📜
๕. ตทฺธิตกณฺฑ
อปจฺจตทฺธิต
อถ ¶ นามโต เอว วิภตฺยนฺตา อปจฺจาทิอตฺถวิเสเส ตทฺธิตุปฺปตฺตีติ นามโต ปรํ ตทฺธิตวิธานมารภียเต.
ตตฺถ ตสฺมา ติวิธลิงฺคโต ปรํ หุตฺวา หิตา สหิตาติ ตทฺธิตา, ณาทิปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ, เตสํ วา นามิกานํ หิตา อุปการา ตทฺธิตาติ อนฺวตฺถภูตปรสมฺาวเสนาปิ ณาทิปฺปจฺจยาว ตทฺธิตา นาม.
‘‘วสิฏฺสฺส อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห –
‘‘ลิงฺคฺจ นิปจฺจเต’’ติ อิโต ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเต.
ฉฏฺิยนฺตโต ลิงฺคมฺหา ณปฺปจฺจโย โหติ วิกปฺเปน ‘‘ตสฺส อปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
โส จ –
ธาตูหิ, ลิงฺเคหิ จ ปจฺจยา ปราว โหนฺตีติ ปริภาสโต อปจฺจตฺถสมฺพนฺธิลิงฺคโต ฉฏฺิยนฺตาเยว ปโร โหติ. ปฏิจฺจ เอตสฺมา อตฺโถ เอตีติ ปจฺจโย, ปตียนฺติ อเนน อตฺถาติ วา ปจฺจโย, ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ อปจฺจสทฺทสฺส อปฺปโยโค, ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ’’ติ วิภตฺติโลโป จ.
๓๖๓. เตสํ ¶ โณ โลปํ.
เตสํ ตทฺธิตปฺปจฺจยานํ ณานุพนฺธานํ ณกาโร โลปมาปชฺชเต.
๓๖๔. วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จ.
อาทิสรสฺส วา อาทิพฺยฺชนสฺส วา อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สณการปฺปจฺจเย ปเร. สํโยโค อนฺโต อสฺสาติ สํโยคนฺโต, ตทฺโ อสํโยคนฺโต. อถ วา ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ตทา จ ปกติภูเต ลิงฺเค สรานมาทิสรสฺส อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สณกาเร ตทฺธิตปฺปจฺจเย ปเรติ อตฺโถ.
เตน –
วาสิฏฺาทีสุ นิจฺจายํ, อนิจฺโจฬุมฺปิกาทิสุ;
น วุทฺธิ นีลปีตาโท, ววตฺถิตวิภาสโต.
จสทฺทคฺคหณมวธารณตฺถํ.
ตสฺสา วุทฺธิยา อนิยมปฺปสงฺเค นิยมตฺถํ ปริภาสมาห.
เตสํ อการอิวณฺณุวณฺณานเมว ยถากฺกมํ อา เอโออิจฺเจเต วุทฺธิโย โหนฺติ. จสทฺทคฺคหณมวุทฺธิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, อวธารณตฺถํ วา. อิ จ อุ จ ยุ, ยุ เอว วณฺณา ยุวณฺณา, อ จ ยุวณฺณา จ อยุวณฺณา. อา จ เอ จ โอ จ อาโย. ปุน วุทฺธิคฺคหณํ ‘‘เนคมชานปทา’’ติอาทีสุ อุตฺตรปทวุทฺธิภาวตฺถํ, เอตฺถ จ ‘‘อยุวณฺณาน’’นฺติ านนิยมวจนํ อาโยนํ วุทฺธิภาวปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ.
ยถา ¶ หิ กตวุทฺธีนํ, ปุน วุทฺธิ น โหติห;
ตถา สภาววุทฺธีนํ, อาโยนํ ปุน วุทฺธิ น.
ตโต อการสฺส อากาโร วุทฺธิ, ‘‘สรโลโปมาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’’ติ สรโลปปกติภาวา, ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรนยนํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา ‘‘ตทฺธิตสมาส’’อิจฺจาทินา นามพฺยปเทเส กเต ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
วาสิฏฺโ, วสิฏฺสฺส ปุตฺโต วา, วาสิฏฺา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ. ตสฺส นตฺตุปนตฺตาทโยปิ ตทุปจารโต วาสิฏฺาเยว. เอวํ สพฺพตฺถ โคตฺตตทฺธิเต ปมปฺปกติโตเยว ปจฺจโย โหติ.
อิตฺถิยํ ณปฺปจฺจยนฺตตฺตา ‘‘ณว ณิก เณยฺย ณ นฺตูหี’’ติ วาสิฏฺสทฺทโต อีปจฺจโย. สรโลปาทึ กตฺวา อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตตฺตา ‘‘ตทฺธิตสมาส’’อิจฺจาทิสุตฺเต จคฺคหเณน นามพฺยปเทเส กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, วาสิฏฺี กฺา, วาสิฏฺี, วาสิฏฺิโย อิจฺจาทิ อิตฺถิสทฺทสมํ.
นปุํสเก วาสิฏฺํ อปจฺจํ, วาสิฏฺานิ อปจฺจานิ อิจฺจาทิ จิตฺตสทฺทสมํ. เอวํ อุปริปิ ตทฺธิตนฺตสฺส ติลิงฺคตา เวทิตพฺพา.
ภารทฺวาชสฺส ปุตฺโต ภารทฺวาโช, เวสามิตฺตสฺส ปุตฺโต เวสามิตฺโต, โคตมสฺส ปุตฺโต โคตโม. เอตฺถ จ อยุวณฺณตฺตาภาวา อาการาทีนํ น วุทฺธิ โหติ. วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว, พลเทโว. ‘‘จิตฺตโก’’ติอาทีสุ ปน สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิ น ภวติ.
‘‘วจฺฉสฺส อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห ณมฺหิ สมฺปตฺเต ‘‘วา ณ’ปจฺเจ’’ติ อิโต วาติ ตทฺธิตวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วากฺยวุตฺติโย ภวนฺติ. ‘‘อปจฺเจ’’ติ ปทํ ยาว สํสฏฺคฺคหณาว วตฺตเต.
๓๖๖. ณายน ¶ ณาน วจฺฉาทิโต.
วจฺฉ กจฺจอิจฺเจวมาทิโต ฉฏฺิยนฺตโต โคตฺตคณโต ณายน ณานอิจฺจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สพฺพตฺถ ณการานุพนฺโธ วุทฺธตฺโถ, เสสํ ปุพฺพสมํ, สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิอภาโวว วิเสโส.
วจฺฉายโน วจฺฉาโน วจฺฉสฺส ปุตฺโต วา. เอวํ กจฺจสฺส ปุตฺโต กจฺจายโน กจฺจาโน, โมคฺคลฺลสฺส ปุตฺโต โมคฺคลฺลายโน โมคฺคลฺลาโน. เอวํ อคฺคิเวสฺสายโน อคฺคิเวสฺสาโน, กณฺหายโน กณฺหาโน, สากฏายโน สากฏาโน, มฺุจายโน มฺุจาโน, กฺุชายโน กฺุชาโน อิจฺจาทิ. อากติคโณ’ยํ.
‘‘กตฺติกาย อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห –
อาทิสทฺโทยํ ปกาเร วตฺตเต. กตฺติกา วินตาโรหิณีอิจฺเจวมาทีหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ เณยฺยปฺปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
วิภตฺติโลเป ‘‘ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา’’ติ ปกติภาโว. กตฺติเกยฺโย, กตฺติกาย ปุตฺโต วา. เอวํ วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย, อิการสฺเสกาโร วุทฺธิ, โรหิณิยา ปุตฺโต โรหิเณยฺโย, คงฺคาย อปจฺจํ คงฺเคยฺโย, ภคินิยา ปุตฺโต ภาคิเนยฺโย, นทิยาปุตฺโต นาเทยฺโย. เอวํ อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเมยฺโย. สุจิยา ¶ อปจฺจํ โสเจยฺโย, เอตฺถ อุการสฺโสกาโร วุทฺธิ, พาลาย อปจฺจํ พาเลยฺโย อิจฺจาทิ.
‘‘ทกฺขสฺสาปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห ณมฺหิ สมฺปตฺเต –
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ณิปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. ทกฺขิ, ทกฺขี, ทกฺขโย, โทณสฺส อปจฺจํ โทณิ. เอวํ วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทาสรถิ. วารุณิ, กณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, ชินทตฺตสฺส อปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อนุรุทฺธิ อิจฺจาทิ.
ปุน วาคฺคหเณน อปจฺจตฺเถ ณิกปฺปจฺจโย, อทิติอาทิโต ณฺยปฺปจฺจโย จ. ยถา – สกฺยปุตฺตสฺส ปุตฺโต สกฺยปุตฺติโก, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา กการสฺส ยกาโร, สกฺยปุตฺติโย. เอวํ นาฏปุตฺติโก, เชนทตฺติโก, วิมาตุยา ปุตฺโต เวมาติโก.
‘‘อทิติยา ปุตฺโต’’ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, วุทฺธิ จ.
อวณฺโณ ตทฺธิตภูเต ยปฺปจฺจเย ปเร โลปมาปชฺชเต. จสทฺเทน อิวณฺโณปีติ อิการโลโป, ‘‘ยวตํ ตลนทการานํ พฺยฺชนานิ จ ล ชการตฺต’’นฺติ ตฺยการสํโยคสฺส จกาโร, ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ ทฺวิตฺตํ, อาทิจฺโจ. เอวํ ทิติยา ปุตฺโต เทจฺโจ.
‘‘กุณฺฑนิยา ปุตฺโต’’ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจเย กเต –
‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตเรสู’’ติ วตฺตเต.
๓๗๐. เตสุ ¶ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ.
เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ อวิหิตลกฺขเณสุ ชินวจนานุปโรเธน กฺวจิ วุทฺธิ โลป อาคม วิการ วิปรีตอาเทสา โหนฺตีติ สํโยคนฺตตฺเตปิ อาทิวุทฺธิ, อิการโลเป นฺยสฺสาเทโส, โกณฺฑฺโ, กุรุโน ปุตฺโต โกรพฺโย, เอตฺถาปิ เตเนว อุการสฺส อวาเทโส, ภาตุโน ปุตฺโต ภาตพฺโย.
‘‘อุปคุสฺส อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห –
อุปคุ มนุอิจฺเจวมาทีหิ อุการนฺเตหิ โคตฺตคเณหิ ณวปฺปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. อาทิสทฺทสฺส เจตฺถ ปการวาจกตฺตา อุการนฺตโตเยวายํ. โอปคโว, โอปควี, โอปควํ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, ‘‘มานุโส’’ติ ณปฺปจฺจเย, สาคเม จ กเต รูปํ, ภคฺคุโน อปจฺจํ ภคฺคโว, ปณฺฑุโน อปจฺจํ ปณฺฑโว, อุปวินฺทุสฺส อปจฺจํ โอปวินฺทโว อิจฺจาทิ.
‘‘วิธวาย อปจฺจ’’นฺติ อตฺเถ –
วิธวาทิโต เณรปฺปจฺจโย โหติ วา อปจฺจตฺเถ. วิคโต ธโว ปติ เอติสฺสาติ วิธวา, เวธเวโร, พนฺธุกิยา อภิสาริณิยา ปุตฺโต พนฺธุเกโร, สมณสฺส อุปชฺฌายสฺส ปุตฺโต ปุตฺตฏฺานิยตฺตาติ สามเณโร, นาฬิเกโร อิจฺจาทิ.
อปจฺจตทฺธิตํ.
สํสฏฺาทิอเนกตฺถตทฺธิต
‘‘ติเลน ¶ สํสฏฺ’’นฺติ วิคฺคเห –
๓๗๓. เยน วา สํสฏฺํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก.
เยน วา สํสฏฺํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหติ, ตโต ตติยนฺตโต ลิงฺคมฺหา เตสุ สํสฏฺาทีสฺวตฺเถสุ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วา. เตลิกํ โภชนํ, ติเลน อภิสงฺขตนฺติ อตฺโถ. เตลิกี ยาคุ. คุเฬน สํสฏฺํ เอคาฬิกํ. เอวํ ฆาติกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ, โลณิกํ.
นาวาย ตรตีติ นาวิโก, อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, วุทฺธิอภาวปกฺเข อุฬุมฺปิโก. เอวํ กุลฺลิโก, โคปุจฺฉิโก. สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. เอวํ ปาทิโก, ทณฺฑิโก, ธมฺเมน จรติ ปวตฺตตีติ ธมฺมิโก. สีเสน วหตีติ สีสิโก, วาคฺคหเณน อีการสฺส วุทฺธิ น โหติ. เอวํ อํสิโก, ขนฺธิโก, หตฺถิโก, องฺคุลิโก.
ปุน วาคฺคหเณน อฺตฺเถสุปิ ณิกปฺปจฺจโย, ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปถํ คจฺฉตีติ ปถิโก.
‘‘วินยมธีเต, อเวจฺจาธีเต’’ติ วา วิคฺคเห –
‘‘ณิโก’’ติ วตฺตเต.
๓๗๔. ตมธีเต เตนกตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จ.
จตุปฺปทมิทํ. ตมธีเตติ อตฺเถ, เตน กตาทีสฺวตฺเถสุ จ ตมฺหิ สนฺนิธาโน, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส ภณฺฑํ ¶ , ตมสฺส ชีวิกา อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ ทุติยาทิวิภตฺยนฺเตหิ ลิงฺเคหิ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วา. เวนยิโก. เอวํ สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโก.
‘‘พฺยากรณมธีเต’’ติ อตฺเถ ณิกปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต –
‘‘วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จา’’ติ วตฺตมาเน –
อิ อุอิจฺเจเภสํ อาทิสรานํ อสํโยคนฺตานํ มา วุทฺธิ โหติ สเณ, ตตฺเรว วุทฺธิ อาคโม โหติ จ าเนติ เอการวุทฺธาคโม.
‘‘าเน’’ติ วจนา เจตฺถ, ยูนมาเทสภูตโต;
ยเวหิ ปุพฺเพว เอโอ-วุทฺธิโย โหนฺติ อาคมา.
ยการสฺส ทฺวิภาโว.
เวยฺยากรณิโก, นฺยายมธีเตติ เนยฺยายิโก. เอวํ ตกฺกิโก, เวทิโก, เนมิตฺติโก, กาเยน กโต ปโยโค กายิโก, กาเยน กตํ กมฺมํ กายิกํ, วจสา กตํ กมฺมํ วาจสิกํ. เอวํ มานสิกํ, เอตฺถ จ ‘‘สสเร วาคโม’’ติ สุตฺเต ววตฺถิตวาสทฺเทน ปจฺจเย ปเรปิ สาคโม, เถเรหิ กตา สงฺคีติ เถริกา. เอวํ ปฺจสติกา, สตฺตสติกา, เอตฺถ ‘‘ณวณิกา’’ทิสุตฺเต อนุวตฺติตวาคฺคหเณน อีปจฺจโย น โหติ.
สนฺนิธานตฺเถ สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา, สารีริกํ ทุกฺขํ. เอวํ มานสิกา, มานสิกํ.
นิยุตฺตตฺเถ ¶ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, เอตฺถ ‘‘มายูนมาคโม าเน’’ติ วการโต ปุพฺเพโอการาคโม. เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นาคริโก, นวกมฺมิโก, วนกมฺมิโก, อาทิกมฺมิโก, โอทริโก, รถิโก, ปถิโก, อุปาเย นิยุตฺโต โอปายิโก, เจตสิ นิยุตฺตา เจตสิกา.
สิปฺปตฺเถ วีณาวาทนํ วีณา, วีณา อสฺส สิปฺปํ เวณิโก. เอวํ ปาณวิโก, โมทิงฺคิโก, วํสิโก.
ภณฺฑตฺเถ คนฺโธ อสฺส ภณฺฑนฺติ คนฺธิโก. เอวํ เตลิโก, โคฬิโก, ปูวิโก, ปณฺณิโก, ตมฺพูลิโก, โลณิโก.
ชีวิกตฺเถ อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวติ, อุรพฺภมสฺส ชีวิกาติ วา โอรพฺภิโก. เอวํ มาควิโก, เอตฺถ วการาคโม. สูกริโก, สากุณิโก, มจฺฉิโก อิจฺจาทิ.
‘‘เตน กตาที’’ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน เตน หตํ, เตน พทฺธํ, เตน กีตํ, เตน ทิพฺพติ, โส อสฺส อาวุโธ, โส อสฺส อาพาโธ, ตตฺถ ปสนฺโน, ตสฺส สนฺตกํ, ตมสฺส ปริมาณํ, ตสฺส ราสิ, ตํ อรหติ, ตมสฺส สีลํ, ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตตฺร วิทิโต, ตทตฺถาย สํวตฺตติ, ตโต อาคโต, ตโต สมฺภูโต, ตทสฺส ปโยชนนฺติ เอวมาทิอตฺเถ จ ณิกปฺปจฺจโย โหติ. ยถา – ชาเลน หโต, หนตีติ วา ชาลิโก. เอวํ พาฬิสิโก, วากริโก, สุตฺเตน พทฺโธ สุตฺติโก, วรตฺตาย พทฺโธ วารตฺติโก นาโค.
วตฺเถน ¶ กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ. เอวํ กุมฺภิกํ, ผาลิกํ, โสวณฺณิกํ, สาติกํ. อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก. เอวํ สาลากิโก, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโก. จาโป อสฺส อาวุโธติ จาปิโก. เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโก.
วาโต อสฺส อาพาโธติ วาติโก. เอวํ เสมฺหิโก, ปิตฺติโก.
พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก. พุทฺธสฺส สนฺตโก พุทฺธิโก. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก วิหาโร, สงฺฆิกา ภูมิ, สงฺฆิกํ จีวรํ, ปุคฺคลิกํ.
กุมฺโภ อสฺส ปริมาณนฺติ กุมฺภิกํ. เอวํ ขาริกํ, โทณิกํ. กุมฺภสฺส ราสิ กุมฺภิโก. กุมฺภํ อรหตีติ กุมฺภิโก. เอวํ โทณิโก, อฏฺมาสิโก, กหาปณิโก, อาสีติกา คาถา, นาวุติกา, สาติกํ, สาหสฺสิกํ. สนฺทิฏฺมรหตีติ สนฺทิฏฺิโก, ‘‘เอหิ ปสฺสา’’ติ อิมํ วิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก.
สีลตฺเถ ปํสุกูลธารณํ ปํสุกูลํ, ตํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโก. เอวํ เตจีวริโก, เอกาสเน โภชนสีโล เอกาสนิโก, รุกฺขมูเล วสนสีโล รุกฺขมูลิโก, ตถา อารฺิโก, โสสานิโก.
ชาตตฺเถ อปาเย ชาโต อาปายิโก. เอวํ เนรยิโก, สามุทฺทิโก มจฺโฉ, วสฺเสสุ ชาโต วสฺสิโก, วสฺสิกา, วสฺสิกํ ปุปฺผํ, สารทิโก, เหมนฺติโก, วาสนฺติโก, จาตุทฺทสิโก, ราชคเห ชาโต, ราชคเห ¶ วสตีติ วา ราชคหิโก ชโน, มคเธสุ ชาโต, วสตีติ วา มาคธิโก, มาคธิกา, มาคธิกํ, สาวตฺถิยํ ชาโต, วสตีติ วา สาวตฺถิโก, กาปิลวตฺถิโก, เวสาลิโก.
โลเก วิทิโต โลกิโก, โลกาย สํวตฺตตีติปิ โลกิโก. ตถา มาติโต อาคตํ มาติกํ, ปิติโต อาคตํ เปตฺติกํ นามํ.
สมฺภูตตฺเถ มาติโต สมฺภูตํ มตฺติกํ. เอวํ เปตฺติกํ. อุปธิตสฺส ปโยชนํ โอปธิกํ.
สกตฺเถปิ อสงฺขาโรเยว อสงฺขาริกํ. เอวํ สสงฺขาริกํ, นามเมว นามิกํ. เอวํ อาขฺยาติกํ, โอปสคฺคิกํ, เนปาติกํ, จตุมหาราเช ภตฺติ เอเตสนฺติ จาตุมหาราชิกา. เอวํ อฺตฺเถปิ โยเชตพฺพํ.
‘‘กสาเวน รตฺต’’นฺติ วิคฺคเห –
๓๗๖. ณ ราคา เตนรตฺตํ ตสฺเสทมฺตฺเถสุ จ.
ราคตฺถวาจกา ลิงฺคมฺหา ‘‘เตน รตฺต’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ, ‘‘ตสฺเส’’ติ ฉฏฺิยนฺตโต ‘‘อิท’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ จ อฺตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโย โหติ วา.
กาสาวํ วตฺถํ. เอวํ กาสายํ, กุสุมฺเภน รตฺตํ โกสุมฺภํ, หลิทฺทิยา รตฺตํ หาลิทฺทํ, ปตฺตงฺคํ, มฺชิฏฺํ, กุงฺกุมํ, นีเลน รตฺตํ นีลํ. เอวํ ปีตํ.
อิทมตฺเถ ¶ มหึสสฺส อิทํ มาหึสํ มํสํ, ทธิ สปฺปิ จมฺมาทิกํ วา, สูกรสฺส อิทํ สูกรํ, กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ พฺยากรณํ. เอวํ โสคตํ สาสนํ.
‘‘อิสิสฺส อิท’’นฺติ อตฺเถ ณปฺปจฺจเย กเต วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต –
‘‘สเณ, ยูนมาคโม าเน’’ติ จ วตฺตเต.
อิ อุอิจฺเจเตสํ อาทิสรานํ อาตฺตฺจ โหติ สณการปฺปจฺจเย ปเร, จสทฺเทน ริการาคโม จ าเนติ อิการสฺส อาตฺตํ.
านาธิการโต อาตฺตํ, อิสูสภอุชาทินํ;
อิสิสฺส ตุ ริการาค-โม จาตฺตานนฺตเร ภเว.
อาริสฺยํ, อุสภสฺส อิทํ อาสภํ านํ, อาสภี วาจา.
อฺตฺถคฺคหเณน ปน อวิทูรภโว, ตตฺร ภโว, ตตฺร ชาโต, ตโต อาคโต, โส อสฺส นิวาโส, ตสฺส อิสฺสโร, กตฺติกาทีหิ นิยุตฺโต มาโส, สาสฺส เทวตา, ตมเวจฺจาธีเต, ตสฺส วิสโย เทโส, ตสฺมึ เทเส อตฺถิ, เตน นิพฺพตฺตํ, ตํ อรหติ, ตสฺส วิกาโร, ตมสฺส ปริมาณนฺติ อิจฺเจวมาทีสฺวตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโย. ยถา – วิทิสาย อวิทูเร ภโว เวทิโส คาโม, อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร ภวํ โอทุมฺพรํ วิมานํ.
ภวตฺเถ มนสิ ภวํ มานสํ สุขํ, สาคโม. สเร ภโว สารโส สกุโณ, สารสา สกุณี, สารสํ ปุปฺผํ ¶ , อุรสิ ภโว โอรโส ปุตฺโต, อุรสิ สํวฑฺฒิตตฺตา, มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺตี วา, ปุเร ภวา โปรี วาจา.
ชาตาทีสุ ปาวุเส ชาโต ปาวุโส เมโฆ, ปาวุสา รตฺติ, ปาวุสํ อพฺภํ, สรเท ชาโต สารโท มาโส, สารทา รตฺติ, สารทํ ปุปฺผํ. เอวํ สิสิโร, เหมนฺโต, วสนฺโต, วิมฺโห, มถุรายํ ชาโต มาถุโร ชโน, มาถุรา คณิกา, มาถุรํ วตฺถํ. มถุราย อาคโต มาถุโร, มถุรา อสฺส นิวาโสติ มาถุโร, มถุราย อิสฺสโร มาถุโร ราชา. ‘‘สพฺพโต โก’’ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน ตทฺธิตโตปิ กฺวจิ สสรกการาคโม, มาถุรโก วา, ราชคเห ชาโต, ราชคหา อาคโต, ราชคโห อสฺส นิวาโสติ วา, ราชคหสฺส อิสฺสโรติ วา ราชคโห, ราชคหโก วา. เอวํ สาคโล, สาคลโก วา, ปาฏลิปุตฺโต, ปาฏลิปุตฺตโก วา, เวสาลิยํ ชาโตติอาทิอตฺเถ เวสาโล, เวสาลโก วา, กุสินาเร ชาโต โกสินาโร, โกสินารโก วา. เอวํ สาเกโต, สาเกตโก วา, โกสมฺโพ, โกสมฺพโก วา, อินฺทปตฺโต, อินฺทปตฺตโก วา, กปิลฺโล, กปิลฺลโก วา, ภารุกจฺโฉ, ภารุกจฺฉโก วา, นคเร ชาโต, นครา อาคโต, นคเร วสตีติ วา นาคโร, นาครโก วา. เอวํ ชานปโท.
ชนปทนาเมสุ ปน สพฺพตฺถ พหุวจนเมว ภวติ. ยถา – องฺเคสุ ชาโต, องฺเคหิ อาคโต, องฺคา อสฺส นิวาโส, องฺคานํ อิสฺสโร วา องฺโค, องฺคโก วา, มาคโธ, มาคธโก วา, โกสโล, โกสลโก วา ¶ , เวเทโห, เวเทหโก วา, กมฺโพโช, กมฺโพชโก วา, คนฺธาโร, คนฺธารโก วา, โสวีโร, โสวีรโก วา, สินฺธโว, สินฺธวโก วา, อสฺสโก, กาลิงฺโค, ปฺจาโล, สกฺโก, ตถา สุรฏฺเ ชาโต, สุรฏฺสฺส อิสฺสโร วา โสรฏฺโ, โสรฏฺโก วา. เอวํ มหารฏฺโ, มหารฏฺโก วา อิจฺจาทิ.
นกฺขตฺตโยเค กตฺติกาย ปุณฺณจนฺทยุตฺตาย ยุตฺโต มาโส กตฺติโก, มคสิเรน จนฺทยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ยุตฺโต มาโส มาคสิโร. เอวํ ผุสฺเสน ยุตฺโต มาโส ผุสฺโส, มฆาย ยุตฺโต มาโส มาโฆ, ผคฺคุนิยา ยุตฺโต มาโส ผคฺคุโน, จิตฺตาย ยุตฺโต มาโส จิตฺโต, วิสาขาย ยุตฺโต มาโส เวสาโข, เชฏฺาย ยุตฺโต มาโส เชฏฺโ, อุตฺตราสาฬฺหาย ยุตฺโต มาโส อาสาฬฺโห, อาสาฬฺหี วา, สวเณน ยุตฺโต มาโส สาวโณ, สาวณี. ภทฺเทน ยุตฺโต มาโส ภทฺโท, อสฺสยุเชน ยุตฺโต มาโส อสฺสยุโช, พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ. เอวํ โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, โสโม.
พฺยากรณํ อเวจฺจาธีเต เวยฺยากรโณ. เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิชฺโช, วตฺถุวิชฺโช. วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต, อุทุมฺพรา อสฺมึ ปเทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร เทโส.
สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปริขา, ปยสา นิพฺพตฺตํ ปายาสํ, สหสฺสํ อรหตีติ สาหสฺสี คาถา, อยโส ¶ วิกาโร อายโส. เอวํ โสวณฺโณ, ปุริโส ปริมาณมสฺสาติ โปริสํ อุทกํ.
จคฺคหเณน ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตสฺส หิตํ, ตํ อรหตีติอาทีสุ เณยฺยปฺปจฺจโย. พาราณสิยํ ชาโต, วสตีติ วา พาราณเสยฺยโก, ปุเร วิย กการาคโม. เอวํ จมฺเปยฺยโก, สาคเลยฺยโก, มิถิเลยฺยโก ชโน, คงฺเคยฺโย มจฺโฉ, สิลาย ชาตํ เสเลยฺยกํ, กุเล ชาโต โกเลยฺยโก สุนโข, วเน ชาตํ วาเนยฺยํ ปุปฺผํ. เอวํ ปพฺพเตยฺโย มานุโส, ปพฺพเตยฺยา นที, ปพฺพเตยฺยํ โอสธํ, ปถสฺส หิตํ ปาเถยฺยํ, สปติสฺส หิตํ สาปเตยฺยํ ธนํ, ปทีเปยฺยํ เตลํ, มาตุ หิตํ มตฺเตยฺยํ. เอวํ เปตฺเตยฺยํ. ทกฺขิณมรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย อิจฺจาทิ.
ชาตอิจฺเจวมาทีนํ สทฺทานํ อตฺเถ อิม อิยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.
ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม, ปจฺฉิมา ชนตา, ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, อนฺเต ชาโต อนฺติโม, อนฺติมา, อนฺติมํ. เอวํ มชฺฌิโม, ปุริโม, อุปริโม, เหฏฺิโม, ปจฺจนฺติโม, โคปฺผิโม, คนฺถิโม.
ตถา ¶ อิยปฺปจฺจเย มนุสฺสชาติยา ชาโต มนุสฺสชาติโย, มนุสฺสชาติยา, มนุสฺสชาติยํ. เอวํ อสฺสชาติโย, หตฺถิชาติโย, โพธิสตฺตชาติโย, ทพฺพชาติโย, สมานชาติโย, โลกิโย อิจฺจาทิ.
อาทิคฺคหเณน ตตฺถ นิยุตฺโต, ตทสฺส อตฺถิ, ตตฺถ ภโวติอาทีสฺวปิ อิม อิยปฺปจฺจยา โหนฺติ, จสทฺเทน อิกปฺปจฺจโย จ. อนฺเต นิยุตฺโต อนฺติโม, อนฺติโย, อนฺติโก, ปุตฺโต อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปุตฺติโม, ปุตฺติโย, วุตฺติโก, กปฺโป อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโย, หานภาโค อสฺส อตฺถีติ หานภาคิโย. เอวํ ิติภาคิโย, โพธิสฺส ปกฺเข ภวา โพธิปกฺขิยา, ปฺจวคฺเค ภวา ปฺจวคฺคิยา. เอวํ ฉพฺพคฺคิยา, อุทริยํ, อตฺตโน อิทนฺติ อตฺตนิยํ, นการาคโม.
จสทฺทคฺคหเณน กิย ยณฺยปฺปจฺจยา จ. ชาติยา นิยุตฺโต ชาติกิโย. เอวํ อนฺธกิโย, ชจฺจนฺเธ นิยุตฺโต ชจฺจนฺธกิโย. สสฺส อยนฺติ สกิโย. เอวํ ปรกิโย.
ยปฺปจฺจโย สาธุหิตภวชาตาทิอตฺเถสุ. ยถา – กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ. สภายํ สาธุ สพฺภํ, ‘‘ยวตํ ตลนา’’ทินา อุการาทิ. เอวํ เมธาย หิตํ เมชฺฌํ ฆฏํ. ปาทานํ หิตํ ปชฺชํ เตลํ, รถสฺส หิตา รจฺฉา, คาเม ภโว คมฺโม ¶ , คเว ภวํ คพฺยํ, ‘‘โอสเร จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ยปฺปจฺจเย ปเรปิ อวาเทโส. กวิมฺหิ ภวํ กพฺยํ, ทิวิ ภวา ทิพฺยา, ถนโต ชาตํ ถฺํ, ธนาย สํวตฺตตีติ ธฺํ.
ณฺยปฺปจฺจโย ปริสายํ สาธุ ปาริสชฺโช, ทการาคโม, สมณานํ หิตา สามฺา ชนา, พฺราหฺมณานํ หิตา พฺราหฺมฺา, อรูเป ภวา อารุปฺปา อิจฺจาทิ.
‘‘ราชปุตฺตานํ สมูโห’’ติ วิคฺคเห –
ฉฏฺิยนฺตโต ‘‘เตสํ สมูโห’’ติ อตฺเถ กณณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. ราชปุตฺตโก, ราชปุตฺตกํ วา, ราชปุตฺโต. เอวํ มานุสฺสโก, มานุสฺโส, มาถุรโก, มาถุโร, โปริสโก, โปริโส, วุทฺธานํ สมูโห วุทฺธโก, วุทฺโธ. เอวํ มายูรโก, มายูโร, กาโปโต, โกกิโล, มาหึสโก, มาหึโส, โอฏฺโก, โอรพฺภโก, อฏฺนฺนํ สมูโห อฏฺโก, ราชานํ สมูโห ราชโก, ภิกฺขานํ สมูโห ภิกฺโข, สิกฺขานํ สมูโห สิกฺโข, ทฺวินฺนํ สมูโห ทฺวยํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อิการสฺส อยาเทโส. เอวํ ติณฺณํ สมูโห ตยํ อิจฺจาทิ.
‘‘สมูหตฺเถ’’ติ วตฺตเต.
คามชนพนฺธุสหายอิจฺเจวมาทีหิ ตาปจฺจโย โหติ สมูหตฺเถ. คามานํ สมูโห คามตา. เอวํ ชนตา, พนฺธุตา, สหายตา, นาครตา. ‘‘ตา’’ติ โยควิภาเคน สกตฺเถปิ เทโวเยว เทวตา, ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตา.
‘‘ตทสฺส าน’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺิยนฺตโต อิยปฺปจฺจโย โหติ. มทนสฺส านํ มทนิโย, มทนิยา, มทนิยํ, พนฺธนสฺส านํ พนฺธนิยํ. เอวํ มุจฺฉนิยํ. รชนิยํ, คมนิยํ, ทสฺสนิยํ, อุปาทานิยํ, ปสาทนิยํ. จสทฺเทน หิตาทิอตฺเถปิ อุปาทานานํ หิตา อุปาทานิยา อิจฺจาทิ.
อุปมตฺเถ อุปมาวาจิลิงฺคโต อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหติ. ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ. เอวํ ติมิรายิตตฺตํ.
‘‘ตทสฺส าน’’นฺติ วตฺตเต.
‘‘ตนฺนิสฺสิต’’นฺติ อตฺเถ, ‘‘ตทสฺสาน’’นฺติ อตฺเถ จ ลปฺปจฺจโย โหติ. ทุฏฺุ นิสฺสิตํ, ทุฏฺุ านํ วา ทุฏฺุลฺลํ, ทุฏฺุลฺลา วาจา, ลสฺส ทฺวิภาโว. เอวํ เวทลฺลํ.
‘‘อภิชฺฌา ¶ อสฺส ปกติ, อภิชฺฌา อสฺส พหุลา’’ติ วา วิคฺคเห –
ปมาวิภตฺยนฺตโต อาลุปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺส พหุล’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. อภิชฺฌาลุ, อภิชฺฌาลู, อภิชฺฌาลโว. เอวํ สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ. ‘‘สพฺพโต โก’’ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน กการาคโม, อภิชฺฌาลุโก, อภิชฺฌาลุกา, อภิชฺฌาลุกํ. เอวํ สีตาลุโก, ทยาลุโก, ตถา หีโนว หีนโก. เอวํ โปตโก, กุมารโก, มาณวโก, มุทุโก, อุชุโก, อปฺปมตฺตกํ, โอรมตฺตกํ, สีลมตฺตกํ อิจฺจาทิ.
‘‘ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี’’ติ อิมินา ปฏิภาคกุจฺฉิตสฺานุกมฺปาทิอตฺเถสุ กปฺปจฺจโย. ปฏิภาคตฺเถ หตฺถิโน อิว หตฺถิกา. เอวํ อสฺสกา. กุจฺฉิตตฺเถ กุจฺฉิโต สมโณ สมณโก. เอวํ พฺราหฺมณโก, มุณฺฑโก, ปณฺฑิตโก, เวยฺยากรณโก. สฺายํ กตโก, ภฏโก. อนุกมฺปายํ ปุตฺตโก.
ตถา กึยเตตโต ปริมาณตฺเถ ตฺตกวนฺตุปฺปจฺจยา. กึ ปริมาณมสฺสาติ กิตฺตกํ. เอวํ ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ. วนฺตุมฺหิ อาตฺตฺจ, ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยาวา, ยาวนฺโต ¶ , คุณวนฺตุสมํ. เอวํ ตาวา, ตาวนฺโต. เอตาวา, เอตาวนฺโต อิจฺจาทิ.
‘‘สุวณฺเณน ปกต’’นฺติ วิคฺคเห –
ตปฺปกติวจนตฺเถ มยปฺปจฺจโย โหติ, ปกรียตีติ ปกติ, เตน ปกติ ตปฺปกติ, ตปฺปกติยา วจนํ กถนํ ตปฺปกติวจนํ. สุวณฺณมโย รโถ, โสวณฺณมโย วา, สุวณฺณมยา ภาชนวิกติ, สุวณฺณมยํ ภาชนํ. เอวํ รูปิยมยํ, รชตมยํ, ชตุมยํ, ทารุมยํ, มตฺติกามยํ, อิทฺธิยา นิพฺพตฺตํ อิทฺธิมยํ.
มนโต นิปฺผนฺนา มโนมยา, อยสาปกตํ อโยมยํ. เอตฺถ จ ‘‘มโนคณาทีน’’นฺติ วตฺตมาเน –
เอเตสํ มโนคณาทีนํ อนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเตติ โอกาโร.
คเวน ปกตํ กรีสํ, โคโต นิพฺพตฺตนฺติ วา โคมยํ. ‘‘มโย’’ติโยควิภาเคน สกตฺเถปิ ทานเมว ทานมยํ, สีลมยํ อิจฺจาทิ.
สํสฏฺาทิอเนกตฺถตทฺธิตํ.
ภาวตทฺธิต
‘‘อลสสฺส ¶ ภาโว’’ติ วิคฺคเห –
ฉฏฺิยนฺตโต ณฺยตฺตตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ‘‘ตสฺส ภาโว’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ, ตุสทฺทคฺคหเณน ตฺตนเณยฺยาทิปฺปจฺจยา จ. ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา อิติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติ, วุตฺตฺจ – ‘‘ยสฺส คุณสฺส หิ ภาวา ทพฺเพ สทฺทนิเวโส ตทภิธาเนณฺยตฺตตาทโย’’ติ. ณฺยตฺตตฺตนนฺตานํ นิจฺจํ นปุํสกตฺตํ, ตาปจฺจยนฺตสฺส สภาวโต นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตา. ณฺยปฺปจฺจโยยํ คุณวจเน พฺราหฺมณาทีหิ, ตตฺถ ‘‘อวณฺโณ เย โลปฺจา’’ติ อวณฺณโลโป, อาทิวุทฺธิ.
อาลสฺยํ. เอวํ อาโรคฺยํ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, อณณสฺส ภาโว อาณณฺยํ, วิธวาย ภาโว เวธพฺยํ, ทุพฺพลสฺส ภาโว ทุพฺพลฺยํ, จปลสฺส ภาโว จาปลฺยํ.
วิยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํ. เอวํ อิสฺสริยํ, อาลสิยํ, มุณฺฑิยํ, มูฬฺหิยํ. เอตฺถ ‘‘เวยฺยตฺติย’’นฺติอาทีสุ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ยมฺหิ อิการาคโม.
‘‘ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิตฺย’’นฺติอาทีสุ ‘‘ยวตํ ตลนทการานํ พฺยฺชนานิ จลชการตฺต’’นฺติ ตฺยการสํโยคาทีนํ จลชการาเทสา ¶ , ทฺวิตฺตํ. ปณฺฑิจฺจํ, พหุสฺสุตสฺส ภาโว พาหุสฺสจฺจํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อุการสฺส อกาโร, เอวํ โปโรหิจฺจํ, อธิปติสฺส ภาโว อาธิปจฺจํ, มุฏฺสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺสฺสจฺจํ, อิวณฺณโลโป. กุสลสฺส ภาโว โกสลฺลํ. เอวํ เวปุลฺลํ, สมานานํ ภาโว สามฺํ, คิลานสฺส ภาโว เคลฺํ, ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรา’’ทิสุตฺเตน สํโยเค ปเร รสฺสตฺตํ.
สุหทสฺส ภาโวโสหชฺชํ. เอวํ เวสารชฺชํ, กุสีทสฺสภาโวโกสชฺชํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อีการสฺส อกาโร. ตถา ‘‘ปุริสสฺส ภาโว โปริส’’นฺติอาทีสุ ‘‘ยวตํ ตลนา’’ทิสุตฺเต การคฺคหเณน ยวตํ สการกจฏปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสา. สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ. เอวํ โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ, เอตฺถ สการาคโม. ตถา นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, ทฺวิตฺตํ. เอวํ อาธิกฺกํ, ทุภคสฺส ภาโว โทภคฺคํ, วาณิชสฺส ภาโว วาณิชฺชํ, ราชิโน ภาโว รชฺชํ, ‘‘กฺวจา’’ทินา รสฺสตฺตํ. สรูปสฺส ภาโว สารุปฺปํ. เอวํ โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ.
ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ, ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ, สมณสฺส ภาโว สามฺํ. เอวํ พฺราหฺมฺํ, นิปุณสฺส ภาโว เนปฺุํ. ‘‘ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุปิ การคฺคหเณเนว ยวตํ ถธณการานํ ฉฌการาเทสา.
ตฺตตาปจฺจเยสุ ¶ – ปํสุกูลิกสฺส ภาโว ปํสุกูลิกตฺตํ, ปํสุกูลิกตา. เอวํ เตจีวริกตฺตํ, เตจีวริกตา, โอทริกตฺตํ, โอทริกตา, มนุสฺสตฺตํ, มนุสฺสตา ชาติ, นีลตฺตํ, นีลตา คุโณ, ยาจกตฺตํ, ยาจกตา กฺริยา, ทณฺฑิตฺตํ, ทณฺฑิตา ทพฺพํ, สจฺจวาทิตา, ปารมิตา, กตฺุตา, สพฺพฺุตา, ‘‘กฺวจา’’ทินา ตาปจฺจเย รสฺสตฺตํ, อปฺปิจฺฉตา, อสํสคฺคตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, ลหุตา อิจฺจาทิ.
ตฺตนปจฺจเย – ปุถุชฺชนสฺส ภาโว ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชายตฺตนํ.
เณยฺเย – สุจิสฺส ภาโว โสเจยฺยํ. เอวํ อาธิปเภยฺยํ, กวิสฺส ภาโวกาเวยฺยํ, เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, มหาวุตฺตินา นการสฺส โลโป.
‘‘ณฺยตฺตตา’’ติ โยควิภาเคน กมฺมนิ, สกตฺเถ จ ณฺยาทโย, วีรานํ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํ, ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ปาริภฏฺยสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตา. เอวํ โสวจสฺสตา, ภิสคฺคสฺส กมฺมํ เภสชฺชํ, พฺยาวฏสฺส กมฺมํ เวยฺยาวจฺจํ, สสฺส ภาโว, กมฺมํ วา สาเยฺยํ.
สกตฺเถ ปน – ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, กรุณาเยว การฺุํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ, อากาสานนฺตเมว ¶ อากาสานฺจํ, กายปาคฺุเมว กายปาคฺุตา อิจฺจาทิ.
‘‘วิสมสฺส ภาโว’’ติ วิคฺคเห –
‘‘ตฺตตา, ภาเว’’ติ จ วตฺตเต.
วิสมอิจฺเจวมาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ ณปฺปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ ‘‘ตสฺส ภาโว’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. อากติคโณยํ. เวสมํ, วิสมตฺตํ, วิสมตา. สุจิสฺส ภาโว โสจํ, สุจิตฺตํ, สุจิตา, ครุโน ภาโว คารโว, อาทิวุทฺธิ, ‘‘โอ สเร จา’’ติ สุตฺเต จสทฺทคฺคหเณน อุการสฺส จ อวาเทโส. ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ปฏุตฺตํ, ปฏุตา.
อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, มุทุโน ภาโว มทฺทวํ อิจฺจตฺร ‘‘อาตฺตฺจา’’ติ ณมฺหิ อิการุการานํ อาตฺตํ, ทฺวิภาโว, สํโยเค อาทิรสฺสตฺตฺจ. อุชุตา, มุทุตา. เอวํ อิสิสฺส ภาโว อาริสฺยํ, อาสภํ, กุมารสฺส ภาโวโกมารํ, ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ, มหาวุตฺตินา นการาคโม, ปรมานํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี ทานาทิกฺริยา, ‘‘ณวณิกา’’ทิสุตฺเตน อีปจฺจโย, สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคี.
รมณียอิจฺเจวมาทิโต กณปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ ภาวตฺเถ. รมณียสฺส ภาโว รามณียกํ, รมณียตฺตํ, รมณียตา ¶ . เอวํ มานฺุกํ, มนฺุตฺตํ, มนฺุตา, ปิยรูปกํ, ปิยรูปตฺตํ, ปิยรูปตา, กลฺยาณกํ, กลฺยาณตฺตํ, กลฺยาณตา, โจรกํ, โจริกา วา, โจรตฺตํ, โจรตา, อฑฺฒกํ, อฑฺฒตฺตํ, อฑฺฒตา อิจฺจาทิ.
ภาวตทฺธิตํ.
วิเสสตทฺธิต
‘‘สพฺเพ อิเม ปาปา อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป’’ติ วิคฺคเห –
วิเสสตฺเถ ตร ตม อิสิก อิย อิฏฺอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. ปาปตโร, ปาปตรา, ปาปตรํ. ตโตปิ อธิโก ปาปตโม, ปาปตมา, ปาปตมํ. ปาปิสิโก, ปาปิสิกา, ปาปิสิกํ. ปาปิโย, ปาปิยา, ปาปิยํ. ปาปิฏฺโ, ปาปิฏฺา, ปาปิฏฺํ. อติสเยน ปาปิฏฺโ, ปาปิฏฺตโร. เอวํ ปฏุตโร, ปฏุตโม, ปฏิสิโก, ปฏิโย, ปฏิฏฺโ. สพฺเพสํ อติสเยน วโร วรตโร, วรตโม, วริสิโก, วริโย, วริฏฺโ. เอวํ ปณีตตโร, ปณีตตโม.
‘‘สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ’’ติ อตฺเถ อิยอิฏฺปฺปจฺจยา โหนฺติ.
๓๙๑. วุฑฺฒสฺส ¶ โช อิยิฏฺเสุ.
สพฺพสฺเสว วุฑฺฒสทฺทสฺส โช โหติ อิย อิฏฺอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ. เชยฺโย, เชฏฺโ, เอตฺถ จ ‘‘สรโลปาทิ’’สุตฺเต ตุคฺคหเณน โลปมกตฺวา ‘‘สรา สเร โลป’’นฺติ ปุพฺพสเร ลุตฺเต ‘‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’’ติ เอกาโร.
‘‘อิยิฏฺเสู’’ติ อธิกาโร, ‘‘โช’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทโส โหติ, โช จ อิยิฏฺเสุ. อยฺจ ปสตฺโถ อยฺจ ปสตฺโถ สพฺเพ อิเม ปสตฺถา อยมิเมสํ วิเสเสน ปสตฺโถติ เสยฺโย, เสฏฺโ, เชยฺโย, เชฏฺโ.
สพฺพสฺเสว อนฺติกสทฺทสฺส เนทาเทโส โหติ อิยิฏฺเสุ. วิเสเสน อนฺติโกติ เนทิโย, เนทิฏฺโ.
สพฺพสฺเสว พาฬฺหสทฺทสฺส สาธาเทโส โหติ อิยิฏฺเสุ. วิเสเสน พาฬฺโหติ สาธิโย, สาธิฏฺโ.
สพฺพสฺส อปฺปสทฺทสฺส กณ โหติ อิยิฏฺเสุ. วิเสเสน อปฺโปติ กณิโย, กณิฏฺโ.
‘‘วิเสเสน ยุวา’’ติ อตฺเถ ‘‘กณ’’อิติ วตฺตเต.
๓๙๖. ยุวานฺจ ¶ .
สพฺพสฺส ยุวสทฺทสฺส กณ โหติ อิยิฏฺเสุ. ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ณการสฺส นกาโร. กนิโย, กนิฏฺโ.
วนฺตุมนฺตุวี อิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ โลโป โหติ อิยิฏฺเสุ. สพฺเพ อิเม คุณวนฺโต อยมิเมสํ วิเสเสน คุณวาติ คุณิโย, คุณิฏฺโ, วิเสเสน สติมาติ สติโย, สติฏฺโ, วิเสเสน เมธาวีติ เมธิโย, เมธิฏฺโ อิจฺจาทิ.
วิเสสตทฺธิตํ.
อสฺสตฺถิตทฺธิต
‘‘เมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
ปมาวิภตฺยนฺตา ‘‘ตทสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชติ’’ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ วีปจฺจโย โหติ. เมธามายา สทฺเทหิ จายํ. เมธาวี, เมธาวิโน. อิตฺถิยํ อีการนฺตตฺตา ‘‘ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี’’ติ อินี, เมธาวินี, เมธาวินิโย. นปุํสเก เมธาวิ กุลํ. เอวํ มายาวี, มายาวินี, มายาวิ จิตฺตํ.
จคฺคหเณน โส อิ ลว อาลาทิปฺปจฺจยา จ. ยถา – สุเมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ สุเมธโส, รสฺสตฺตํ. เอวํ โลมโส. ปิจฺฉํ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ ¶ วา วิชฺชตีติ ปิจฺฉิโล. เอวํ เผนิโล, ตุณฺฑิโล, ชฏิโล. เกสา อสฺส อตฺถีติ เกสโว, วาจาโล อิจฺจาทิ.
‘‘ตโป อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
‘‘ตทสฺสตฺถี’’ติ อธิกาโร.
ตปอิจฺเจวมาทิโต สีปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สสฺส ทฺวิภาโว. ตปสฺสี, ตปสฺสิโน, ตปสฺสินี, ตปสฺสิ. เอวํ เตชสฺสี, ยสสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสี.
‘‘ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
อาทิสทฺโทยํ ปการตฺโถ, ทณฺฑอิจฺเจวมาทิโต อวณฺณนฺตา อิก อี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. ทณฺฑิโก, ทณฺฑี, ทณฺฑิโน, ทณฺฑินี. เอวํ มาลิโก, มาลี, มาลินี, ฉตฺติโก, ฉตฺตี, รูปิโก, รูปี, เกสิโก, เกสี, สงฺฆี, าณี, หตฺถี อิจฺจาทิ.
มธุอาทิโต รปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถี’’ติ อตฺเถ. มธุ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ มธุโร คุโฬ, มธุรา สกฺขรา, มธุรํ ขีรํ, กฺุชา หนู เอตสฺส สนฺตีติ กฺุชโร, สพฺพสฺมึ ¶ วตฺตพฺเพ มุขมสฺส อตฺถีติ มุขโร, สุสิ อสฺส อตฺถีติ สุสิโร. เอวํ รุจิโร, นคโร.
‘‘คุโณ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
คุณอิจฺเจวมาทิโต วนฺตุปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺส อตฺถี’’ติ อตฺเถ. วิภตฺติโลเป, นามพฺยปเทเส จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. คุณวนฺตุ สิ, ‘‘สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺสา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อา สิมฺหี’’ติ อาตฺตํ, คุณวา ปุริโส, เสสํ เยฺยํ. เอวํ คณวา, กุลวา อิจฺจาทโย. อิตฺถิยํ ‘‘ณว ณิก เณยฺยณนฺตูหี’’ติ อีปจฺจโย, ‘‘วา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘นฺตุสฺส ตมีกาเร’’ติ ตกาโร, คุณวตี, คุณวนฺตี อิจฺจาทิ. นปุํสเก ‘‘อํ นปุํสเก’’ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อมาเทโส, คุณวํ อิจฺจาทิ.
‘‘สติ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
‘‘ตทสฺสตฺถี’’ติ วตฺตเต.
สติอิจฺเจวมาทีหิ อวณฺณนฺตรหิเตหิ ปมาวิภตฺยนฺเตหิ ลิงฺเคหิ มนฺตุปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถี’’ติ อตฺเถ. เสสํ คุณวนฺตุสมํ. สติมา, สติมตี, สติมนฺตี, สติมํ. เอวํ ธิติมา, คติมา อิจฺจาทโย.
ตถา ‘‘อายุ อสฺส อตฺถีติ อายุ มนฺตุ’’อิจฺจตฺร –
๔๐๔. อายุสฺสุการาสมนฺตุมฺหิ ¶ .
อายุสฺส อุกาโร อส โหติ มนฺตุมฺหีติ อสาเทโส. อายสฺมา, เสสํ สมํ. คาโว อสฺส สนฺตีติ โคมา, โคมนฺโต, โคมตี, โคมนฺตี, โคมํ กุลํ อิจฺจาทิ.
‘‘สทฺธา อสฺส อตฺถี’’ติ วิคฺคเห –
สทฺธา ปฺาอิจฺเจวมาทิโต ณปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สทฺโธ ปุริโส, สทฺธา กฺา, สทฺธํ กุลํ. เอวํ ปฺโ, อมจฺฉโร, ตถา พุทฺธํ, พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ อิจฺจาทิ.
อสฺสตฺถิตทฺธิตํ.
สงฺขฺยาตทฺธิต
‘‘ปฺจนฺนํ ปูรโณ’’ติ วิคฺคเห –
ปูรยติ สงฺขฺยา อเนนาติ ปูรโณ, สงฺขฺยาย ปูรโณ สงฺขฺยาปูรโณ, ตสฺมึ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ ฉฏฺิยนฺตโต มปฺปจฺจโย โหติ. ปฺจโม, ปฺจนฺนํ ปูรณี ปฺจมี, ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปจฺจโย. ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อาปจฺจโย, ปฺจมา วีริยปารมี, ปฺจมํ ฌานํ. เอวํ สตฺตโม, สตฺตมี, สตฺตมา, สตฺตมํ, อฏฺโม, อฏฺมี, อฏฺมา, อฏฺมํ, นวโม ¶ , นวมี, นวมา, นวมํ, ทสโม, ทสมี, ทสมา, ทสมํ อิจฺจาทิ.
‘‘สงฺขฺยาปูรเณ’’ติ อธิกาโร.
จตุฉอิจฺเจเตหิ ถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ. จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ, ทฺวิตฺตํ, จตุตฺถี, จตุตฺถา, จตุตฺถํ, ฉนฺนํ ปูรโณ ฉฏฺโ, ฉฏฺี, ฉฏฺา, ฉฏฺํ, ฉฏฺโ เอว ฉฏฺโม.
ฉาหํ, ฉฬายตนํ อิจฺจตฺร –
ฉสฺส สการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาเน. ฉาหมสฺส ชีวิตํ สาหํ, ฉาหํ วา, สฬายตนํ.
‘‘ทฺวินฺนํ ปูรโณ’’ติ วิคฺคเห –
ทฺวิติอิจฺเจเตหิ ติยปฺปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ. วิปริณาเมน ‘‘ทฺวิ ติณฺณ’’นฺติ วตฺตมาเน –
ทฺวิติอิจฺเจเตสํ ทุตอิจฺจาเทสา โหนฺติ ติยปฺปจฺจเย ปเร. ทุติโย ปุริโส, ทุติยา, ทุติยํ. เอวํ ติณฺณํ ปูรโณ ตติโย, ตติยา, ตติยํ. อปิคฺคหเณน อฺตฺถาปิ ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทโส โหติ, จสทฺเทน ทิ จ. ทฺเว รตฺติโย ทุรตฺตํ, ทุวิธํ, ทุวงฺคํ, ทิรตฺตํ, ทิคุณํ, ทิคุ.
๔๑๑. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒฑฺฒติยา.
เตสํ จตุตฺถทุติยตติยานํ อฑฺฒูปปทานํ อฑฺฒูปปเทน สห อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒอฑฺฒติยาเทสา โหนฺติ.
เอตฺถ จ –
อฑฺฒูปปทปาทาน-สามตฺถา อฑฺฒปุพฺพกา;
เตสํสทฺเทน คยฺหนฺเต, จตุตฺถทุติยาทโย.
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ, ทิยฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
‘‘เอกฺจ ทส จา’’ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาเส, ‘‘เอเกน อธิกา ทสา’’ติ อตฺเถ ตปฺปุริสสมาเส วา กเต ‘‘สงฺขฺยาเน’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ทฺเวกฏฺานมากาโร วา’’ติ อาตฺตํ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
เตน เจตฺถ –
ทฺเวกฏฺานํ ทเส นิจฺจํ, ทฺวิสฺสา’นวุติยา นวา;
อิตเรส’มสนฺตฺจ, อาตฺตํ ทีเปติ วาสุติ.
‘‘เอกาทิโต ทสร สงฺขฺยาเน’’ติ รตฺตํ.
ราเทโส วณฺณมตฺตตฺตา, วณฺณมตฺตปฺปสงฺคิปิ;
สิยา ทสสฺส ทสฺเสว, นิมิตฺตาสนฺนภาวโต.
ตโต พหุวจนํ โย, ‘‘ปฺจาทีนมกาโร’’ติ สวิภตฺติสฺส อนฺตสฺส อตฺตํ. เอการส, เอกาทส, ลิงฺคตฺตเยปิ สมานํ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๔๑๒. เอกาทิโต ¶ ทสสฺสี.
เอกาทิโต ปรสฺส ทสสฺส อนฺเต อีปจฺจโย โหติ วา ปูรณตฺเถ.
ทสสฺส ปจฺจยาโยคา, ลทฺธมนฺเตติ อตฺถโต;
ตทนฺตสฺส สภาเวน, อิตฺถิยํเยว สมฺภโว.
เอกาทสนฺนํ ปูรณี เอกาทสี, อฺตฺร เอกาทสโม, เอกาทสมํ.
ทฺเว จ ทส จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ทสาติ ‘‘ทฺวิ ทส’’อิจฺจตฺร ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
‘‘วีสติ ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู’’ติ พาเทโส, ทสฺส ราเทโส. พารส, อฺตฺร อาตฺตํ, ทฺวาทส. ทฺวาทสนฺนํ ปูรโณ พารสโม, ทฺวาทสโม, ทฺวาทสี.
ตโย จ ทส จ, ตีหิ วา อธิกา ทสาติ เตรส, ‘‘เตสุ วุทฺธิ โลปา’’ทินา ติสฺส เตอาทโส อานวุติยา, เตรสโม, เตรสี.
จตฺตาโร จ ทส จ, จตูหิ วา อธิกา ทสาติ จตุทฺทส อิจฺจตฺร ‘‘คณเน ทสสฺสา’’ติ จ วตฺตมาเน ‘‘จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิ จสฺส จุโจปิ นวา’’ติ ตุโลโป, จุโจ จ. จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส. จุทฺทสโม, จตุทฺทสโม, จกุทฺทสี, จาตุทฺทสี วา.
ปฺจ จ ทส จ, ปฺจหิ วา อธิกา ทสาติ ปฺจทส, ‘‘เตสุ วุทฺธิ โลปา’’ทินา ปฺจสทฺทสฺส ทส วีเสสุ ปนฺนปณฺณอาเทสาปิ, ‘‘อฏฺาทิโต จา’’ติ รตฺตํ. ปนฺนรส, ปฺจทส. ปนฺนรสโม, ปฺจทสโม, ปนฺนรสี, ปฺจทสี.
‘‘ฉ ¶ จ ทส จ, ฉหิ วา อธิกา ทสา’’ติ สมาเส กเต ‘‘ฉสฺสา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ทเส โส นิจฺจฺจา’’ติ โส, ‘‘สงฺขฺยานํ, วา’’ติ จ วตฺตเต, ‘‘ล ทราน’’นฺติ ลตฺตํ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
โฬ นิจฺจํ โสฬเส ทสฺส, จตฺตาลีเส จ เตรเส;
อฺตฺร น จ โหตายํ, ววตฺถิตวิภาสโต.
ลฬานมวิเสโส กฺวจิ, โสฬส. เตฬส, จตฺตาลีสํ, จตฺตารีสํ. โสฬสโม, โสฬสี.
‘‘วา, ทสร สงฺขฺยาเน’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อฏฺาทิโต จา’’ติ รตฺตํ. อฏฺารส, อฏฺาทส, อาตฺตํ. อฏฺารสนฺนํ ปูรโณ อฏฺารสโม, อฏฺาทสโม. เอวํ สตฺตรส, สตฺตทส. สตฺตรสโม, สตฺตทสโม.
อฏฺาทิโตติ กิมตฺถํ? จตุทฺทส.
เอเกน อูนา วีสตีติ ตปฺปุริโส, เอกูนวีสติ. เอกูนวีสตาทโย อานวุติยา เอกวจนนฺตา, อิตฺถิลิงฺคา จ ทฏฺพฺพา, เต จ สงฺขฺยาเน, สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตนฺเต, ยทา สงฺขฺยาเน วตฺตนฺเต, ตทา ภิกฺขูนเมกูนวีสติ ติฏฺติ, โภติ ภิกฺขูนเมกูนวีสติ ติฏฺตุ, ภิกฺขูนเมกูนวีสตึ ปสฺส, ภิกฺขูนเมกูนวีสติยา กตํ อิจฺจาทิ.
สงฺขฺเยยฺเย ปน เอกูนวีสติ ภิกฺขโว ติฏฺนฺติ, โภนฺโต เอกูนวีสติ ภิกฺขโว ติฏฺถ, เอกูนวีสตึ ภิกฺขู ปสฺส, เอกูนวีสติยา ภิกฺขูหิ กตํ อิจฺจาทิ. เอวํ วีสตาทีสุปิ โยเชตพฺพํ, เอกูนวีสติยา ปูรโณ เอกูนวีสติโม.
ทส จ ทส จาติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ‘‘ทสทสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สรูปานเมกเสสฺวสกิ’’นฺติ เอกเสเส กเต ¶ ทสสทฺทโต ปมาพหุวจนํ โย. ‘‘ทส โย’’อิตีธ –
๔๑๓. คณเน ทสสฺส ทฺวิติ จตุ ปฺจ ฉ สตฺต อฏฺนวกานํ วีติ จตฺตาร ปฺา ฉ สตฺตาส นวา โยสุ โยนฺจี สมาสํ ิริ ตีตุติ.
คณเน ทสสฺส สมฺพนฺธีนํ ทฺวิก ติก จตุกฺก ปฺจก ฉกฺกสตฺตก อฏฺก นวกานํ กเตกเสสานํ ยถากฺกมํ วีติ จตฺตาร ปฺา ฉ สตฺต อส นว อิจฺจาเทสา โหนฺติ โยสุ ปเรสุ, โยนฺจ อีสํ อาสํ ิ ริติ อีติ อุติอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตีติ ทฺวิทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส วีอาเทโส โหติ, โยวจนสฺส อีสฺจ, สรโลปาทิ.
‘‘สงฺขฺยานํ, วา, อนฺเต’’ติ จ วตฺตเต.
ตาสํ สงฺขฺยานมนฺเต ติการาคโม โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
วิภาสา วีส ตึสาน-มนฺเต โหติ ติอาคโม;
อฺตฺถ น จ โหเตว, ววตฺถิตวิภาสโต.
‘‘พฺยฺชเน จา’’ติ นิคฺคหีตโลโป, ปุน ตทฺธิตตฺตา นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. ภิกฺขูนํ วีสติ, วีสํ วา, วีสติ ภิกฺขู, วีสํ วา อิจฺจาทิ. วีสติโม. ตถา เอกวีสติ กุสลจิตฺตานิ, เอกวีสํ วา. เอกวีสติโม. พาวีสติ, พาวีสํ วา. พาวีสติโม. ทฺวาวีสติ, ทฺวาวีสํ วา. ทฺวาวีสติโม. เตวีสติ, เตวีสํ วา. เตวีสติโม. จตุวีสติ, จตุวีสํ วา. จตุวีสติโม. ปณฺณวีสติ, ปณฺณวีสํ วา. ปณฺณวีสติโม. ปฺจวีสติ, ปฺจวีสํ วา. ปฺจวีสติโม. ฉพฺพีสติ ¶ , ฉพฺพีสํ วา. ฉพฺพีสติโม. สตฺตวีสติ, สตฺตวีสํ วา. สตฺตวีสติโม. อฏฺวีสติ, อฏฺวีสํ วา. อฏฺวีสติโม. เอกูนตึสติ, เอกูนตึสํวา. เอกูนตึสติโม.
ทส จ ทส จ ทส จาติ ‘‘ทส ทส ทสา’’ติ วตฺตพฺเพ เอกเสเส กเต ‘‘คณเน ทสสฺสา’’ติอาทินา ติอีสมาเทสา, ‘‘กฺวจา’’ทินา รสฺสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ, เสสํ วีสติสมํ. ตึสติ, ตึสํ, ตึส วสฺสานิ, นิคฺคหีตโลโป, ตึสํ, ตึสาย อิจฺจาทิ. เอกตึสติ, เอกตึสํ วา, พาตฺตึสํ, ทฺวตฺตึสํ, เตตฺตึสํ อิจฺจาทิ.
จตุทสตฺถวาจกสฺส กเตกเสสสฺส ทสสฺส จตฺตาร, โยวจนสฺส อีสํ, จตฺตาลีสํ, ‘‘ล ทราน’’นฺติ รสฺส ลตฺตํ, ตาลีสํ วา. จตฺตาลีสติโม. เอกจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ, เตจตฺตาลีสํ, ติจตฺตาลีสํ อิจฺจาทิ.
ปฺจทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส ปฺา, โยวจนสฺส อาสฺจ. ปฺาสํ, ‘‘เตสุ วุทฺธิ โลปา’’ทินา ปณฺณาเทโส, ปณฺณาสํ วา. เอกปฺาสํ, ทฺเวปฺาสํ, ทฺวิปฺาสํ.
ฉทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส ฉ, โยวจนสฺส ิอาเทโส, ‘‘ส ฉสฺส วา’’ติ สการาเทโส, สฏฺิ, ทฺวาสฏฺิ, ทฺเวสฏฺิ, ทฺวิสฏฺิ, เตสฏฺิ, ติสฏฺิ.
สตฺตทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส สตฺต, โยวจนสฺส ริ, ติ จ. สตฺตริ, สตฺตติ, ทฺวาสตฺตริ, ทฺวาสตฺตติ, ทฺวิสตฺตริ, ทิสตฺตติ, เตสตฺตติ, ติสตฺตติ อิจฺจาทิ.
อฏฺทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส อส, โยวจนสฺส อีติอาเทโส จ. อสีติ, เอกาสีติ, ทฺเวอสีติ, เตอสีติ, จตุราสีติ, ‘‘กฺวจา’’ทินา ทีโฆ.
นวทสตฺถวาจกสฺส ¶ ทสสฺส นว, โยวจนสฺส อุติ จ, นวุติ, ทฺวานวุติ, ทฺเวนวุติ, ทฺวินวุติ, เตนวุติ, ตินวุติ, จตุนวุติ, ฉนฺนวุติยา, ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ.
‘‘คณเน, ทสสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
๔๑๕. ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ สหสฺสฺจ โยมฺหิ.
คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส สตํ โหติ, สตทสกตฺถวาจกสฺส ทสสฺส สหสฺสํ โหติ โยมฺหิ. อิมินา นิปาตเนน โยโลโป, ตทฺธิตตฺตา ปุน นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, นิคฺคหีตสฺส โลโป, ‘‘สิ’’นฺติ อมาเทโส, โยชนานํ สตํ, สหสฺสํ. สตํ นปุํสกเมกวจนนฺตฺจ, ตถา สหสฺสํ, วคฺคเภเท สพฺพตฺถ พหุวจนมฺปิ ภวติ. ทฺเว วีสติโย. เอวํ ตึสาทีสุปิ, ทฺเว สตานิ, พหูนิ สตานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, พหูนิ สหสฺสานิ.
สตสฺส ทฺวิกนฺติ อตฺเถ ฉฏฺีตปฺปุริสํ กตฺวา ‘‘สตํ ทฺวิก’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทฺวิกาทีนํ ตทุตฺตรปทานฺจ นิปจฺจนฺเต’’ติ วุตฺติยํ วจนโต อิมินา นิปาตเนน อุตฺตรปทสฺส ปุพฺพนิปาโต, กการโลโป จ โหติ. ทฺวิสตํ. เอวํ สตสฺส ติกํ ติสตํ, ตถา จตุสตํ, ปฺจสตํ, ฉสตํ, สตฺตสตํ, อฏฺสตํ, นวสตํ, ทสสตํ สหสฺสํ โหติ. อถ วา ทฺเว สตานิ ทฺวิสตนฺติ ทิคุสมาโส. เอวํ ติสตํ, จตุสตํ อิจฺจาทิ.
ยาว ตาสํ สงฺขฺยานมุตฺตริ, ตาว ทสคุณิตฺจ กาตพฺพํ, เอตฺถ ทกาโร สนฺธิโช. ยถา – ทสสฺส คณนสฺส ทสคุณิตํ ¶ สตํ โหติ, สตสฺส ทสคุณิตํ สหสฺสํ, สหสฺสสฺส ทสคุณิตํ ทสสหสฺสํ, อิทํ นหุตนฺติปิ วุจฺจติ, ทสสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ สตสหสฺสํ, ตํ ลกฺขนฺติปิ วุจฺจติ, สตสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ ทสสตสหสฺสํ.
‘‘ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี’’ติ วตฺตเต.
ยาสํ ปน สงฺขฺยานํ อนิทฺทิฏฺนามเธยฺยานํ ยานิ รูปานิ, ตานิ สเกหิ นาเมหิ นิปจฺจนฺเต. สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, อิตฺถิลิงฺคา, เอกวจนนฺตา จ, วคฺคเภเท พหุวจนฺจ ภวติ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ, ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ โกฏิปฺปโกฏิ. เอวํ นหุตํ, นินฺนหุตํ, อกฺโขภินี, พินฺทุ, อพฺพุทํ, นิรพฺพุทํ, อหหํ, อพพํ, อฏฏํ, โสคนฺธิกํ, อุปฺปลํ, กุมุทํ, ปุณฺฑรีกํ, ปทุมํ, กถานํ, มหากถานํ, อสงฺขฺเยยฺยนฺติ.
อิจฺเจวํ านโต านํ, สตลกฺขคุณํ มตํ;
โกฏิปฺปภุตินํ วีส-สงฺขฺยานฺจ ยถากฺกมํ.
‘‘ทฺเว ปริมาณานิ เอตสฺสา’’ติ วิคฺคเห –
ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต คณนโต กปฺปจฺจโย โหติ อเนกตฺเถ. ทฺวิโก ราสิ ทฺวิกํ. เอวํ ติกํ, จตุกฺกํ, ปฺจกํ, ฉกฺกํ, สตฺตกํ, อฏฺกํ, นวกํ, ทสกํ, ปณฺณาสกํ, สตกํ, สหสฺสกํ อิจฺจาทิ.
สงฺขฺยาตทฺธิตํ.
อพฺยยตทฺธิต
‘‘เอกสฺมึ ¶ วาเร ภฺุชติ, ทฺวิวาเร ภฺุชตี’’ติ วิคฺคเห –
๔๑๙. เอกาทิโต สกิสฺส กฺขตฺตุํ.
เอกทฺวิติอิจฺเจวมาทิโต คณนโต สกิสฺส าเน วารตฺเถ กฺขตฺตุํปจฺจโย โหติ. เอกกฺขตฺตุํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ภฺุชติ, ‘‘สพฺพาสมาวุโส’’ติอาทินา สิโลโป. เอวํ ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ, ปฺจกฺขตฺตุํ, ฉกฺขตฺตุํ, สตฺตกฺขตฺตุํ, อฏฺกฺขตฺตุํ, นวกฺขตฺตุํ, ทสกฺขตฺตุํ, สตกฺขตฺตุํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ, พหุกฺขตฺตุํ, กติกฺขตฺตุํ.
‘‘เอเกน วิภาเคนา’’ติ วิคฺคเห –
มณฺฑูกคติยา สงฺขฺยาคฺคหณมนุวตฺตเต.
วิภาคตฺเถ เอกาทิสงฺขฺยาโต ธาปจฺจโย โหติ. จสทฺเทน เอกทฺวิโต ชฺฌ จ, สุตฺตาทิโต โส จ. เอกธา. ทฺวีหิ วิภาเคหิ ทฺวิธา, ทุธา วา, ทฺเวธา. ตีหิ วิภาเคหิ ติธา, เตธา วา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อิการสฺเสกาโร. เอวํ จตุธา, ปฺจธา, ฉธา, สตฺตธา, อฏฺธา, นวธา, ทสธา, สตธา, สหสฺสธา, กติธา, พหุธา.
ชฺฌปฺปจฺจเย เอกธา กโรตีติ เอกชฺฌํ. เอวํ ทฺเวชฺฌํ.
โสปจฺจเย สุตฺเตน วิภาเคน สุตฺตโส. เอวํ พฺยฺชนโส, ปทโส, อตฺถโส, พหุโส, สพฺพากาเรน สพฺพโส ¶ , อุปายโส, เหตุโส, านโส, โยนิโส.
๔๒๑. สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา.
สพฺพนาเมหิ ปการวจนตฺเถ ถาปจฺจโย โหติ, ตุสทฺเทน ถตฺตาปจฺจโย จ. สามฺสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตสฺสาภิธาเนติ อตฺโถ, โส ปกาโร ตถา, ตํ ปการํ ตถา, เตน ปกาเรน ตถา, เยน ปกาเรน ยถา. เอวํ สพฺพถา, อฺถา, อิตรถา, อุภยถา, ถตฺตาปจฺจเย เตน ปกาเรน ตถตฺตา. เอวํ ยถตฺตา, อฺถตฺตา.
โก ปกาโรติ อตฺเถ –
กึอิมอิจฺเจเตหิ ถํปจฺจโย โหติ ปการวจนตฺเถ. ‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน กิสฺส กาเทโส. กถํ, กํ ปการํ กถํ, เกน ปกาเรน กถํ, อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อิมํ ปการํ อิตฺถํ. อเนน ปกาเรน อิตฺถํ, ‘‘อิมสฺสิ ถํ ทานิห โต เธสุ จา’’ติ อิมสทฺทสฺส อิกาโร, ทฺวิตฺตํ. เอตฺถ หิ กฺขตฺตุํ อาทิถํปริโยสานปฺปจฺจยนฺตานํ อพฺยยตทฺธิตตฺตา นามพฺยปเทสํ กตฺวา วิภตฺติมฺหิ กเต ‘‘สพฺพาสมาวุโส’’ติอาทินา วิภตฺติโลโป, ‘‘กฺวจิ โต ปฺจมฺยตฺเถ’’ติอาทินา วุตฺตโตอาทิปฺปจฺจยนฺตา จ อิเธว อพฺยยตทฺธิเต สงฺคยฺหนฺติ.
๔๒๓. ยทนุปปนฺนา ¶ นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
เย สทฺทา ลกฺขเณน อนุปปนฺนา อนิทฺทิฏฺลกฺขณา อกฺขราทิโต, นาโมปสคฺคนิปาตโต วา สมาสตทฺธิตาทิโต วา, เต นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
ตทฺธิตโต ตาว –
อิมสฺมา ชฺช สิยา กาเล, สมานาปรโต ชฺชุ จ;
อิมสทฺทสฺส’กาโร จ, สมานสฺส จ โส สิยา.
อิมสฺมึ กาเล, อิมสฺมึ ทิวเส วา อชฺช, สมาเน กาเล สชฺชุ, อปรสฺมึทิวเส อปรชฺชุ. นิปาเตหิ ภวตฺเถ ตนปฺปจฺจโย. อชฺช ภวํ อชฺชตนํ, อชฺช ภวา อชฺชตนี, สฺเว ภวํ สฺวาตนํ. เอวํ ปุราตนํ, หิยฺโย ภวํ หิยฺยตฺตนํ, หิยฺโย ภวา หิยฺยตฺตนี อิจฺจาทิ.
อพฺยยตทฺธิตํ.
สามฺวุตฺติภาวตฺถา-พฺยยโต ตทฺธิตํ ติธา;
ตตฺราทิ จตุธาปจฺจา-เนกตฺถสฺสตฺถิสงฺขฺยาโต.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ ตทฺธิตกณฺโฑ
ปฺจโม.