อิจฺจาทิกานํ ตทภิธานานํ อนาคตตฺตา.
อยํ ¶ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – นาวาวิยาติ นาวา, อุตฺตรนฺติ เอเตนาติ อุตฺตรํ, นาวาเยว อุตฺตรนฺติ. อยฺหิ นาวาปริยาโย ‘‘ตรํ, ตรณํ, โปโต, ปฺลโว’’ติ. อิเมปิ ตํปริยายาเยว. อุตฺตรํ วิยาติ อุตฺตรํ. เสตุ วิยาติ เสตุ. กุลฺโล วิยาติ กุลฺโล. ภิสิ วิยาติ ภิสิ. สงฺกโม วิย, สงฺกมนฺติ วา เอเตนาติ สงฺกโม, สพฺพเมตํ อริยมคฺคสฺเสว นามํ, น ปกติมคฺคสฺส. ตถา หิ ‘‘ธมฺมนาวํ สมารูยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติ จ, ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา, นิพฺพุโต โส นราสโภ’’ติ จ, ‘‘กุลฺโล’ติ โข ภิกฺขเว อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ จ เอวมาทินา ตตฺถ ตตฺถ ภควตา อริยมคฺโค ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ วุตฺโต. อฏฺกถาจริเยหิปิ สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ‘‘พทฺธา ภิสิ สุสงฺขตา ภควา’’ติ เอตสฺมึ ปเทเส เอวํ อตฺถสํวณฺณนา กตา ‘‘ภิสีติ ปตฺถริตฺวา ปุถุลํ กตฺวา พทฺธา ‘กุลฺลา’ติ วุจฺจติ โลเก, อริยสฺส วินเย ปน อริยมคฺโค’ติ.
‘มคฺโค ปชฺโช ปโถ ปนฺโถ, อฺชสํ วฏุมา’ยนํ;
นาวา อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม;
อทฺธานํ ปภโว’จฺเจว, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโต’’ติ.
เอวํ อาจริเยหิ กตาย อตฺถสํวณฺณนาย ทสฺสนโต จ ‘‘นาวาติอาทีนิปิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วจนํ น คเหตพฺพํ, ยถาวุตฺตเมว วจนํ คเหตพฺพํ.
โกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺย ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา’ติ เอตฺถ ‘ธมฺมเสตุนฺติ มคฺคเสตุ’นฺติ วจนโต ธมฺมสทฺโท มคฺเค วตฺตติ, น เสตุสทฺโท’’ติ. ตนฺน, ธมฺมสทฺโท วิย เสตุสทฺโทปิ มคฺเค วตฺตตีติ เสตุ วิยาติ เสตุ, ธมฺโม เอว เสตุ ธมฺมเสตูติ อตฺถวเสน, เอส นโย อฺตฺราปิ. อปรมฺปิ วเทยฺย ¶ ‘‘นนุ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตฏฺกถายํ ‘ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา อสฺสตฺถทุมราชานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรภาเค ิโต’ติ อิมสฺมึ าเน ทกฺขิณุตฺตรสทฺเทน ทกฺขิโณ มคฺโค วุตฺโต’’ติ. น, อเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ อฏฺกถาปเทเสสุ จ อภิธานสตฺเถสุ จ มคฺควาจกสฺส อุตฺตรสทฺทสฺส อนาคตตฺตา, ตสฺมา ตตฺถ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ‘‘ทกฺขิณทิสโต คนฺตพฺโพ อุตฺตรทิสาภาโค ทกฺขิณุตฺตโรติ วุจฺจติ, เอวํภูเตน ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑปวิสนํ สนฺธาย ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวาติ วุตฺต’’นฺติ. อถ วา ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรน, เอตฺถ อาทิอวสานคฺคหเณน มชฺฌสฺสปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอวํ คหณํเยว หิ ยํ ชาตกนิทาเน วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารูยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฏฺาสิ, ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ, โพธิสตฺโต อิทํ สมฺโพธิปาปุณฏฺานํ น ภวติ มฺเติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฏฺาสี’’ติอาทิ, เตน สเมติ. อถาปิ วเทยฺย ‘‘ยทิ อุตฺตรสทฺโท ทิสาวาจโก, เอวฺจ สติ ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ เอนโยคํ อวตฺวา ‘‘ทกฺขิณุตฺตรายา’’ติ อายโยโค วตฺตพฺโพ’’ติ. ตนฺน, ทิสาวาจกสฺสปิ สทฺทสฺส ‘‘อุตฺตเรน นที สีตา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา’’ติ เอนโยควเสน วจนโต. อปิจ ทิสาภาคํ สนฺธาย ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ วจนํ วุตฺตํ. ทิสาภาโค หิ ทิสา เอวาติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.
คการนฺตธาตุรูปานิ.
ฆการนฺตธาตุ
ลิฆิ ¶ ภาสเน. ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติ. เอตานิ พุทฺธวจเน อปฺปสิทฺธานิปิ โลกิกปฺปโยคทสฺสนวเสน อาคตานิ. สาสนสฺมิฺหิ ภูวาทิคณจุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกอุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ธาตุสฺส รูปํ อตีว ปสิทฺธํ.
ลงฺฆ ลงฺฆเน. ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติ.
‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ;
จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวาน, ปฺจมิยมฺปิ อาวุโต’’ติ
อิมสฺมึ สตฺติลงฺฆนชาตเก จุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกสฺส อุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ลงฺฆธาตุสฺส ‘‘ลงฺฆยิตฺวา, ลงฺฆยิตฺวานา’’ติ รูเป ทิฏฺเเยว ‘‘ลงฺเฆติ, ลงฺฆยตี’’ติ รูปานิ ทิฏฺานิ เอว โหนฺติ. ภาสตฺถวาจกสฺส ปน ตถารูปานิ รูปานิ น ทิฏฺานิ, เอวํ สนฺเตปิ ปุพฺพาจริเยหิ ทีฆทสฺสีหิ อภิมตตฺตา ภาสตฺถวาจิกาปิ ลงฺฆธาตุ อตฺถีติ คเหตพฺพา, เอวํ สพฺเพสุปิ ภูวาทิคณาทีสุ สาสเน อปฺปสิทฺธานมฺปิ รูปานํ สาสนานุกูลานํ คหณํ เวทิตพฺพํ, อนนุกูลานฺจ อปฺปสิทฺธานํ ฉฑฺฑนํ.
อฆ ปาปกรเณ. อเฆติ, อฆยติ. อฆํ, อโฆ, อนโฆ.
ตตฺถ อฆนฺติ ทุกฺขํ. ‘‘อฆนฺตํ ปฏิเสวิสฺสํ. วเน วาฬมิคากิณฺเณ. ขคฺคทีปินิเสวิเต’’ติ อิทํ นิทสฺสนํ. อโฆติ กิเลโส. เตน อเฆน อรหา อนโฆ. ตตฺถ อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆํ, กินฺตํ? ทุกฺขํ, เอวํ อโฆ. นนุ จ สปฺปุริสา ทุกฺขเหตุปิ กิเลสเหตุปิ จ อตฺตโน สุขตฺถาย ปาปํ น กโรนฺติ. ตถา หิ –
‘‘น ¶ ปณฺฑิตา อตฺตสุขสฺส เหตุ,
ปาปานิ กมฺมานิ สมาจรนฺติ;
ทุกฺเขน ผุฏฺา ขลิตาปิ สนฺตา,
ฉนฺทา จ โทสา น ชหนฺติ ธมฺม’’นฺติ
วุตฺตํ. เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติ ธาตุ จ ‘‘อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆ’’นฺติอาทิวจนฺจ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, เยภุยฺเยน ปน สตฺตา ทุกฺขาทิเหตุ ปาปกมฺมํ กโรนฺติ, เอเตสุ สปฺปุริสา เอว น กโรนฺติ, อิตเร กโรนฺติ. เอวํ ปาปกรณสฺส หิ ทุกฺขํ กิเลโส จ เหตุ. ตถา หิ –
สุขีปิ เหเก น กโรนฺติ ปาปํ,
อวณฺณสํสคฺคภยา ปุเนเก;
ปหู สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี,
กึการณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติ
วุตฺตํ. อยฺหิ คาถา ทุกฺขเหตุปิ สตฺตา ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ. ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติ, กุทฺโธ หนฺติ สมาตร’’นฺติ อยํ ปน กิเลสเหตุปิ ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา อมฺเหหิ ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํ.
ฆการนฺตธาตุรูปานิ.
จการนฺตธาตุ
โลจ ทสฺสเน. โลเจติ, โลจยติ. โลจนํ. รูปารมฺมณํ โลจยติ ปสฺสตีติ โลจนํ, จกฺขุ.
กิจิ มทฺทเน. กิฺเจติ, กิฺจยติ. กิฺจนํ, อกิฺจโน.
ตตฺถ ¶ กิฺจนนฺติ ปลิโพโธ. กิฺเจติ สตฺเต มทฺทตีติ กิฺจนํ. กิฺจนสทฺโท มทฺทนตฺเถ วตฺตติ. มนุสฺสา หิ วีหึ มทฺทนฺตา โคณํ ‘‘กิฺเจหิ กาปิล, กิฺเจหิ กาปิลา’’ติ วทนฺติ.
ปจิ วิตฺถาเร. ปฺเจติ, ปฺจยติ. ปปฺเจติ, ปปฺจยติ. ปปฺจา.
เอตฺถ ปปฺจาติ ตณฺหามานทิฏฺิโย. เอตา หิ อตฺตนิสฺสิตานํ สตฺตานํ สํสารํ ปปฺเจนฺติ วิตฺถินฺนํ กโรนฺตีติ ปปฺจาติ วุจฺจนฺติ. อถ วา ปปฺเจนฺติ ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนา ตํสนฺตานํ วิตฺถาเรนฺติ จิรํ เปนฺตีติ ปปฺจา. โลกิยา ปน ‘‘อมฺหากํ ตุมฺเหหิ สทฺธึ กเถนฺตานํ ปปฺโจ โหตี’’ติอาทีนิ วทนฺตา กาลสฺส จิรภาวํ ปปฺโจติ วทนฺติ, สาสเน ปน ทฺวยมฺปิ ลพฺภติ.
สิจฺจ กุฑฺฑเน. สิจฺเจติ, สิจฺจยติ.
วฺจุ ปลมฺภเน. ปลมฺภนํ อุปลาปนํ. วฺเจติ, วฺจยติ. วฺจโก, วฺจนํ. ภูวาทิคเณ ปน วฺจธาตุ คตฺยตฺเถ วตฺตติ. ‘‘สนฺติ ปาทา อวฺจนา’’ติ หิ ปาฬิ
จจฺจ อชฺฌยเน. จจฺเจติ, จจฺจยติ.
จุ จวเน. จาเวติ, จาวยติ. อฺโ ‘‘จุ สหเน’’ อิติ พฺรุเต. จาเวติ, จาวยติ, สหตีติ อตฺโถ.
อฺจุ วิเสสเน. อฺเจติ, อฺจยติ.
โลจ ภาสายํ. โลเจติ, โลจยติ. โลจนํ, โลจยติ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ภวตีติ โลจนํ, จกฺขุ.
รจ ปติยตเน. รเจติ, รจยติ. รจนา, วิรจิตํ, เกสรจนา, คาถารจนา.
สูจ ¶ เปสฺุเ. ปิสุณภาโว เปสฺุํ. สูเจติ, สูจยติ. สูจโก.
ปจฺจ สํยมเน. ปจฺเจติ, ปจฺจยติ.
ริจ วิโยชนสมฺปชฺชเนสุ. เรเจติ, เรจยติ. เสฏฺิปุตฺตํ วิเรเจยฺย. วิเรเจติ, วิเรจยติ. วิเรจโก, วิเรจนํ.
วจ ภาสเน. วเจติ, วจยติ. ภูวาทิคเณปิ อยํ วตฺตติ. ตทา ตสฺสา ‘‘วตฺติ, วจติ, อโวจ, อโวจุ’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ. การิเต ปน ‘‘อนฺเตวาสิกํ ธมฺมํ วาเจติ, วาจยตี’’ติ รูปานิ. วตฺตุํ, วตฺตเว, วตฺวา, วุตฺตํ, วุจฺจติ.
อจฺจ ปูชายํ. อจฺเจติ, อจฺจยติ. พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโต.
สูจ คนฺธเน. สุเจติ, สูจยติ. สูจโก, สุตฺตํ.
เอตฺถ จ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ สูเจตีติ สุตฺตํ. เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ.
กจ ทิตฺติยํ. กจฺเจติ, กจฺจยติ. กจฺโจ.
เอตฺถ กจฺโจติ รูปสมฺปตฺติยา กจฺเจติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ กจฺโจ, เอวํนามโก อาทิปุริโส, ตพฺพํเส ชาตา ปุริสา ‘‘กจฺจานา’’ติปิ ‘‘กจฺจายนา’’ติปิ ‘‘กาติยานา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, อิตฺถิโย ปน ‘‘กจฺจานี’’ติปิ ‘‘กจฺจายนี’’ติปิ ‘‘กาติยานี’’ติปิ วุจฺจนฺติ.
จการนฺตธาตุรูปานิ.
ฉการนฺตธาตุ
มิเลฉ ¶ อพฺยตฺตายํ วาจายํ. มิเลจฺเฉติ, มิเลจฺฉยติ. มิลกฺขุ.
เอตฺถ มิลกฺขูติ มิเลจฺเฉติ อพฺยตฺตวาจํ ภาสตีติ มิลกฺขุ.
กุจฺฉ อวกฺเขเป. อวกฺเขโป อโธขิปนํ. กุจฺเฉติ, กุจฺฉยติ.
วิจฺฉ ภาสายํ. วิจฺเฉติ, วิจฺฉยติ.
ฉการนฺตธาตุรูปานิ.
ชการนฺตธาตุ
วชฺช วชฺชเน. วชฺเชติ, วชฺชยติ. ปริวชฺชนโก. วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสีติ.
ตุชฺช พลปาลเนสุ. ตุชฺเชติ, ตุชฺชยติ.
ตุชิ ปิชิ หึสาพลทานนิเกตเนสุ. นิเกตนํ นิวาโส. ตฺุเชติ, ตฺุชยติ. ปิฺเชติ. ปิฺชยติ.
ขชิ กิจฺฉชีวเน. ขฺเชติ, ขฺชยติ. ขฺโช.
ขชิ รกฺขเณ. ตาทิสานิเยว รูปานิ. ภูวาทิคเณ ‘‘ขชิ คติเวกลฺเลติ อิมิสฺสา ‘‘ขฺชตี’’ติ รูปํ.
ปูช ปูชายํ. ปูเชติ, ปูชยติ. ปูชา. เอสาว ปูชนา เสยฺโย. ปูชโก, ปูชิโต, ปูชนีโย, ปูชเนยฺโย, ปูเชตพฺโพ, ปุชฺโช.
คช ¶ มทฺทนสทฺเทสุ. คเชติ, คชยติ. คโช.
ติช นิสาเน. เตเชติ, เตชยติ.
วช มคฺคนสงฺขาเรสุ. วเชติ, วชยติ.
ตชฺช สนฺตชฺชเน. ตชฺเชติ, ตชฺชยติ. สนฺตชฺเชติ, สนฺตชฺชยติ. สนฺตชฺชิโต.
อชฺช ปฏิสชฺชเน. อชฺเชติ, อชฺชยติ.
สชฺช สชฺชเน. สชฺเชติ, สชฺชยติ ทานํ. คมนสชฺโช หุตฺวา.
ภช วิสฺสาเส. ภเชติ, ภชยติ. ภูวาทิคเณ ปน ‘‘ภชตี’’ติ รูปํ, ภตฺติ, สมฺภตฺติ.
ตุชิ ปิชิ ลุชิ ภชิ ภาสายํ. ตฺุเชติ, ตฺุชยติ. ปิฺเชติ, ปิฺชยติ. ลฺุเชติ, ลฺุชยติ. ภฺเชติ, ภฺชยติ. กเถตีติ อตฺโถ.
รุช หึสายํ. โรเชติ, โรชยติ. โรโค.
ภาช ปุถกมฺมนิ. ปุถกมฺมํ ปุถกฺกรณํ, วิสุํ กฺริยาติ อตฺโถ. ภาเชติ, ภาชยติ. วิภาเชติ, วิภาชยติ. วิภตฺติ.
สภาช สีติเสวเนสุ. สภาเชติ, สภาชยติ.
ลช ปกาสเน. ลเชติ, ลชยติ. ลาชา.
ยุช สํยมเน. สํปุพฺโพ พนฺธเน. โยเชติ, โยชยติ. สํโยเชติ, สํโยชยติ. สํโยชนํ.
มชฺช โสเจยฺยาลงฺกาเรสุ. มชฺเชติ, มชฺชยติ. สมฺมชฺเชติ, สมฺมชฺชยติ. สมฺมชฺชา.
ภาช ¶ ภาชนทาเนสุ. ภาเชติ, ภาชยติ. กถํ เวสฺสนฺตโร ปุตฺโต, คชํ ภาเชติ สฺจย.
ชการนฺตธาตุรูปานิ.
ฌนฺตา อปฺปสิทฺธา. สทฺทสตฺเถ ปน ‘‘า นิโยชเน’’ติ ปนฺติ, รูปํ ปน พุทฺธวจนานุกูลํ น ภวติ, ตสฺมา น ทสฺสิตํ อมฺเหหิ.
ฏการนฺตธาตุ
ฆฏฺฏ ฆฏฺฏเน. ฆฏฺฏนํ วายามกรณํ. ฆฏฺเฏติ, ฆฏฺฏยติ. เอตฺถ ตุ ‘‘ฆฏฺเฏสิ, ฆฏฺเฏสิ, กึการณา ฆฏฺเฏสิ, อหํ ตํ ชานามี’’ติ นิทสฺสนํ.
ฆฏ สงฺฆาเต. ปุพฺเพ วิย กฺริยาปทานิ, นามิกตฺเต ‘‘ฆโฏ, ฆฏา’’ติ รูปานิ. เอตฺถ คโฏติ ปานียฆโฏ. ฆฏาติ สมูโห ‘‘มจฺฉฆฏา’’ติอาทีสุ วิย.
ฆฏฺฏ จลเน. ฆฏฺเฏติ, ฆฏฺฏยติ.
นฏ อวสนฺทเน. อวสนฺทนํ คตฺตวิกฺเขโป. นเฏติ, นฏยติ.
จุฏ ฉุฏ กุฏฺฏ เฉทเน. จุเฏติ, จุฏยติ. ฉุเฏติ, ฉุฏยติ. กุฏฺเฏติ, กุฏฺฏยติ.
ปุฏฺฏ จฏฺฏ อปฺปภาเว. ปุฏฺเฏติ, ปุฏฺฏยติ. จุฏฺเฏติ, จุฏฺฏยติ, อปฺปํ ภวตีติ อตฺโถ.
มุฏ สฺจุณฺณเน. โมเฏติ, โมฏยติ.
อฏฺฏ สุฏฺฏ อนาทเร. อฏฺเฏติ, อฏฺฏยติ. สุฏฺเฏติ, สุฏฺฏยติ.
ขฏฺฏ ¶ สํวรเณ ขฏฺเฏติ, ขฏฺฏยติ.
สฏฺฏ หึสาพลทานนิเกตเนสุ. สฏฺเฏติ, สฏฺฏยติ.
ตุวฏฺฏ นิปชฺชายํ. ตุวฏฺเฏติ, ตุวฏฺฏยติ. ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เอกมฺเจ ตุวฏฺเฏนฺติ.
ฉฏฺฏ ฉฏฺฏเน. ฉฏฺเฏติ, ฉฏฺฏยติ. อตฺรายํ ปาฬิ – สเจ โส ฉฏฺเฏติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โนเจ ฉฏฺเฏติ, ปฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ รูปิยฉฏฺฏโก สมฺมนฺนิตพฺโพ.
ปุฏ หึสายํ. โปเฏติ, โปฏยติ.
กีฏ พนฺเธ. พนฺโธ พนฺธนํ. กีเฏติ, กีฏยติ. กีโฏ.
จุฏิ เฉทเน. จุณฺเฏติ, จุณฺฏยติ.
ลุฏิ เถยฺเย. ลุณฺเฏติ, ลุณฺฏยติ.
กูฏ อปฺปสาเท. กูเฏติ, กูฏยติ. กูฏํ รชตํ. กูฏา คาวี. กุฏตาปโส.
จุฏ ปุฏ ผุฏ วิเภเท. จุเฏติ, จุฏยติ. โปเฏติ, โปฏยติ. โผเฏติ, โผฏยติ. องฺคุลิโย โผเฏสุํ.
ฆฏ สงฺฆาเฏ หนฺตฺยตฺเถ จ. ฆเฏติ, ฆฏยติ.
ปฏ ปุฏ ลุฏ ฆฏ ฆฏิ ภาสายํ. ปาเฏติ, ปาฏยติ. โปเฏติ, โปฏยติ. โลเฏติ, โลฏยติ. ฆาเฏติ, ฆาฏยติ. ฆณฺเฏติ, ฆณฺฏยติ.
ปฏ วฏ คนฺเถ. ปเฏติ, ปฏยติ. วเฏติ, วฏยติ.
เขฏ ภกฺขเณ. เขเฏติ, เขฏยติ.
โขฏ เขเป. โขเฏติ, โขฏยติ.
กุฏิ ทาเห. กุเฏติ, กุฏยติ.
ยุฏ สํสคฺเค. โยเฏติ, โยฏยติ.
วฏ วิภชเน. วเฏติ, วฏยติ.
ฏการนฺตธาตุรูปานิ.
การนฺตธาตุ
ส ¶ สงฺขารคตีสุ. สเติ, สยติ.
สุ อาลสิเย. โสเติ, โสยติ.
สุิ โสสเน. สุณฺเติ, สุณฺยติ.
ส สิลาฆายํ. สเติ, สยติ.
ส อสมฺมาภาสเน. สเติ. สยติ, สโ.
เอตฺถ สโติ เกราฏิโก. สยตีติ สโ, น สมฺมา ภาสตีติ อตฺโถ.
ส เกตเว. รูปํ ตาทิสเมว.
‘‘สุทสฺสํ วชฺชมฺเสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ…เป…
อตฺตโน ปน ฉาเทติ, กลึว กิตวาสโ’’ติ.
เอตฺถ สากุณิโก ‘‘กิตวา’’ติ วุตฺโต. ตสฺส อิทํ เกตวํ, ตสฺมึ เกตเว อยํ ธาตุ วตฺตตีติ อตฺโถ.
กิ โสเก. กณฺเติ, กณฺยติ.
การนฺตธาตุรูปานิ.
ฑการนฺตธาตุ
ปฏิ ปริหาเส. ปณฺเฑติ, ปณฺฑยติ. อุปฺปณฺเฑติ, อุปฺปณฺฑยติ. มนุสฺสานํ นํ ภิกฺขุนึ อุปฺปณฺฑึสุ.
ลฑิ อุกฺเขเป. ลณฺเฑติ, ลณฺฑยติ.
ขฑิ กฑิ เฉเท. ขณฺเฑติ, ขณฺฑยติ. กณฺเฑติ, กณฺฑยติ. ขณฺโฑ, กณฺโฑ.
ปิฑิ ¶ สงฺฆาเต. ปิณฺเฑติ, ปิณฺฑยติ. ปิณฺโฑ.
เอตฺถ จ ปิณฺโฑติ สมูหสงฺขาโต กลาโปปิ ‘‘โจฬํ ปิณฺโฑ รติ ขิฑฺฑา’’ติ เอตฺถ วุตฺโต อาหารสงฺขาโต ปิณฺโฑปิ ปิณฺโฑเยว.
กุฑิ เวธเน. กุณฺเฑติ, กุณฺฑยติ. กุณฺฑลํ.
มฑิ ภูสายํ หสเน จ. มณฺเฑติ, มณฺฑยติ. มณฺโฑ, มณฺฑนํ, มณฺฑิโต.
ภฑิ กลฺยาเณ. กลฺยาณํ กลฺยาณตา. ภณฺเฑติ, ภณฺฑยติ. ภณฺโฑ.
เอตฺถ จ ภณฺโฑติ ธนํ, อลงฺกาโร วา. ‘‘ภณฺฑํ คณฺหาติ. สมลงฺกริตฺวา ภณฺเฑนา’’ติ จ อาทีสุ วิย.
ทณฺฑ ทณฺฑวินิปาเต. ทณฺเฑติ, ทณฺฑยติ. ทณฺโฑ.
ฉฑฺฑ ฉฑฺฑเน. ฉฑฺเฑติ, ฉฑฺฑยติ. ฉฑฺฑนโก. ฉฑฺฑิยติ, ฉฑฺฑิโต. ฉฑฺฑิตุํ, ฉฑฺฑยิตุํ, ฉฑฺเฑตฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวา.
ฑการนฺตธาตุรูปานิ.
ฒการนฺตธาตุ
วฑฺฒ อากิรเณ. กํสปาติยา ปายาสํ วฑฺเฒติ, วฑฺฒยติ. ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา อทาสิ.
อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิ.
ณการนฺตธาตุ
วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุ. วณฺโณ ปสํสา. กฺริยา กรณํ. วิตฺถาโร วิตฺถินฺนตา. คุโณ สีลาทิธมฺโม. วจนํ ¶ วาจา. วณฺเณติ, วณฺณยติ. วณฺโณ, วณฺณํ, สุวณฺณํ, สํวณฺณนา.
วณฺณสทฺโท ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ เอวมาทีสุ ฉวิยํ. ‘‘กทา สฺูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ถุติยํ. ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติเอวมาทีสุ กุลวคฺเค. ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ การเณ. ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติเอวมาทีสุ สณฺาเน. ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ปมาเณ. ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนติ.
ตตฺถ ฉวิยนฺติ ฉวิคตา วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเร. วณฺณนํ กิตฺติยา อุคฺโฆสนนฺติ วณฺโณ, ถุติ. วณฺณิยติ อสงฺกรโต ววตฺถปิยตีติ วณฺโณ, กุลวคฺโค. วณฺณิยติ ผลํ เอเตน ยถาสภาวโต วิภาวิยตีติ วณฺโณ, การณํ, วณฺณํ ทีฆรสฺสาทิวเสน สณฺหนนฺติ วณฺโณ, สณฺานํ. วณฺณิยติ อฑฺฒมหนฺตาทิวเสน ปมิยตีติ วณฺโณ, ปมาณํ. วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํ. เอวํ เตน เตน ปวตฺตินิมิตฺเตน วณฺณสทฺทสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
อปรมฺปิ ¶ วณฺณสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม. วณฺณสทฺโท สณฺานชาติ รูปายตนการณปมาณคุณปสํสาชาตรูปปุฬินกฺขราทีสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ สณฺาเน ทิสฺสติ, ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ, หีโน อฺโ วณฺโณ’’ติอาทีสุ ชาติยํ. ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ รูปายตเน.
‘‘น หรามิ น ภฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ
อาทีสุ การเณ. ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ ปมาเณ. ‘‘กทา สฺูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ คุเณ. ‘‘วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ ปสํสายํ. ‘‘วณฺณํ อฺชนวณฺเณน, กาลิงฺคมฺหิ วนิมฺหเส’’ติ เอตฺถ ชาตรูเป. ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา’’ติ เอตฺถ ปุฬิเน. ‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย’’ติอาทีสุ อกฺขเร ทิสฺสติ. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ –
ฉวิยํ ถุติยํ เหเม, กุลวคฺเค จ การเณ;
สณฺาเน จ ปมาเณ จ, รูปายตนชาติสุ;
คุณกฺขเรสุ ปุฬิเน, วณฺณสทฺโท ปวตฺตติ;
สุวณฺณสทฺโท ฉวิสมฺปตฺติครุฬชาตรูเปสุ อาคโต. อยฺหิ ‘‘สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต’’ติ, ‘‘สุวณฺณตา สุสฺสรตา’’ติ ¶ จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโต. ‘‘กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺตี’’ติอาทีสุ ครุเฬ. ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติอาทีสุ ชาตรูเปติ.
ปุณ สงฺฆาเต. ปุเณติ, ปุณยติ.
จุณ สงฺโกจเน. จุเณติ, จุณยติ.
จุณฺณ เปรเณ. จุณฺเณติ, จุณฺณยติ. จุณฺณํ. จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติ.
สณ ทาเน. สเณติ, สณยติ.
กุณ สงฺโกจเน. กุเณติ, กุณยติ. กุโณ. กุณหตฺโถ. หตฺเถน กุณี.
ตูณ ปูรเณ. ตูเณติ, ตูณยติ. ตูณี.
เอตฺถ ตูณีติ สรกลาโป. สา หิ ตูเณนฺติ ปูเรนฺติ สเร เอตฺถาติ ตูณี.
ภูณ ภาสายํ. ภูเณติ, ภูณยติ.
กณ นิมีลเน. กาเณติ, กาณยติ. กาโณ.
เอตฺถ กาโณติ เอเกน วา ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ ปริหีนกฺขิ. อฏฺกถาจริยา ปน ‘‘กาโณ นาม เอกกฺขินา กาโณ, อนฺโธ นาม อุภยกฺขิกาโณ’’ติ วทนฺติ, ตํ กาณนฺธสทฺทานํ เอกตฺถสนฺนิปาเต ยุชฺชติ. อิตรถา กาณกจฺฉโปปมสุตฺเต วุตฺโต กจฺฉโป เอกสฺมึ กาโณ สิยา, เอกกฺขิกาโณ จ ปน ปุริโส ‘‘อนฺโธ’’ติ น วตฺตพฺโพ สิยา, ตสฺมา เตสมยุคฬตฺเต เอเกกสฺส ยถาสมฺภวํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมาการานํ วาจกตา ทฏฺพฺพา. ตถา หิ โกสลสํยุตฺตฏฺกถายํ ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ วา ¶ อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺยา’’ติ เอตฺถ โอวาทานุสาสนานํ วิย สวิเสสตา อวิเสสตา จ ทฏฺพฺพา.
คณ สงฺขฺยาเน. คเณติ, คณยติ. คณนา, คโณ.
เอตฺถ คณนาติ สงฺขฺยา. คโณติ ภิกฺขุสมูโห. เยสํ วา เกสฺจิ สมูโห. สมูหสฺส จ อเนกานิ นามานิ. เสยฺยถิทํ –
สงฺโฆ คโณ สมูโห จ,
ขนฺโธ สนฺนิจโย จโย;
สมุจฺจโย จ นิจโย,
วคฺโค ปูโค จ ราสิ จ.
กาโย นิกาโย นิกโร,
กทมฺโพ วิสโร ฆฏา;
สมุทาโย จ สนฺเทโห,
สงฺฆาโต สมโย กโร.
โอโฆ ปฺุโช กลาโป จ,
ปิณฺโฑ ชาลฺจ มณฺฑลํ;
สณฺโฑ ปวาโห อิจฺเจเต,
สมูหตฺถาภิธายกาติ.
กิฺจาปิ เอเต สงฺฆคณสมูหาทโย สทฺทา สมูหตฺถวาจกา, ตถาปิ สงฺฆคณสทฺทาเยว วินาปิ วิเสสกปเทน ภิกฺขุสมูเห วตฺตนฺติ, นาฺเ, อฺเ ปน สงฺฆคณสทฺเทหิ สทฺธึ อฺมฺฺจ กทาจิ สมานตฺถวิสยา โหนฺติ, กทาจิ อสมานตฺถวิสยา, ตสฺมา ยถาปาวจนํ อสมฺมุยฺหนฺเตน โยเชตพฺพา. ‘‘เอโก, ทฺเว’’ติอาทินา คเณตพฺโพติ คโณ.
กณฺณ ¶ สวเน. กณฺเณติ, กณฺณยติ. กณฺโณ. กณฺณยนฺติ สทฺทํ สุณนฺติ เอเตนาติ กณฺโณ, โย โลเก ‘‘สวนํ, โสต’’นฺติ จ วุจฺจติ.
กุณ คุณ อามนฺตเน. กุเณติ, กุณยติ. คุเณติ, คุณยติ. คุโณ. โคโณ.
เอตฺถ คุโณติ สีลาทโย ธมฺมา, เกนฏฺเน เต คุณา. โคณาปิยติ อามนฺตาปิยติ อตฺตนิ ปติฏฺิโต ปุคฺคโล ทฏฺุํ โสตุํ ปูชิตฺุจ อิจฺฉนฺเตหิ ชเนหีติ คุโณ. เอตฺถ กิฺจาปิ สีลาทิธมฺมานํ อามนฺตาปนํ นตฺถิ, ตถาปิ ตํเหตุอามนฺตนํ นิมนฺตนฺจ เตเยว กโรนฺติ นามาติ เอวํ วุตฺตํ. ตถา หิ –
‘‘ยถาปิ เขตฺตสมฺปนฺเน,
พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมา ธารํ ปวสฺสนฺเต,
ผลํ โตเสติ กสฺสก’’นฺติ
เอตฺถ กสฺสกสฺส ตุฏฺิอุปฺปตฺติการณตฺตา เหตุวเสน นิจฺเจตนสฺสปิ ผลสฺส โตสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ อามนฺตาปนการณตฺตา เอวํ วุตฺตํ. อฺเ ปน ‘‘คฺุชนฺเต อพฺยยนฺเต อิติ คุณา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. ตทนุรูปํ ปน ธาตุสทฺทํ น ปสฺสาม, ‘‘คุณ อามนฺตเน’’ อิจฺเจว ปสฺสาม, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
วณ คตฺตวิจุณฺณเน. วเณติ, วณยติ. วโณ.
เอตฺถ วโณติ อรุ. สา หิ สรีรํ วณยติ วิจุณฺเณติ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรตีติ วโณติ วุจฺจติ.
ปณฺณ หริเต. ปณฺเณติ, ปณฺณยติ. ตาลปณฺณํ. สูเปยฺยปณฺณํ.
เอตฺถ ¶ จ หริตภาววิคเตปิ วตฺถุสฺมึ ปณฺณภาโว รูฬฺหิโต ปวตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘ปณฺณํ, ปตฺตํ, ปลาโส, ทลํ’’ อิจฺเจเต สมานตฺถา.
ปณ พฺยวหาเร. ปเณติ, ปณยติ. ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติ.
อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิ.
ตการนฺตธาตุ
จินฺต จินฺตายํ. จินฺเตติ, จินฺตยติ. จิตฺตํ, จินฺตา, จินฺตนา, จินฺตนโก. การิเต ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติ รูปานิ.
ตตฺถ จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, สพฺพจิตฺตสาธารณวเสเนตํ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ สิยา – กสฺมา ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘วิชานาตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ, นนุ จินฺตนวิชานนา นานาสภาวา. น หิ ‘‘จินฺเตตี’’ติ ปทสฺส ‘‘วิชานาตี’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, ทุปฺปฺสฺส หิ นานปฺปกาเรหิ จินฺตยโตปิ สุขุมตฺถาธิคโม น โหตีติ? สจฺจํ, ‘‘วิชานาตี’’ติ อิทํ ปทํ จิตฺตสฺส สฺาปฺากิจฺเจหิ วิสิฏฺวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ วุตฺตํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา จิตฺตสทฺทสฺส. ยฺหิ ธมฺมชาตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตเทว วิฺาณํ, ตสฺมา วิชานนตฺถํ คเหตฺวา สฺาปฺากิจฺจาวิสิฏฺวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํ.
อิทานิ อฺคณิกธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ ปกาสยาม – สพฺเพสุ จิตฺเตสุ ยํ โลกิยกุสลากุสลมหากฺริยจิตฺตํ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, อิทํ จิธาตุวเสน นิพฺพจนํ. ยํ กิฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพสฺส ตสฺส ¶ จิตฺเตเนว กรณโต จิตฺเตติ วิจิตฺเตติ วิจิตฺตํ กริยติ เอเตนาติ จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ, อิทํ จิตฺตธาตุวเสน นิพฺพจนํ. จิตฺตตาย จิตฺตํ, อิทํ ปาฏิปทิกวเสน นิพฺพจนํ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘สพฺพมฺปิ ยถานุรูปโต จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ.
เอตฺถ หิ จิตฺตสฺส สราคสโทสาทิเภทภินฺนตฺตา สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน จิตฺตสฺส จิตฺตตา เวทิตพฺพา. กิฺจาปิ เอกสฺส จิตฺตสฺส เอวํ วิจิตฺตตา นตฺถิ, ตถาปิ วิจิตฺตานํ อนฺโตคธตฺตา สมุทายโวหาเรน อวยโวปิ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทิเอกเทเสสุ ทิฏฺเสุ ปพฺพตาทโย ทิฏฺาติ วุจฺจนฺติ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘กามฺเจตฺถ เอกเมว เอวํ จิตฺตํ น โหติ, จิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยํ กิฺจิ เอกมฺปิ จิตฺตตาย ‘จิตฺต’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
เอตฺถ จ วุตฺตปฺปการานมตฺถานํ วินิจฺฉโย พวติ. กถํ? ยสฺมา ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพ. ตสฺมา ยํ อาเสวนปจฺจยภาเวน จิโนติ, ยฺจ กมฺมุนา อภิสงฺขตตฺตา จิตํ, ตํ เตน การเณน จิตฺตนฺติ วุตฺตํ. ยํ ปน ตถา น โหติ, ตํ ปริตฺตกฺริยทฺวยํ อนฺติมชวนฺจ ลพฺภมานจินฺตนวิจิตฺตตาทิวเสน จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, หสิตุปฺปาโท ปน อฺชวนคติโกเยวาติ.
อิมานิ จิตฺตสฺส นามานิ –
จิตฺตํ มโน มานสฺจ, วิฺาณํ หทยํ มนํ;
นามาเนตานิ โวหาร-ปเถ วตฺตนฺติ ปายโต.
จิตฺตสทฺโท ¶ ปฺตฺติยํ วิฺาเณ วิจิตฺเต จิตฺตกมฺเม อจฺฉริเยติ เอวมาทีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘จิตฺโต คหปติ. จิตฺตมาโส’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติอาทีสุ วิฺาเณ. ‘‘วิจิตฺตวตฺถาภรณา’’ติอาทีสุ วิจิตฺเต. ‘‘ทิฏฺํ โว ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตกมฺเม. ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตรูปํว ทิสฺสตี’’ติอาทีสุ อจฺฉริเยติ.
จิต สฺเจตเน. เจเตติ, เจตยติ. รตฺโต โข พฺราหฺมณ ราเคน อภิภูโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ. อากงฺขติ เจตยติ, ตํ นิเสธ ชุตินฺธร. เจตนา, สฺเจตนา. เจตยิตํ, เจเตตฺวา, เจตยิตฺวา. สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปติ.
ตตฺถ เจตนาติ เจตยตีติ เจตนา, สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สฺเจตนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. เจตยิตนฺติ เจตนากาโร. สฺจิจฺจาติ สยํ ตฺวา, เจจฺจ อภิวิตริตฺวาติ อตฺโถ. อิมานิ เจตนาย นามานิ –
สฺเจตนา เจตยิตํ, เจตนา กมฺมเมว จ;
กมฺมฺหิ ‘‘เจตนา’’ ตฺเวว, ชิเนนาหจฺจ ภาสิตํ.
อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติ.
มนฺต ¶ คุตฺตภาสเน. มนฺเตติ, มนฺตยติ, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติ, อามนฺเตติ, อามนฺตยติ. ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติ, มนฺตยึสุ รโหคตา. นิมนฺตยิตฺถ ราชานํ. อามนฺตยิตฺถ เทวินฺโท, วิสุกมฺมํ มหิทฺธิกํ. มนฺตา, มนฺโต. การิเต ‘‘มนฺตาเปติ, มนฺตาปยตี’’ติ รูปานิ.
เอตฺถ มนฺตาติ ปฺา, ‘‘คเวสนสฺา’’ติปิ วทนฺติ. มนฺโตติ คุตฺตภาสนํ. ‘‘อุปสฺสุติกาปิ สุณนฺติ มนฺตํ, ตสฺมา หิ มนฺโต ขิปฺปมุเปติ เภท’’นฺติ เอตฺถ หิ คุตฺตภาสนํ ‘‘มนฺโต’’ติ วุจฺจติ. อปิจ มนฺโตติ ฉฬงฺคมนฺโต. วุตฺตฺจ ‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติต’’นฺติ. เอตฺถ สิกฺขา นิรุตฺติ กปฺป พฺยากรณ โชติสตฺถ ฉนฺโทวิจิติวเสน มนฺโต ‘‘ฉฬงฺโค’’ติ เวทิตพฺโพ. เอตานิ เอว ฉ ‘‘เวทงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ. เวโท เอว หิ ‘‘มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุตฺโต. อถ วา มนฺโตติ เวทาทิวิชฺชา.
ยนฺต สงฺโกจเน. ยนฺเตติ, ยนฺตยติ. ยนฺตํ, เตลยนฺตํ ยถาจกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนี.
สตฺต คติยํ. สตฺเตติ, สตฺตยติ.
สนฺต อามปฺปโยเค. อามปฺปโยโค นาม อุสฺสนฺนกฺริยา. สนฺเตติ, สนฺตยติ.
กิตฺต สํสนฺทเน. กิตฺเตติ, กิตฺตยติ. ‘‘เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิราหิ อนุปุพฺพโส. กิตฺตนา ปริกิตฺตนา’’ติอาทีสุ ปน กตฺถนา ‘‘กิตฺตนา’’ติ วุจฺจติ.
ตนฺต กุฏุมฺพธารเณ. ตนฺเตติ, ตนฺตยติ. สตนฺโต, สปฺปธาโนติ อตฺโถ.
ยต ¶ นิกาโรปกาเรสุ. ยเตติ, ยตยติ. นีโต จ ปฏิทาเน, ยตธาตุ นิอุปสคฺคโต ปโร ปฏิทาเน วตฺตติ, นิยฺยาเตติ, นิยฺยาตยติ. ตการสฺส ปน ทการตฺเต กเต ‘‘นิยฺยาเทติ, นิยฺยาทยติ. รถํ นิยฺยาทยิตฺวาน, อณโณ เอหิ สารถี’’ติ รูปานิ.
วตุ ภาสายํ. วตฺเตติ, วตฺตยติ.
ปต คติยํ. ปเตติ, ปตยติ.
วาต คติสุขเสวเนสุ. คติ สุขํ เสวนนฺติ ตโย อตฺถา. ตตฺถ สุขนํ สุขํ. วาเตติ, วาตยติ. วาโต, วาตปุปฺผํ. จีวรสฺส อนุวาโต.
เกต อามนฺตเน. เกเตติ, เกตยติ. เกตโก.
สตฺต สนฺตานกฺริยายํ. สนฺตานกฺริยา นาม ปพนฺธกฺริยา อวิจฺเฉทกรณํ. สตฺเตติ, สตฺตยติ. สตฺโต.
‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, ลายิตฺวา หริตํ ติณํ;
ขาท ขาทาติ ลปสิ, คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ
ปาฬิยํ ปน ‘‘คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ ปาสฺส ‘‘วิคตชีวิตํ ชิณฺณโคณ’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ. อิมินา สตฺตสทฺทสฺส ชีวิตวจนํ วิย ทิสฺสติ, ‘‘น สุกรา อฺุเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุ’’นฺติ เอตฺถ ปคฺคหสทฺทสฺส ปตฺตกถนํ วิย. สุฏฺุ วิจาเรตพฺพํ.
สุตฺต อวโมจเน. สุตฺเตติ, สุตฺตยติ.
มุตฺต ปสวเน. มุตฺเตติ, มุตฺตยติ. โอมุตฺเตติ, โอมุตฺตยติ. มุตฺตํ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติ. ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติ. โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติ. การิเต ‘‘มุตฺตาเปติ, มุตฺตาปยตี’’ติ รูปานิ.
กตฺตร ¶ เสถิลฺเล. กตฺตเรติ, กตฺตรยติ. กตฺตโร. กตฺตรทณฺโฑ, กตฺตรสุปฺปํ.
ตตฺถ กตฺตโรติ ชิณฺโณ. มหลฺลโกติ วุตฺตํ โหติ. เกนฏฺเน? กตฺตรยติ องฺคานํ สิถิลภาเวน สิถิโล ภวตีติ อตฺเถน. กตฺตรทณฺโฑติ กตฺตเรหิ ชิณฺณมนุสฺเสหิ เอกนฺตโต คเหตพฺพตาย กตฺตรานํ ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘กตฺตรทณฺโฑติ ชิณฺณกาเล คเหตพฺพทณฺโฑ’’ติ. กตฺตรสุปฺปนฺติ ชิณฺณสุปฺปํ. กตฺตรฺจ ตํ สุปฺปฺจาติ กตฺตรสุปฺปนฺติ สมาโส.
จิตฺต จิตฺตกรเณ, กทาจิ ทสฺสเนปิ. จิตฺตกรณํ วิจิตฺตภาวกรณํ. จิตฺเตติ, จิตฺตยติ. จิตฺตํ.
ตการนฺตธาตุรูปานิ.
ถการนฺตธาตุ
กถ กถเน. กเถติ, กถยติ. ธมฺมํ สากจฺฉติ. สากจฺฉา, กถา, ปริกถา, อฏฺกถา.
ตตฺถ สากจฺฉตีติ สห กถยติ. อตฺโถ กถิยติ เอตายาติ อฏฺกถา, ตฺถการสฺส ฏฺการตฺตํ.
ยาย’ตฺถมภิวณฺเณนฺติ, พฺยฺชนตฺถปทานุคํ;
นิทานวตฺถุสมฺพนฺธํ, เอสา อฏฺกถา มตา.
‘‘อฏฺกถา’’ติ จ ‘‘อตฺถสํวณฺณนา’’ติ จ นินฺนานากรณํ.
ปถิ คติยํ. ปนฺเถนฺติ, ปนฺถยนฺติ. ปนฺโถ. ภูวาทิคเณ ‘‘ปถ คติย’’นฺติ อการนฺตวเสน กถิตสฺส ‘‘ปถติ, ปโถ’’ติ ¶ นิคฺคหีตาคมวชฺชิตานิ รูปานิ ภวนฺติ, อิธ ปน อิการนฺตวเสน กถิตสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ นิจฺจํ ภวนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
ปุตฺถ อาทรานาทเรสุ. ปุตฺเถติ, ปุตฺถยติ.
มุตฺถ สงฺฆาเต. มุตฺเถติ, มุตฺถยติ.
วตฺถ อทฺทเน. วตฺเถติ, วตฺถยติ.
ปุถ ภาสายํ. โปเถติ, โปถยติ. กเถตีติ อตฺโถ.
ปุถ ปหาเร. โปเถติ, โปถยติ. กุมาเร โปเถตฺวา อคมาสิ.
กถ วากฺยปพนฺเธ. กเถติ, กถยติ. กถา.
สถ ทุพฺพลฺเย. สเถติ, สถยติ.
อตฺถ ปตฺถ ยาจนายํ. อตฺเถติ, อตฺถยติ. อตฺโถ. ปตฺเถติ, ปตฺถยติ. ปตฺถนา. ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถิกา.
โถม สิลาฆายํ. โถเมติ, โถมยติ. โถมนา.
กาถ หึสายํ. กาเถติ, กาถยติ.
สถ พนฺธเน. สเถติ, สถยติ.
สนฺถ คนฺถ สนฺถมฺเภ. สนฺเถติ, สนฺถยติ. คนฺเถติ, คนฺถยติ. คนฺโถ.
ถการนฺตธาตุรูปานิ.
ทการนฺตธาตุ
หท ¶ กรีสุสฺสคฺเค. กรีสุสฺสคฺโค กรีสสฺส อุสฺสคฺโค วิสฺสชฺชนํ. หเทติ, หทยติ. โอหเทติ, โอหทยติ.
วิท ลาเภ. อิมสฺมึ าเน ลาโภ นาม อนุภวนํ, ตสฺมา วิทธาตุ อนุภวเน วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. สุขํ เวทนํ เวเทติ. ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ. เวทยติ. เวทนา, วิตฺติ. เวทยิตํ. สุขํ เวทนํ เวทยมาโน.
กุทิ อนตภาสเน. กุนฺเทติ, กุนฺทยติ.
มิท สิเนหเน. อตฺร สิเนโห นาม ปีติ. เมเทติ, เมทยติ.
ฉท สํวรเณ. เคหํ ฉาเทติ, ฉาทยติ. โทสํ ฉาเทติ, ฉาทยติ. ปฏิจฺฉาเทติ, ปฏิจฺฉาทยติ. ฉตฺตํ. ฉนฺนา กุฏิ.
ตตฺร ฉตฺตนฺติ อาตปตฺตํ. อาตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํ. ปฏิจฺฉาทิยเตติ ฉนฺนา.
จุท สฺโจทเน อาณตฺติยฺจ. โจเทติ, โจทยติ. โจทโก, จุทิตโก, โจทนา. อานนฺโท พุทฺธโจทิโต.
ตตฺร โจทนาติ จาลนา. จาลนาติ โทสาโรปนาติ อตฺโถ.
ฉทฺท วมเน. ฉทฺเทติ, ฉทฺทยติ.
มท วิตฺติโยเค. มเทติ, มทยติ.
วิท เจหนาขฺยานนิวาเสสุ. เจหนา สฺาณํ. อาขฺยานํ กถนํ. นิวาโส นิวสนํ. เวเทติ, เวทยติ. ปฏิเวเทติ, ปฏิเวทยติ. ปฏิเวทยามิ เต มหาราช.
สทฺท ¶ สทฺทเน. สทฺเทติ, สทฺทยติ. วิสทฺเทติ, วิสทฺทยติ. สทฺโท, สทฺทิโต. ทีฆตฺเต ‘‘สทฺทายตี’’ติ รูปํ.
เอตฺถ จ ‘‘มํ สทฺทายตีติ สฺาย เวเคน อุทเก ปตี’’ติ อฏฺกถาปาโ นิทสฺสนํ, อิทํ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติ รูปํ วิย ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํเยวาติ คเหตพฺพํ. สทฺโทติ สทฺทิยตีติ สทฺโท, ยถาวุจฺจตีติ วจนํ. อถ วา สทฺทิยติ อตฺโถ อเนนาติ สทฺโท. ครโว ปน ‘‘สปฺปตีติ สทฺโท. อุทีริยติ อภิลปิยตีติ อตฺโถ’’ติ วทนฺติ.
สูท อาเสจเน. สูเทติ, สูทยติ. สูโท.
สูโทติ ภตฺตการโก, โย ‘‘รสโก’’ติปิ วุจฺจติ.
กนฺท สาตจฺเจ. สาตจฺจํ สตตภาโว นิรนฺตรภาโว. กนฺเทติ, กนฺทยติ.
มุท สํสคฺเค. เอกโตกรณํ สํสคฺโค. โมเทติ, โมทยติ สตฺตูนิ สปฺปินา.
นท ภาสายํ. นาเทติ, นาทยติ. เหตุกตฺตุรูปานีติ น วตฺตพฺพานิ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สีโห จ สีหนาเทน, ททฺทรํ อภินาทยี’’ติ. อฺตฺราปิ สํสโย น กาตพฺโพ. อิมสฺมึ จุราทิคเณ เหตุกตฺตุรูปสทิสานมฺปิ สุทฺธกตฺตุรูปานํ สนฺทิสฺสนโต.
สท อสฺสาทเน. สาเทติ, สาทยติ. อสฺสาเทติ, อสฺสาทยติ. เอตฺถ อาอุปสคฺโค รสฺสวเสน ิโต.
คท เทวสทฺเท. เทวสทฺโท วุจฺจติ เมฆสทฺโท. คเทติ, คทยติ.
ปท ¶ คติยํ. ปเทติ, ปทยติ. ปทํ. อิมิสฺสา ทิวาทิคเณ ‘‘ปชฺชตี’’ติ รูปํ ภวติ, อิธ ปน อีทิสานิ.
ฉิทฺท กณฺณเภเท. ฉิทฺเทติ, ฉิทฺทยติ. ฉิทฺทํ.
ฉิท ทฺเวธากรเณ. นนุ โภ โย จตุธา วา ปฺจธา วา อเนกสตธา วา ฉินฺทติ, ตสฺส ตํ เฉทนํ ทฺเวธากรณํ นาม น โหติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา สามฺเน อวตฺวา ‘‘ทฺเวธากรเณ’’ติ ทฺวิธา คหณํ กตนฺติ? ทฺวิธากรณํ นาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, อเนกสตธา เฉทนมฺปิ ทฺวิธากรณํเยว. อปรสฺส หิ อปรสฺส ฉินฺนโกฏฺาสสฺส ปุพฺเพน เอเกน โกฏฺาเสน สทฺธึ อเปกฺขนวเสน ทฺวิธากรณํ โหติเยว. เฉเทติ, เฉทยติ.
โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉทยิ;
ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, มา รฏฺํ วินสฺส อิทํ;
โย เม หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉทยิ;
จิรํ ชีวตุ โส ราชา, น หิ กุชฺฌนฺติ มาทิสาติ.
ฉท อปวารเณ. ฉาเทติ, ฉาทยติ. ฉตฺตํ. ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยติ.
อีที สนฺทีปเน. อีเทติ, อีทยติ. อีการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺตฺตา สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติ.
อทฺท หึสายํ. อทฺเทติ, อทฺทยติ.
วท ภาสายํ. วาเทติ, วาทยติ. วาโท.
ตตฺถ ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ อิเมสํ ‘‘วทตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวเสเนว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, น เหตุกตฺตุวเสน. ตถา หิ ‘‘สงฺเกตํ กตฺวา วิสํวาเทติ. โอวเทยฺยานุสาเสยฺย. อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ. อวิสํวาทโก โลกสฺสา’’ติ สุทฺธกตฺตุทีปกปาฬินยา ทิสฺสนฺติ ¶ , สทฺทสตฺเถ จ ‘‘วาทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ ทิสฺสติ. ตตฺถ วิสํวาเทตีติ มุสา วเทติ, อถ วา วิปฺปลมฺเภติ, วาโทติ วจนํ. ‘‘วาโท ชปฺโป วิตณฺฑา’’ติ เอวํวิธาสุ ตีสุ กถาสุ วาทสงฺขาตา กถา. ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ ทฺเวเยว เหตุกตฺตุปทานิ ภวนฺติ.
ฉที อิจฺฉายํ. อีการนฺโตยํ ธาตุ, ตสฺมา สนิคฺคหีตาคมานิสฺส รูปานิ น ภวนฺติ. ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาเทติ, ฉาทยติ, รุจฺจตีติ อตฺโถ. ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยมานํ ติฏฺติ ฉาเทนฺตํ วา.
วที อภิวาทนถุตีสุ. อยมฺปิ อีการนฺโต ธาตุ, ตสฺมา อิมสฺสปิ สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติ. วาเทติ, วาทยติ, วนฺทติ, โถเมติ วาติ อตฺโถ. อิมานิ อนุปสคฺคานิ รูปานิ. สทฺทสตฺเถปิ จ ‘‘วาทยตี’’ติ อนุปสคฺควนฺทนถุติอตฺถํ ปทํ วุตฺตํ, สาสเน ปน ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติ, อภิวาทนํ, ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีนิ โสปสคฺคานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ.
ตตฺถ อภิวาเทตฺวาติ วนฺทิตฺวา, โถเมตฺวา วา, อยมสฺมากํ รุจิ. อาคมฏฺกถายํ ปน ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺทตฺโถ วุตฺโต, อมฺเหหิ ปน วนฺทนสทฺทํ สทฺทสตฺถนยมคฺคเหตฺวา สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโต. อภิวาทนฺหิ วนฺทนํเยว, น วทาปนํ อภิสทฺเทน สมฺพนฺธิตตฺตา ‘‘อภิวาทนสีลิสฺสา’’ติ เอตฺถ วิย. อิทฺหิ ‘‘อภิวาทาปนสีลิสฺสา’’ติ น วุตฺตํ. ยทิ จ สทฺทสตฺเถ วทาปนมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘วที วทาปนถุตีสู’’ติ นิสฺสนฺเทหวจนํ วตฺตพฺพํ สิยา ¶ , เอวฺจ น วุตฺตํ, เอวํ ปน วุตฺตํ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ, เตน วทาปนมนธิปฺเปตนฺติ ายติ.
อถาปิ สิยา ‘‘กสฺสจิ วุทฺเธน วิสิฏฺํ วทาปนํ อภิวาทน’’นฺติ, เอวมฺปิ นุปปชฺชติ การิตวเสน ธาตุอตฺถสฺส อกเถตพฺพโต. ตถา หิ ‘‘ปจ ปาเก, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ’’ติอาทินา ภาววเสน อตฺถปฺปกาสนมตฺเตเยว ‘‘ปจติ, ปจฺจติ, ปาเจติ. ฉินฺทติ, ฉิชฺชติ, เฉทาเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เจว อกมฺมกานิ จ สการิตานิ จ รูปานิ นิปฺผชฺชนฺติ, น จ ตทตฺถาย วิสุํ วิสุํ ธาตุนิทฺเทโส กริยติ. ตสฺมา ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตฺถ การิตวเสน ธาตุอตฺโถ กถิโตติปิ วตฺตุํ น สกฺกา กฺริยาสภาวตฺตา ธาตูนํ. ยถา ปน ‘‘ตกฺเกติ, วิตกฺเกติ. ตกฺโก, วิตกฺโก’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, ตถา ‘‘วาเทติ, อภิวาเทตี’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ. อโต สทฺทสตฺเถปิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘ตกฺก วิตกฺเก, วที อภิวาทนถุตีสู’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ‘‘ตกฺกยติ, วาทยตี’’ติอาทีนิ อนุปสคฺคานิเยว รูปานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ จ โข สุทฺธกตฺตุปทานิเยว, น เหตุกตฺตุปทานิ, ตสฺมา ‘‘อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตสฺส ‘‘วทาปนถุตีสู’’ติ อตฺโถ นุปปชฺชติ.
กิฺจ ภิยฺโย – ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติ. อภิวาเทตฺวา, อภิวาทยิตฺวา’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, เณณยมตฺเตน หิ สวิเสสานิ. ยทิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ อตฺโถ สิยา, ‘‘สิรสา อภิวาทยิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สิรสา’’ติ ปทํ น วตฺตพฺพํ สิยา วทาปเนน อสมฺพนฺธตฺตา. ยสฺมา วุตฺตํ ตํ ปทํ, เตน ายติ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีสุ วทาปนตฺโถ น อิจฺฉิตพฺโพ, วนฺทนตฺโถ อิจฺฉิตพฺโพ โถมนตฺโถ จ. ยสฺมา ภูวาทิคเณ ‘‘วนฺท อภิวาทานถุตีสู’’ติ อิมสฺส ธาตุสฺส ‘‘วนฺทตี’’ติ ¶ ปทรูปสฺส ‘‘อภิวนฺทติ, โถเมติ จา’’ติ อตฺโถเยว อิจฺฉิตพฺโพ, น วทาปนตฺโถ. ตถา หิ ‘‘วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺต’’นฺติ ปทานมตฺถํ วทนฺเตน ฏีกาจริเยนปิ ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ, โถเมมิ จา’’ติ วนฺทนโถมนตฺโถเยว ทสฺสิโต, น อภิวาทนสทฺทตฺถํ ปฏิจฺจ วทาปนตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ วนฺทนโถมนตฺถาเยว อิจฺฉิตพฺพา, น วทาปนตฺโถ.
อถาปิ สิยา ‘‘วนฺเท’ติ ปเท การิตปจฺจโย นตฺถิ, ‘อภิวาเทตฺวา’ติ อิมสฺมึ ปน อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ วทาปนตฺโถ น ลพฺภติ, อิธ ปน ลพฺภตี’’ติ. ตนฺน, ‘‘กโรตี’’ติสุทฺธกตฺตุปทสฺสปิ ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ เหตุกตฺตุปทวเสน วิวรณสฺส วิย ‘‘วนฺเท’’ติ ปทสฺสปิ ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ วิวรณสฺส วตฺตพฺพตฺตา. ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิทฺจ ‘‘วนฺเท’’ติ ปทมิว การิตปจฺจยนฺตํ น โหติ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘จินฺเตติ, จินฺตยติ. มนฺเตติ, มนฺตยตี’’ติอาทีนํ จุราทิคณิกานํ สุทฺธกตฺตุปทานํ ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติอาทีนิเยว เหตุกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยทิ เหตุกตฺตุปทํ อธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘อภิวาทาเปตฺวา’’ติ วา ‘‘อภิวาทาปยิตฺวา’’ติ วา วตฺตพฺพํ สิยา, ยสฺมา ปเนวํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ การิตปจฺจยนฺตํ น โหตีติ สิทฺธํ.
อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน สาฏฺกถํ วิธุรชาตกปฺปเทสํ วทาม.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ
อยํ ตาว ชาตกปาฬิ. อยํ ปน อฏฺกถาปาโ ‘‘ยฺหิ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, โส ตํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, กถํ วา ¶ เตน อตฺตานํ อภิวาทาปเยถ เว. ตสฺส หิ ตํ กมฺมํ น อุปปชฺชตี’’ติ. ตตฺถ ปาฬิยํ อภิวาเทยฺยาติ สุทฺธกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตา. อภิวาทาปเยถ เวติ เหตุกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตา. เอวํ วิภาคํ ปน ตฺวา ปาฬิยา อฏฺฏกถาย จ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ ‘‘นโร ยํ ปุคฺคลํ หนฺตุํ อิจฺเฉยฺย, โส หนฺตา ตํ วชฺฌํ ปุคฺคลํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, โส วา หนฺตา, เตน วชฺเฌน มํ วนฺทาหีติ อตฺตานํ กถํ วนฺทาเปยฺยา’’ติ. เอตฺถ ปน ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติอาทีสุ วิย กรณวเสน ‘‘เตน วชฺเฌนา’’ติ ปทํ โยชิตํ, อตฺโถ ปน ‘‘ตํ วชฺฌ’’นฺติ อุปโยควจนวเสน ทฏฺพฺโพ ทฺวิกมฺมกตฺตา สการิตปจฺจยสฺส สกมฺมกธาตุยาติ. นนุ เอวํ สนฺเต ‘‘อฏฺกถาจริยา ปสฺสิตพฺพํ น ปสฺสนฺติ, อติตฺเถ ปกฺขนฺทนฺตี’’ติ เตสํ โทโส โหตีติ? น โหติ, สุณาถ อสฺมากํ โสธนํ, ตถา หิ อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ ธาตุยา อตฺถมคฺคเหตฺวา โวหารวิสเย โกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา สณฺหสุขุมมตฺถํ โสตูนํ โพเธตุํ ‘‘วท วิยตฺติยํ วาจาย’’นฺติ ธาตุเยวตฺถํ คเหตฺวา การิตปจฺจยปริกปฺปเนน การิตตฺถมาทาย ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺทตฺโถ วุตฺโตติ น โกจิ เตสํ โทโส. ปูชารหา หิ เต อายสฺมนฺโต, นโมเยว เตสํ กโรม, อิทมฺปิ านํ สุขุมํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํ. เอวฺหิ กโรโต ปฺา วฑฺฒตีติ.
ทการนฺตธาตุรูปานิ.
ธการนฺตธาตุ
รนฺธ ¶ ปาเก. สูโท ภตฺตํ รนฺเธติ, รนฺธยติ. กากํ โสกาย รนฺเธหิ. รนฺธโก. สูเทน โอทโน รนฺธิยติ. รนฺธิโต. รนฺธนํ. ปุริโส สูทํ สูเทน วา โอทนํ รนฺธาเปติ, รนฺธาปยติ. รนฺเธตุํ, รนฺธยิตุํ. รนฺธิตฺวา, รนฺธยิตฺวา, รนฺธิย อิจฺจาทีนิ.
ธู กมฺปเน. ธาเวติ, ธาวยติ.
คนฺธ สูจเน อทฺทเน จ. สูจนํ. ปกาสนํ. อทฺทนํ ปริปฺลุตา. คนฺเธติ, คนฺธยติ, คนฺโธ.
เอตฺถ คนฺโธติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ปกาเสตีติ คนฺโธ. ปฏิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผผลาทึ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสฺุํ อุปสํหรนฺโต วิย ปกาเสตีติ คนฺโธ. คมุธรธาตุทฺวยวเสนปิ คนฺธสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ’’ อิติ, อาห จ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ, สูจนโตปิ วา’’ติ. คนฺธสทฺโท จ ‘‘อุปฺปลคนฺธเถโน’’ติ เอตฺถ เฉทเน วตฺตตีติ ทฏฺพฺโพ.
วธ สํยเม. วเธติ, วธยติ.
พุธิ หึสายํ. พุนฺเธติ, พุนฺธยติ. ปลิพุนฺเธติ, ปลิพุนฺธยติ. ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อฺถา ชาโต. ตตฺถ ปลิโพโธติ อาวาสปลิโพธาทิ. อปิจ ปลิโพโธติ ตณฺหามานทิฏฺิตฺตยฺจ.
วทฺธ เฉทนปูรเณสุ. วทฺเธติ, วทฺธยติ. วทฺธกี. วทฺธกีติ คหการโก.
คทฺธ อภิกงฺขายํ. คทฺเธติ, คทฺธยติ. คทฺโธ. คทฺโธติ คิชฺโฌ. ‘‘คทฺธพาธิปุพฺโพ’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
สธุ ¶ ปหํสเน. สเธติ, สธยติ.
วทฺธ ภาสายํ. วทฺเธติ, วทฺธยติ.
อนฺธ ทิฏฺูปสํหาเร. ทิฏฺูปสํหาโร นาม จกฺขุสฺิตาย ทิฏฺิยา อุปสํหาโร อปนยนํ วินาโส วา. จกฺขุ หิ ปสฺสนฺติ เอตายาติ ทิฏฺีติ วุจฺจติ. ยํ สนฺธาย อฏฺกถาสุ ‘‘สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุขํ ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺิมณฺฑเล’’ติ วุตฺตํ. ฏีกายมฺปิ จ ‘‘ทิฏฺิมณฺฑเลติ อภิมุขฏฺิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเต จกฺขุสฺิตาย ทิฏฺิยา มณฺฑเล’’ติ วุตฺตํ. เอวํภูตาย ทิฏฺิยา อุปสํหาเร อนฺธธาตุ วตฺตติ. อนฺเธติ, อนฺธยติ. จกฺขูนิ อนฺธยึสุ, อนฺโธ. อนฺโธติ อนฺเธตีติ อนฺโธ. ทฺวินฺนํ จกฺขูนํ เอกสฺส วา วเสน นฏฺนยโน, เอวมิธ อนฺธธาตุ วุตฺโต. กจฺจายเน ปน ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ วจเนน อมธาตุสฺส อนฺธาเทสกรณวเสน รูปนิปฺผตฺติ ทสฺสิตา.
พธ พนฺธเน. มิคํ พาเธติ, พาธยติ. พทฺโธ มิโค, พทฺโธสิ มารปาเสน.
ตตฺถ พาเธตีติ พนฺธตีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวํ พาธยตีติ เอตฺถาปิ. ตถา หิ ‘‘วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺติมิจฺฉสี’’ติ เอตฺถ พาเธสีติ พนฺธสีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ. ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พาธ พทฺธาย’’นฺติ พาธธาตุสฺส วเสน ‘‘พาธตี’’ติ กตฺตุปทํ ‘‘พาเธติ, พาธยตี’’ติ เหตุกตฺตุปทํ ภวติ. พทฺโธติ พาธิยเต พนฺธิยเต โสติ พทฺโธ.
ธการนฺตธาตุรูปานิ.
นการนฺตธาตุ
มาน ¶ ปูชายํ เปมเน วีมํสายํ. มาเนติ, มานยติ. มาตา. วิมาเนติ, วิมานยติ, ปฏิมาเนติ, ปฏิมานยติ. มานนา, สมฺมานนา, วิมานนา, วิมานํ, วิมานนํ, มานิโต.
อมานนา ยตฺถ สนฺโต, สนฺตานํ วา วิมานนา;
หีนสมฺมานนา วาปิ, น ตตฺถ วสตึ วเส.
วีมํสติ, วีมํสา, วีมํสิยตีติ วีมํสิยมาโน. วีมํสนฺโต.
ตตฺถ มาเนตีติ ปูเชติ, อฏฺกถาสุ ปน ‘‘มาเนนฺตี’’ติ เอตสฺมึ าเน อยมตฺโถ ทสฺสิโต ‘‘มาเนนฺตีติ มเนน ปิยายนฺติ. ปูเชนฺตีติ ปจฺจเยหิ ปูเชนฺตี’’ติ. โส เววจนตฺถปฺปกาสนวเสน วุตฺโตติ คเหตพฺโพ. มานนปูชนสทฺทา หิ ปริยายสทฺทตฺตา เววจนสทฺทา เอว. วิมาเนตีติ อวมฺติ. วิมานนฺติ โสภาวิเสสโยคโต วิสิฏฺมานิยตาย วิมานํ, วิเสสโต มาเนตพฺพนฺติ หิ วิมานํ, เทวานํ วสนฏฺานภูตํ พฺยมฺหํ.
มน ถมฺเภ. ถมฺโภ จิตฺตสฺส ถทฺธตา. มาเนติ, มานยติ. มาโน.
ถน เทวสทฺเท. เทวสทฺโท เมฆสทฺโท, ถเนติ, ถนยติ.
ยถาปิ เมโฆ ถนยํ, วิชฺชุมาลี สตกฺกกุ.
ถลํ นินฺนฺจ ปูเรติ, อภิวสฺสํ วสุนฺธรํ.
ยถา ปาวุสโก เมโฆ, ถนยนฺโต สวิชฺชุโก.
อูน ปริหานิยํ. อูเนติ, อูนยติ. อูโน โลโก.
ธน สทฺเท. ธเนติ, ธนยติ, ธนิยฺยติ. ธนิ, ธนํ.
ตตฺถ ¶ ธนีติ สทฺโท. ธนนฺติ สนฺตกํ, ตฺหิ มม อิทนฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺทายิตพฺพนฺติ ธนนฺติ. อยํ ปน ธาตุ อิจฺฉายมฺปิ วตฺตติ. ‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธูรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ อิจฺฉติ.
เถน โจริเย. โจรสฺส ภาโว โจริยํ. ยถา สูริยํ, ยถา จ ทกฺขิยํ. เถเนติ, เถนยติ. เถโน, เถเนตฺวา.
ตนุ สทฺโทปตาเปสุ. ตาเนติ, ตานยติ. อิธายํ สวุทฺธิกา. ตนาทิคเณ วิตฺถารตฺถวเสน ‘‘ตโนติ, ตนุเต’’ติ อวุทฺธิกา.
ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ.
ปการนฺตธาตุ
ป โตสนนิสาเนสุ. าเปติ, าปยติ, ปฺาเปติ, ปฺาปยติ, ปฺตฺติ.
เอตฺถ จ นิทฺเทเส ‘‘ปฺาเปตี’’ติ ปทํ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ปฺาเปตีติ กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ พุทฺธินิสานฺจ กโรตีติ อตฺโถ. ปปุพฺโพ นิกฺขิปเน. อาสนํ ปฺาเปติ, ปฺาปยติ. ‘‘อาสนํ ปฺเปตี’’ติ รสฺสตฺตมฺปิ ทิสฺสติ. อมตสฺส ทฺวารํ ปฺเปติ, ปฺา. การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน อาสนํ ปฺปาเปตี’’ติ เอกเมว ปทํ. ตานิ ‘‘ปฺาเปติ, ปฺาปยตี’’ติ รูปานิ ยทา ‘‘า อวโพธเน’’ติ อิมิสฺสา รูปานิ สิยุํ, ตทา ¶ เหตุกตฺตุรูปานิ ภวนฺติ. เอตฺถ ปน สุทฺธกตฺตุรูปานิ ตพฺพาจกตฺตา.
ลป วิยตฺติยํ วาจายํ. ลเปติ, ลปยติ. ลาโป, ลปนํ, อาลาโป, สลฺลาโป, กถาสลฺลาโป, ลปิตํ.
พฺยป ทาเห. ฌาเปติ, ฌาปยติ. ฌตฺโต, ฌานํ.
ตตฺถ ฌตฺโตติ ขุทฺทาปเรโต ปาจนคฺคินา ฌาปิโตติ ฌตฺโต, ‘‘ฌตฺตา อสฺสุ กิลนฺตา’’ติ จ ปาฬิ. ฌานนฺติ นีวรณธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ, สวุทฺธิกํ. การิเต ปน – ฌาปาเปติ, ฌาปาปยติ.
รูป รูปกฺริยายํ. รูปกฺริยา นาม ปกาสนกฺริยา. รูเปติ, รูปยติ. รูปํ.
ตตฺถ รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํ. วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. ทิวาทิคเณ ปนายํ ‘‘รูปํ รุปฺปเน’’ติ ภิชฺชนาทิอตฺถํ คเหตฺวา ิตา.
กปฺป วิธิมฺหิ. วิธิ กฺริยา. สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. กปฺปยติ. โมโร วาสมกปฺปยิ. สีหเสยฺยํ ปกปฺเปนฺตํ, พุทฺธํ วนฺทามิ โคตมํ.
กปฺป วิตกฺเก วิธิมฺหิ เฉทเน จ. กปฺเปติ, กปฺปยติ, โมโร วาสมกปฺปยิ. กปฺปิตมสฺสุ. ปกปฺเปติ, ปกปฺปยติ. สงฺกปฺเปติ, สงฺกปฺปยติ. กปฺโป, สงฺกปฺโป, วิกปฺโป. กปฺปสมโณ อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ กปฺโปติ ปริจฺเฉทวเสน กปฺปิยตีติ กปฺโป. สงฺกปฺโปติ สงฺกปฺปนํ. วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, อตฺถสฺส อเนกนฺติกภาโว. อิธ กปฺปสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติ.
กปฺปสทฺโท ¶ อภิสทฺทหนโวหารกาลปฺตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิอเนกตฺโถ. ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนมตฺโถ. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภฺุชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ โวหาโร. ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ เอวมาทีสุ กาโล. ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ ปฺตฺติ. ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ เฉทนํ. ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ วิกปฺโป. ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ เลโส. ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ สมนฺตภาโว.
อถ วา กปฺปสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิตกฺกวิธานปฏิภาคปฺตฺติกาลปรมายุโวหารสมนฺตภาวาภิสทฺทหน เฉทน วินิโยค วินย กฺริยา เลสนฺตร กปฺปตณฺหาทิฏฺิอสงฺขฺเยยฺยกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิตกฺเก อาคโต. ‘‘จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ วิธาเน, อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺยาติ หิ อตฺโถ. ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต โภ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ ปฏิภาเค, สตฺถุสทิเสนาติ อยฺหิ ตตฺถ อตฺโถ. ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ. ‘‘เยน ¶ สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ กาเล. ‘‘อากงฺขมาโน อานนฺท ตถาคโต กปฺปํ วาติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติอาทีสุ ปรมายุมฺหิ. อายุกปฺโป หิ อิธ ‘‘กปฺโป’’ติ อธิปฺเปโต. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภฺุชิตุ’’นฺติอาทีสุ สมณโวหาเร. ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ สมนฺตภาเว. ‘‘สทฺธาสทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท’’ติอาทีสุ อภิสทฺทหเน, สทฺธายนฺติ อตฺโถ. ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติอาทีสุ เฉทเน. ‘‘เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปตี’’ติอาทีสุ วินิโยเค. ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติอาทีสุ วินยกฺริยายํ. ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติอาทีสุ เลเส. ‘‘อาปายิโก เนรยิโก, กปฺปฏฺโ สงฺฆเภทโก, กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ จ อาทีสุ อนฺตรกปฺเป.
‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุรกฺขโรนฺติ,
ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย,
ปารงฺคโต น จ ปจฺเจติ ตาที’’ติ
อาทีสุ ตณฺหาทิฏฺีสุ. ตถา หิ วุตฺตํ นิทฺเทเส ‘‘กปฺโปติ อุทฺทานโต ทฺเว กปฺปา ตณฺหากปฺโป ทิฏฺิกปฺโป’’ติ. ‘‘อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป’’ติอาทีสุ อสงฺขฺเยยฺยกปฺเป ¶ . ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺขฺเยยฺยานี’’ติอาทีสุ มหากปฺเป. อิจฺเจวํ –
วิตกฺเก จ วิธาเน จ, ปฏิภาเค ตเถว จ;
ปฺตฺติยํ ตถา กาเล, ปรมายุมฺหิ จ เฉทเน.
สมนฺตภาเว โวหาเร, อภิสทฺทหเนปิ จ;
วินิโยเค จ วินย-กฺริยายํ เลสเกปิ จ.
วิกปฺปนฺตรกปฺเปสุ, ตณฺหาทิฏฺิสฺวสงฺขเย;
กปฺเป จ เอวมาทีสุ, กปฺปสทฺโท ปวตฺตติ.
กปิ คติยํ. กมฺเปติ, กมฺปยติ, คจฺฉตีติ อตฺโถ. อิมานิ จลนตฺเถ ปวตฺตเหตุกตฺตุรูปสทิสานิ ภวนฺติ. จลนตฺเถ หิ ‘‘กมฺป กมฺปเน’’ติ ธาตุยา ‘‘กมฺปตี’’ติ อกมฺมกสุทฺธกตฺตุรูปํ. ‘‘กมฺเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เหตุกตฺตุรูปานิ ‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มมา’’ติ อกมฺมกาย ธาตุยา สกมฺมกรูปทสฺสนโต.
ขปิ ขนฺติยํ. ขมฺเปติ, ขมฺปยติ.
ถูป สมุสฺสเย. สมุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธ. ถูเปติ, ถูปยติ. ถูโป, ถูปิกา.
ตป ขเย. ตเปติ, ตปยติ.
อุป ปชฺชเน. อุเปติ, อุปยติ.
จป กกฺกเน. จเปติ, จปยติ.
สุปฺป มาเน. สุปฺเปติ, สุปฺปยติ.
ฑป ฑิป สงฺฆาเต. ฑาเปติ. ฑาปยติ. เฑเปติ, เฑปยติ.
กป ¶ อวกมฺปเน. กเปติ, กปยติ. กปโณ. กปโณติ กรุณายิตพฺโพ. อฺตฺถ ปน ‘‘กปฺปตี’’ติ รูปํ วทนฺติ.
คุป กุป ธูป ภาสายํ. โคเปติ, โคปยติ. โกเปติ, โกปยติ. ธูเปติ, ธูปยติ.
กิป ทุพฺพลฺเล. กิเปติ, กิปยติ.
เขป เปรเณ. เปรณํ จุณฺณิกรณํ, เขเปติ, เขปยติ.
ตป ปีณเน. ตเปติ, ตปยติ.
อาปุ ลมฺพเน. อาเปติ, อาปยติ. อาโป.
ตป ทาเห. ตเปติ, ตปยติ. ตโป, ตาโป. อาตาโป, สนฺตาโป. การิเต – ตาเปติ, ตาปยติ. ตตฺถ ตโปติ อกุสลานํ ตาปนฏฺเน ตโป, สีลํ.
โอปถป ถปเน. โอเปติ, โอปยติ. น เตสํ โกฏฺเ โอเปนฺติ. ถเปติ, ถปยติ. ถปิโต. ถปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ ววฏฺเปติ. โวฏฺพฺพนํ.
เอตฺถ จ ‘‘วิ อว ถเปติ, วิ อว ถปน’’นฺติ เฉโท. เอตฺถ ปุริเม สรโลโป ถสฺส ตฺตํ วิสทิสภาเวน ทฺวิตฺตฺจ. ปจฺฉิเม ปน สรโลโป, อวสฺส โอการตฺตํ, ถสฺส ตฺตํ, ปสฺส วตฺตํ, วสฺส ทฺวิตฺตํ, วการทฺวยสฺส จ พการทฺวยํ ภวติ. โวฏฺพฺพนนฺติ จ พฺยวตฺถาปกจิตฺตสฺส นามํ. นการโลเป ‘‘โวฏฺพฺพ’’นฺติ อปรมฺปิ รูปํ ภวติ.
มาป มาปเน. ปณฺณสาลํ มาเปติ, มาปยติ. โย ปาณมติมาเปติ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
ยป ยาปเน. ยาปนํ ปวตฺตนํ. เตน โส ตตฺถ ยาเปติ. ยาปยติ. ยาปนา.
ตตฺถ ¶ ยาเปตีติ อิทํ ยาธาตุสฺส ปโยคตฺเต สติ การิตปทํ ภวติ. ตถา หิ ‘‘อุยฺยาเปนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ.
ปการนฺตธาตุรูปานิ.
ผการนฺตาธาตุรูปานิ อปฺปสิทฺธานิ.
พการนฺตธาตุ
สมฺพ สมฺพนฺเธ. สมฺพนฺโธ ทฬฺหพนฺธนํ. สมฺเพติ, สมฺพยติ. สมฺพลํ.
สพิ มณฺฑเล. มณฺฑลํ ปริมณฺฑลตา. รูปํ ตาทิสเมว.
กุพิ อจฺฉาทเน. กุมฺเพติ, กุมฺพยติ.
ลุพิ ทุพิ อทฺทเน. อทฺทนํ หึสา. ลุมฺเพติ, ลุมฺพยติ. ทุมฺเพติ, ทุมฺพยติ.
ปุพฺพ นิเกตเน. นิเกตนํ นิวาโส. ปุพฺเพติ, ปุพฺพยติ.
คพฺพ มาเน. มาโน อหํกาโร. คพฺเพติ, คพฺพยติ. คพฺพนํ, คพฺพิโต. ตตฺถ คพฺพตีติ น สงฺกุจติ.
พการนฺตธาตุรูปานิ.
ภการนฺตธาตุ
ภู ปตฺติยํ. ปตฺติ ปาปนํ. สกมฺมิกา ธาตุ. ภาเวติ, ภาวยติ. ปภาเวติ, ปภาวยติ. อิตฺถมฺภูโต. จกฺขุภูโต, าณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต.
ตตฺถ ¶ ภาเวตีติ ปุริโส คจฺฉนฺตํ ปุริสมนุคจฺฉนฺโต ปาปุณาตีติ อตฺโถ. เอส นโย เสสกฺริยาปเทสุปิ. เอตฺถ จ ‘‘ภาเวตี’’ติอาทีนิ ยตฺถ สเจ ‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุยา รูปานิ โหนฺติ, ตตฺถ เหตุกตฺตุรูปานิ นาม โหนฺติ. ‘‘ภาเวติ กุสลํ ธมฺม’’นฺติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ. ภาเวตีติ หิ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. อิธ ปน สุทฺธกตฺตุรูปตฺตา ปาปุณาตีติ อตฺโถ. อิตฺถมฺภูโตติ อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโต. ‘‘จกฺขุภูโต’’ติอาทีนิ ปน ‘‘ภู สตฺตายํ, ภู ปตฺติย’’นฺติ ทฺวิคณิกานํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน อฏฺกถาฏีกานยนิสฺสิตํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสาม อาคมิกานํ โกสลฺลตฺถาย. ตตฺถ จกฺขุภูโตติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโต ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเน จกฺขุภูโต. อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติปิ จกฺขุภูโต. ปฺาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภูาเณน ปฺาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ จกฺขุภูโต. วิทิตกรณฏฺเน าณภูโต, อสาธารณํ วา าณํ ภูโต ปตฺโตติ าณภูโต, อวิปรีตสภาวฏฺเน, ปริยตฺติธมฺมปฺปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโต. โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต อนฺสาธารณํ วา ธมฺมํ ภูโต ปตฺโตติ ธมฺมภูโต. เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมภูโต. อถ วา พฺรหฺมํ วุจฺจติ มคฺโค เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนตฺตา, ตฺจ สยมฺภูาเณน ภูโต ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโต. เอวํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน วุตฺโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อปรานิ เจตฺถ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิ. ‘‘ตาตา มยํ มหลฺลกา สุทฺโธทนมหาราชปุตฺตํ พุทฺธภูตํ สมฺภาเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ จ ‘‘อถ ¶ โข เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เรวตํ สหชาติยํ สมฺภาวึสู’’ติ จาติ. อฺานิปิ ปเนตฺถ ‘‘มนุสฺสภูโต, เทวภูโต’’ติอาทีนิ โยเชตพฺพานิ. ตถา หิ สํสารโมจกเปตวตฺถุ อฏฺกถายํ ‘‘มนุสฺสภูตาติมนุสฺเสสุ ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตา’’ติ อตฺโถ สํวณฺณิโต.
ภู อวกมฺปเน. อยมฺปิ สกมฺมโก. ภาเวติ, ภาวยติ. มโนภาวนียา ภิกฺขู.
เอตฺถ จ ภาเวตีติ อนุกมฺปติ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา ยํกิฺจิ. มโนภาวนียาติ ‘‘ทีฆายุกา โหนฺตุ ภทนฺตา อโรคา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวมาทินา ภาเวตพฺพา อนุกมฺปิตพฺพาติ มโนภาวนียา. อฺตฺถ ปน มโนภาวนียาติ มโนวฑฺฒนกาติ อตฺโถ. เยสุ หิ ทิฏฺเสุ มโน วฑฺฒติ, ‘‘เต มโนภาวนียา’’ติ วุจฺจนฺติ.
ลภ อาภณฺฑเน. ลเภติ, ลภยติ.
ชภิ นาสเน. ชมฺเภติ, ชมฺภยติ.
ลาภ เปสเน. ลาเภติ, ลาภยติ. ‘‘ลภ ลาเภติ ธาตุสฺส รูปานิ เจ, การิตรูปานิ ภวนฺติ.
ทภี ภเย. อีการนฺตายํ ธาตุ, เตน สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติ. ทเภติ, ทภยติ.
ทูภ สนฺถมฺเภ. ทูเภติ, ทูภยติ.
วมฺภ วิทฺธํสเน. วมฺเภติ, วมฺภยติ. วมฺภนา. ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภิกฺขุํ วมฺเภนฺติ.
ภการนฺตธาตุรูปานิ.
มการนฺตธาตุ
อาเตน ¶ จมุ โธวเน. อาปุพฺโพ จมุธาตุ โธวเน วตฺตติ. อาจเมติ, อาจมยติ. อาจมนกุมฺภี.
เอตฺถ ปน ‘‘ตโต หิ โส อาจมยิตฺวา ลิจฺฉวี, เถรสฺส ทตฺวา ยุคานิ อฏฺา’’ติ อปฺปสกฺการเปตวตฺถุปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํ. ตตฺถ อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวา. อยํ ปน ธาตุ ภูวาทิคณิกตฺเต ‘‘จมตี’’ติ ภกฺขนตฺถํ คเหตฺวา ติฏฺติ.
กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ. กาเมติ, กามยติ. กาโม, กนฺติ, นิกนฺติ, กามนา, กามยมาโน,กาเมนฺโต, อภิกฺกนฺตํ. อภิกฺกนฺตวณฺณา.
เอตฺถ จ กาโมติ รูปาทิวิสยํ กาเมตีติ กาโม. กามิยตีติ วา กาโม, กิเลสกามวตฺถุกามวเสเนตํ ทฏฺพฺพํ. กิเลโส หิ เตภูมกวฏฺฏสงฺขาตฺจ วตฺถุ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ. มาโรปิ วา เทวปุตฺโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ. โส หิ อจฺจนฺตกณฺหธมฺมสมงฺคิตาย ปปฺจสมติกฺกนฺเตปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเก อตฺตโน วเส เปตุํ กาเมตีติ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ.
วุตฺตฺเจตํ โปราณกวิรจนายํ –
‘‘วนฺเท วนฺเทหมสฺสตฺถํ, ยตฺถ สนฺตชฺชิโต ชิโต;
กาโม กาโมฆติณฺเณน, พุทฺเธน วสตา สตา’’ติ;
อิมานิ ปนสฺส นามานิ –
กาโม นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺตี ปชาปติ;
ปมตฺตพนฺธุ มทโน, ปาปิมา ทมฺมโกปิ จ;
กนฺทปฺโป จ รติปติ, มาโร จ กุสุมายุโธ;
อฺเ ¶ อฺานิปิ วทนฺติ. ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิ. อฏฺกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาริเยว นามานิ อาคตานิ.
อิทานิ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส ภูวาทิคเณ ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’ติ โวหารสีเสน วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อิธ จ ‘‘กมุ อิจฺฉากนฺตีสู’’ติ วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อตฺถุทฺธารํ กถยาม. อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติ. ‘‘อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติอาทีสุ ขเย ทิสฺสติ. ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติอาทีสุ สุนฺทเร.
‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติ
อาทีสุ อภิรูเป. ‘‘อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’ติอาทีสุ อพฺภนุโมทเน. อิจฺเจวํ –
ขยสฺมึ สุนฺทเร เจว, อโถ อพฺภนุโมทเน;
อภิรูเป อภิกฺกนฺต-สทฺโท ทิสฺสติ สาสเน.
โถม สิลาฆายํ. สิลาฆา ปสํสา. โถเมติ, โถมยติ. โถมิโต, โถมนา.
ยม อปริเวสเน. ยเมติ, ยมยติ. ยโม.
สม ¶ วิตกฺเก. สาเมติ, สามยติ. สมา. นิสาเมติ, นิสามยติ. นิสามนํ. ปฏิสาเมติ, ปฏิสามยติ. ปฏิสามนํ.
ตตฺถ สมาติ สํวจฺฉโร, โส ‘‘สมา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุจฺจติ. ‘‘โย ยเชถ สตํ สม’’นฺติ เอตฺถ หิ สมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค, อุปโยควเสน ปน ‘‘สม’’นฺติ วุตฺโต.
อิมานิ สํวจฺฉรสฺส นามานิ ‘‘สํวจฺฉโร, วจฺฉโร, สมา, หายโน, สรโท, วสฺโส’’ติอาทีนิ ภวนฺติ. นิสาเมตีติ วิตกฺเกติ อุปธาเรติ. เอตฺถ หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ นิสาเมหีติ วิตกฺเกหิ อุปธาเรหีติ อตฺโถ. ปฏิสาเมตีติ ภณฺฑํ คุตฺตฏฺาเน นิกฺขิปติ.
สม อาโลจเน. อาโลจนํ เปกฺขนํ. สาเมติ, สามยติ. นิสามนํ.
เอตฺถ ปน นิสาเมตีติ เปกฺขติ โอโลเกติ. ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตํ รูปํว ทิสฺสตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ หิ นิสาเมหีติ โอโลเกหีติ อตฺโถ. ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโคติ วจนโต ปน อุปสคฺคโยคโต วา สวเนปิ อยํ วตฺตติ. ตถา หิ ‘‘ตโต กณฺหาชินายาปิ, นิสาเมหิ รเถสภา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ นิสาเมหีติ สุโณหีติ อตฺโถ.
อม โรเค. อเมติ, อมยติ. อนฺโธ. พิลงฺกปาโท อนฺธนโข.
ตตฺถ อนฺโธติ นฏฺนยโน วุจฺจติ. อนฺธนโขติ ปูตินโข. อุภยถาปิ สโรคตฺตํ สูจิตํ.
ภาม ¶ โกเธ. ภาเมติ, ภามยติ.
โคม อุปเลปเน. โคเมติ, โคมยติ.
สาม สฺวานฺตเน อามนฺตเน. สฺวานฺตนํ สามปฺปโยโค. อามนฺตนํ อวฺหายนํ ปกฺโกสนํ. สาเมติ, สามยติ.
สงฺคาม ยุทฺเธ. สงฺคาเมติ, สงฺคามยติ. ทฺเว ราชาโน สงฺคาเมสุํ. สงฺคาโม. อาโต คมุ อีสมธิวาสเน. อาคเมติ, อาคมยติ, กามาวจรธมฺเม นิสฺสาย รูปารูปธมฺโม สมุทาคเมติ, สมุทาคมยติ. อุปาสโก ธมฺมสวนนฺตรายํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘อาคเมถ อาคเมถา’’ติ อาห. สมุทาคมนํ, อาคมนํ. อาคเมนฺโต, อาคมยมาโน.
ตตฺร อาคเมตีติ อีสกํ อธิวาเสติ. สมุทาคเมตีติ สมฺปวตฺตติ. ภูวาทิคเณ ‘‘คมยตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อุปสคฺคนิปาตปุพฺพกานิ กตฺวา ‘‘อาคเมตี’’ติอาทีนิ สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.
มการนฺตธาตุรูปานิ.
อิติ จุ ราทิคเณ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
ยการนฺตธาตุ
ยุ ชิคุจฺฉายํ. ยาเวติ, ยาวยติ. ยโว.
พฺยย ขเย. พฺยเยติ, พฺยยยติ. อพฺยยีภาโว.
พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเค. ตาทิสํเยว รูปํ.
ยการนฺตธาตุรูปานิ.
รการนฺตธาตุ
ปร คติยํ. ปเรติ, ปรยติ. เอตฺถ จ ‘‘อิติ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ อคฺคาย ปเรนฺตีติ อรหตฺตตฺถาย คจฺฉนฺติ.
คร อุคฺคเม. คเรติ, ครยติ. ครุ.
จร อสํสเย. จเรติ, จรยติ.
ปูริ อปฺปายเน. ปูเรติ, ปูรยติ.
วร อิจฺฉายํ. วเรติ, วรยติ. วโร, วรํ, วรนฺโต. เอเต วรานํ จตุโร วเรมิ. เอตํ สกฺก วรํ วเร.
ตตฺถ วโรติ วริยเต วริตพฺโพติ วโร. วรนฺติ วเรตีติ วรํ, อิจฺฉนฺโต ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถ.
‘‘มหามหารหํ สกฺย-มุนิ นีวรณา รณา;
มุตฺตํ มุตฺตํ สุทสฺสนํ, วนฺเท โพธิวรํ วร’’นฺติ
ปุราณกวิรจนายํ ‘‘วร’’นฺติ ปทสฺส วิย. เอวํ วเรตีติ วรนฺโต. วเรติ วเรมิ อิจฺฉามิ ยาจามิ. การิเต ‘‘ปวาเรตี’’ติ รูปํ, อิจฺฉาเปตีติ อตฺโถ. นิเสธนตฺเถ ปนิทํ การิตํ น โหติ.
สร อกฺเขเป. สเรติ, สรยติ. สโร. สโรติ สทฺโท.
สาร ทุพฺพลฺเย. สาเรติ, สารยติ. ทุพฺพโล ภวตีติ อตฺโถ.
กุมาร กีฬายํ. กุมาเรติ, กุมารยติ. กุมาโร, กุมารโก. กุมารี, กุมาริกา.
เอตฺถ ¶ กุมารยติ ตตฺถ ตตฺถ กีฬตีติ กุมาโร. โส เอว อติทหรตฺตา กุมารโก. เอส นโย อิตรตฺราปิ.
สูร วีร วิกฺกนฺติยํ. วิกฺกนฺติ วิกฺกมนํ. สูเรติ, สูรยติ. วีเรติ, วีรยติ. สูโร, วีโร. สาสนิเกหิ ปน สทฺธมฺมวิทูหิ เอวํ ธาตุสภาวานมฺปิ สูรวีรสทฺทานํ นิพฺพจนํ น ทสฺสิตํ, เกวลํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ‘‘สูโรติ วิสิฏฺอุโร’’ติ จ ‘‘มหาวีโรติ มหาวิกฺกนฺโต’’ติ จ ‘‘วีโรติ วีริยวา’’ติ จ อตฺถวิวรณมตฺตเมว ทสฺสิตํ.
ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ. กมฺมสมฺปตฺติ นาม กมฺมสฺส ปริสมาปนํ นิฏฺาปนํ. ปาเรติ, ปารยติ. ตีเรติ, ตีรยติ. ปารํ. ตีรํ. วิกฺกมามิ น ปาเรมิ, ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา. ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวา คโต. สนฺตีรณํ, ตีรณปริฺาติ จ อาทีนิ เอตฺถ ทสฺเสตพฺพานิ.
ตตฺถ น ปาเรมีติ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกมีติ อตฺโถ.
อีร เขปเน. อีเรติ, อีรยติ.
ชร วโยหานิมฺหิ. ชเรติ, ชรยติ. ชรา. ปาฬิยํ ปน ‘‘ชีรตี’’ติ ปาโ.
วร อาวรเณ. วาเรติ, วารยติ. นิวาเรติ, นิวารยติ. นิวาเรตา. ปริวาเรติ, ปริวารยติ. ปริวาโร. ปวาเรติ, ปวารยติ. ปวารณํ. ปวารณนฺติ นิเสธนํ วา กามฺยทานํ วา.
ธร ธารเณ. ธาเรติ, ธารยติ. อาธาโร, อาธารโก, ธมฺโม อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ ธมฺโมติ อเนกวิเธสุ ธมฺเมสุ โลกุตฺตโร อุปฺปาทิโต สจฺฉิกโต จ จตูสุ อปาเยสุ สํสาเร วา ¶ สตฺเต อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม. อถ วา โสตาปนฺนาทีหิ อริเยหิ ธาริยติ, นุ ปุถุชฺชเนหีติปิ ธมฺโม. จตุภูมิโก ปน สกลกฺขณํ ธาเรตีติ ธมฺโม. กกฺขฬตฺตาทินา ผุสนาทินา สนฺติอาทินา สกสกภาเวน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ สลฺลกฺขิยตีติปิ ธมฺโม. เตปิฏโก ปน ปาฬิธมฺโม สกตฺถปรตฺถาทิเภเอ อตฺเถ ธาเรตีติ ธมฺโม. เกจิ ตุ วิทู ‘‘ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ธุนาติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ ธมฺโม’’ติ ธูธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ วทนฺติ, ตํ มคฺคธมฺเม อตีว ยุชฺชติ, ผลนิพฺพานปริยตฺติธมฺเมสุ ปน ปริยาเยน ยุชฺชติ.
ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ เหตุมฺหิ.
‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติ
อาทีสุ คุเณ. ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํ.
อถ วา ธมฺมสทฺโท สภาวปฺาปฺุปฺตฺติอาปตฺติปริยตฺตินิสฺสตฺตนิชฺชีวตาวิการคุณปจฺจ- ยปจฺจยุปฺปนฺนาทีสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ สภาเว ทิสฺสติ.
ยสฺเสเต ¶ จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติ
อาทีสุ ปฺายํ.
‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติอาทีสุ
ปฺุเ. ‘‘ปฺตฺติธมฺมา, นิรุตฺติธมฺมา, อธิวจนาธมฺมา’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ. ‘‘ปาราชิกา ธมฺมา, สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํ. ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณ’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํ. ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํ. ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา’’ติอาทีสุ วิกาเร. ‘‘ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ คุเณ. ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ ปจฺจเย. ‘‘ิตาวสา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทีสุ ปจฺจยุปฺปนฺเน.
อถ วา ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปฺาปกติปฺุาปตฺติเยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฏฺปฺปโยโค. ตถา หิ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ สจฺเจ. ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ สมาธิมฺหิ. ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ ปฺายํ. ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ ปกติยํ. ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติ เอวมาทีสุ ปฺุเ. ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ ¶ อาปตฺติยํ. ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ เยฺเย. เอวํ ธมฺมสทฺทปฺปวตฺติวิสยา วิวิธา อฏฺกถาจริเยหิ ทสฺสิตา, ตตฺถ ตตฺถ ปน อาทิสทฺเทน ยุตฺติวิสยาทโย จ อตฺถา คเหตพฺพา. ตถา หิ ธมฺมสทฺโท –
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตฺวํ คจฺเฉยฺย เอกโก;
อหมฺปิ เตน คจฺฉามิ, เยน คจฺฉสิ ขตฺติยา’’ติ
อาทีสุ ยุตฺติยํ วตฺตติ. ‘‘มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติอาทีสุ วิสเย. ‘‘สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเน วตฺตติ. ตตฺร ยา นิสฺสตฺตตา, สา เอว นิชฺชีวตา. โย จ เหตุ, โส เอว ปจฺจโย.
อิจฺเจวํ –
ปริยตฺติปจฺจเยสุ, คุเณ นิสฺสตฺตตาย จ;
สภาเว เจว ปฺายํ, ปฺุเ ปฺตฺติยมฺปิ จ.
อาปตฺติยํ วิกาเร จ, ปจฺจยุปฺปนฺนเกปิ จ;
สจฺจสมาธิปกติ-เยฺเยสุ ยุตฺติยมฺปิ จ;
วิสเย เจว นิพฺพาเน, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติ.
เกจิ ปน ธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺติวิสยานํ ทสธาว ปริจฺเฉทํ วทนฺติ.
เยฺยมคฺเค จ นิพฺพาเน, สภาเว อถ ชาติยํ;
มเน วิสยปฺุเสุ, ภาเว ปาวจเนปิ จ;
อิเมสุ ทสสฺวตฺเถสุ, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติ.
ตตฺร อตฺถุทฺธาโรติ สมานสทฺทวจนียานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโร.
รการนฺตธาตุรูปานิ.
ลการนฺตธาตุ
ปาล ¶ รกฺขเณ. ‘‘รกฺขณํ, ตาณํ, โคปนํ, อวนํ, ปาลนํ, รกฺขา, รกฺขณา, คุตฺติ’’ อิจฺเจเต ปริยายา. ปาเลติ, ปาลยติ. ปาลโก, พุทฺธปาโล. อมฺพปาลี คณิกา. สโม ภวตุ ปาลินา. ปาลิโต, ปาลนํ, ปาฬิ.
เอตฺถ ปาฬีติ อตฺถํ ปาเลตีติ ปาฬิ, ลสฺส ฬตฺตํ. อถ วา อนฺโตทกํ รกฺขณฏฺเน มหโต ตฬากสฺส ถิรา มหตีติ ปาฬิ วิยาติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโม. อปโร นโย ปกฏฺานํ อุกฺกฏฺานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต สภาวนิรุตฺติภาวโต พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิ.
ปาฬิสทฺโท ปาฬิธมฺเม, ตฬากปาฬิยมฺปิ จ;
ทิสฺสเต ปนฺติยฺเจว, อิติ เยฺยํ วิชานตา.
อยฺหิ ‘‘ปาฬิยา อตฺถมุปปริกฺขนฺตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติธมฺมสงฺขาเต ปาฬิธมฺเม ทิสฺสติ. ‘‘มหโต ตฬากสฺส ปาฬี’’ติอาทีสุ ตฬากปาฬิยํ. ‘‘ปาฬิยา นิสีทึสู’’ติอาทีสุ ปนฺติยํ, ปฏิปาฏิยา นิสีทึสูติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิ. ปาฏิปทิโก หิ ปนฺติวาจโก ปาฬิสทฺโท.
ติล สิเนหเน. เตเลติ, เตลยติ. เตลํ, ติโล, ติลํ.
ตตฺถ ติโลติ ติลคจฺโฉ. ติลนฺติ ตปฺผลํ. ตโต ปน นิกฺขนฺโต สิเนโห เตลํ. โส หิ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วุจฺจติ. ยทิ เอวํ ‘‘สาสปเตล’’นฺติอาทิวจนํ น ยุชฺเชยฺยาติ? โน น ยุชฺชติ, ‘‘ติลสิเนหเน’’ติ เอวํ วุตฺตาย ติลธาตุยา สามฺโต ยสฺส ¶ กสฺสจิ สิเนหสฺส วจนโต. เตน ‘‘สาสปเตลํ, มธุกเตล’’นฺติอาทโย สาสเน ปโยคา ทิสฺสนฺติ. มยํ ปน ติลธาตุวเสน นิปฺผนฺนานํ ติลคจฺฉตปฺผลวาจกานํ ‘‘ติโล, ติล’’นฺติ สทฺทรูปานํ ปกาสนมุเขน ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทาม, น ปน เตน วจเนน สาสปาทีนํ สิเนหสฺส อเตลตฺตํ วทาม. อถ กิฺจรหีติ เจ? ตทฺธิตวิธาเน วิฺุนํ โกสลฺลตฺถํ ติลสทฺทํ ปฏิจฺจ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทาม. สิเนหสงฺขาตสฺส สาสปาทีนํ เตลสฺส วจนํ น ชหาม, ตสฺมา อุทาหรณปฺปกาสเน ‘‘ติโล, ติลํ, เตล’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เตลํ, ติโล, ติล’’นฺติ อมฺเหหิ วุตฺตํ. อิทฺหิ วจนํ เตลสฺส สามฺโต สิเนเห ปวตฺตึ ทีเปติ. เตเนว จ สาสเน ‘‘ติลเตลํ, สาสปเตล’’นฺติอาทินา วิเสสวจนมฺปิ ทิสฺสตีติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ. อปิจ เตลสทฺโท เยภุยฺเยน ติลเตเล วตฺตติ, ยถา มิคสทฺโท หริณมิเคติปิ ทฏฺพฺพํ.
ชล อปวารเณ. ชาเลติ, ชาลยติ. ชาลํ, ชาลา. ชาลนฺติ มจฺฉชาลํ. ชาลาติ อคฺคิชาลา.
ขล โสเจยฺเย. โสเจยฺยํ สุจิภาโว. ขาเลติ, ขาลยติ. ปกฺขาเลติ, ปกฺขาลยติ.
ตล ปติฏฺายํ. ตาเลติ, ตาลยติ. ตาโล, ตลํ.
เอตฺถ ตาโลติ ติณราชรุกฺโข. ตลนฺติ ปาณิตลภูมิตลาทิ. ตฺหิ ตาลยติ ปติฏฺาติ เอตฺถ วตฺถุชาตนฺติ ตลํ.
ตุล อุมฺมาเน. โตเลติ, โตลยติ.
ทุล ¶ อุกฺเขเป. อุกฺเขโป อุทฺธํ ขิปนํ. โทเลติ, โทลยติ. โทลา.
เอตฺถ จ โทลิยติ อุกฺขิปิยติ ยตฺถ นิปนฺโน ทารโก, ยถานิปนฺนโก วาติ โทลา.
วุล นิมฺมชฺชเน. โวเลติ, โวยลติ.
มีล นิมีลเน. มีเลติ, มีลยติ. มีลนํ, อุมฺมีลนํ, นิมีลนํ.
มูล โรหเน. มูเลติ, มูลยติ. มูลํ. เอสา หิ ยทา ปติฏฺายํ วตฺตติ, ตทา ภูวาทิคณิกา, ‘‘มูลตี’’ติ จสฺสา รูปํ.
ตตฺถ มูลนฺติ มูลยติ รูหติ รุกฺขาทิ เอเตนาติ มูลํ. อถ วา มูลยติ ฉินฺโนปิ โกจิ เอเตน อจฺฉินฺเนน ปุนเทว รูหตีติ มูลํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห,
ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ;
เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต,
นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ;
มูลสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร เหฏฺา ภูวาทิคเณ วุตฺโต.
กล ปิล เขเป. กาเลติ, กาลยติ. กาโล. ปิเลติ, ปิลยติ.
เอตฺถ กาโลติ สมโยปิ มจฺจุปิ. ตตฺร สมโย เตสํ เตสํ สตฺตานํ อายุํ กาลยติ เขเปติ ทิวเส ทิวเส อปฺปํ อปฺปํ กโรตีติ กาโลติ วุจฺจติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;
โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจนึปจี’’ติ.
มจฺจุ ¶ ปน กาลยติ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชีวิตํ เขเปติ สมุจฺเฉทวเสน นาเสตีติ กาโลติ วุจฺจติ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘กาโลติ มจฺจุ. กาลยติ สตฺตานํ ชีวิตํ นาเสตีติ กาโล. กาเลน มจฺจุนา กโต นาสิโตติ กาลกโต’’ติ. ‘‘มรณํ หินฺทํ มจฺจุ มฏฺฏุ จุติ กาโล อนฺตโก นิกฺเขโป’’ติ มรณสฺสาภิธานานิ.
สุลฺล สชฺชเน. สุลฺเลติ, สุลฺลยติ.
อิล เปรเณ. อิเลติ, อิลยติ.
วล ภรเณ. วาเลติ, วาลยติ. วาโล.
ลล อิจฺฉายํ. ลเลติ, ลลยติ.
ทล วิทารเณ. ทาเลติ, ทาลยติ, ปทาเลติ, ปทาลยติ. กุทาโล.
กล คติสงฺขฺยาเนสุ. กาเลติ, กาลยติ. กาโล, กลา. กลาติ อวยโว. สา หิ กาลยิตพฺพา สงฺขายิตพฺพาติ กลา.
สีล อุปธารเณ. อุปธารณํ ภุโส ธารณํ, ปติฏฺาวเสน อาธารภาโว. สีเลติ, สีลยติ. สีลํ, สีลนํ.
เอตฺถ สีลนฺติ สีเลติ อุปธาเรติ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อปาเยสุ อุปฺปตฺตินิวารณวเสน ภุโส ธาเรตีติ สีลํ. อถ วาสีลิยติ อุปจาริยติ สปฺปุริเสหิ หทยมํสนฺตรํ อุปเนตฺวา ธาริยตีติ สีลํ. สีลนนฺติ ภูวาทิคเณ อวิปฺปกิณฺณตาสงฺขาตํ สมาธานํ วุจฺจติ. ตตฺถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน อาธารภาวสงฺขาตํ อุปธารณํ วุจฺจติ. เอตฺถ จ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิ. อฏฺกถาสุ หิ ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ ¶ ปติฏฺาวเสน อาธารภาโว อุปธารณ’’นฺติ วุตฺโต.
เวล กาโลปเทเส. เวเลติ, เวลยติ. เวลา. เกจิ ‘‘เวล อิติ ธาตุสทฺโท น โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, โปราเณหิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘เวลยตี’’ติ รูปสฺส ทสฺสิตตฺตา.
ปล มูล ลวนปวเนสุ. ลวนํ เฉทนํ, ปวนํ โสธนํ. ปาเลติ, ปาลยติ. ปลํ. ปลํ นาม มานวิเสโส. โลกสฺส วิมตึ ปาเลติ ลุนาติ โสเธติ จาติ ปลํ. มูเลติ, มูลยติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘มูลยติ เกทารํ, มูลยติ ธฺ’’นฺติ ปโยคํ วทนฺติ.
ถูล ปริพฺรูหเน. ปริพฺรูหนํ วฑฺฒนํ. ถูเลติ, ถูลยติ. ถูโล ปุริโส. ถูลา ชเวน หายนฺติ.
ปล คติยํ. ปเลติ, ปลยติ. อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ. ปเลติ รสมาทาย. ยถา สุตฺตคุฬํ ยตฺตเกหิ สุตฺเตหิ เวิตํ, ตตฺตเกหิ เอว ปลยติ.
จิงฺคุล ปริพฺภมเน. จิงฺคุเลติ, จิงฺคุลยติ. จิงฺคุลยิตฺวา. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา จิงฺคุลยิตฺวา ภูมิยํ ปปตี’’ติ. ตตฺถ จิงฺคุลยิตฺวาติ ปริพฺภมิตฺวา.
ลการนฺตธาตุรูปานิ.
วการนฺตธาตุ
ทิวุ ปริกูชเน. ปริกูชนํ คชฺชนํ. เทเวติ, เทวยติ. เทโว จ ปริเทวิตฺวา. เทโวติ เมโฆ.
ทิวุ ¶ อทฺทเน. อทฺทนํ คนฺธปิสนนฺติ วทนฺติ. เทเวติ, เทวยติ.
จิว ภาสายํ. จิเวติ, จิวยติ.
วการนฺตธาตุรูปานิ.
สการนฺตธาตุ
ปุส โปสเน. โปเสติ, โปสยติ. อิมานิ รูปานิ กิฺจาปิ ภูวาทิคณิกํ ‘‘โปเสตี’’ติ รูปํ ปฏิจฺจ เหตุกตฺตุรูปานิ วิย ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ ‘‘อฺเปิ เทโว โปเสตี’’ติอาทิกสฺส จุราทิคณิกรูปสฺส ทสฺสนโต สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ. อุภินฺนํ ปน การิตฏฺาเน ‘‘โปสาเปติ, โปสาปยตี’’ติ เหตุกตฺตุรูปานิ อิจฺฉิตพฺพานิ.
เปส ปฏิหรเณ. เปเสติ, เปสยติ.
ปิส พลปาณเนสุ. ปิเสติ, ปิสยติ.
ปสิ นาสเน. ปํเสติ, ปํสยติ.
ชสิ รกฺขเณ. ชํเสติ, ชํสยติ.
สิเลส สิเลสเน. สิเลเสติ, สิเลสยติ. สิเลโส.
ลูส หึสายํ. ลูเสติ, ลูสยติ.
ปุนฺส อภิมทฺทเน. นกาโร นิคฺคหีตตฺถํ. ปุํเสติ, ปุํสยติ. นปุํสโก. ธาตุนการสฺส โลเป ‘‘โปโส’’ อิจฺจปิ รูปํ.
ตตฺถ น ปุํสโกติ อิตฺถิภาวปุมฺภาวรหิโต ปุคฺคโล. โส หิ ปุริโส วิย สาติสยํ ปจฺจามิตฺเต น ปุํเสติ อภิมทฺทนํ ¶ กาตุํ น สกฺโกตีติ นปุํสโกติ วุจฺจติ. เกจิ ปน ‘‘น ปุมา, น อิตฺถี’’ติ นปุํสโกติ วจนตฺถํ วทนฺติ. ตถา หิ สทฺทสตฺถวิทู ตํ ปุคฺคลํ นปุํสกลิงฺควเสน นปุํสกนฺติ วทนฺติ.
ธูส กนฺติกรเณ. ธูเสติ, ธูสยติ.
รุส โรสเน. โรสนํ โกปกรณํ. โรเสติ, โรสยติ. โรโส. โรโสติ โกโธ.
พฺยุส อุสฺสคฺเค. พฺโยเสติ, พฺโยสยติ.
ชส หึสายํ. ชาเสติ, ชาสยติ.
ทํส ทํสเน. ทํเสติ, ทํสยติ. ทํสโน. ทํสโนติ ทนฺโต. ทํสนฺติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เอเตนาติ ทํสโน.
ทสิ ทสฺสเน จ. จกาโร ทํสนํ อเปกฺขติ. ทํเสติ, ทํสยติ. วิทํเสติ, วิทํสยติ สูริโย อาโลกํ.
ตสฺส สนฺตชฺชเน. ตสฺเสติ, ตสฺสยติ ปุริโส โจเร.
วสฺสุ สตฺติพนฺธเน. สตฺติพนฺธนํ สมตฺถตากรณํ. วสฺเสติ, วสฺสยติ.
ชส ตาฬเน. ตาฬนํ ปหรณํ. ชาเสติ, ชาสยติ.
ปส พนฺธเน. ปาเสติ, ปาสยติ. ปาโส. ปาสนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ ปาโส, สกุณปาสาทิ.
ฆุสิ วิสทฺทเน. วิสทฺทนํ อุคฺโฆสนํ. โฆเสติ, โฆสยติ. โฆโส.
ลส สิลฺยโยเค. สิลฺยโยโค ลาสิยํ นาฏกนาฏนํ เรจกทานํ. ลาเสติ, ลาสยติ. ลาเสนฺโต, ลาเสนฺตี ¶ . อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘วาเทนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, นจฺจนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, ลาเสนฺติยาปิ นจฺจนฺตี’’ติ. ตตฺถ ลาเสนฺตีติ ยา อุปฺลวมานา วิย อุฏฺหิตฺวา ลาสิยนาฏกํ นาเฏนฺติ, เรจกํ เทนฺติ.
ภูส อลงฺกาเร. ภูเสติ, ภูสยติ. วิภูเสติ, วิภูสยติ. ภูสนํ, วิภูสนํ.
วส สิเนหนเฉทาวหรเณสุ. อวหรณํ โจริกาย คหณํ. วาเสติ, วาสยติ. วสา.
ตาส วารเณ. วารณํ นิวารณํ. ตาเสติ, ตาสยติ.
ธส อฺุเฉ. ธาเสติ, ธาสยติ.
ภส คหเณ. ภาเสติ, ภาสยติ.
ปุส ธารเณ. โปเสติ, โปสยติ, อาภรณํ ธาเรตีติ อตฺโถ.
ตุสิ ปิสิ กุสิ ทสิ ภาสายํ. ตุํเสติ, ตุํสยติ. ปึเสติ, ปึสยติ. กุํเสติ, กุํสยติ. ทํเสติ, ทํสยติ.
ขุสิ อกฺโกสเน. ขุํเสติ, ขุํสยติ. ขุํสนา.
คเวส มคฺคเน. คเวเสติ, คเวสยติ. คเวสโก, คเวสิโต, คเวสนา, คเวฏฺิ.
วาส อุปเสวายํ. วาเสติ, วาสยติ. วาโส, อาวาโส.
หิสิ หึสายํ. หึเสติ, หึสยติ.
นิวาส อจฺฉาทเน. วตฺถํ นิวาเสติ, นิวาสยติ. ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา.
อํส ¶ สงฺฆาเต. อํเสติ, อํสยติ. อํโส, อํสา.
เอตฺถ จ อํโสติ โกฏฺาโสปิ ขนฺโธปิ วุจฺจติ. อํสาติ อริสโรโค.
มิส สชฺชเน. เมเสติ, เมสยติ.
รส อสฺสาทเน. รเสติ, รสยติ. รโส. รสิยเต อสฺสาทิยเต ชเนหีติ รโส.
รส สิเนหเน. รเสติ, รสยติ. รโส.
ตตฺถ รเสตีติ สิเนหติ. รโสติ สิเนโห, สิเนหสมฺพนฺโธ สามคฺคิรโสติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย พฺราหฺมณา ภควนฺตํ ‘‘อรสรูโป สมโณ โคตโม’’ติ อโวจุํ.
สิย อสพฺพปฺปโยเค. เสเสติ, เสสยติ. เสโส. วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ สิสธาตุ อติสเย วตฺตติ, วิเสเสติ, วิเสสยติ. วิเสโส, วิสิฏฺโ, วิเสสนํ.
มิสฺส สมฺมิสฺเส. มิสฺเสติ, มิสฺสยติ. สมฺมิสฺเสติ, สมฺมิสฺสยติ. มิสฺโส, มิสฺโส, มิสฺสิโต, สมฺมิสฺสิโต, สมฺมิสฺโส อิจฺจาทีนิ. อลมฺพุสาชาตเก มิสฺสาติ อิตฺถีนํ วตฺตพฺพนามํ, ปุริเสหิ สทฺธึ สมฺมิสฺสนตาย.
ชุส ปริตกฺกเน. โชเสติ, โชสยติ.
มส ปหาสเน. มเสติ, มสยติ.
มริส ติติกฺขายํ. มริเสติ. มริสยติ.
ปิส เปสเน. เปเสติ, เปสยติ. เปสโก, เปสิโต.
ฆุส ¶ สทฺเท. โฆเสติ, โฆสยติ. อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา. โฆโส.
ทิสี อุจฺจารเณ. เทเสติ, เทสยติ. เทสโก, เทเสตา, เทสิโต, เทสนา.
วส อจฺฉาทเน. วาเสติ, วาสยติ. นิวาเสติ, นิวาสยติ. วตฺถํ.
สการนฺตธาตุรูปานิ.
หการนฺตธาตุ
อรห ปูชายํ. อรเหติ, อรหยติ. อรหา, อรหํ. ‘‘อรหา, ขีณาสโว, อเสกฺโข’’ติ อรหโต นามานิ.
สิเนห สิเนหเน. สิเนเหติ, สิเนหยติ.
วรห หึสายํ. วรเหติ, วรหยติ. วราโห.
วราโหติ สูกโรปิ หตฺถีปิ วุจฺจติ. ‘‘เอเณยฺยา จ วราหา จา’’ติ เอตฺถ หิ สูกโร ‘‘วราโห’’ติ วุตฺโต, ‘‘มหาวราหสฺส…เป… นทีสุ ชคฺคโต’’ติ เอตฺถ ปน หตฺถี ‘‘วราโห’’ติ.
รห จาเค. รเหติ, รหยติ.
จห ปริกตฺถเน. จเหติ, จหยติ.
มห ปูชายํ. มเหติ, มหยติ. มหิโต ราชา มหาราชา. วิหารมโห, เจติยมโห.
ปิห อิจฺฉายํ. ปิเหติ, ปิหยติ. ปิหา, ปิหาลุ, อปิโห, ปิหนียา วิภูติโย.
กุห ¶ วิมฺหาปเน. กุเหติ, กุหยติ. กุหโก. กุหยติ โลกวิมฺหาปนํ กโรตีติ กุหโก. กุหนา.
สห ปริสหเน. ปริสหนํ ขนฺติ. สเหติ, สหยติ. สหนํ. ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘สหตี’’ติ รูปํ.
ครห วินินฺทเน. ครเหติ, ครหยติ. ครหา. ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ครหตี’’ติ รูปํ.
หการนฺตธาตุรูปานิ.
ฬการนฺตธาตุ
ตฬ ตาฬเน. ตาเฬติ, ตาฬยติ. ปตาเฬติ, ปตาฬยติ. ตาฬํ. ตาฬนฺติ กํสตาฬาทิ.
ตฬ อาฆาเต. ปุพฺเพ วิย รูปานิ.
ขฬ เภเท. ขเฬติ, ขฬยติ.
อิฬ ถวเน. อิเฬติ, อิฬยติ.
ชุฬ เปรเณ. โชเฬติ, โชฬยติ.
ปีฬ อวคาหเน. ปีเฬติ, ปีฬยติ. นิปฺปีเฬติ, นิปฺปีฬยติ. ปีฬนโก, ปีฬิโต, ปีฬา, ปีฬนํ, นิปฺปีฬนโก.
ลฬ อุปเสวายํ. ลาเฬติ, ลาฬยติ. อุปลาเฬติ, อุปลาฬยติ. ภูวาทิคณฏฺาย ปน วิลาสนตฺเถ วตฺตมานาย เอติสฺสา ‘‘ลฬตี’’ติ รูปํ.
สิฬ เสฬเน. เสเฬติ, เสฬยติ. เสเฬนฺโต. เอตฺถ เสเฬตีติ เสฬิตสทฺทํ กโรติ.
อวคฺคนฺตธาตุรูปานิ.
จุราที ¶ เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโต.
จุรปมุขคโณ เม สาสนตฺถํ ปวุตฺโต,
สุปจุรหิตกาโม ตมฺปิ สิกฺเขยฺย ธีโร;
สุปจุรนยปาเ สตฺถุโน ตฺหิ สิกฺขํ,
ปิยุสมิว มนฺุํ อตฺถสารํ ลเภถ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
จุราทิคณปริทีปโน อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.