📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปทรูปสิทฺธิ
คนฺถารมฺภ
[ก]
วิสุทฺธสทฺธมฺมสหสฺสทีธิตึ ¶ ,
สุพุทฺธสมฺโพธิยุคนฺธโรทิตํ;
ติพุทฺธเขตฺเตกทิวากรํ ชินํ,
สธมฺมสงฺฆํ สิรสา’ภิวนฺทิย.
[ข]
กจฺจายนฺจาจริยํ นมิตฺวา,
นิสฺสาย กจฺจายนวณฺณนาทึ;
พาลปฺปโพธตฺถมุชุํ กริสฺสํ,
พฺยตฺตํ สุกณฺฑํ ปทรูปสิทฺธึ.
๑. สนฺธิกณฺฑ
ตตฺถ ชินสาสนาธิคมสฺส อกฺขรโกสลฺลมูลกตฺตา ตํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อภิเธยฺยปฺปโยชนวากฺยมิทมุจฺจเต.
โย โกจิ โลกิยโลกุตฺตราทิเภโท วจนตฺโถ, โส สพฺโพ อกฺขเรเหว สฺายเต. สิถิลธนิตาทิอกฺขรวิปตฺติยฺหิ อตฺถสฺส ทุนฺนยตา โหติ, ตสฺมา ¶ อกฺขรโกสลฺลํ พหูปการํ พุทฺธวจเนสุ, เอตฺถ ปทานิปิ อกฺขรสนฺนิปาตรูปตฺตา อกฺขเรสฺเวว สงฺคยฺหนฺติ.
ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;
อุปฏฺหํ ครุํ สมฺมา, อุฏฺานาทีหิ ปฺจหิ.
สฺาวิธาน
ตตฺถาโท ตาว สทฺทลกฺขเณ โวหารวิฺาปนตฺถํ สฺาวิธานมารภียเต.
อกฺขรา อปิ อาทโย เอกจตฺตาลีสํ, เต จ โข ชินวจนานุรูปา อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เอกจตฺตาลีสมตฺตา วณฺณา ปจฺเจกํ อกฺขรา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – อา อิ อี อุ อู เอ โอ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ-อิติ อกฺขรา.
นกฺขรนฺตีติ อกฺขรา, อ อาทิ เยสํ เต อาทโย. อการาทีนมนุกฺกโม ปเนส านาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต, ตถา หิ านกรณปฺปยตเนหิ วณฺณา ชายนฺเต, ตตฺถ ฉ านานิ กณฺตาลุมุทฺธทนฺตโอฏฺนาสิกาวเสน.
ตตฺถ – อวณฺณ กวคฺค หการา กณฺชา.
อิวณฺณ จวคฺค ยการา ตาลุชา. ฏวคฺค รการ ฬการา มุทฺธชา. ตวคฺค ลการ สการา ทนฺตชา. อุวณฺณ ปวคฺคา โอฏฺชา. เอกาโร กณฺตาลุโช. โอกาโร กณฺโฏฺโช.
วกาโร ¶ ทนฺโตฏฺโช.
นิคฺคหีตํ นาสิกฏฺานชํ.
ง ณ น มา สกฏฺานชา, นาสิกฏฺานชา จาติ.
หการํ ปฺจเมเหว, อนฺตฏฺาหิ จ สํยุตํ;
โอรสนฺติ วทนฺเตตฺถ, กณฺชํ ตทสํยุตํ.
กรณํ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหาคฺคํ ทนฺตชานํ, เสสา สกฏฺานกรณา.
ปยตนํ สํวุตาทิกรณวิเสโส. สํวุตตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ เสสสรานํ สการหการานฺจ, ผุฏฺํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺํ ยรลวานนฺติ.
เอวํ านกรณปฺปยตนสุติกาลภินฺเนสุ อกฺขเรสุ สรา นิสฺสยา, อิตเร นิสฺสิตา. ตตฺถ –
นิสฺสยาโท สรา วุตฺตา, พฺยฺชนา นิสฺสิตา ตโต;
วคฺเคกชา พหุตฺตาโท, ตโต านลหุกฺกมา.
วุตฺตฺจ –
‘‘ปฺจนฺนํ ปน านานํ, ปฏิปาฏิวสาปิ จ;
นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ, วุตฺโต เตสมนุกฺกโม’’ติ.
เอเกนาธิกา จตฺตาลีสํ เอกจตฺตาลีสํ, เอเตน คณนปริจฺเฉเทน –
อธิกกฺขรวนฺตานิ, เอกตาลีสโต อิโต;
น พุทฺธวจนานีติ, ทีเปตาจริยาสโภ.
อปิคฺคหณํ เหฏฺา วุตฺตานํ อเปกฺขากรณตฺถํ.
๓. ตตฺโถทนฺตา ¶ สรา อฏฺ.
ตตฺถ เตสุ อกฺขเรสุ อการาทีสุ โอการนฺตา อฏฺ อกฺขรา สรา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ-อิติ สรา.
โอ อนฺโต เยสํ เต โอทนฺตา, ทกาโร สนฺธิโช, สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ สรา, พฺยฺชเน สาเรนฺตีติปิ สรา.
‘‘ตตฺถา’’ติ วตฺตเต.
ตตฺถ อฏฺสุ สเรสุ ลหุมตฺตา ตโย สรา รสฺสา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – อ อิ อุ-อิติ รสฺสา.
ลหุกา มตฺตา ปมาณํ เยสํ เต ลหุมตฺตา, มตฺตาสทฺโท เจตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตอกฺขินิมีลนสงฺขาตํ กาลํ วทติ, ตาย มตฺตาย เอกมตฺตา รสฺสา, ทฺวิมตฺตา ทีฆา, อฑฺฒมตฺตา พฺยฺชนา. ลหุคฺคหณฺเจตฺถ ฉนฺทสิ ทิยฑฺฒมตฺตสฺสาปิ คหณตฺถํ. รสฺสกาลโยคโต รสฺสา, รสฺสกาลวนฺโต วา รสฺสา.
สรรสฺสคฺคหณานิ จ วตฺตนฺเต.
ตตฺถ อฏฺสุ สเรสุ รสฺเสหิ อฺเ ทฺวิมตฺตา ปฺจ สรา ทีฆา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – อา อี อู เอ โอ-อิติ ทีฆา.
อฺคฺคหณํ ทิยฑฺฒมตฺติกานมฺปิ สงฺคหณตฺถํ. ทีฆกาเล นิยุตฺตา, ตพฺพนฺโต วา ทีฆา. กฺวจิ สํโยคปุพฺพา เอกาโรการา รสฺสา อิว วุจฺจนฺเต. ยถา – เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโ, โสตฺถิ. กฺวจีติ กึ? มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน. ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช.
๖. ทุมฺหิ ¶ ครุ.
ทฺวินฺนํ สมูโห ทุ, ตสฺมึ ทุมฺหิ. สํโยคภูเต อกฺขเร ปเร โย ปุพฺโพ รสฺสกฺขโร, โส ครุสฺโ โหติ. ยถา – ทตฺวา, หิตฺวา, ภุตฺวา.
‘‘ครู’’ติ วตฺตเต.
ทีโฆ จ สโร ครุสฺโ โหติ. ยถา – นาวา, นที, วธู, ทฺเว, ตโย. ครุกโต อฺโ ‘‘ลหุโก’’ติ เวทิตพฺโพ.
เปตฺวา อฏฺ สเร เสสา อฑฺฒมตฺตา อกฺขรา กการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตตฺตึส พฺยฺชนา นาม โหนฺติ. วุตฺเตหิ อฺเ เสสา. พฺยฺชียติ เอเตหิ อตฺโถติ พฺยฺชนา. ตํ ยถา – ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ-อิติ พฺยฺชนา. กการาทีสฺวกาโร อุจฺจารณตฺโถ.
‘‘พฺยฺชนา’’ติ วตฺตเต.
เตสํ โข พฺยฺชนานํ กการาทโย มการนฺตา ปฺจวีสติ พฺยฺชนา ปฺจปฺจวิภาเคน วคฺคา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม-อิติ วคฺคา.
เต ปน ปมกฺขรวเสน กวคฺคจวคฺคาทิโวหารํ คตา, วคฺโคติ สมูโห, ตตฺถ ปฺจปฺจวิภาเคนาติ วา ปฺจ ปฺจ เอเตสมตฺถีติ ¶ วา ปฺจปฺจโส, โม อนฺโต เยสํ เต มนฺตา.
อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, อิติสทฺโท ปนานนฺตรวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, อํอิติ ยํ อการโต ปรํ วุตฺตํ พินฺทุ, ตํ นิคฺคหีตํ นาม โหติ. รสฺสสฺสรํ นิสฺสาย คยฺหติ, กรณํ นิคฺคเหตฺวา คยฺหตีติ วา นิคฺคหีตํ.
กรณํ นิคฺคเหตฺวาน, มุเขนาวิวเฏน ยํ;
วุจฺจเต นิคฺคหีตนฺติ, วุตฺตํ พินฺทุ สรานุคํ.
อิธ อวุตฺตานํ ปรสมฺานมฺปิ ปโยชเน สติ คหณตฺถํ ปริภาสมาห.
ยา จ ปน ปรสฺมึ สกฺกตคนฺเถ, ปเรสํ วา เวยฺยากรณานํ สมฺา โฆสาโฆสโลปสวณฺณสํโยคลิงฺคาทิกา, ตา ปโยเค สติ เอตฺถาปิ ยุชฺชนฺเต.
ปรสฺมึ, ปเรสํ วา สมฺา ปรสมฺา, เวยฺยากรเณ, เวยฺยากรณมธีตานํ วา สมฺาตฺยตฺโถ. ปยุชฺชนํ ปโยโค, วินิโยโค.
ตตฺถ วคฺคานํ ปมทุติยา, สกาโร จ อโฆสา. วคฺคานํ ตติยจตุตฺถปฺจมา, ย ร ลว ห ฬา จาติ เอกวีสติ โฆสา นาม.
เอตฺถ จ วคฺคานํ ทุติยจตุตฺถา ธนิตาติปิ วุจฺจนฺติ, อิตเร สิถิลาติ. วินาโส โลโป. รสฺสสฺสรา สกทีเฆหิ อฺมฺํ สวณฺณา นาม, เย สรูปาติปิ วุจฺจนฺติ. สรานนฺตริตานิ ¶ พฺยฺชนานิ สํโยโค. ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคํ. วิภตฺยนฺตํ ปทํ. อิจฺเจวมาทิ.
อิติ สฺาวิธานํ.
สรสนฺธิวิธาน
อถ สรสนฺธิ วุจฺจเต.
โลก อคฺคปุคฺคโล, ปฺา อินฺทฺริยํ, ตีณิ อิมานิ, โน หิ เอตํ, ภิกฺขุนี โอวาโท, มาตุ อุปฏฺานํ, สเมตุ อายสฺมา, อภิภู อายตนํ, ธนา เม อตฺถิ, สพฺเพ เอว, ตโย อสฺสุ ธมฺมา, อสนฺโต เอตฺถ น ทิสฺสนฺติ อิตีธ สราทิสฺายํ สพฺพสนฺธิกรณฏฺาเน พฺยฺชนวิโยชนตฺถํ ปริภาสมาห.
๑๒. ปุพฺพมโธิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย.
สเรนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, สหโยเค วา, สนฺธิตพฺเพ สรสหิตํ ปุพฺพพฺยฺชนํ อนติกฺกมนฺโต อโธิตมสฺสรฺจ กตฺวา สรโต วิโยชเยติ สรโต พฺยฺชนํ วิโยเชตพฺพํ. เอตฺถ จ อสฺสรคฺคหณสามตฺถิเยน ‘‘พฺยฺชน’’นฺติ ลทฺธํ.
สรา โข สพฺเพปิ สเร ปเร ิเต โลปํ ปปฺโปนฺติ. โลโปติ อทสฺสนํ อนุจฺจารณํ. เอตฺถ สราติ การิยีนิทฺเทโส. พหุวจนํ ปเนตฺถ เอเกกสฺมึ สเร ปเร พหูนํ โลปาปนตฺถํ. สเรติ นิมิตฺตนิทฺเทโส, นิมิตฺตสตฺตมี จายํ, นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิยโต วณฺณกาลพฺยวธาเน สนฺธิการิยํ น โหติ. โลปนฺติ การิยนิทฺเทโส, อิทํ ปน สุตฺตํ ¶ อุปริ ปรโลปวิธานโต ปุพฺพโลปวิธานนฺติ ทฏฺพฺพํ, เอวํ สพฺพตฺถ สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว วิธิ, น ปรสฺส วิธานนฺติ เวทิตพฺพํ.
‘‘อสฺสรํ, อโธิต’’นฺติ จ วตฺตเต, สิลิฏฺกถเน ปริภาสมาห.
สรรหิตํ โข พฺยฺชนํ อโธิตํ ปรกฺขรํ นเย ยุตฺเต าเนติ ปรนยนํ กาตพฺพํ. เอตฺถ ยุตฺตคฺคหณํ นิคฺคหีตนิเสธนตฺถํ, เตน ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม’’นฺติอาทีสุ ปรนยนสนฺเทโห น โหติ.
โลกคฺคปุคฺคโล, ปฺินฺทฺริยํ, ตีณิมานิ, โนเหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, มาตุปฏฺานํ, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ธนา มตฺถิ, สพฺเพว, ตยสฺสุ ธมฺมา, อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ.
ยสฺส อิทานิ, สฺา อิติ, ฉายา อิว, กถา เอว กา, อิติ อปิ, อสฺสมณี อสิ, จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อกตฺู อสิ, อากาเส อิว, เต อปิ, วนฺเท อหํ, โส อหํ, จตฺตาโร อิเม, วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโต เอวาตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต ‘‘สเร’’ติ อธิกาโร, อิธ ปน ‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ กตฺวา ‘‘สโร, สรมฺหา, โลป’’นฺติ จ วตฺตมาเน –
อสมานรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา. สมานํ รูปํ อสฺสาติ สรูโป, น สรูโป อสรูโป, อสวณฺโณ ¶ . ยสฺมา ปน มริยาทายํ, อภิวิธิมฺหิ จ วตฺตมาโน อาอุปสคฺโค วิย วาสทฺโท ทฺวิธา วตฺตเต, กตฺถจิ วิกปฺเป, กตฺถจิ ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเห, อิธ ปน ปจฺฉิเม, ตโต นิจฺจมนิจฺจมสนฺตฺจ วิธิเมตฺถ วาสทฺโท ทีเปติ. ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรํ เนตพฺพํ.
ยสฺสทานิ ยสฺส อิทานิ, สฺาติ สฺา อิติ, ฉายาว ฉายา อิว, กถาว กา กถา เอว กา, อิตีปิ อิติ อปิ, อสฺสมณีสิ อสฺสมณี อสิ. จกฺขุนฺทฺริย มิติ นิจฺจํ. อกตฺูสิ อกตฺู อสิ, อากาเสว อากาเส อิว, เตปิ เต อปิ, วนฺเทหํ วนฺเท อหํ, โสหํ โส อหํ, จตฺตาโรเม จตฺตาโร อิเม, วสโลติ วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโตว ปาโต เอว.
อิธ น ภวติ – ปฺจินฺทฺริยานิ, สทฺธินฺทฺริยํ, สตฺตุตฺตโม, เอกูนวีสติ, ยสฺเสเต, สุคโตวาโท, ทิฏฺาสโว, ทิฏฺโโฆ, จกฺขายตนํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา อิจฺจาทิ.
ภวติ จ ววตฺถิตวิภาสาย.
อวณฺณโต สโรทานี-ตีเววาทึ วินา ปโร;
น ลุปฺปตฺโต ทีโฆ, อาเสวาทิวิวชฺชิโต.
พนฺธุสฺส อิว, อุป อิกฺขติ, อุป อิโต, อว อิจฺจ, ชิน อีริตํ, น อุเปติ, จนฺท อุทโย, ยถา อุทเก อิตีธ ปุพฺพาวณฺณสฺสรานํ ¶ โลเป กเต ‘‘ปโร, อสรูเป’’ติ จ วตฺตเต, ตถา ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ อิโต อิวณฺณคฺคหณฺจ, ‘‘วโมทุทนฺตาน’’นฺติ อิโต อุคฺคหณฺจ สีหคติยา อิธานุวตฺเตตพฺพํ.
อิวณฺณภูโต, อุการภูโต จ ปโร สโร อสรูเป ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปติ. นตฺถิ สวณฺณา เอเตสนฺติ อสวณฺณา, เอกาโรการา, ตตฺถ านาสนฺนวเสน อิวณฺณุการานเมกาโรการา โหนฺติ.
พนฺธุสฺเสว, อุเปกฺขติ, อุเปโต, อเวจฺจ, ชิเนริตํ, โนเปติ, จนฺโททโย, ยโถทเก. กฺวจีติ กึ? ตตฺริเม, ยสฺสินฺทฺริยานิ, มหิทฺธิโก, สพฺพีติโย, เตนุปสงฺกมิ, โลกุตฺตโร. ลุตฺเตติ กึ? ฉ อิเม ธมฺมา, ยถา อิทํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา. อสรูเปติ กึ? จตฺตาริมานิ, มาตุปฏฺานํ.
เอตฺถ จ สติปิ เหฏฺา วาคฺคหเณ กฺวจิกรณโต อวณฺเณ เอว ลุตฺเต อิธ วุตฺตวิธิ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตโต อิธ น ภวติ – ทิฏฺุปาทานํ, ปฺจหุปาลิ, มุทินฺทฺริยํ, โย มิสฺสโรติ.
ตตฺร อยํ, พุทฺธ อนุสฺสติ, ส อตฺถิกา, ปฺวา อสฺส, ตทา อหํ, ยานิ อิธ ภูตานิ, คจฺฉามิ อิติ, อติ อิโต, กิกี อิว, พหุ อุปการํ, มธุ อุทกํ, สุ อุปธาริตํ, โยปิ อยํ ¶ , อิทานิ อหํ, สเจ อยํ, อปฺปสฺสุโต อยํ, อิตร อิตเรน, สทฺธา อิธ วิตฺตํ, กมฺม อุปนิสฺสโย, ตถา อุปมํ, รตฺติ อุปรโต, วิ อุปสโม อิจฺจตฺร ปุพฺพสฺสรานํ โลเป กเต –
‘‘กฺวจี’’ติ อธิกาโร, ‘‘ปโร, ลุตฺเต’’ติ จ วตฺตเต.
สโร โข ปโร ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ ทีฆภาวํ ปปฺโปตีติ านาสนฺนวเสน รสฺสสฺสรานํ สวณฺณทีโฆ.
ตตฺรายํ, พุทฺธานุสฺสติ, สาตฺถิกา, ปฺวาสฺส, ตทาหํ, ยานีธ ภูตานิ, คจฺฉามีติ, อตีโต, กิกีว, พหูปการํ, มธูทกํ, สูปธาริตํ, โยปายํ, อิทานาหํ, สจายํ, อปฺปสฺสุตายํ, อิตรีตเรน, สทฺธีธ วิตฺตํ, กมฺมูปนิสฺสโย, ตถูปมํ, รตฺตูปรโต, วูปสโม.
กฺวจีติ กึ? อจิรํ วต’ยํ กาโย, กิมฺปิมาย, ตีณิมานิ, ปฺจสุปาทานกฺขนฺเธสุ, ตสฺสตฺโถ, ปฺจงฺคิโก, มุนินฺโท, สตินฺทฺริยํ, ลหุฏฺานํ, คจฺฉามหํ, ตตฺริทํ, ปฺจหุปาลิ, นตฺถฺํ. ลุตฺเตติ กึ? ยถา อยํ, นิมิ อิว ราชา, กิกี อิว, สุ อุปธาริตํ.
โลกสฺส ¶ อิติ, เทว อิติ, วิ อติ ปตนฺติ, วิ อติ นาเมนฺติ, สงฺฆาฏิ อปิ, ชีวิตเหตุ อปิ, วิชฺชุ อิว, กึสุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ อิตีธ ปรสฺสรานํ โลเป กเต –
‘‘ลุตฺเต, ทีฆ’’นฺติ จ วตฺตเต.
ปุพฺโพ สโร ปรสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิทีฆํ ปปฺโปติ. จคฺคหณํ ลุตฺตทีฆคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, ตํ ‘‘จานุกฑฺฒิตมุตฺตรตฺร นานุวตฺตเต’’ติ าปนตฺถํ.
โลกสฺสาติ, เทวาติ, วีติปตนฺติ, วีตินาเมนฺติ, สงฺฆาฏีปิ, ชีวิตเหตูปิ, วิชฺชูว, กึสูธ วิตฺตํ, สาธูติ.
กฺวจีติ กึ? ยสฺสทานิ, อิติสฺส, อิทานิปิ, เตสุปิ, จกฺขุนฺทฺริยํ, กินฺนุมาว.
อธิคโต โข เม อยํ ธมฺโม, ปุตฺโต เต อหํ, เต อสฺส ปหีนา, ปพฺพเต อหํ, เย อสฺส อิตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต –
เอการสฺส ปทนฺตภูตสฺส าเน สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหติ. อกาเรเมเตเยสทฺทาทิสฺเสวายํ วิธิ, ยนฺติ ยํ รูปํ, เอ เอว อนฺโต เอทนฺโต, อาเทสิฏฺาเน อาทิสฺสตีติ อาเทโส. ‘‘พฺยฺชเน’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘ทีฆ’’นฺติ ทีโฆ.
อธิคโต ¶ โข มฺยายํ ธมฺโม, ปุตฺโต ตฺยาหํ, ตฺยาสฺส ปหีนา, ปพฺพตฺยาหํ, ยฺยาสฺส.
กฺวจีติ กึ? เต นาคตา, ปุตฺตา มตฺถิ. อนฺตคฺคหณํ กึ? ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺโต, ทเมนฺโต จิตฺตํ.
ยาวตโก อสฺส กาโย, ตาวตโก อสฺส พฺยาโม, โก อตฺโถ, อถ โข อสฺส, อหํ โข อชฺช, โย อยํ, โส อสฺส, โส เอว, ยโต อธิกรณํ, อนุ อทฺธมาสํ, อนุ เอติ, สุ อาคตํ, สุ อากาโร, ทุ อากาโร, จกฺขุ อาปาถํ, พหุ อาพาโธ, ปาตุ อกาสิ, น ตุ เอวาตีธ –
โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหติ. ก ข ย ตสทฺทาทิโอการสฺเสทํ คหณํ.
ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม, กฺวตฺโถ, อถ ขฺวสฺส, อหํ ขฺวชฺช, ยฺวายํ, สฺวสฺส, สฺเวว, ยตฺวาธิกรณํ, อนฺวทฺธมาสํ, อนฺเวภิ, สฺวาคตํ, สฺวากาโร, ทฺวากาโร, จกฺขฺวาปาถํ, พหฺวาพาโธ, ปาตฺวากาสิ, น ตฺเวว.
กฺวจีติ กึ? โก อตฺโถ, อถ โข อฺตรา, โยหํ, โสหํ, จตฺตาโรเม, สาคตํ, สาธาวุโส, โหตูติ. อนฺตคฺคหณํ กึ? สวนียํ, วิรวนฺติ.
ปฏิสนฺถารวุตฺติ ¶ อสฺส, สพฺพา วิตฺติ อนุภุยฺยเต, วิ อฺชนํ, วิ อากโต, นที อาสนฺโน อิตีธ มณฺฑูกคติยา ‘‘อสรูเป’’ติ วตฺตเต.
ปุพฺโพ อิวณฺโณ อสรูเป สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา. อิ เอว วณฺโณ อิวณฺโณ, นวาสทฺโท กฺวจิสทฺทปริยาโย.
ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, สพฺพา วิตฺยานุภุยฺยเต, พฺยฺชนํ, พฺยากโต, นทฺยาสนฺโน.
นวาติ กึ? ปฺจหงฺเคหิ, ตานิ อตฺตนิ, คจฺฉามหํ, มุตฺตจาคี อนุทฺธโต. อสรูเปติ กึ? อิติหิทํ, อคฺคีว, อตฺถีติ.
อติ อนฺตํ, อติ โอทาตา, ปติ อโย, ปติ อาหรติ, ปติ เอติ, อิติ อสฺส, อิติ เอตํ, อิติอาทิ อิตีธ ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ ยการาเทเส สมฺปตฺเต –
อติปติอิตีนํ ติสทฺทสฺเสทํ คหณํ.
สพฺโพ ติอิจฺเจโส สทฺโท สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปติ. ตีติ นิทฺเทสโต อกตยการสฺเสวายํ วิธิ, อิตรถา กฺวจิคฺคหณสฺส จ ‘‘อติสฺส จนฺตสฺสา’’ติสุตฺตสฺส จ นิรตฺถกตา สิยา. ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ ทฺวิตฺตํ.
อจฺจนฺตํ ¶ , อจฺโจทาตา, ปจฺจโย, ปจฺจาหรติ, ปจฺเจติ, อิจฺจสฺส, อิจฺเจตํ, อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? อิติสฺส, อิติ อากงฺขมาเนน.
‘‘เต น วาอิวณฺเณ’’ติ อิโต ‘‘น อิวณฺเณ’’ติ จ วตฺตเต.
อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺส อิวณฺเณ ปเร ‘‘สพฺโพ จํ ตี’’ติ วุตฺตรูปํ น โหติ. อติสฺสาติ อติอุปสคฺคานุกรณเมตํ. เตเนเวตฺถ วิภตฺติโลปาภาโว. เอตฺถ จ อนฺตสทฺโท สทฺทวิธินิเสธปฺปกรณโต อติสทฺทนฺตภูตํ ติสทฺทเมว วทติ, น อิวณฺณนฺติ ทฏฺพฺพํ, อิตรถา อิทํ สุตฺตเมว นิรตฺถกํ สิยา.
‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ตีธ, อสรูปาธิการโต;
อิวณฺณสฺส สรูปสฺมึ, ยาเทโส จ น สมฺภเว.
จกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน อิติปตีนมนฺตสฺส จ น โหติ. อติ อิสิคโณ อตีสิคโณ, เอวํ อตีโต, อตีริตํ, อิตีติ, อิตีทํ, ปตีโต.
อภิ อกฺขานํ, อภิ อุคฺคโต, อภิ โอกาโส อิตีธ ยกาเร สมฺปตฺเต –
‘‘สเร’’ติ วตฺตเต.
อภิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหติ.
‘‘อภี’’ติ ปมนฺตสฺส, วุตฺติยํ ฉฏฺิโยชนํ;
อาเทสาเปกฺขโต วุตฺตํ, ‘‘อํโม’’ติอาทิเก วิย.
ปุพฺพสฺสรโลโป ¶ , อพฺภกฺขานํ, อพฺภุคฺคโต, อพฺโภกาโส.
อธิ อคมา, อธิ อุปคโต, อธิ โอคาเหตฺวา อิตีธ
อธิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหติ. อชฺฌคมา, อชฺฌุปคโต, อชฺโฌคาเหตฺวา.
อภิ อิจฺฉิตํ, อธิ อีริตํ อิตีธ
‘‘อพฺโภ อภิ, อชฺโฌ อธี’’ติ จ วตฺตเต.
เต จ โข อภิอธิอิจฺเจเต อุปสคฺคา อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา. สรโลปปรนยนานิ. อภิจฺฉิตํ, อธีริตํ. วาติ กึ? อพฺภีริตํ, อชฺฌิณมุตฺโต, อชฺฌิฏฺโ.
เอกมิธ อหนฺตีธ
ธอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทกาโร โหติ. เอกสทฺทโต ปรสฺส อิธสฺส ธการสฺเสวายํ, สรโลปทีฆา. เอกมิทาหํ. กฺวจีติ กึ? อิเธว.
จสทฺเทน กฺวจิ สาธุสฺส ธสฺส หกาโร, ยถา – สาหุ ทสฺสนํ.
ยถา เอว ตถา เอวาตีธ
‘‘นวา’’ติ วตฺตเต, ‘‘สรมฺหา’’ติ จ.
๒๘. เอวาทิสฺส ¶ ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส.
ยถาตถาทฺวยปรสฺเสทํ คหณํ. ทีฆสรมฺหา ปรสฺส เอวสทฺทาทิภูตสฺส เอการสฺส ริกาโร โหติ, ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหติ นวา. ยถริว, ตถริว. นวาติ กึ? ยเถว, ตเถว.
ติ อนฺตํ,ติ อทฺธํ, อคฺคิ อคาเร, สตฺตมี อตฺเถ, ปฺจมี อนฺตํ, ทุ องฺคิกํ, ภิกฺขุ อาสเน, ปุถุ อาสเน, สยมฺภู อาสเน อิตีธ ยวาเทเสสุ สมฺปตฺเตสุ –
‘‘สฺา’’ติ วตฺตเต.
อิวณฺณอุวณฺณอิจฺเจเต ยถากฺกมํ ฌลสฺา โหนฺติ. วณฺณคฺคหณํ สวณฺณคฺคหณตฺถํ.
ฌลสฺา ปสฺาว, น ลิงฺคนฺตํว นิสฺสิตา;
อาขฺยาเต ลิงฺคมชฺเฌ จ, ทฺวิลิงฺคนฺเต จ ทสฺสนา.
ฌลอิจฺเจเตสํ อิยอุวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา สเร ปเร, สรโลโป.
ติยนฺตํ, ติยทฺธํ, อคฺคิยาคาเร, สตฺตมิยตฺเถ, ปฺจมิยนฺตํ, ทุวงฺคิกํ, ภิกฺขุวาสเน, ปุถุวาสเน, สยมฺภุวาสเน. วาติ กึ? อคฺยาคาเร, สตฺตมีอตฺเถ, ภิกฺขุอาสเน นิสีทติ.
โค อชินํ, โค เอฬกํ อิตีธ
‘‘โค, อโว, สมาเส’’ติ จ วตฺตเต.
๓๑. โอ ¶ สเร จ.
โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเส. ควาชินํ, คเวฬกํ. จสทฺทคฺคหเณน อุวณฺณสฺส อุวอวาเทสา. ยถา – ภุวิ, ปสโว.
ปุถ เอวาตีธ
ปุถอิจฺเจตสฺส นิปาตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหติ สเร ปเร. อาคจฺฉตีติ อาคโม, อสนฺตุปฺปตฺติ อาคโม. เอตฺถ จ ‘‘สเร’’ติ นิมิตฺตาสนฺนวเสน ปุถสฺส อนฺเตติ ลพฺภติ. ปุถเคว, ปุถ เอว.
ปา เอวาตีธ
‘‘สเร, โค, อาคโม, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเต.
ปาอิจฺเจตสฺส อนฺเต สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, ปาสฺส อนฺโต จ สโร รสฺโส โหติ. ปเคว วุตฺยสฺส, ปา เอว.
‘‘วา, สเร’’ติ จ วตฺตเต.
สเร ปเร ยการาทโย อฏฺ อาคมา โหนฺติ วา. จสทฺเทน คการาคโม จ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
ตตฺถ ¶ ยการาคโม ยถาทิโภ อิกาเรการาทีสุ. ยถา อิทํ ยถยิทํ, พฺยฺชเนติ อธิกิจฺจ ‘‘รสฺส’’นฺติ รสฺสตฺตํ, ยถา อิทํ วา, ยถา เอว, ยถาเยว, ยเถว, เอวํ มายิทํ, มาเยวํ, ตํยิทํ, ตํเยว, นยิทํ, นยิมสฺส, นยิมานิ, นวยิเม ธมฺมา, พุทฺธานํเยว, สนฺติเยว, โพธิยาเยว, สติเยว, ปถวีเยว, ธาตุเยว, เตสุเยว, โสเยว, ปาฏิเยกฺกํ.
ตถา สเร วิปริยาทิโต จ. วิ อฺชนา วิยฺชนา, พฺยฺชนา วา, เอวํ วิยากาสิ, พฺยากาสิ. ปริอนฺตํ ปริยนฺตํ, เอวํ ปริยาทานํ, ปริยุฏฺานํ, ปริเยสติ, ปริโยสานมิติ นิจฺจํ. นิ อาโยโค นิยาโยโค. อิธ น ภวติ, ปริกฺขโต, อุปปริกฺขติ.
วกาโร ติสทฺทาทิโต อวณฺณุกาเรสุ. ติ องฺคุลํ ติวงฺคุลํ, เอวํ ติวงฺคิกํ, ภูวาทโย, มิคี ภนฺตา วุทิกฺขติ, ปวุจฺจติ, ปาคฺุวุชุตา.
มกาโร ลหุปฺปภุติโต สเร ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิ. ลหุ เอสฺสติ ลหุเมสฺสติ, เอวํ ครุเมสฺสติ, อิธมาหุ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ, ภทฺโร กสามิว, อากาเส มภิปูชยิ, เอกเมกสฺส, เยน มิเธกจฺเจ, อาสติเมว.
ทกาโร ¶ อุอุปสคฺค สกิ เกนจิ กิฺจิ กิสฺมิฺจิ โกจิ สมฺมา ยาว ตาว ปุน ย เต’ตตฺตสาทีหิ. อุอุปสคฺคโต นิจฺจํ, อุ อคฺโค อุทคฺโค, เอวํ อุทโย, อุทปาทิ, อุทาหฏํ, อุทิโต, อุทีริตํ, อุเทติ.
นิปาตโต จ, สกิ เอว สกิเทว, เอวํ สกทาคามิ, มหาวุตฺติสุตฺเตน อิการสฺส อกาโร. ตถา เกนจิเทว, กิฺจิเทว, กิสฺมิฺจิเทว, โกจิเทว, สมฺมา อตฺโถ สมฺมทตฺโถ, รสฺสตฺตํ. เอวํ สมฺมทกฺขาโต, สมฺมทฺา วิมุตฺตานํ, สมฺมเทว, ยาวทตฺถํ, ยาวเทว, ตาวเทว, ปุนเทว.
นามโต, ยทตฺถํ, ตทตฺถํ, ยทนฺตรา, ตทนฺตรา, ตทงฺควิมุตฺติ, เอตทตฺถํ, อตฺตทตฺถํ, สทตฺถปสุโต สิยา. ยเตตตฺตเสหิ สมาเสเยว.
อาทิสทฺเทน อฺทตฺถํ, มนสาทฺา วิมุตฺตานํ, พหุเทว รตฺตึ, อหุเทว ภยํ.
วาติ กึ? เกนจิ อตฺถกาเมน, สมฺมา อฺาย, ยาวาหํ, ตาวาหํ, ปุนาปรํ, อตฺตตฺถํ.
นกาโร อายตาทิมฺหิ. อิโต อายติ อิโต นายติ, จิรํ นายติ.
ตกาโร ยสฺมา ตสฺมา อชฺชาทิโต อิหคฺคาทิมฺหิ. ยสฺมาติห, ตสฺมาติห, อชฺชตคฺเค.
รกาโร ¶ นิ ทุปาตุ ปุน ธี ปาต จตุราทิโต. นิ อนฺตรํ นิรนฺตรํ, เอวํ นิราลโย, นิรินฺธโน, นิรีหกํ, นิรุตฺตโร, นิโรชํ. ทุ อติกฺกโม ทุรติกฺกโม, ทุราคตํ, ทุรุตฺตํ. ปาตุรโหสิ, ปาตุรเหสุํ. ปุนราคจฺเฉยฺย, ปุนรุตฺตํ, ปุนเรว, ปุนเรติ. ธิรตฺถุ. ปาตราโส.
จตุสทฺทาทิโต, จตุรงฺคิกํ, จตุรารกฺขา, จตุริทฺธิปาทปฏิลาโภ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ. ภตฺตุรตฺเถ, วุตฺติเรสา, ปถวีธาตุเรเวสา.
ตถา สรโต อิเวเวสุ ฉนฺทานุรกฺขเณ. นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริวพฺภกูเฏ, อารคฺเคริว สาสโป, สาสโปริว อารคฺเค, อุสโภริว, สพฺภิเรว สมาเสถ.
วาติ กึ? ทฺวาธิฏฺิตํ, ปาตฺวากาสิ, ปุนปิ.
ลกาโร ฉสงฺขฺยาหิ. ลฬานมวิเสโส. ฉ อภิฺา ฉฬภิฺา, ฉฬงฺคํ, ฉฬาสีติ, ฉฬํสา, สฬายตนํ.
วาติ กึ? ฉ อภิฺา.
อิติ สรสนฺธิวิธานํ นิฏฺิตํ.
อิตฺถิลิงฺค
อถ ¶ อิตฺถิลิงฺคานิ วุจฺจนฺเต.
อการนฺโต อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อปฺปสิทฺโธ.
อาการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค กฺาสทฺโท. ‘‘กฺ’’อิติ ิเต –
อิตฺถิยํ วตฺตมานา อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปโร อาปฺปจฺจโย โหติ.
ปกตฺยตฺถโชตกา อิตฺถิ-ปฺปจฺจยา สฺยาทโย วิย;
ณาทโย ปจฺจยตฺถสฺส, สกตฺถสฺสาปิ วาจกา.
‘‘สรโลโป’’ติอาทินา ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต, ปรนยเน จ กเต ‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วุตฺตตฺตาว ปจฺจยนฺตสฺสาปิ อลิงฺคตฺตา วิภตฺตุปฺปตฺติยมสมฺปตฺตายํ ‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ วา’ตเวตุนาทีสุ จา’’ติ เอตฺถ วคฺคหเณน อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตสฺสาปิ นามพฺยปเทโส. ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘เสสโต โลปํ คสิปี’’ติ สิโลโป. สา กฺา.
พหุวจเน ‘‘อาลปเน สิ คสฺโ’’ติ อิโต ‘‘สฺโ’’, ‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป’’ติ อิโต ‘‘อิตฺถิขฺยา’’ติ จ วตฺตเต.
ลิงฺคสฺสนฺโต อากาโร ยทา อิตฺถิขฺโย, ตทา ฆสฺโ โหตีติ ฆสฺายํ ‘‘ฆปโต จ โยนํ โลโป’’ติ ¶ วิกปฺเปน โยโลโป. ตา กฺา กฺาโย.
อาลปเน ‘‘สขโต คสฺเส วา’’ติ อิโต ‘‘คสฺสา’’ติ วตฺตเต.
ฆโต ปรสฺส คสฺส เอกาโร โหติ, สรโลปาทิ. โภติ กฺเ, โภติโย กฺา กฺาโย.
อํมฺหิ สรโลปปกติภาวา กฺํ, กฺา กฺาโย.
ตติยาทีสุ ‘‘อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู’’ติ อิโต ‘‘อาโย, เอกวจนาน’’นฺติ จ วตฺตเต.
ฆสฺโต ลิงฺคสฺสาการา ปเรสํ นาทีนํ สฺมึปริยนฺตานํ เอกวจนานํ วิภตฺติคณานํ อายาเทโส โหติ. สรโลปปรนยนานิ. กฺาย, กฺาหิ กฺาภิ, กฺาย, กฺานํ, กฺาย, กฺาหิ กฺาภิ, กฺาย, กฺานํ.
สฺมึมฺหิ –
ฆปโต ปรสฺส สฺมึวจนสฺส ยํ โหติ วา, อฺตฺถายาเทโส. กฺายํ กฺาย, กฺาสุ.
เอวมฺเปิ –
สทฺธา เมธา ปฺา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหา;
อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขา.
ชงฺฆา ¶ คีวา ชิวฺหา วาจา,
ฉายา อาสา คงฺคา นาวา;
คาถา เสนา เลขา สาลา,
มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑา.
ปิปาสา เวทนา สฺา, เจตนา ตสิณา ปชา;
เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภา.
อูกาเสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขา;
วิสาขา วิสิขา สาขา, วจา วฺฌา ชฏา ฆฏา.
เชฏฺา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;
กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปา.
ปภา สีมา ขมา ชายา,
ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;
โทลา ตุลา สิลา ลีลา,
ลาเล’ลา เมขลา กลา.
วฬวา’ลมฺพุสา มูสา, มฺชูสา สุลสา ทิสา;
นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโย.
อมฺมาทีนํ อาลปเนว รูปเภโท. อมฺมา, อมฺมา อมฺมาโย.
คสฺส ‘‘ฆเต จา’’ติ เอกาเร สมฺปตฺเต –
อมฺมา อนฺนาอิจฺเจวมาทิโต ปรสฺส คสฺส อาลปเนกวจนสฺส น เอการตฺตํ โหติ. ‘‘อากาโร วา’’ติ รสฺสตฺตํ.
โภติ อมฺม โภติ อมฺมา, โภติโย อมฺมา อมฺมาโย. เอวํ อนฺนา, อนฺนา อนฺนาโย, โภติ อนฺน โภติ อนฺนา, โภติโย อนฺนา อนฺนาโย. อมฺพา ¶ , อมฺพา อมฺพาโย, โภติ อมฺพ โภติ อมฺพา, โภติโย อมฺพา อมฺพาโย อิจฺจาทิ.
อาการนฺตํ.
อิการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค รตฺติสทฺโท;
ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, รตฺติ.
พหุวจเน ‘‘สฺา, อิวณฺณุวณฺณา’’ติ จ วตฺตเต.
อิตฺถิยา อาขฺยา สฺา อิตฺถิขฺยา, ลิงฺคสฺสนฺตา เต อิวณฺณุวณฺณา ยทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสฺา โหนฺตีติ ปสฺายํ ‘‘ฆปโต จา’’ติอาทินา โยโลโป, ‘‘โยสุ กต’’อิจฺจาทินา ทีโฆ. รตฺตี รตฺติโย รตฺโย วา, เห รตฺติ, เห รตฺตี เห รตฺติโย.
‘‘อํโม’’ติอาทินา นิคฺคหีตํ, รตฺตึ, รตฺตี รตฺติโย;
ตติยาทีสุ ‘‘เอกวจนานํ, นาทีน’’นฺติ จ วตฺตเต.
ปสฺโต อิวณฺณุวณฺเณหิ ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ ยาอาเทโส โหติ. รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํ.
ปฺจมิยํ –
ปอิจฺเจตสฺมา ปเรสํ สฺมึ สฺมาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อํ อาอาเทสา โหนฺติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท ¶ , เตน อุวณฺณนฺตโต น โหนฺติ, อิวณฺณนฺตโตปิ ยถาปโยคํ.
‘‘สเร, ยกาโร’’ติ จ วตฺตเต, สีหมณฺฑูกคตีหิ โยวจเนกวจนคฺคหณฺจ.
ปสฺสฺส อิวณฺณสฺส โยวจเนกวจนวิภตฺตีนมาเทเส สเร ปเร ยกาโร โหติ. เอตฺถ จ ยการสฺเสวาธิการโต ปสฺคฺคหเณน อิวณฺโณว คยฺหติ, จคฺคหณํ ‘‘รตฺโต’’ติอาทีสุ นิวตฺตนตฺถํ. รตฺยา รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํ. สฺมึวจเน อมาเทสยการาเทสา, รตฺยํ. ‘‘ฆปโต สฺมึ ยํ วา’’ติ ยํอาเทโส, รตฺติยํ.
อฺตฺถ ‘‘อํ, สฺมึ, วา’’ติ จ วตฺตเต.
อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ โออาเทสา โหนฺติ วา. จสทฺเทน อฺสฺมาปิ อา อํ โออาเทสา. รตฺยา รตฺตึ รตฺโต รตฺติยา, รตฺตีสุ รตฺติสุ.
เอวมฺานิปิ –
ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ;
สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ.
ภูมิ ชาติ ปีติ สูติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิ;
ทิฏฺิ วุฑฺฒิ ตุฏฺิ ยฏฺิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิ;
สติ มติ คติ จุติ, ธิติ ยุวติ วิกติ.
รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุนฺทุภิ โทณิ อฏวิ ฉวิ อาทีนิ อิการนฺตนามานิ.
อิการนฺตํ.
อีการนฺโต ¶ อิตฺถิลิงฺโค อิตฺถีสทฺโท;
‘‘อิตฺถ’’อิตีธ ‘‘อิตฺถิยํ, ปจฺจโย’’ติ จ วตฺตเต.
นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อิตฺถิยํ วตฺตมานา ลิงฺคมฺหา อีปฺปจฺจโย โหติ. วาคฺคหณมนทาทิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, เตน ปุถุควาทิโต จ อี.
สรโลเป ‘‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’’ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต ปกติภาโว นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. อิตฺถี, อิตฺถี ‘‘อโฆ รสฺส’’นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, อิตฺถิโย. สมฺโพธเน ‘‘ฌลปา รสฺส’’นฺติ รสฺสตฺตํ. โภติ อิตฺถิ, โภติโย อิตฺถี อิตฺถิโย.
ทุติเยกวจเน ‘‘ฆปโต สฺมึ ยํ วา’’ติ อิโต ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
ปสฺโต อีการโต ปรสฺส อํวจนสฺส ยํ โหติ วา. อิตฺถิยํ อิตฺถึ, อิตฺถี อิตฺถิโย, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยํ อิตฺถิยา, อิตฺถีสุ.
เอวํ นที, นที. โยโลปาภาเว ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน โยนโมกาโร จ, ‘‘ปสฺสฺส จา’’ติ อีการสฺส ยกาโร, ‘‘ยวตํ ตลน’’อิจฺจาทินา ทฺยสฺส ชกาโร, ทฺวิตฺตํ. นชฺโช สนฺทนฺติ, นทิโย.
เอตฺถ ¶ เจวํ สิชฺฌนฺตานํ นชฺโชอาทีนํ วุตฺติยํ อานตฺตคฺคหณาทินา นิปฺผาทนํ อตฺรช สุคตาทีนํ วิย นิปฺผาทนูปายนฺตรทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เห นทิ, เห นที เห นชฺโช เห นทิโย, นทิยํ นทึ, นที นชฺโช นทิโย.
อมาทิสุตฺเต อา ปโตติ โยควิภาเคน กฺวจิ นาสานฺจาตฺตํ, เตน น ชจฺจา วสโล โหติ, ปถพฺยา เอกรชฺเชนาติ อาทิ จ สิชฺฌติ, ปุเร วิย ยการชการาเทสทฺวิตฺตานิ.
นชฺชา กตํ นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชา นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชํ นทิยํ นทิยา, นทีสุ.
อฺเปิ –
มหี เวตรณี วาปี, ปาฏลี กทลี ฆฏี;
นารี กุมารี ตรุณี, วารุณี พฺราหฺมณี สขี.
คนฺธพฺพี กินฺนรี นาคี, เทวี ยกฺขี อชี มิคี;
วานรี สูกรี สีหี, หํสี กากี จ กุกฺกุฏี –
อิจฺจาทโย อิตฺถีสทฺทสมา.
ตเถว มาตุลสทฺทโต อีปฺปจฺจเย กเต –
มาตุล อยฺยกวรุณอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อานตฺตมาปชฺชเต อีกาเร ปจฺจเย ปเร, อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺี, สรโลปาทิ. มาตุลานี, เอวํ อยฺยกานี, วรุณานี, เสสํ อิตฺถีสทฺทสมํ.
อนทาทีสุ ¶ ปุถุสทฺทโต อีปฺปจฺจโย. ‘‘โอ สเร จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน อุการสฺส อวาเทโส. ปุถวี, ปุถวิโย. สสฺมา สฺมึสุ ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยํ ปุถวิยํ ปุถวิยา อิจฺจาทิ.
โคสทฺทโต ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปฺปจฺจโย. มหาวุตฺตินา วา ‘‘คาว เส’’ติ เอตฺถ คาวอิติ โยควิภาเคน วา โอการสฺส อาวาเทโส. คาวี, คาวี คาวิโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.
‘‘มานว’’อิตีธ ‘‘อิตฺถิยํ, วา, อี’’ติ จ วตฺตเต.
ณว ณิก เณยฺย ณนฺตุปฺปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ อีปฺปจฺจโย โหติ. วาธิกาโร กตฺถจิ นิวตฺตนตฺโถ, สรโลปาทิ. มานวี, เอวํ นาวิกี, เวนเตยฺยี, โคตมี.
‘‘คุณวนฺตุ อี’’อิตีธ ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว นฺตุปฺปจฺจยสฺส ตกาโร โหติ วา อีการปฺปจฺจเย ปเร, อฺตฺถ สรโลปาทิ. คุณวตี, คุณวตี คุณวติโย, คุณวนฺตี, คุณวนฺตี คุณวนฺติโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.
เอวํ กุลวตี, สีลวตี, ยสวตี, รูปวตี, สติมตี, โคตฺตมตี.
มหนฺตสทฺทโต ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปฺปจฺจโย, นฺตุพฺยปเทโส วิกปฺเปน ตการาเทโส. มหตี มหนฺตี.
‘‘ภวนฺต อี’’อิตีธ ‘‘อีกาเร’’ติ วตฺตเต.
๑๙๒. ภวโต ¶ โภโต.
สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทโส โหติ อีกาเร อิตฺถิคเต ปเร. สา โภตี, โภตี โภติโย, เห โภติ, เห โภตี โภติโย อิจฺจาทิ.
‘‘ภิกฺขุ’’ อิตีธ ‘‘อิตฺถิย’’นฺติ วตฺตเต ‘‘วา’’ติ จ.
๑๙๓. ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี.
ปติ ภิกฺขุ ราช อิจฺเจเตหิ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ อินีปฺปจฺจโย โหติ.
‘‘สรโลโป’มาเทส’’อิจฺจาทิสุตฺเต ตุคฺคหเณน กฺวจิ ปุพฺพโลปสฺส นิเสธนโต ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ สรโลโป. ภิกฺขุนี, ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิโย อิจฺจาทิ.
คหปติสทฺทโต อินี, ‘‘อตฺต’’มิติ วตฺตเต.
ปติสทฺทสฺส อนฺโต อตฺตมาปชฺชเต อินีปฺปจฺจเย ปเร. ตเถว ปรสเร ลุตฺเต ‘‘ปุพฺโพ จา’’ติ ทีโฆ, คหปตานี.
ตเถว ราชสทฺทโต อินี, สรโลปปกติภาวา, ราชินี. อีการนฺเตสุ ทณฺฑีสทฺทโต อินี, สรโลปาทิ, ทณฺฑินี, ทณฺฑินี ทณฺฑินิโย, เอวํ หตฺถินี, เมธาวินี, ตปสฺสินี, ปิยภาณินี อิจฺจาทิ.
‘‘โปกฺขรินี’’ อิตีธ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อิการนการานํ อการณการาเทสา, โปกฺขรณี, โปกฺขรณี. ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ สุตฺเต ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร ¶ จ, อีการสฺส ยกาโร, ‘‘ยวต’’มิจฺจาทิสุตฺเต การคฺคหเณน ณฺยสฺส กาโร, ทฺวิตฺตํ. โปกฺขรฺโ โปกฺขรณิโย วา อิจฺจาทิ.
วาธิกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน วิทู ยกฺขาทิโตปิ อินี, ปรจิตฺตวิทุนี, สรโลปรสฺสตฺตานิ, ปรจิตฺตวิทุนี ปรจิตฺตวิทุนิโย, ยกฺขินี ยกฺขินิโย, สีหินี สีหินิโย อิจฺจาทิ.
อีการนฺตํ.
อุการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ยาคุสทฺโท.
ตสฺส รตฺติสทฺทสฺเสว รูปนโย. อมาเทสาทิอภาโวว วิเสโส.
ยาคุ, ยาคู ยาคุโย, เห ยาคุ, เห ยาคู ยาคุโย, ยาคุํ, ยาคู ยาคุโย, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยํ ยาคุยา, ยาคูสุ ยาคุสุ.
เอวํ ธาตุ เธนุ กาสุ ททฺทุ กจฺฉุ กณฺฑุ รชฺชุ กเรณุ ปิยงฺคุ สสฺสุอาทีนิ.
มาตุสทฺทสฺส เภโท. ตสฺส ปิตุสทฺทสฺเสว รูปนโย. ‘‘อารตฺต’’มิติ ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว ‘‘ปโต ยา’’ติ ยาเทโสว วิเสโส.
มาตา, มาตโร, โภติ มาต, โภติ มาตา โภติโย มาตโร, มาตรํ, มาตเร มาตโร, มาตรา มาตุยา มตฺยา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อุการโลโป ¶ , รสฺสตฺตฺจ. มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ มาตุหิ มาตุภิ, มาตุ มาตุสฺส มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ มาตุนํ, มาตรา มาตุยา, มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ, มาตุ มาตุสฺส มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ มาตุนํ, มาตริ, มาตเรสุ มาตูสุ มาตุสุ.
เอวํ ธีตา, ธีตโร, ทุหิตา, ทุหิตโร อิจฺจาทิ.
อุการนฺตํ.
อูการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ชมฺพูสทฺโท.
ชมฺพู, ชมฺพู ชมฺพุโย, เห ชมฺพุ, เห ชมฺพู ชมฺพุโย, ชมฺพุํ, ชมฺพู ชมฺพุโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.
เอวํ วธู จ สรภู, สรพู สุตนู จมู;
วามูรู นาคนาสูรู, สมานิ ขลุ ชมฺพุยา.
อูการนฺตํ.
โอการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค โคสทฺโท.
ตสฺส ปุลฺลิงฺคโคสทฺทสฺเสว รูปนโย.
กฺา รตฺติ นที อิตฺถี, มาตุลานี จ ภิกฺขุนี;
ทณฺฑินี ยาคุ มาตา จ, ชมฺพู โคติตฺถิสงฺคโห.
อิตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
นปุํสกลิงฺค
อถ ¶ นปุํสกลิงฺคานิ วุจฺจนฺเต.
อการนฺโต นปุํสกลิงฺโค จิตฺตสทฺโท.
ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘จิตฺต สิ’’ อิตีธ –
‘‘นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจ’’นฺติ จ วตฺตเต.
สิ, อํอิติ ทฺวิปทมิทํ. อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ ปรสฺส สิวจนสฺส อํ โหติ นิจฺจํ. สรโลปปกติภาวาทิ, จิตฺตํ.
พหุวจเน ‘‘โยนํ นิ นปุํสเกหี’’ติ วตฺตเต.
อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ โยนํ นิจฺจํ นิ โหติ. ‘‘สพฺพโยนีนมาเอ’’ติ นิสฺส วา อากาโร. อฺตฺถ ‘‘โยสุ กต’’อิจฺจาทินา ทีโฆ. จิตฺตา จิตฺตานิ.
โยนํ นิภาเว จาเอตฺเต, สิทฺเธปิ อวิเสสโต;
‘‘อโต นิจฺจ’’นฺติ อารมฺภา, อาเอตฺตํ กฺวจิเทวิธ.
อาลปเน คโลโป. เห จิตฺต, เห จิตฺตา จิตฺตานิ, ทุติยายํ นิสฺส วิกปฺเปเนกาโร. จิตฺตํ, จิตฺเต จิตฺตานิ. เสสํ ปุริสสทฺเทน สมํ.
เอวมฺานิปิ –
ปฺุ ปาป ผล รูป สาธนํ,
โสต ฆาน สุข ทุกฺข การณํ;
ทาน สีล ธน ฌาน โลจนํ,
มูล กูล พล ชาลมงฺคลํ.
นฬิน ¶ ลิงฺค มุข’งฺค ชล’มฺพุชํ,
ปุลิน ธฺ หิรฺ ปทา’มตํ;
ปทุม วณฺณ สุสาน วนา’ยุธํ,
หทย จีวร วตฺถ กุลิ’นฺทฺริยํ.
นยน วทน ยาโน’ทาน โสปาน ปานํ,
ภวน ภุวน โลหา’ลาต ตุณฺฑ’ณฺฑ ปีํ;
กรณ มรณ าณา’รมฺมณา’รฺ ตาณํ,
จรณ นคร ตีรจฺฉตฺต ฉิทฺโท’ทกานิ –
อิจฺจาทีนิ.
กมฺมสทฺทสฺส ตติเยกวจนาทีสุ รูปเภโท.
กมฺมํ, กมฺมา กมฺมานิ, เห กมฺม, เห กมฺมา กมฺมานิ, กมฺมํ, กมฺเม กมฺมานิ.
‘‘วา, อุ, นามฺหิ, จา’’ติ จ วตฺตเต.
กมฺมสทฺทนฺตสฺส อุการ อการาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อนฺตคฺคหเณน ถามทฺธาทีนมนฺตสฺสปิ อุตฺตํ. จสทฺทคฺคหเณน ยุว มฆวานมนฺตสฺส อา โหติ กฺวจิ นา สุอิจฺเจเตสุ. กมฺมุนา กมฺมนา กมฺเมน วา, กมฺเมหิ กมฺเมภิ.
สสฺมาสุ ‘‘อุ นามฺหิ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน ปุม กมฺมถามนฺตสฺส จุกาโร วา สสฺมาสูติ อุตฺตํ. กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมานํ, กมฺมุนา กมฺมา กมฺมมฺหา กมฺมสฺมา, กมฺเมหิ กมฺเมภิ, กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมานํ.
สฺมึวจเน ‘‘พฺรหฺมโต ตุ สฺมึนี’’ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน กฺวจิ นิ โหติ. กมฺมนิ กมฺเม กมฺมมฺหิ กมฺมสฺมึ, กมฺเมสุ.
เอวํ ¶ ถามุนา ถาเมน ถามสา วา, ถามุโน ถามสฺส, ถามุนา ถามา. อทฺธุนา, อทฺธุโน อิจฺจาทิ ปุริมสมํ.
คุณวนฺตุ สิ, ‘‘สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺส, สิมฺหี’’ติ จ วตฺตเต.
นปุํสเก วตฺตมานสฺส ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธิโน นฺตุปฺปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. คุณวํ จิตฺตํ.
โยมฺหิ ‘‘นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา’’ติ อตฺตํ, อิกาโร จ. คุณวนฺติ, คุณวนฺตานิ, เสสํ เยฺยํ.
คจฺฉนฺต สิ, ‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อ’’มิติ อํ. คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิ.
อการนฺตํ.
อาการนฺโต นปุํสกลิงฺโค อสฺสทฺธาสทฺโท.
‘‘อสฺสทฺธา’’อิติ ิเต –
‘‘สมาสสฺสา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ สมาสนฺตสฺส รสฺสตฺตํ, สมาสตฺตา นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. เสสํ จิตฺตสมํ.
อสฺสทฺธํ กุลํ, อสฺสทฺธา อสฺสทฺธานิ กุลานิ อิจฺจาทิ.
ตถา มุขนาสิกาสทฺโท. ตสฺส ทฺวนฺเทกตฺตา สพฺพตฺเถกวจนเมว. มุขนาสิกํ, เห มุขนาสิก, มุขนาสิกํ, มุขนาสิเกน อิจฺจาทิ.
อาการนฺตํ.
อิการนฺโต ¶ นปุํสกลิงฺโค อฏฺิสทฺโท.
สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, อฏฺิ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
นปุํสกลิงฺเคหิ ปเรสํ สพฺเพสํ โยนํ นิ โหติ วา.
อฏฺีนิ, อฺตฺถ นิจฺจํ โยโลโป, ทีโฆ จ, อฏฺี, ตถา เห อฏฺิ, เห อฏฺี อฏฺีนิ, อฏฺึ, อฏฺี อฏฺีนิ, อฏฺินา อิจฺจาทิ อคฺคิสทฺทสมํ.
เอวํ สตฺถิ ทธิ วาริ อกฺขิ อจฺฉิ อจฺจิ อิจฺจาทีนิ.
อิการนฺตํ.
อีการนฺโต นปุํสกลิงฺโค สุขการีสทฺโท.
‘‘สุขภารี สิ’’ อิตีธ อนปุํสกตฺตาภาวา สิสฺมิมฺปิ ‘‘อโฆ รสฺส’’มิจฺจาทินา รสฺสตฺตํ, สิโลโป. สุขการิ ทานํ, สุขการี สุขการีนิ, เห สุขการิ, เห สุขการี เห สุขการีนิ, สุขการินํ สุขการึ, สุขการี สุขการีนิ.
เสสํ ทณฺฑีสทฺทสมํ. เอวํ สีฆยายีอาทีนิ.
อีการนฺตํ.
อุการนฺโต นปุํสกลิงฺโค อายุสทฺโท. ตสฺส อฏฺิสทฺทสฺเสว รูปนโย.
อายุ, อายู อายูนิ, เห อายุ, เห อายู เห อายูนิ, อายุํ, อายู อายูนิ, อายุนา อายุสาติ ¶ มโนคณาทิตฺตา สิทฺธํ. อายูหิ อายูภิ, อายุโน อายุสฺส, อายูนมิจฺจาทิ.
เอวํ จกฺขุ วสุ ธนุ ทารุ ติปุ มธุ หิงฺคุ สิคฺคุ วตฺถุ มตฺถุ ชตุ อมฺพุ อสฺสุอาทีนิ.
อุการนฺตํ.
อูการนฺโต นปุํสกลิงฺโค โคตฺรภูสทฺโท.
โคตฺรภู สิ, นปุํสกตฺตา รสฺสตฺตํ, สิโลโป. โคตฺรภุ จิตฺตํ, โคตฺรภู โคตฺรภูนิ, เห โคตฺรภุ, เห โคตฺรภู เห โคตฺรภูนิ, โคตฺรภุํ, โคตฺรภู โคตฺรภูนิ, โคตฺรภุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค อภิภูสทฺทสมํ.
เอวํ อภิภู สยมฺภู ธมฺมฺูอาทีนิ.
อูการนฺตํ.
โอการนฺโต นปุํสกลิงฺโค จิตฺตโคสทฺโท.
‘‘จิตฺตา คาโว อสฺส กุลสฺสา’’ติ อตฺเถ พหุพฺพีหิสมาเส กเต ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ โอการสฺส านปฺปยตนาสนฺนตฺตา รสฺสตฺตมุกาโร, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป. จิตฺตคุ กุลํ, จิตฺตคู จิตฺตคูนิ อิจฺจาทิ อายุสทฺทสมํ.
โอการนฺตํ.
จิตฺตํ กมฺมฺจ อสฺสทฺธ-มถฏฺิ สุขการิ จ;
อายุ โคตฺรภู ธมฺมฺู, จิตฺตคูติ นปุํสเก.
นปุํสกลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
สพฺพนาม
อถ ¶ สพฺพนามานิ วุจฺจนฺเต.
สพฺพ, กตร, กตม, อุภย, อิตร, อฺ, อฺตร, อฺตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, อธร, ย, ต, เอต, อิม, อมุ, กึ, เอก, อุภ, ทฺวิ, ติ, จตุ, ตุมฺห, อมฺห อิติ สตฺตวีสติ สพฺพนามานิ, ตานิ สพฺพนามตฺตา ติลิงฺคานิ.
ตตฺถ สพฺพสทฺโท นิรวเสสตฺโถ, โส ยทา ปุลฺลิงฺควิสิฏฺตฺถาภิธายี, ตทา รูปนโย. ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘โส’’ติ สิสฺส โอกาโร, สรโลปปรนยนานิ. สพฺโพ ชโน.
พหุวจเน ‘‘สพฺพ โย’’ อิตีธ ‘‘ปรสมฺา ปโยเค’’ติ สพฺพาทีนํ สพฺพนามสฺา.
‘‘โย’’ติ วตฺตเต.
สพฺเพสํ อิตฺถิปุมนปุํสกานํ นามานิ สพฺพนามานิ, เตสํ สพฺเพสํ สพฺพนามสฺานํ ลิงฺคานํ อการโต ปโร ปโม โย เอตฺตมาปชฺชเต. สพฺเพ ปุริสา.
อการโตติ กึ? สพฺพา อมู.
เห สพฺพ สพฺพา, เห สพฺเพ, สพฺพํ, สพฺเพ, สพฺเพน, สพฺเพหิ สพฺเพภิ.
จตุตฺเถกวจเน อายาเทเส สมฺปตฺเต –
‘‘อโต, อา เอ, สฺมาสฺมึนํ, อาย จตุตฺเถกวจนสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
๒๐๑. ตโย ¶ เนว จ สพฺพนาเมหิ.
อการนฺเตหิ สพฺพนาเมหิ ปเรสํ สฺมา สฺมึ อิจฺเจเตสํ, จตุตฺเถกวจนสฺส จ อา เอ อายอิจฺเจเต อาเทสา เนว โหนฺตีติ อายาเทสาภาโว. จคฺคหณํ กตฺถจิ ปฏิเสธนิวตฺตนตฺถํ, เตน ปุพฺพาทีหิ สฺมา สฺมึนํ อา เอ จ โหนฺติ. สพฺพสฺส.
‘‘อกาโร, เอ’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.
‘‘สพฺพนามโต’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพโต สพฺพนามโต ปรสฺส นํวจนสฺส สํ สานํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
สพฺเพสํ สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมา สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมึ สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุ.
อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย’’ติ อาปฺปจฺจโย. อฺํ กฺาสทฺทสมํ อฺตฺร ส นํ สฺมึวจเนหิ. สพฺพา ปชา, สพฺพา สพฺพาโย, เห สพฺเพ, เห สพฺพา สพฺพาโย, สพฺพํ, สพฺพา สพฺพาโย, สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิ.
จตุตฺเถกวจเน ‘‘สพฺพนามโต วา’’, สพฺพโต โกติ อิโต ‘‘สพฺพโต’’ติ จ วตฺตเต.
๒๐๔. ฆปโต ¶ สฺมึสานํ สํสา.
สพฺพโต สพฺพนามโต ฆปสฺโต สฺมึ สอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ สํสาอาเทสา โหนฺติ วา.
‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ จา’’ติ วตฺตเต.
ฆสฺโ อากาโร รสฺสมาปชฺชเต สํสาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปเรสุ.
‘‘สาคโม’’ติ วตฺตเต.
สํ สาอิจฺเจเตสุ เอกวจนฏฺานสมฺภูเตสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปเรสุ ลิงฺคมฺหา สการาคโม โหติ.
สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิ, สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํ.
สฺมึมฺหิ ‘‘สพฺพนามโต, ฆปโต’’ติ จ วตฺตเต.
เอเตหิ สพฺพนาเมหิ ฆปสฺเหิ ปรสฺส สฺมึวจนสฺส เนว อาย ยาเทสา โหนฺตีติ อายาภาโว. วาธิการโต กฺวจิ โหติ ทกฺขิณาย อุตฺตรายาติ อาทิ.
สํยมาเทสา, สพฺพสฺสํ สพฺพายํ, สพฺพาสุ.
นปุํสเก สพฺพํ จิตฺตํ, สพฺพานิ, เห สพฺพ, เห สพฺพานิ, สพฺพํ, สพฺพานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺเค วิย เยฺยํ.
เอวํ ¶ กตราทีนํ อฺตมสทฺทปริยนฺตานํ ตีสุปิ ลิงฺเคสุ รูปนโย.
ตตฺถ กตรกตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถา.
อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโน.
อิตรสทฺโท วุตฺตปฺปฏิโยควจโน.
อฺสทฺโท อธิกตาปรวจโน.
อฺตร อฺตมสทฺทา อนิยมตฺถา.
‘‘โย, สพฺพนามการเต ปโม’’ติ จ วตฺตเต.
ทฺวนฺทสมาสฏฺา สพฺพนามการโต ปโร ปโม โย เอตฺตมาปชฺชเต วา. กตโร จ กตโม จาติ กตรกตเม, กตรกตมา วา อิจฺจาทิ.
ปุพฺพาทโย ทิสาทิววตฺถานวจนา.
ปุพฺโพ กาโล. พหุวจเน ‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ปราติ นิทฺเทสโต ปุพฺพาทีหิ โยวจนสฺส วิกปฺเปเนกาโร.
ปุพฺเพ ปุพฺพา, เห ปุพฺพ, เห ปุพฺเพ เห ปุพฺพา, ปุพฺพํ, ปุพฺเพ, ปุพฺเพน, ปุพฺเพหิ ปุพฺเพภิ, ปุพฺพสฺส, ปุพฺเพสํ ปุพฺเพสานํ. ‘‘สฺมาสฺมึนํ วา’’ติ วิกปฺเปนากาเรการา. ปุพฺพา ปุพฺพสฺมา ปุพฺพมฺหา, ปุพฺเพหิ ปุพฺเพภิ, ปุพฺพสฺส, ปุพฺเพสํ ปุพฺเพสานํ, ปุพฺเพ ปุพฺพสฺมึ ปุพฺพมฺหิ, ปุพฺเพสุ.
อิตฺถิยํ ปุพฺพา ทิสา, ปุพฺพา ปุพฺพาโย อิจฺจาทิ สพฺพาสทฺทสมํ.
นปุํสเก ¶ ปุพฺพํ านํ, ปุพฺพานิ, เห ปุพฺพ, เห ปุพฺพานิ, ปุพฺพํ, ปุพฺพานิ, เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ. เอวํ ปราปรทกฺขิณุตฺตราธรสทฺทา.
‘‘สพฺพนามโต, ทฺวนฺทฏฺา’’ติ จ วตฺตเต.
ทฺวนฺทฏฺา สพฺพนามโต ปรสฺส โยวจนสฺส เปตฺวา เอตฺตํ อฺํ สพฺพนามิกํ การิยํ น โหตีติ สํสานมาเทสาภาโว. ปุพฺพาปรานํ, ปุพฺพุตฺตรานํ อธรุตฺตรานํ, ‘‘นาฺํ สพฺพนามิก’’นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน ตติยาสมาเสปิ. มาสปุพฺพาย, มาสปุพฺพานํ.
‘‘นาฺํ สพฺพนามิก’’นฺติ จ วตฺตเต.
พหุพฺพีหิมฺหิ จ สมาเส สพฺพนามิกวิธานํ นาฺํ โหติ. ปิยปุพฺพาย, ปิยปุพฺพานํ, ปิยปุพฺเพ.
จสทฺทคฺคหเณน ทิสตฺถสพฺพนามานํ พหุพฺพีหิมฺหิ สพฺพนามิกวิธานํว โหติ.
ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยทนฺตราฬนฺติ อตฺเถ พหุพฺพีหิ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสํ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, เอวํ อุตฺตรปุพฺพสฺสํ, อุตฺตรปุพฺพสฺสา อิจฺจาทิ.
ยเตตสทฺทาทีนมาลปเน รูปํ น สมฺภวติ. ยสทฺโท อนิยมตฺโถ.
โย ปุริโส, เย ปุริสา, ยํ, เย. ยา กฺา, ยา ยาโย, ยํ, ยา ยาโย. ยํ จิตฺตํ, ยานิ, ยํ, ยานิ. เสสํ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํ.
ต ¶ เอต อิม อมุ กึอิจฺเจเต ปรมฺมุข สมีป อจฺจนฺตสมีปทูร ปุจฺฉนตฺถวจนา.
ตสทฺทสฺส เภโท. ‘‘ต สิ’’ อิตีธ –
‘‘อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหีติ, ส’’มิติ จ วตฺตเต.
เอต ตอิจฺเจเตสํ อนปุํสกานํ ตกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. โส ปุริโส.
สพฺพนามคฺคหณฺจ, อิโต ตคฺคหณฺจ วตฺตเต.
ตอิจฺเจตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส นตฺตํ โหติ วา สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ. เน เต, นํ ตํ, เน เต, เนน เตน, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิ.
‘‘สพฺพสฺส, ตสฺส วา สพฺพตฺถา’’ติ จ วตฺตเต.
ตอิจฺเจตสฺส สพฺพนามสฺส สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ วา ส สฺมา สฺมึ สํ สาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ. อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เตสํ เนสานํ เตสานํ.
‘‘สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา’’ติ อิโต ‘‘สฺมาสฺมึนํ, มฺหามฺหี’’ติ จ วตฺตเต.
ต อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ ปเรสํ สฺมาสฺมึนํ มฺหา มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺติ.
ปกติสนฺธิวิธาน
อถ ¶ สรานเมว สนฺธิการิเย สมฺปตฺเต ปกติภาโว วุจฺจเต.
‘‘สรา, ปกตี’’ติ จ วตฺตเต.
สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ฉนฺทเภทาสุขุจฺจารณฏฺาเน, สนฺธิจฺฉารหิตฏฺาเน จ ปกติรูปานิ โหนฺติ, น โลปาเทสวิการมาปชฺชนฺเตติ อตฺโถ.
ตตฺถ ปกติฏฺานํ นาม อาลปนนฺตา อนิติสฺมึ อจฺฉนฺทานุรกฺขเณ อสมาเส ปทนฺตทีฆา จ อิการุการา จ นามปทนฺตาตีตกฺริยาทิมฺหีติ เอวมาทิ.
อาลปนนฺเตสุ ตาว – กตมา จานนฺท อนิจฺจสฺา, กตมา จานนฺท อาทีนวสฺา, สาริปุตฺต อิเธกจฺโจ, เอหิ สิวิก อุฏฺเหิ, อุปาสกา อิเธกจฺโจ, โภติ อยฺเย, ภิกฺขุ อโรคํ ตว สีลํ, สิฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, ภิกฺขเว เอวํ วทามิ, ปฺจิเม คหปตโย อานิสํสา อิจฺเจวมาทีสุ ปกติภาโว, ปุพฺพสฺสรโลปยวาเทสาทโย น โหนฺติ.
กฺวจิคฺคหเณน อิติสฺมึ ฉนฺทานุรกฺขเณ สนฺธิ โหติ, ยถา – สกฺกา เทวีติ, นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ.
สเรติ กึ? สาธุ มหาราชาติ, เอวํ กิร ภิกฺขูติ.
อสมาเส ปทนฺตทีเฆสุ – อายสฺมา อานนฺโท คาถา อชฺฌภาสิ, เทวา อาภสฺสรา ยถา, เตวิชฺชา อิทฺธิปฺปตฺตา ¶ จ, ภควา อุฏฺายาสนา, ภควา เอตทโวจ, อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ, คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต, ภูตวาที อตฺถวาที, ยํ อิตฺถี อรหา อสฺส, สามาวตี อาห, ปาปการี อุภยตฺถ ตปฺปติ, นที โอตฺถรติ, เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา, ภิกฺขู อามนฺเตสิ, ภิกฺขูอุชฺฌายึสุ, ภิกฺขู เอวมาหํสุ, อิมสฺมึ คาเม อารกฺขกา, สพฺเพ อิเม, กตเม เอกาทส, คมฺภีเร โอทกนฺติเก, อปฺปมาโท อมตปทํ, สงฺโฆ อาคจฺฉตุ, โก อิมํ ปถวึ วิจฺเจสฺสติ, อาโลโก อุทปาทิ, เอโก เอกาย, จตฺตาโร โอฆา.
นิปาเตสุปิ – อเร อหมฺปิ, สเจ อิมสฺส กายสฺส, โน อภิกฺกโม, อโห อจฺฉริโย, อโถ อนฺโต จ, อถ โข อายสฺมา, อโถ โอฏฺวจิตฺตกา, ตโต อามนฺตยี สตฺถา.
กฺวจิคฺคหเณน อการ อิตีเวเวตฺถาทีสุ สนฺธิปิ. ยถา – อาคตตฺถ, อาคตมฺหา, กตมาสฺสุ จตฺตาโร, อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, อิตฺถีติ, จ มรีว, สพฺเพว, สฺเวว, เอเสว นโย, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, เนตฺถ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา, สเจส พฺราหฺมณ, ตถูปมํ, ยถาห.
อสมาเสติ กึ? ชิวฺหายตนํ, อวิชฺโชโฆ, อิตฺถินฺทฺริยํ, อภิภายตนํ, ภยตุปฏฺานํ. อจฺฉนฺทานุรกฺขเณติ ¶ กึ? สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ, โย มิสฺสโร.
นามปทนฺตอิการุกาเรสุ – คาถาหิ อชฺฌภาสิ, ปุปฺผานิ อาหรึสุ, สตฺถุ อทาสิ.
กฺวจีติ กึ? มนสากาสิ.
สรา โข พฺยฺชเน ปเร ปกติรูปา โหนฺตีติ เยภุยฺเยน ทีฆรสฺสโลเปหิ วิการาภาโว. ยถา – อจฺจโย, ปจฺจโย, ภาสติ วา กโรติ วา, เวทนากฺขนฺโธ, ภาคฺยวา, ภทฺโร กสามิว, ทียติ, ตุณฺหีภูโต, โส ธมฺมํ เทเสติ.
อิติ ปกติสนฺธิวิธานํ นิฏฺิตํ.
พฺยฺชนสนฺธิวิธาน
อถ พฺยฺชนสนฺธิ วุจฺจเต.
‘‘พฺยฺชเน’’ติ อธิกาโร, ‘‘สรา, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเต.
สรา โข พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตีติ สุตฺตสุขุจฺจารณฉนฺทานุรกฺขณฏฺาเนสุ ทีโฆ.
ตฺยสฺส ปหีนา ตฺยาสฺส ปหีนา, สฺวสฺส สฺวาสฺส, มธุว มฺติ พาโล มธุวา มฺตี พาโล, ตถา เอวํ คาเม มุนี ¶ จเร, ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มงฺกู ภวิสฺสามิ, สฺวากฺขาโต, ยฺวาหํ, กามโต ชายตี โสโก, กามโต ชายตี ภยํ, สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ, อนูปฆาโต, ทูรกฺขํ, ทูรมํ, สูรกฺขํ, ทูหรตา.
กฺวจีติ กึ? ตฺยชฺช, สฺวสฺส, ปติลิยฺยติ.
ยิฏฺํ วา หุตํ วา โลเก, ยทิ วา สาวเก, ปุคฺคลา ธมฺมทสา เต, โภวาที นาม โส โหติ, ยถาภาวี คุเณน โส อิตีธ –
ปุพฺพสฺมึเยวาธิกาเร –
สรา โข พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตีติ ฉนฺทานุรกฺขเณ, อาคเม, สํโยเค จ รสฺสตฺตํ.
ฉนฺทานุรกฺขเณ ตาว ยิฏฺํว หุตํว โลเก, ยทิว สาวเก, ปุคฺคล ธมฺมทสา เต, โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โส.
อาคเม ยถยิทํ, สมฺมทกฺขาโต.
สํโยเค ปรากโม ปรกฺกโม, อาสาโท อสฺสาโท, เอวํ ตณฺหกฺขโย, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ, วสิมฺหิ, ถุลฺลจฺจโย.
กฺวจีติ กึ? มายิทํ, มนสา ทฺา วิมุตฺตานํ, ยถากฺกมํ, อาขฺยาติกํ, ทียฺยติ, สูยฺยติ.
เอโส โข พฺยนฺตึ กาหิติ, โส คจฺฉํ น นิวตฺตติ อิจฺจตฺร –
ตสฺมึเยวาธิกาเร –
๓๙. โลปฺจ ¶ ตตฺรากาโร.
สรา โข พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, ตตฺร ลุตฺเต าเน อการาคโม จ โหติ. เอตตสทฺทนฺโตการสฺเสวายํ โลโป.
เอส โข พฺยนฺตึ กาหิติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอวํ เอส ธมฺโม, เอส ปตฺโตสิ, ส มุนิ, ส สีลวา.
กฺวจีติ กึ? เอโส ธมฺโม, โส มุนิ, โส สีลวา.
จสทฺเทน เอตสทฺทนฺตสฺส สเรปิ กฺวจิ โลโป. ยถา – เอส อตฺโถ, เอส อาโภโค, เอส อิทานิ.
วิปริณาเมน ‘‘สรมฺหา, พฺยฺชนสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
สรมฺหา ปรสฺส พฺยฺชนสฺส ทฺเวภาโว โหติ าเน. ทฺวินฺนํ ภาโว ทฺวิภาโว, โส เอว ทฺเวภาโว.
เอตฺถ จ านํ นาม รสฺสาการโต ปรํ ป ปติ ปฏิกมุกุส กุธ กี คห ชุต าสิ สุ สมฺภู สร สสาทีนมาทิพฺยฺชนานํ ทฺเวภาวํ, ติก ตย ตึส วตาทีนมาทิ จ, วตุ วฏุทิสาทีนมนฺตฺจ, อุ ทุ นิ-อุปสคฺค ต จตุ ฉ สนฺตสทฺทาเทสาทิปรฺจ, อปทนฺตา นาการทีฆโต ยการาทิ จ,
ยวตํ ตลนาทีน-มาเทโส จ สยาทินํ;
สห ธาตฺวนฺตสฺสาเทโส, สีสกาโร ตปาทิโต.
ฉนฺทานุรกฺขเณ จ – ฆร เฌ ธํสุ ภมาทีนมาทิ จ, รสฺสาการโต วคฺคานํ จตุตฺถทุติยา จ อิจฺเจวมาทิ.
ตตฺถ ¶ ป ปติ ปฏีสุ ตาว – อิธ ปมาโท อิธปฺปมาโท, เอวํ อปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สุปฺปสนฺโน, สมฺมา ปธานํ สมฺมปฺปธานํ, รสฺสตฺตํ, อปฺปติวตฺติโย, อธิปติปฺปจฺจโย, สุปฺปติฏฺิโต, อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปนฺโน, สุปฺปฏิปตฺติ.
กมาทิธาตูสุ – ปกฺกโม, ปฏิกฺกโม, เหตุกฺกโม, อากมติ อกฺกมติ, เอวํ ปรกฺกมติ, ยถากฺกมํ.
ปกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสติ, อนุกฺโกสติ, อาโกสติ, อกฺโกสติ.
อกฺกุทฺโธ, อติกฺโกโธ.
ธนกฺกีโต, วิกฺกโย, อนุกฺกโย.
ปคฺคโห, วิคฺคโห, อนุคฺคโห, นิคฺคโห, จนฺทคฺคโห, ทิฏฺิคฺคาโห.
ปชฺโชโต, วิชฺโชตติ, อุชฺโชโต.
กตฺู, วิฺู, ปฺาณํ, วิฺาณํ, อนฺุา, มนฺุา, สมฺา.
อวสฺสโย, นิสฺสโย, สมุสฺสโย.
อปฺปสฺสุโต, วิสฺสุโต, พหุสฺสุโต, อาสวา อสฺสวา.
ปสฺสมฺภนฺโต, วิสฺสมฺภติ.
อฏฺฏสฺสโร, วิสฺสรติ, อนุสฺสรติ.
ปสฺสสนฺโต, วิสฺสสนฺโต, มหุสฺสสนฺโต, อาสาโส อสฺสาโส.
อวิสฺสชฺเชนฺโต, วิสฺสชฺเชนฺโต, ปริจฺจชนฺโต, อุปทฺทโว, อุปกฺกิลิฏฺโ, มิตฺตทฺทุ, อายพฺพโย, อุทพฺพหิ อิจฺจาทิ.
สรมฺหาติ ¶ กึ? สมฺปยุตฺโต, สมฺปติชาโต, สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, สงฺกมนฺโต, สงฺคโห.
าเนติ กึ? มา จ ปมาโท, ปติคยฺหติ, วจีปโกปํ รกฺเขยฺย, เย ปมตฺตา ยถา มตา, มโนปโกปํ รกฺเขยฺย, อิธ โมทติ, เปจฺจ โมทติ.
ติกาทีสุ – กุสลตฺติกํ, ปีติตฺติกํ, เหตุตฺติกํ, เวทนาตฺติกํ, โลกตฺตยํ, โพธิตฺตยํ, วตฺถุตฺตยํ. เอกตฺตึส, ทฺวตฺตึส, จตุตฺตึส. สีลพฺพตํ, สุพฺพโต, สปฺปีติโก, สมนฺนาคโต, ปุนปฺปุนํ อิจฺจาทิ.
วตุ วฏุ ทิสาทีนมนฺเต ยถา – วตฺตติ, วฏฺฏติ, ทสฺสนํ, ผสฺโส อิจฺจาทิ.
อุ ทุ นิ อุปสคฺคาทิปเรสุ – อุกํโส อุกฺกํโส. ทุกรํ ทุกฺกรํ, นิกงฺโข นิกฺกงฺเข.
เอวํ อุคฺคตํ, ทุจฺจริตํ, นิชฺชฏํ, อฺุาตํ, อุนฺนติ, อุตฺตโร, ทุกฺกโร, นิทฺทโร, อุนฺนโต, ทุปฺปฺโ, ทุพฺพโล, นิมฺมโล, อุยฺยุตฺโต, ทุลฺลโภ, นิพฺพตฺโต, อุสฺสาโห, ทุสฺสโห, นิสฺสาโร.
ตถา ตกฺกโร, ตชฺโช, ตนฺนินฺโน, ตปฺปภโว, ตมฺมโย.
จตุกฺกํ, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปาโท, จตุพฺพิธํ, จตุสฺสาลํ.
ฉกฺกํ, ฉนฺนวุติ, ฉปฺปทิกา, ฉพฺพสฺสานิ.
สกฺกาโร, สกฺกโต, สทฺทิฏฺิ, สปฺปุริโส, มหพฺพโล.
าเนติ กึ? นิกาโย, นิทานํ, นิวาโส, นิวาโต, ตโต, จตุวีสติ, ฉสฏฺิ.
ยการาทิมฺหิ ¶ – นียฺยติ, สูยฺยติ, อภิภูยฺย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, เธยฺยํ, เนยฺยํ, เสยฺโย, เชยฺโย, เวยฺยากรโณ.
อาทิสทฺเทน เอตฺโต, เอตฺตาวตา.
อนาการคฺคหณํ กึ? มาลาย, โทลาย, สมาทาย.
าเนติ กึ? อุปนียติ, สูยติ, โตยํ.
ยวตมาเทเส – ชาติ อนฺโธ, วิปลิ อาโส, อนิ อาโย, ยทิ เอวํ, อปิ เอกจฺเจ, อปิ เอกทา อิจฺจตฺร, อิการสฺส ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ ยกาเร กเต –
‘‘สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา’’ติ อิโต มณฺฑูกคติยา วาติ วตฺตเต.
๔๑. ยวตํ ตลนทการานํ พฺยฺชนานิ จลชการตฺตํ.
ยการวนฺตานํ ตลนทการานํ สํโยคพฺยฺชนานิ ยถากฺกมํ จลชการตฺตมาปชฺชนฺเต วา.
การคฺคหณํ ยวตํ สการ ก จ ฏ ปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสตฺถํ, ตถา ยวตํ ต ธ ณการานํ ฉ ฌการาเทสตฺถฺจ, ตโต ยวตมาเทสสฺส อเนน ทฺวิภาโว.
ชจฺจนฺโธ, วิปลฺลาโส, อฺาโย, ยชฺเชวํ, อปฺเปกจฺเจ อปฺเปกทา.
วาติ กึ? ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, พาลฺยํ, อาลสฺยํ.
สรมฺหาติ กึ? อาโย, อากาสานฺจายตนํ.
ตปาทิโต สิมฺหิ – ตปสฺสี, ยสสฺสี.
ฉนฺทานุรกฺขเณ ¶ – นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณํ, อุชฺชุคเตสุ เสยฺโย, คจฺฉนฺติ สุคฺคตินฺติ.
วคฺคจตุตฺถทุติเยสุ ปน ตสฺมึเยวาธิกาเร ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ จ วตฺตเต.
วคฺคจตุตฺถทุติยานํ สทิสวเสน ทฺวิภาเว สมฺปตฺเต นิยมตฺถมาห.
๔๒. วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปมา.
สรมฺหา ปรภูตานํ วคฺเค โฆสาโฆสานํ พฺยฺชนานํ ยถากฺกมํ วคฺคตติย ปมกฺขรา ทฺวิภาวํ คจฺฉนฺติ าเนติ านาสนฺนวเสน ตพฺพคฺเค ตติยปมาว โหนฺติ.
เอตฺถ จ สมฺปตฺเต นิยมตฺตา โฆสาโฆสคฺคหเณน จตุตฺถทุติยาว อธิปฺเปตา, อิตรถา อนิฏฺปฺปสงฺโคสิยา. เตน ‘‘กตฺู, ตนฺนโย, ตมฺมโย’’ติอาทีสุ วคฺคปฺจมานํ สติปิ โฆสตฺเต ตติยปฺปสงฺโคน โหติ, านาธิการโต วา.
ฆราทีสุ ป อุ ทุ นิอาทิปรจตุตฺเถสุ ตาว – ปฆรติ ปคฺฆรติ, เอวํ อุคฺฆรติ, อุคฺฆาเฏติ, ทุคฺโฆโส, นิคฺโฆโส, เอเสว จชฺฌานผโล, ปมชฺฌานํ, อภิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, วิทฺธํเสติ, อุทฺธํสิโต, อุทฺธาโร, นิทฺธาโร, นิทฺธโน, นิทฺธุโต, วิพฺภนฺโต, อุพฺภโต, ทุพฺภิกฺขํ, นิพฺภยํ, ตพฺภาโว, จตุทฺธา, จภุพฺภิ, ฉทฺธา, สทฺธมฺโม, สพฺภูโต, มหทฺธโน, มหพฺภยํ.
ยวต มาเทสาทีสุ – โพชฺฌงฺคา, อาสพฺภํ, พุชฺฌิตพฺพํ, พุชฺฌติ.
าเนติ ¶ กึ? สีลวนฺตสฺส ฌายิโน, เย ฌานปฺปสุตา ธีรา, นิธานํ, มหาธนํ.
รสฺสาการโตปรํ วคฺคทุติเยสุ – ปฺจ ขนฺธา ปฺจกฺขนฺธา, เอวํรูปกฺขนฺโธ, อกฺขโม, อภิกฺขณํ, อวิกฺเขโป, ชาติกฺเขตฺตํ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย. เสตฉตฺตํ เสตจฺฉตฺตํ, เอวํ สพฺพจฺฉนฺนํ, วิจฺฉินฺนํ, โพธิจฺฉายา, ชมฺพุจฺฉายา, สมุจฺเฉโท. ตตฺร ิโต ตตฺรฏฺิโต, เอวํ ถลฏฺํ, ชลฏฺํ, อธิฏฺิตํ, นิฏฺิตํ, จตฺตาริฏฺานานิ, ครุฏฺานิโย, สมุฏฺิโต, สุปฺปฏฺาโน. ยสตฺเถโร, ยตฺถ, ตตฺถ, ปตฺถรติ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อนุตฺถุนํ, จตุตฺโถ, กุตฺถ. ปปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, นิปฺผลํ, วิปฺผาโร, ปริปฺผุเสยฺย, มธุปฺผาณิตํ.
อาการโต – อาขาโต อากฺขาโต, เอวํ ตณฺหากฺขโย, อาณากฺเขตฺตํ, สฺากฺขนฺโธ, อาฉาทยติ, อาจฺฉาทยติ, เอวํ อาจฺฉินฺทติ, นาวาฏฺํ, อาตฺถรติ, อาปฺโผเฏติ.
สรมฺหาติ กึ? สงฺขาโร, ตงฺขเณ, สฺฉนฺนํ, ตณฺานํ, สนฺถุโต, ตมฺผลํ.
าเนติ กึ? ปูวขชฺชกํ, ตสฺส ฉวิยาทีนิ ฉินฺทิตฺวา, ยถา ิตํ, กถํ, กมฺมผลํ.
นิกมติ, นิปตฺติ, นิจโย, นิจรติ, นิตรณํ อิจฺจตฺร – ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ เอตฺถ จคฺคหณสฺส พหุลตฺถตฺตา เตน จคฺคหเณน ยถาปโยคํ พหุธา อาเทโส สิยา.
ยถา – นิ อุปสคฺคโต กมุ ปท จิ จร ตรานํ ปมสฺส วคฺคทุติโย อิมินา ทฺวิตฺตํ, นิกฺขมติ, นิปฺผตฺติ, นิจฺฉโย, นิจฺฉรติ, นิตฺถรณํ.
ตถา ¶ โพ วสฺส กุว ทิว สิว วชาทีนํ ทฺวิรูปสฺสาติ วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, ยถา – กุพฺพนฺโต, เอวํ กุพฺพาโน, กุพฺพนฺติ, สธาตฺวนฺตยาเทสสฺส ทฺวิตฺตํ. ทิวติ ทิพฺพติ, เอวํ ทิพฺพนฺโต, สิพฺพติ, สิพฺพนฺโต, ปวชติ ปพฺพชติ, ปพฺพชนฺโต, นิวานํ นิพฺพานํ, นิพฺพุโต, นิพฺพินฺทติ, อุทพฺพยํ อิจฺจาทิ.
โล รสฺส ปริ ตรุณาทีนํ กฺวจิ. ปริปนฺโน ปลิปนฺโน, เอวํ ปลิโพโธ, ปลฺลงฺกํ, ตรุโณ ตลุโน, มหาสาโล, มาลุโต, สุขุมาโล.
โฏ ตสฺส ทุกฺกตาทีนํ กฺวจิ. ยถา – ทุกฺกตํ ทุกฺกฏํ, เอวํ สุกฏํ, ปหโฏ, ปตฺถโฏ, อุทฺธโฏ, วิสโฏ อิจฺจาทิ.
โก ตสฺส นิยตาทีนํ กฺวจิ. นิยโต นิยโก.
โย ชสฺส นิชาทิสฺส วา, นิชํปุตฺตํ นิยํปุตฺตํ.
โก คสฺส กุลูปคาทีนํ, กุลูปโค กุลูปโก.
ตถา โณ นสฺส ป ปริอาทิโต. ปนิธานํ ปณิธานํ, เอวํ ปณิปาโต, ปณาโม, ปณีตํ, ปริณโต, ปริณาโม, นินฺนโย นิณฺณโย, เอวํ อุณฺณโต, โอณโต อิจฺจาทิ.
ปติอคฺคิ, ปติหฺติ อิตีธ –
ปติอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส สเร วา พฺยฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหติ ปุพฺพสฺสรโลโป. ปฏคฺคิ, ปฏิหฺติ.
กฺวจีติ กึ? ปจฺจตฺตํ, ปติลียติ.
ปุถชโน ปุถภูตํ อิตีธ ‘‘อนฺโต’’ติ วตฺตเต.
๔๔. ปุถสฺสุ ¶ พฺยฺชเน.
ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร อุกาโร โหติ พฺยฺชเน ปเร, ทฺวิตฺตํ. ปุถุชฺชโน, ปุถุภูตํ.
พฺยฺชเนติ กึ? ปุถ อยํ. ‘‘ปุถสฺส อ ปุถ’’อิติ สมาเสเนว สิทฺเธ ปุน อนฺตคฺคหณาธิกาเรน กฺวจิ อปุถนฺตสฺสาปิ อุตฺตํ สเร.
มโน อฺํ มนฺุํ, เอวํ อิมํ เอวุมํ, ปรโลโป, อิติ เอวํ อิตฺเววํ, อุการสฺส วกาโร.
อวกาโส, อวนทฺโธ, อววทติ, อวสานมิตีธ –
‘‘กฺวจิ พฺยฺชเน’’ติ จ วตฺตเต.
อวอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส โอกาโร โหติ กฺวจิ พฺยฺชเน ปเร. โอกาโส, โอนทฺโธ, โอวทติ, โอสานํ.
กฺวจีติ กึ? อวสานํ, อวสุสฺสตุ.
พฺยฺชเนติ กึ? อวยาคมนํ, อเวกฺขติ.
อวคเต สูริเย, อวคจฺฉติ, อวคเหตฺวา อิตีธ –
‘‘อวสฺเส’’ติ วตฺตเต โอคฺคหณฺจ.
๔๖. ตพฺพิปรีตูปปเท พฺยฺชเน จ.
อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺมานสฺส ตสฺโสการสฺส วิปรีโต จ โหติ พฺยฺชเน ปเร.
ตสฺส วิปรีโต ตพฺพิปรีโต, อุโปจฺจาริตํ ปทํ อุปปทํ, โอการวิปรีโตติ อุการสฺเสตํ อธิวจนํ. จสทฺโท กตฺถจิ ¶ นิวตฺตนตฺโถ, ทฺวิตฺตํ. อุคฺคเต สูริเย, อุคฺคจฺฉติ, อุคฺคเหตฺวา.
อติปฺปโข ตาว, ปรสตํ, ปรสหสฺสํ อิตีธ –
‘‘อาคโม’’ติ วตฺตเต.
พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตีติ อติปฺป ปรสทฺเทหิ โอการาคโม ‘‘ยวมท’’อิจฺจาทิสุตฺเต จสทฺเทน อติปฺปโต คการาคโม จ.
อติปฺปโค โข ตาว, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, เอตฺถ ‘‘สรา สเร โลป’’นฺติ ปุพฺพสฺสรโลโป.
มนมยํ, อยมยํ อิตีธ ‘‘มโนคณาทีน’’นฺติ วตฺตเต.
เอเตสํ มโนคณาทีนมนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเต.
มโนมยํ, อโยมยํ, เอวํ มโนเสฏฺา, อโยปตฺโต, ตโปธโน, ตโมนุโท, สิโรรุโห, เตโชกสิณํ, รโชชลฺลํ, อโหรตฺตํ, รโหคโต.
อาทิสทฺเทน อาโปธาตุ, วาโยธาตุ.
สีหคติยา วาธิการโต อิธ น ภวติ, มนมตฺเตน มนจฺฉฏฺานํ, อยกปลฺลํ, ตมวิโนทโน, มนอายตนํ.
อิติ พฺยฺชนสนฺธิวิธานํ นิฏฺิตํ.
นิคฺคหีตสนฺธิวิธาน
อถ ¶ นิคฺคหีตสนฺธิ วุจฺจเต.
ตณฺหํ กโร, รณํ ชโห, สํ ิโต, ชุตึ ธโร, สํ มโต อิตีธ ‘‘นิคฺคหีต’’นฺติ อธิกาโร, ‘‘พฺยฺชเน’’ติ วตฺตเต.
วคฺคภูเต พฺยฺชเน ปเร นิคฺคหีตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตีติ นิมิตฺตานุสฺวรานํ านาสนฺนวเสน ตพฺพคฺคปฺจโม โหติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เตน ‘‘ตณฺหงฺกโร, รณฺชโห, สณฺิโต, ชุตินฺธโร, สมฺมโต’’ติอาทีสุ นิจฺจํ.
ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตงฺขณํ ตํขณํ, สงฺคโห สํคโห, ตงฺฆตํ ตํ ฆตํ. ธมฺมฺจเร ธมฺมํ จเร, ตฺฉนฺนํ ตํ ฉนฺนํ, ตฺชาตํ ตํ ชาตํ, ตฺาณํ ตํ าณํ. ตณฺานํ ตํ านํ, ตณฺฑหติ ภํ ฑหติ. ตนฺตโนติ ตํ ตโนติ, ตนฺถิรํ ตํ ถิรํ, ตนฺทานํ ตํ ทานํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตนฺนิจฺจุตํ ตํ นิจฺจุตํ. ตมฺปตฺโต ตํ ปตฺโต, ตมฺผลํ ตํ ผลํ, เตสมฺโพโธ เตสํ โพโธ, สมฺภูโต สํภูโต, ตมฺมิตฺตํ ตํ มิตฺตํ. กิงฺกโต กึ กโต, ทาตุงฺคโต ทาตุํ คโตติ เอวมาทีสุ วิกปฺเปน.
อิธ น ภวติ, น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, สรณํ คจฺฉามิ.
สติ โจปริ วาคฺคหเณ วิชฺฌนฺตเร วา อิธ วาคฺคหณกรณมตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ, เตน นิคฺคหีตสฺส สํอุปสคฺคปุมนฺตสฺส เล ลกาโร. ยถา – ปฏิสํลีโน ปฏิสลฺลีโน, เอวํ ปฏิสลฺลาโณ, สลฺลกฺขณา, สลฺเลโข, สลฺลาโป, ปุํลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ.
ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, ตฺหิ ตสฺส, เอวฺหิ โว อิตีธ ‘‘วา’’ติ อธิกาโร.
๕๐. เอเห ¶ ํ.
เอการหกาเร ปเร นิคฺคหีตํ โข การํ ปปฺโปติ วา, เอกาเร าเทสสฺส ทฺวิภาโว.
ปจฺจตฺตฺเวปจฺจตฺตํ เอว, ตฺเว ตํ เอว, ตฺหิ ตสฺส ตฺหิ ตสฺส, เอวฺหิ โว เอวฺหิ โว.
ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาสทฺทสฺส เอวหินิปาตโต อฺตฺถ น โหติ, ยถา – เอวเมตํ, เอวํ โหติ.
สํโยโค, สํโยชนํ, สํยโต, สํยาจิกาย, ยํ ยเทว, อานนฺตริกํ ยมาหุ อิตีธ ‘‘’’มิติ วตฺตเต.
นิคฺคหีตํ โข ยกาเร ปเร สห ยกาเรน การํ ปปฺโปติ วา, าเทสสฺส ทฺวิตฺตํ.
สฺโโค สํโยโค, สฺโชนํ สํโยชนํ, สฺโต สํยโต, สฺาจิกาย สํยาจิกาย, ยฺเทว ยํ ยเทว, อานนฺตริกฺมาหุ อานนฺตริกํ ยมาหุ.
วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตาว สํปทนฺตโต จ สพฺพนามยการปรโต จ นิคฺคหีตา อฺตฺถ น โหติ. ยถา – เอตํ โยชนํ, ตํ ยานํ, สรณํ ยนฺติ.
เอตฺถ จ ‘‘สห เย จา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ส เย จา’’ติ วจนโต สุตฺตนฺเตสุ สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลโปปีติ ทฏฺพฺพํ, เตน ปฏิสงฺขาย โยนิโส ปฏิสงฺขา โยนิโส, สยํ อภิฺาย สจฺฉิกตฺวา สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา, ปริเยสนาย ปริเยสนาติอาทิ สิชฺฌติ.
ตํ ¶ อหํ พฺรูมิ, ยํ อาหุ, ธนํ เอว, กึ เอตํ, นินฺทิตุํ อรหติ, ยํ อนิจฺจํ, ตํ อนตฺตา, เอตํ อโวจ, เอตํ เอว อิจฺจตฺร –
นิคฺคหีตสฺส โข สเร ปเร มการทการาเทสา โหนฺติ วา. เอตฺถ จ วาสทฺทาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา ทกาโร ยเตตสทฺทโต ปรสฺเสว.
ตมหํ พฺรูมิ, ยมาหุ, ธนเมว, กิเมตํ, นินฺทิตุมรหติ, ยทนิจฺจํ, ตทนตฺตา, เอตทโวจ, เอตเทว.
วาติ กึ? ตํ อหํ, เอตํ เอว, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ.
เอตฺถ จ มทาติ โยควิภาเคน พฺยฺชเนปิ วา มกาโร. เตน ‘‘พุทฺธม สรณม คจฺฉามี’’ติอาทิ สิชฺฌติ.
ตาสํ อหํ สนฺติเก, วิทูนํ อคฺคํ, ตสฺส อทาสึ อหํ อิตีธ ‘‘สเร’’ติ วตฺตเต.
นิคฺคหีตํ โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขเณ สุขุจฺจารณฏฺาเน. ปุพฺพสฺสรโลโป, ปรสฺส อสํโยคนฺตสฺส ทีโฆ.
ตาสาหํ สนฺติเก, วิทูนคฺคํ, ตสฺส อทาสาหํ, ตถาคตาหํ, เอวาหํ, กฺยาหํ.
กฺวจีติ กึ? เอวมสฺส, กิมหํ.
อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ, สํรตฺโต, สํราโค, สํรมฺโภ, อวิสํหาโร, จิรํ ปวาสึ, คนฺตุํ กาโม, คนฺตุํ มโน อิตีธ ‘‘กฺวจิ โลป’’นฺติ วตฺตเต.
๕๔. พฺยฺชเน ¶ จ.
นิคฺคหีตํ โข พฺยฺชเน จ ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิ. รการหกาเรสุ อุปสคฺคนฺตสฺส ทีโฆ.
อริยสจฺจาน ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ, สารตฺโต, สาราโค, สารมฺโภ, อวิสาหาโร, จิรปฺปวาสึ, ทฺวิตฺตํ, คนฺตุกาโม, คนฺตุมโน.
กฺวจีติ กึ? เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
กตํ อิติ, กึ อิติ, อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, จกฺกํ อิว, กลึ อิทานิ, กึ อิทานิ, ตฺวํ อสิ, อิทํ อปิ, อุตฺตรึ อปิ, ทาตุํ อปิ, สทิสํ เอว อิตีธ ‘‘นิคฺคหีตมฺหา, โลป’’นฺติ จ วตฺตเต.
นิคฺคหีตมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา. นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.
กตนฺติ, กินฺติ, อภินนฺทุนฺติ, อุตฺตตฺตํว, จกฺกํว, กลินฺทานิ, กินฺทานิ, ตฺวํสิ, อิทมฺปิ, อุตฺตริมฺปิ, ทาตุมฺปิ, สทิสํว.
วาติ กึ? กตํ อิติ, กิมิติ, ทาตุมปิ, สามํ เอว.
อยมฺปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา อิตีวีทานิสีเปวาทิโต อฺตฺถ น โหติ. ยถา – อหํ เอตฺถ, เอตํ อโหสิ.
เอวํ อสฺส เต อาสวา, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชติ อิตีธ สเร ปเร ลุตฺเต วิปริณาเมน ‘‘ปรสฺมึ, สเร, ลุตฺเต’’ติ จ วตฺตเต.
๕๖. พฺยฺชโน ¶ จ วิสฺโโค.
นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต พฺยฺชโน สฺโโค เจ, วิสฺโโคว โหตีติ สํโยเคกเทสสฺส ปุริมพฺยฺชนสฺส โลโป.
ทฺวินฺนํ พฺยฺชนานเมกตฺร ิติ สฺโโค, อิธ ปน สํยุชฺชตีติ สฺโโค, ปุริโม วณฺโณ, วิคโต สฺโโค อสฺสาติ วิสฺโโค, ปโร.
เอวํ ส เต อาสวา, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ.
ลุตฺเตติ กึ? เอวมสฺส.
จสทฺเทน ติณฺณํ พฺยฺชนานํ สรูปสํโยโคปิ วิสฺโโค โหติ. ยถา – อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺส.
จกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาวจิธ ภิกฺขเว, อณุถูลานิ, ต สมฺปยุตฺตา อิภีธ ‘‘สเร, อาคโม, กฺวจิ, พฺยฺชเน’’ติ จ วตฺตเต.
นิคฺคหีตฺจ อาคโม โหติ สเร วา พฺยฺชเน วา กฺวจิ สุขุจฺจารณฏฺาเน. นิคฺคหีตสฺส รสฺสานุคตตฺตา รสฺสโตเยวายํ.
จกฺขุํ อุทปาทิ, อวํสิโร, ยาวฺจิธ ภิกฺขเว, อณุํถูลานิ, ตํสมฺปยุตฺตา, เอวํ ตงฺขเณ, ตํสภาโว.
กฺวจีติ กึ? น หิ เอเตหิ, อิธ เจว.
เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคึว สนมํ อิตีธ โลปาเทสการิเย สมฺปตฺเต เยภุยฺเยน ตทปวาทตฺถมาห.
๕๘. อํ ¶ พฺยฺชเน นิคฺคหีตํ.
นิคฺคหีตํ โข พฺยฺชเน ปเร อํอิติ โหติ.
อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา ปุพฺพสฺสรโลโป วา.
เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคึว สนฺธมํ.
อิธ อวุตฺตวิเสสานมฺปิ วุตฺตนยาติเทสตฺถมติเทสมาห.
เย อิธ อมฺเหหิ วิเสสโต น อุปทิฏฺา อุปสคฺคนิปาตาทโย, เตสํ วุตฺตโยคโต วุตฺตนเยน สรสนฺธาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
เตน ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ปริยาทีนํ รหนาทิวณฺณสฺส วิปริยโย ยวาทีหิ, ยถา – ปริยุทาหาสิ ปยิรุทาหาสิ, อริยสฺส อยิรสฺส, พหฺวาพาโธ พวฺหาพาโธ, น อภิเนยฺย อนภิเนยฺย.
‘‘ตํ อิมินาปิ ชานาถา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปโร วา สโร’’ติ สเร ลุตฺเต ‘‘ตตฺรากาโร’’ติ โยควิภาเคน อกาโร นิคฺคหีตสฺส ทกาโร, ตทมินาปิ ชานาถ อิจฺจาทิ.
อิติ นิคฺคหีตสนฺธิวิธานํ นิฏฺิตํ.
สฺาวิธานํ สรสนฺธิ สนฺธิ,
นิเสธนํ พฺยฺชนสนฺธิ สนฺธิ;
โย นิคฺคหีตสฺส จ สนฺธิกปฺเป,
สุนิจฺฉโย โสปิ มเยตฺถ วุตฺโต.
อิติ รูปสิทฺธิยํ สนฺธิกณฺโฑ
ปโม.