📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
โมคฺคลฺลาน ปฺจิกา ฏีกา
สารตฺถวิลาสินีนาม
ปฺจิกาฏีกา
ปณามาทิกถา
วิชฺชาธนสฺส ¶ สมนุสฺสรณมฺปิ ยสฺส,
ปฺาวิสุทฺธรตนานยเนกเหตุ;
ตํ ธมฺมราชมมลุชฺชลกิตฺติมาลํ,
สาโมทมาทรมเย หทเย นิธาย.
ลทฺธมฺมโหทย มหาทย (สมฺปสาทา) [ชปโส (โปตฺถเก)],
สกฺกา(ทิ) สกฺกตคุณํ รตน (ทฺวยฺจ) [ตฺตยตา (โปตฺถเก)];
(ยาปฺจิกา) คุรุวรปฺป(ภวาตฺยคาหา) [หปา ตฺย คายา (โปตฺถเก)],
ตํ สาธุ สิสฺสชน มชฺชวคาห ยาม.
ชยตีห มหาปฺโ, โส โมคฺคลฺลายโน มุนิ;
ยสฺส สาธุคุณุพฺภูต,กิตฺติ สพฺพตฺถ ปตฺถฏา.
อิจฺเจว มนวเสส มตฺตโน ภยาทฺยูปทฺทโวปฆาภกรสามตฺถิย โยเคน สกลชฺฌตฺติกพาหิยนฺตราย นิวารณ มธิปฺเปตสิทฺธิ วิเสส มภิกงฺขิย รตนตฺตย วิสยภูตํ ตํสาธเน กนฺตนิทาน ภูตสฺส ¶ อาโลกิยยาติสยคุณวิเสสยุตฺตสฺส มหโต ปฺยติมหนียสฺส รตนตฺตยสฺส สปฺปสาทานุรูปํ ปูชาวิสยํ ตทนุสฺส(รณํ กตฺวา) คุรุสนฺนิโยคมนุฏฺาตุํ–
กินฺเตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิห;
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธู วิเวกิโนติ.
วจนโต อตฺตโน คุรุปูชา ปุรสฺสรํ ปฺจิกาวิวรณํ ปถิ’ยา ปฺจิกา’ติอาทินา กตปฏิฺตฺตา สมฺปติ มหาทโยติอาทิโน คนฺถสฺส สาธุชนวณฺณนํ วณฺณนมารภิสฺสาม.
นนุ จ วุตฺติคนฺถสฺส วณฺณนายํ กตาภินิเวโส-ยมาจริโยติ กถมิหานธิกเต มหาทโยติอาทิเก ปฏิปนฺโนติ รตนตฺตปฺปณามคนฺถกตฺตุคนฺถนิสฺสยคนฺถารมฺภผลอภิเธยฺยสงฺขาต- ปโยชนโสตุชนสมุสฺสาหนานํ สนฺทสฺสนตฺถํ. ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณาม กรณํ อนฺตรายกราปฺุวิฆาตกรปฺุวิเสสุปฺปาทเนน กตฺตุ มิจฺฉิตสฺส คนฺถสฺส อนนฺตราเยนํ ปริสมาปนตฺถํ. วจีปณาโม ปเนตฺถ โสตูนมฺปิ ยถาวุตฺตตฺถนิปฺผาทนโก อาจริเยนาปฺยย มตฺโถ ทสฺสิโตเยว’ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณามสนฺทสฺสน’นฺติอาทินา, วาจสิกสตฺถาธิการโตปิ วจีปณาโมติ กายปฺปณาโม มโนปณาโม จ. น กโต, คนฺถกตฺตุสนฺทสฺสนํ คนฺถสฺส ปมาณ ภาววิภาวนตฺถํ, คนฺถนิสฺสยสนฺทสฺสนํ อตฺตนิยภาวสนฺธสฺสเนน ตพฺพิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ, คนฺถารมฺภผลทสฺสนํ ตปฺปฏิกฺเขปกชนนิเสธาย, อภิเธยฺยสงฺขาตยโยชนสนฺทสฺสนํ วีมํสาปุพฺพการีนํ ปโยชโน ปาลมฺภปุพฺพิกา สตฺเถ ปวตฺตตีติ โสตุชนสมุสฺสาหนํ (กตฺวา) อาทเรน คนฺเถ ปวตฺตนตฺถํ, ยทาหุ –
สพฺพสฺเสว หิ สตฺถสฺส, กมฺมสฺสาปิ จ กสฺสจิ;
เกเนตํ คยฺหเต ตาว, ยาว-วุตฺตมฺปโยชนํติ.
นนุ ¶ สตฺถปฺปโยชนานํ สมฺพนฺโธปิ วตฺตพฺโพ อิทมสฺส ปโยชนนฺติ ยโต–
สิทฺธปฺปโยชนํ สิทฺธ,สมฺพนฺธํ โสตุมิจฺฉติ;
โสตาโท เตน วตฺตพฺโพ, สมฺพนฺโธ สปฺปโยชโนติ.
ตตฺเรทมุตฺตรํ–
สตฺตํ ปโยชนฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;
ตํ วุตฺตนฺโตคธตฺตา น, ภินฺโน วุตฺโต ปโยชนาติ.
ปโยชนปฺปโยชนมฺปน สามตฺถิยลทฺธพฺพํ สยมาจริเยน ‘‘โก ปน สทฺทลกฺขณสฺส อชานเน โทโส’’ติอาทินา วุตฺตนเยน วิฺาตพฺพํ.
ตตฺถ‘มหาทโย’ตฺยาทินา คาถาทฺวเยน รตนตฺตยปณาโม ทสฺสิโต, ‘โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทินา คนฺถกตฺตา, ‘สทฺทสตฺถ’นฺติอาทินา คนฺถนิสฺสโย, ‘สงฺเขปนเยนา’ติจ ‘สารภูตํ วิปุลตฺถคา หึ อนากุล’นฺติ จ อิเมหิ คนฺถารมฺภผลํ โสตุชนสมุสฺสาหนฺจ, อภิเธยฺยสงฺขาตปฺปโยชนมฺปน‘สํวณฺณน’นฺติ อิมินา ทสฺสิตํ อนฺวตฺถ พฺยปเทเสน สํวณฺณียติ วิวริตฺวา วิตฺถาเรตฺวา กถียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนาภิ กตฺวา, ตมฺปน วิวริตฺวา กถนํ สทฺทานุสาสนสตฺถสนฺนิสฺสยตฺตา อภิเธยฺโย นาม สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ ตํ [วจนียตฺโถติ (โปตฺถเก)] วุตฺตสทฺทานุสิฏฺิสงฺขาตปโยชนเมวาติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ.
อยมฺปเนตฺถ อวยวตฺโถ-โยติ อนิยมวจนํ ธมฺมราชสทฺทา เปกฺขาย เจตฺถ ปุลฺลิงฺคตา, เตเนตฺถ วุจฺจมานคุณวิเสสา ธารปุคฺคลวิเสสนิทสฺสนํ, ทยติ ทุกฺขํ อปเนตฺวา ปเรสํ สุขํ ททาติ, ทยียติ วา สปฺปุริเสหิ คมิย(ติ ส) สนฺตาเน ปวตฺตียติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ คณฺหาติ ตํวเสน อตฺตโน หทยเขทํ กโรตีติ ทยา, ‘‘ทย=ทานคติ หึสาทาเนสุ’’ อิจฺจสฺมา ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยาเจ’’ติ (๕-๔๙) อปฺปจฺจโย, วิสยมหนฺตตาย ¶ มหตี ปสตฺถา วา ทยา อสฺสาติ มหาทโย, วิเสสน สมาเส ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (๔-๘๔) วกฺขมานปารมิตาสมฺภรณทุกฺขานุภว นานมิทํ เหตุวจนํ, กมฺมกิเลเสหิ ชนิตาติ ชนา สตฺตโลโก, อิมินา ขีณาสวาปิ สงฺคยฺหนฺติ เตสมฺปิ ทิฏฺธมฺมิกสุขวิหารสงฺขาต หิตสฺส ทานโต, ชนานํ สมูโห ชนตา ตสฺสา หิตาย อภิวฑฺฒิยา สกลวฏฺฏ ทุกฺขนิสฺสฏนิพฺพานสุขภาคิยกรณายาติ วุตฺตํ โหติ, อสฺสจ’สมฺปูรย’นฺติ อิมินา’ทุกฺขมนุภวี’ติ อิมินา จ สมฺพนฺโธ, สมฺโพธีติ เอตฺถ สํสทฺโท สามนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา สํสยเมว อนฺโพธิโต หุตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ เอตายาติ สมฺโพธิ, สํปุพฺพา พุธธาตุโต ‘‘อิ’’อิติ ณฺวาทิ (โก) อิปฺปจฺจโย, สวาสนสกลสํกิเลสปฺปหายกํ ภควโต อรหตฺตมคฺคฺาณํ สพฺพฺุตฺาณนฺติปิ วทนฺติ, สมฺปาปยตีติ สมฺปาปกํ, สมฺโพธิยา สมฺปาปกนฺติ ฉฏฺีสมาโส, กินฺติ ธมฺมชาตํ ธมฺมสทฺเทเนตฺถ ปารมิธมฺมา ปฺจมหาปริจฺจาคาทโย จ อธิปฺเปตา, เตปิ หิ อตฺตานํ ธาเรนฺตํ ธาเรนฺติ สมฺโพธิ สมฺปาปนสามตฺถิยโยเคน ปเรปิ ธาเรนฺติ นามาติ ธมฺมาติ วุจฺจนฺติ, ‘ธร=ธารเณ’อิจฺจสฺมา ขีสุ, วิยาทิสุตฺเตน ณฺวาทิ(โก) มปฺปจฺจโย, ธมฺมานํชาตํ, ธมฺมาเอววา ชาตํ, สมฺโพธิสมฺปาปกฺจ ตํ ธมฺมชาตํ เจติ วิเสสนสมาโส, ‘สมฺปูรย’นฺติ มสฺเสตํ กมฺมํ, สมฺปูรยนฺติ ปโยคสมฺปตฺติโยคา ทีปงฺกร (ปาท)มูเล หตฺโถปคตมฺปิ นิพฺพานมฺปหาย ยถาวุตฺตกรุณาคุณโยคสีตลีภูตหทยตาย ‘‘กถนฺนาเมเต อจฺจนฺต ทุสฺสหวฏฺฏทุกฺโขปคเต สตฺเต ตํมหาทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรเณกเหตุตาย สมฺมา ปูเรนฺโต วฑฺเฒนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหํ เวปุลฺลํ คเมนฺโตติ วุตฺตํ โหติ, เหตุเยเวทมปิ ทุกฺขานุภวนสฺส, มหาทยตา ปนสฺส ปรมฺปรเหตุ, ทุฏฺุ ขนติ กายิกํ อสฺสาทนฺติ’ทุปุพฺพา ขนิสฺมา’ ‘‘กฺวี’’ติ (๕-๔) กฺวิ, ทุกฺขํ กายิกทุกฺข เวทนา, กีทิสนฺติ อาห-’อนนฺตรูป’นฺติ, สภาววจโน ยํ รูปสทฺโท ‘‘ปิยรูป’’นฺติอาทีสุวิย, เต จ ทุกฺขสภาวา (อนนฺตา) อนนฺตการณานํ วเสน, ตสฺมา อนนฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ อนนฺตรูปํ, ตํ ทุกฺขํ อนุภวี วินฺที, กิมิวาติ อาห-‘สุขํ วา’ติ, สุฏฺุ ขนติ กายิกํ อาพาธนฺติ ¶ สุขํ, อิวสทฺโท สธมฺมตฺตสงฺขาโตปมาโชตโก, สธมฺมตฺตฺหิ อุปมา, วุตฺตฺหิ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย ปมา’’ติ, กึ วุตฺตํ โหติ ‘‘อนิฏฺานุภวนสภาวายาปิ ทุกฺขเวทนาย อนุภวนสภาวสามฺเน อชฺฌาสยสมฺปตฺติวิเสสโยคา มหาการุณิกสฺส สุเขน สทิสตาปตฺติโหตีติ ทุกฺขมฺปิ สมานํ ตํ สุขมิว วินฺที’’ติ. กถมฺถา วฏฺฏทุกฺขโต สกลโลกสฺส สมุทฺธรณํ สิยาติ, อถวา สุขมิว สุขํ วินฺทนฺโต วิย อนฺวินฺทิยมปิ ตาทิสํ ทุกฺขํ สกลโลกหิตาว หิตมนตาย วินฺทีติ อตฺโถ, เตนาห ‘อขินฺนรูโป’ติ, อขินฺนํ ปริสฺสมมปฺปตฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ วิคฺคโห.
ตํ ธมฺมราชนฺติ โยติ อนิยมนิทฺทิฏฺสฺส วุตฺตคุณวิเสสาธาร ปุคฺคลสฺสนิยมนวจนํ, ธมฺเมน ราชติ โน อธมฺเมนาติ วา, อตฺตนา ปฏิวิทฺธสฺส สามิภาเวน ธมฺมสฺส ราชา สามีติ วา, อตฺตนา ปฏิวิชฺฌิยมาเน ธมฺเม ปฏิวิชฺฌนฺโตว ตตฺถ ราชติ ทิปฺปตีติ วา, ปรูปการวเสน ตทตฺถาเยว ปฏิปนฺนตฺตา ปเรสํ ธมฺมํ ราเชติ ปกาเสตีติ วา ธมฺมราชา, ตํ ธมฺมราชํ นมิตฺวาติ สมฺพนฺโธ, นมสฺสิตฺวาติ อตฺโถ, กีทิสนฺติ อาห-‘ชิตมารวีรํ สุธนฺต โสวณฺณนิภ’นฺติ. ตตฺถ มาโร จ โส วีโรจาติ มารวีโร ชิโต วิทฺเตธสฺตพโล มารวีโร นาติ ชิตมารวีโร, ตํ, กิฺจาปิ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุกฺขนฺธ มารา-เนน ชิตา เอว, ตถาปิ วีรสทฺทสนฺนิธาเนน เทวปุตฺตมาเร คหิเต ตํวิชยา อฺเปิ ชิตา เอว นาม โหนฺตีติ วิฺเยฺยํ, สุฏฺุ ธนฺตํ ธมิตํ อุทฺธริตํ สุธนฺตํ, สุวณฺณเมว โสวณฺณํ, สุธนฺต จ ตํ โสวณฺณฺจ, ตสฺเสว นิภา โสภา อสฺเสติ สมาโส, อถวา สุธนฺตฺจ ตํ สุวณฺณํ เจติ สมาเส ตสฺสิทนฺติ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) ณปฺปจฺจเย ‘‘มชฺเฌ’’ติ (๔-๑๒๖) มชฺฌวุทฺธิยํ สุธนฺตโสวณฺณํ ปฏิมารูปํ, เตน นิโภ สทิโส, ตํ.
เอตฺตาวตา จ –
เหตุ ผลํ ปรตฺโถ จ, สพฺโพปิ ถุติสงฺคโห;
เหตุ สมฺโพธิโต, ปุพฺเพว, ยมฺํ ตโตปรีติ.
วุตฺตเหตุผลสตฺโตปการวเสน ¶ พุทฺธรตนสฺส ถุติปุพฺพกมฺปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ธมฺมราเชน เตนาปิ ปูชนียสฺส ธมฺมรตนสฺส นิปจฺจการํ ทสฺเสตุํ‘ธมฺมฺจ โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ อาห, ตตฺถ จ สทฺโท ‘ธมฺมฺจ นมิตฺวา’ติ [นมสฺสิตฺวา (โปตฺถเก)] นมสฺสนกฺริยาย ธมฺมํ สมฺปิณฺเฑติ, กิมฺภูตนฺติ อาห, ‘โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ, มุยฺหตีติ โมโห=อฺาณํ, อนฺธยติ สมตฺถจกฺขุวิฺาณปริหาเนนาติ อนฺธํ, อนฺธฺจ ตํ ตมฺเจติ อนฺธตมํ=พาฬฺหติมิรํ, โมโหเยว ตํสทิสตาย อนฺธตมนฺติ โม หนฺธตมํ, ตํ ปธํเสติ ปกาเรน นาเสติ สีเลนาติ โมหนฺธตมปฺปธํสี, ปสทฺทสฺสปกาสนตฺถํ หิตฺวา ปการตฺถสฺเสว คหณโต ปริยตฺติยา สห–
โสตาปตฺตาทโย มคฺคา,จตฺตาโร ตปฺผลานิจ;
จตฺตาริ อถ นิพฺพานํ, ธมฺมา โลกุตฺตรา นวาติ.
วุตฺตนวโลกุตฺตรมฺโม คหิตาติ วิฺาตพฺพํ, อฺถา อรหตฺตมคฺโคว คยฺเหยฺย, กสฺมา ปเนตฺถ โมหสฺเสว ปหานํ วุตฺตํ, เนตเรสนฺติ ตมฺมูลกตฺตา สพฺพกิเลสานํ, ตปฺปหานสฺมิฺหิ วุจฺจมาเน ตมฺมุเขเนตเรสมฺปิ ปหานํ วุตฺตเมว โหตีติ.
เอวํ ธมฺมรตนสฺส นมกฺการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทาธารภูตสงฺฆรตนํ นมสฺสิตุํ ‘สงฺฆํ ตถา สงฺฆฏิตํ คุเณหี’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ตถาสทฺโท สมุจฺจเย วา, วโจยุตฺติยํ วา, วโจยุตฺติปกฺเข จ สทฺโท อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ, กิเลสาทโย สํหนติ หึสตีติ สงฺโฆ, สํปุพฺพโต หนติสฺมา กฺวิมฺหิ ‘‘กฺวิมฺหิ โฆปริปจฺจสโม หี’’ติ (๕.๑๐๐) หนสฺส โฆ, กิเลสหึสนฺเจตฺถ ตทงฺคาทิวเสน คหิตํ, คุเณหีติ สามฺนิทฺเทสโต สมฺมุติสงฺเฆน สทฺธึ
จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเลิตา;
เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโตติ.
วุตฺตอฏฺอริยปุคฺคลา ¶ คยฺหนฺติ, คุเณหีติ โลกิยโลกุตฺตเรหิ สีลาทิคุเณหิ, สงฺฆฏิตนฺติ สํหตํ.
เอวมนนฺตราเยน คนฺถปริสมาปนตฺถมนนฺต คุณวิสิฏฺโลกตฺตยคฺคสีขามณิภูตสฺส รตนตฺตยสฺส ปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คนฺถ กตฺตาทิยถาวุตฺตตฺโถปทสฺสน ปุพฺพงฺคมมตฺตนา สมารภิตพฺพํ คนฺถ กรณํ ปฏิฺาตุกาโม’โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทิมาห, ตตฺถ ‘โย’ติ อิมสฺส ‘ตนฺนามเธยฺเยนา’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ=อิทฺธิวิธาทโย โลกิยา โลกุตฺตรา จ สา เอเตสมตฺถีติ อิทฺธิมนฺโต, เตสุ อิทฺธิมนฺเตสุ, อิทฺธิมนฺตานํ มหาสาวกานํ มชฺเฌติ อตฺโถ, มหตฺตปฺปตฺโตติ มหตฺตํ มหนฺตภาวํ คโต, ตนฺนามเธยฺเยนาติ ตสฺเสว นามเธยฺยมสฺสาติ ตนฺนามเธยฺโย, เตน, ตโปธเนนาติ มุนินา, กึ วุตฺตํ โหติ- ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ โมคฺคลฺลาโน’’ติ ภควตา อิทฺธิมนฺเตสุ เอตทคฺเค ปิโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร นาม โย ทุติโย อคฺคสาวโก… (เตน สมานนามเธยฺเยนาติ) ตมปทิสนฺโต-ยมาจริโย อนุทฺธตภาเวน อุชุนากฺกเมน นามาทิกมวตฺวา วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน โมคฺคลฺลาโนติ นามํ มหาสามิฏฺานนฺตรปฺปตฺตึ กาโลจิตปฺา เวยฺยตฺติยํ พุทฺธสาสโนปการิตาทิฺจ วิภาเวติ. ‘ยํ รจิต’นฺติ สมฺพนฺโธ, รจิตนฺติ กตํ, กินฺติ อาห สทฺทสตฺถ’นฺติ, สทฺทสตฺถํ นาม สุตฺต, สทฺทลกฺขณพฺยากรณาทฺยปรนามเธยฺยํ, สุตฺตํ(หิ) ‘สทฺทา (ลกฺขียนฺติ) สาสียนฺติ อนุสาสียนฺติ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เอเตนา’ติ สทฺทลกฺขณนฺติ จ ‘พฺยากรียนฺติ สทฺทนิปฺผาทนวเสน กถียนฺติ เอเตนา’ติ พฺยากรณนฺติ จ วุจฺจติ, อปรมฺปน วุตฺยาทิ ตทุปกรณภาเวน สทฺทสตฺถํ สทฺทลกฺขณํ พฺยากรณนฺติ จ วุจฺจตีติ ทฏฺพฺพํ, อนุนนฺติ ตพฺพิเสสนํ, อเสสลกฺขิโยปสงฺคาหกภาเวน วตฺตพฺพสฺสาปรสฺสาภาวา สมฺปุณฺณนฺติ อตฺโถ, อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต, สทฺทสตฺถรจนานนฺตรนฺติ อตฺโถ, ตสฺเสติ สทฺทสตฺถสฺส, วุตฺติ จ ¶ สมาสา กตาติ สมฺพนฺโธ, สุตฺตํ วิวรียติ เอตายาติ วุตฺติ, สมสฺสเต สงฺขิปียตีติ สมาสา.
ตสฺสาปีติ วุตฺติยาปิ, สงฺคเหตฺวา สทฺทวเสน สงฺกุจิตํ วิย กตฺวา ขิปนํ สงฺเขโป, ตสฺส นโย กโม สงฺเขปนโย, เตน, โภวาติ โย สทฺทสตฺถสฺส วุตฺติยา จ กตฺตา โส เอว, อิทานิ สุตฺตวุตฺติรจนานนฺตรมวสรปฺปตฺเต อิมสฺมึ กาเล, สมารเภยฺย สมฺมา อารมฺภํ กเรยฺย พหุนฺนํ กฺริยากฺขณานมาทิภูตํ กฺริยากฺขณมนุติฏฺเยฺย, กินฺติ สํวณฺณนํ, สํวณฺณียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนา, ปฺจียติ วิปฺจียติ พฺยตฺตี กรียติ วุตฺติ อตฺโถ เอตายาติ วา, ตํ ปฺจยตีติ วา ลทฺธนามปฺจิกา, ตํ.
เอวมตฺตนา กรณียสตฺถมฺปฏิชานิตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘ทฺเว เม ภิกฺขเว ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย (กตเม ทฺเว) ปรโต จ โฆโส (อชฺฌตฺตฺจ) โยนิโส มนสิกาโร’’ติ วจนโต สมฺมาสวนปฏิพทฺธา สพฺพาปิ สาสน (ปฺปฏิ) สมฺปตฺตีติ สาสนปฺปฏิปตฺติยา พฺยากรณสฺส มูลการณตฺตา ตํ สวเน สาธุชเน นิโยเชนฺโต ‘ตํ สารภูต’นฺติอาทิมาห, ตตฺถ ตนฺติ ยสทฺทวิรเหปิ อธิกตตฺตา สํวณฺณนํ ปรามสติ, ตํ สุณนฺตู’ติ สมฺพนฺโธ, สาธูติ สวนกฺริยาวิเสสนํ, อตฺถานุรูปํ พฺยฺชนํ, พฺยฺชนานุรูปฺจ อตฺถํสลฺลกฺเขตฺวา อนฺมนา หุตฺวา สกฺกจฺจํ สุณนฺตูติ อตฺโถ สุวณฺณภาชเน นิกฺขิตฺตสีหวสาวิย อวินสฺสมานํ กตฺวา หทเย ปนวเสน, สกฺกจฺจสวนเมว หิ โสตูนมตฺถาวหํ โหตีติ, สนฺโตติ สวนกฺริยาย กตฺตาโร ทสฺเสติ, ตถา สาติสยพฺยากรณํ… ตถาวิธา เอว สปฺปุริสา สาธุกํ โสตุกามา โหนฺตีติ, กิมฺภูตนฺติ อาห ‘สารภูต’นฺติอาทิ, ภูตสทฺโท เอตฺถ ‘‘ภูตสฺมึ ปาจิตฺติย’นฺติอาทีสุ วิย วิชฺชมานตฺโถ, เผคฺคุตฺตาภาเวน อปริจฺจชนียตาย สาโร ถิรํ โส อตฺโถ พฺยฺชนฺจ อสฺสา อตฺถีติ สารา จ สา ภูตาจ, อถ วา โลกิยโลกุตฺตรคุณาติสยสาธเนกสาธนภาวโต เสฏฺฏฺเน สารฺจ สา ภูตาจาติ สารภูตา, ตํ คนฺโถ เยเวตฺถ สงฺเขปิโต, อตฺโถ ปน นยคฺคาหิตตายปิ สพฺพถา ทสฺสิโตเยวาติ ¶ วิปุลํ อตฺถํ คณฺหาตีติ วิปุลตฺถคาหี, ตํ, วิธียมานวณฺณนากฺกมวิเสเสน พฺยากุลสฺส วณฺณนากฺกมสฺส นิรสนโต นตฺถิ อากุลํ กิฺจิ อสฺสาติ อนากุลํ, ตํ, อิมินา จ กจฺจายนวุตฺติวณฺณนาสุ น ตถาภาวํ ทสฺเสติ.
ตเทวมธิกตตฺตาเยวายมาจริโย คนฺถารมฺเภ’มหาทโย โย’ติอาทิเก ปฏิปชฺชิตฺวา ทานิ อตฺตนา วณฺณนียสฺส คนฺถสฺสาทิ ภูตํ วากฺยมนธิกตปริหารมุเขเนโวปนฺยสฺย พฺยาขฺยาตุมาห- ‘อิธา’ติอาทิ, ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ มาคธิกสทฺทลกฺขณวิรจนาธิกาเร, มาคธานํ สทฺทานํ อิทนฺติ มาคธิกํ, มาคธิกํ สทฺทลกฺขณนฺติ วิเสสน สมาโส, วิรจยิตุกาโมติ กตฺตุกาโม, รตึชเนตีติ รตนํ, รมยตี [ร ตยตี (โปตฺถเก)] ติ (วา) รตนํ อนปฺปจฺจเยน, อถวา ยํ โลเก จิตฺตีกตาทิกํ รตนนฺติ วุจฺจติ, อิทมฺปิ ตํ สทิสตาย รตนนฺติ วุจฺจติ, ตถาจาหุ–
จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตีติ.
พุทฺธาทีนเมตมธิวจนํ, ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, สมุทาโย, รตนานํ ตยํ รตนตฺตยํ, อวยววินิมฺมุตฺตสฺส ปน สมุทายสฺส อภาวโต ตีณิ เอว รตนานิ วุจฺจนฺติ, ปณมนํ ปณาโม, รตนตฺตยคุณนินฺนตา, ปณมนฺติ เอตายาติ วา ปณาโม, ปณามกฺริยานิปฺผาทิกา กุสลเจตนา, รตนตฺตยสฺส ปณาโมติ ฉฏฺีสมาโส, อภิธียติ ปฏิปาทียตีตฺยภิเธยฺโย สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ, เยน จ โย ปฏิปาทียติ โส ตสฺส อตฺโถ โหตีติ, โส จ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย สทฺทานํ สงฺขรณํ, สทฺทสตฺเถน หิ สทฺทสงฺขรณเมว ปฏิปาทียติ, (รตนตฺตยปฺปณาโม จ อภิเธยฺโย จ) รตนตฺตยปฺปณามาภิเธยฺยนฺติ จตฺถสมาโส, ตสฺส สนฺทสฺสนํ อตฺโถ ยสฺสาติ อฺปทตฺโถ, กินฺตํ วากฺยํ, ตา วาติ วากฺยาลงฺกาเร, นนุเจวมธิกตตฺเตปิ อภิเธยฺยมตฺตเมวทสฺเสตพฺพํ ¶ สิยา กึ วาจาปณาเมน, กายมโนมเยนาปิ ปฺุาติ สยปฺปตฺติยา อภิสมีหิตตฺถสิทฺธิ โหเตวาติ โจทนํ มนสิ นิธาย วจีปณามสฺส ปรตฺถสนฺนิสฺสยตฺจ ตสฺเสว วิภาเคน ปโยชนฺจ ทสฺเสตุมาห- ‘ตตฺถ’อิจฺจาทิ, คุณสทฺโท เอตฺถ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขา’’ติอาทีสุ วิย อานิสํสฏฺโ, คุณานมานิสํสานํ อนุกูลํ อนุคุณํ, เหตุมนฺตวิเสสนเมตํ, ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ อติอุตฺตมนฺติ อตฺโถ, อตีสเยน ปณีตํ ปณีตตรํ, จิตฺตสฺสสนฺตานํ ปพนฺโธ จิตฺตสนฺตานํ, ปณีตตรฺจ ตํ จิตฺตสนฺตานฺจ, อนุคุณฺจ ตํ ปณีตตรจิตฺตสนฺตานฺจาติ วิเสสนสมาโส, ตปฺปณามกรเณน อนุคุณ…เป… สนฺตานํ เยสนฺติ อฺปทตฺโถ, เตสํ, ยถา เต โสตาโร รตนตฺตยสฺส ปณามกรเณน ปฺุาติสยปฺปฏิลาภา อเนกานิสํสาติสยปฺปฏิลาภานุกูล จิตฺตสนฺตานตาย ปธานตรจิตฺตสนฺตานา โหนฺติ, ตถา ปวตฺตานนฺติ อธิปฺปาโย, อิทมฺปิ อธิคตา…เป… นฺตราธานนฺตีเมสํ เหตุภาเวน ติฏฺติ, อธิคตา ปตฺตา อเนเก พหู อานิสํสวิเสสา อายุ วณฺณสุขพลปฏิภานาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, วิโสสิตา สุกฺขาปิตา อนฺตรายา ภยาทโย อชฺฌตฺติกา พาหิยา วา เยสํ ตถาวิธานํ โสตูนํ, เอเตปิ อภิ,เป,ทฺธตฺถนฺติ อิจฺจสฺส เหตู, อภิสมีหิตสฺส อนุฏฺิตสฺส กตนิฏฺิตสฺส คนฺถสฺส อวโพโธเยว ผลํ, ตสฺส สิชฺฌนตฺถํ, กินฺตํ รตนตฺตยปฺปณามสนฺทสฺสนํ.
สจฺจํ ปุนปิ สจฺจนฺติ, ภุชมุกฺขิปฺป วุจฺจเต;
สกตฺโถ นตฺถี นตฺเถว,ปรสฺสตฺถมกุพฺพโตติ.
วจนโต ปรตฺโถว สปฺปุริเสหิ กตฺตพฺโพ, ปรตฺเถ สมฺปาทิเต ปน สกตฺโถ สมฺปนฺโนว นาม สิยาติ มนสิ กตฺวา อาห- ‘เอตเทวา’ติอาทิ. กายมโนสมาจรเณน สมฺปชฺชมานฺจ วจีสมาจรเณน สมฺปชฺชเตวาติ อเนเนว วากฺเยน วิฺายตีติ อวคนฺตพฺพํ, พุทฺธิ ปุพฺพา ยสฺมึ กรเณ ตํ พุทฺธิ ปุพฺพํ, ตํ สีเลน กโรนฺตา พุทฺธิปุพฺพการิโน, อภิเธยฺยสฺส อธิคโม ชานนํ ปุพฺโพ ยสฺส โส อภิเธยฺยาธิคมปุพฺพโก ¶ , อวตาโร ปวตฺติ, เอกเทสทสฺสเน ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ วิย เอกเทเสปิ สมุทายโวหารทสฺสนโต ปจฺฉิม ปาเทนาติ วุตฺตํ, ปจฺฉิมปาทสฺเสกเทสภูเตน ‘สทฺทลกฺขณ’มิจฺจเนนาติ อตฺโถ, สาธิยํ สทฺทานํ สงฺขรณํ, สาธนํ พฺยากรณํ, ตํ ลกฺขณํ สภาโว อสฺสาติ สาธิยสาธนลกฺขโณ, สาธิยสฺเสทํ สาธนํ, สาธนสฺส เจทํ สาธิยนฺติ เอวมสฺเสทมฺภาวเหตุสภาโว สมฺพนฺโธติ วุตฺตํ โหติ, ปโยชนํ อภิเธยฺยสทฺโทปทสฺสิตํ สทฺทสงฺขรณํ, ตตฺถ สมฺพนฺธสฺสนฺโตคธตฺตํ… สาธิโยปทสฺสนมุเขน สาธนสฺสาปิ ทสฺสิตตฺตา นิสฺสโยปทสฺสนโต, อุสฺสุกฺกํ สมฺมาวายามํ, พุทฺธตฺตํ สพฺพฺุตฺาณํ, ปูเรตฺวาติ–
มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;
ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;
อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ.
วุตฺตอฏฺธมฺมสมนฺนาคเตน อภินีหาเรน สมนฺนาคตา หุตฺวา ยถาวุตฺเต ปารมิตาทโย ธมฺเม ปูเรตฺวาติ อตฺโถ, อาคตาติ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมานุพฺรูหเนน อาคตา, อิธาติ อิมสฺมึ โลเก, อาคตาติ ปตฺตา อุปฺปนฺนา, ตถาคโตติ ยถา สมฺปติ ชาตา เต ภควนฺโต สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ตถา อยมฺปิ อุตฺตราภิมุขํ คโตติ อตฺโถ, มุหุตฺตชาโตวาติ สมฺปติชาโต เอว, ชาตสมนนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติ, วิกฺกมีติ อคมาสิ, สตฺต ปทานิ คนฺตฺวาน ทิสา วิโลเกสีติ อิทํ ‘‘ธมฺมตา เอสา ภิกฺขเว สมฺปติ ชาโต โพธิสตฺตา สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา’’ติ เอว มาทิกาย ปาฬิยา สตฺตปทวีติหารูปริิตสฺส สพฺพทิสานุวิโลกนสฺส วุตฺตตฺตา วุตฺตํ, ทิสา วิโลเกสิ สมนฺตโตติ อิทมฺปน ‘สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธร’นฺติ เอตสฺส อนนฺตรํ ทฏฺพฺพํ… ปาเทหิ วสุนฺธราผุสนานนฺตรเมว ทสทิสาวโลกิตตฺตา, อฏฺงฺคานิ นาม–
วิสฏฺํ มฺชุ วิฺเยฺยํ, สวนียา-วิสาริโน;
พินฺทุ คมฺภีรนินฺนาทิ,จฺเจวมฏฺงฺคิโก สโรติ.
วุตฺตานิ ¶ อฏฺงฺคานิ, ตถาคโตติ อิมสฺเสว วิสุํ อตฺถปริยายํ ทสฺเสตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาห, อริเยน เสตุนาติ สมถวิปสฺสนาสงฺขาเตน อุตฺตเมน มคฺเคน, เอวมาทินาติอาทิสทฺเทน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณํ ตถํ อาคโต ยถาวโต อธิคโต’เยคตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา, เย พุทฺธฺยา เต คตฺยตฺถา’ติตถาคโตติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ, ตตฺถตตฺถาติ เตสุ เตสุ ทีฆาคมาทีสุ, ตถาคตภาโวติ ตถาคโตติ ภวนํ นิปฺผตฺติ นมสฺสนกิริยาภิสมฺพนฺธาติ’นมสฺสิตฺวา’ติ เอตฺถ นมสฺสนกิริยาย อภิสมฺพนฺธา อิมินา ตถาคตาทีนํ กมฺมตฺตํ วิภาเวติ, นมสฺสนกิริยาวิเสสนตฺตาติ ‘นมสฺสิตฺวา’ติ นมสฺสนํ กตฺวาติ วุตฺตํ นาม สิยาติ นมสฺสนนฺติ วุตฺตนมสฺสนกิริยาย วิเสสนตฺตา, โพธิยาติ โพธิวุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, ตํ ภควา เอตฺถ ปตฺโตติ (โพธิ, ตสฺสา) โพธิรุกฺขสฺสาติ อตฺโถ, มูเลติ มูลสมีเป ‘‘ยาว มชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตาวตา รุกฺขมูลํ’’ติอาทีสุ วิย, นนุ อฺเปิ ขีณาสวา ‘อคฺคมคฺเคเน’จฺจาทินา วกฺขมาน นเยน นิปฺผนฺนา เอวาติ อนุโยคํ มนสิกตฺวา วุตฺตํ ‘สเหว วาสนายา’ติ, น หิ ภควนฺตํ เปตฺวา อฺเ สห วาสนาย กิเลเส ปหาตุํ สกฺโกนฺติ, เอเตน อฺเหิ อสาธารณํ ภควโต อรหตฺตนฺติ ทสฺเสติ, เตเนว อิทฺธสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต’เตปิ หิ’จฺจาทิกํ วกฺขติ, กาปนายํ วาสนา นาม ปหีนกิเลสสฺสาปิ อปฺปหีนกิเลสสฺส ปโยคสทิสปโยคเหตุภูโต กิเลสนิหิโต สามตฺถิยวิเสโส’อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส วสลสมุทาจารนิมิตฺตํ วิย’, อคฺคมคฺเคนาติ อรหตฺตมคฺเคน, สพฺพกิเลเส ราคาทิเก, อรหตฺตํ อคฺคผลํ, สมฺมุติ อุปปตฺติเทวภาวโต อฺเน วิสุทฺธิ เทวภาเวนาตินิปฺผนฺนตฺตา อาห-‘วิสุทฺธิเทวภาเวนา’ติ, สกลกิเลสกาลุสฺสิยาปคเมน วิสุทฺธิปฺปตฺติยา สพฺพฺุคุณา ลงฺกาเรน วิสุทฺธิเทวภาเวนาติ อตฺโถ.
‘อิธ=สํสิทฺธิยํ’ อิทฺธวนฺโต อิทฺธาตฺตปฺปจฺจเยน, ‘คุณ=อามนฺตเณ’ ภูวาทิเสโส, คุณียนฺติ ปริจียนฺติ เสยฺยตฺติเกหีติ คุณา กปฺปจฺจเยน, เตปีติ สาวกปจฺเจกพุทฺธาปิ, หิ สทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา อคฺคํ…เป… อนูนคุณา ¶ , ตสฺมาติ อตฺโถ, สพฺพฺุตาทีนนฺติอาทิกํ เตสํ สพฺพฺุพุทฺเธหิ อูนคุณตาย เหตุวจนํ, เกจิ ‘สิทฺโธ มิทฺธคุโณ อสฺสาติ สิทฺธมิทฺธคุณนฺติ ทุฏฺมตฺถํ ปริกปฺเปตฺวา วากฺยมิทํ ทูเสนฺติ, เต ปน ‘มิทฺโธ นาม โกจิ คุโณ นตฺถี’ติ จ, ‘ตถาคโต นาม มิทฺธ คุโณ น โหตี’ติ จ, ‘ตาทิโส เจ สิยา น าณนิสฺสิตปูชา ปกโตปโยคินี ภวตี’ติ จ อชานิตฺวา วทถ ตุมฺเหหิ วตฺวา อุยฺโยเชตพฺพา, มงฺคลตฺถฺเจตฺถาโท สิทฺธสทฺโทปาทานํ, มงฺคลาทีนิ หิ สตฺถานฺยพฺยาหตปฺปสรานิ โหนฺตฺยายสฺมนฺตพฺยาขฺยาตุโสตุกานิ จ, ธมฺมสงฺฆานมฺปีติ อิมินา อวยเวน วิคฺคเหปิ สมุทายสฺส สมาสตฺถตฺตา อฺปทตฺถสมาโสยํ ตคฺคุณสํวิฺาโณติ ทีเปติ, เตนาห- ‘อฺปทตฺเถ’จฺจาทิ, คุณีภูตานมฺปีติ อปฺปธานภูตานมฺปิ วิเสสนภูตานมฺปิ อฺปทตฺถสฺส ปธานตฺตา, กิริยาติสมฺพนฺโธ วคมฺยเต ธมฺมสงฺฆานํ คุณีภูตานมฺปิ ตทวินาภาวิตฺเตน นมสฺสนาติสมฺพนฺธา, ตเทว สมตฺเถติ ‘ตถาห’จฺจาทินา, ปุตฺเตน สห วตฺตมาโนติ ตคฺคุณสํวิฺาณอฺปทตฺถสมาสตฺตา ตุลฺยมุภินฺนมฺปิ อาคมนนฺติ ปุตฺโตปิ อาคโตติ ปตียเต, ตตฺถาติ นิทฺธารเณ สตฺตธี, อตฺตานนฺติ ธมฺมํ ทสฺเสติ, ธาเรนฺเตติ อตฺตนิ เปนฺเต ปวตฺเตนฺเต อุปฺปาเทนฺเต, จตฺตาโรปิ อปายา สามฺวเสน’อปาเย’ติ วุตฺตา, กิเลสวฏฺฏ กมฺมวฏฺฏ วิปากวฏฺฏวเสน ตโย วฏฺฏา, เตสุ ทุกฺขํ, ตสฺมึ, ธาเรตีติ วุตฺตธารณํ นาม อตฺถโต อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนํ, ตฺจ ยถารูปํ กิเลสสมุจฺฉินฺทนตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ อาลมฺพนภาเวน โหตีติ อาห- ‘โส…เป… วเสนา’ติ, นวนฺนมฺปิ, เต สมธิคมเหตุตาย ธมฺโมเยว นามาติ ‘ทสา’ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ การณมาห- ‘ตมฺมูลกตฺตา’ติอาทิ, ตมฺมูลกตฺตาติ ตํ การณตฺตา, สีลทิฏฺิสามฺเนาติ อริเยน สีเลน อริยาย จ ทิฏฺิยา สมานภาเวน, อริยานฺหิ สีลทิฏฺิโย มคฺเคนาคตตฺตา สพฺพถา สมานาว, เตน เต ยตฺถกตฺถจิ ิตาปิ สหคตาวาติ สํหโตติ อิมสฺมึ อตฺเถ สงฺโฆติ ปทสิทฺธิ ทฏฺพฺพา, อธิปฺเปตวเสน ปเนตํ วุตฺตํ, โลกิยสีลทิฏฺิยา สามฺเน สํหตตฺตา สมฺมุติสงฺโฆปิ ปณามารโหเยวาติ ทฏฺพฺพํ.
อถ ¶ เกเต สทฺทา, เยสมิทํ ลกฺขณํ ภาสิสฺสนฺติ ปฏิฺาตนฺติ อาห-‘สทฺทา ฆฏปฏาทโย’ติ, อาทิสทฺเทน รุกฺขาทโย, นนุ สนฺติ เมฆสทฺทสมุทฺทสทฺทาทโยปีติ น นิรตฺถกานมิธานุปโยคิตฺตา, เย โลกสงฺเกตานุโรเธนาตฺถปฺปกาสกา เตสํ สาตฺถกานเม วิทํ ลกฺขณนฺติ, อปิจ ‘สทฺทา ฆฏปฏาทโย’ติ วทนฺโต เวทิกานํ วิย อุนฺติ [ตฺถิ (โปตฺถเก)] อาทีนํ อนุปุพฺพีนิยมาวตฺถานมสมฺภวา ตทนุกฺกเมน นิปฺผาทิยมานนมฺปิ สทฺทานํ โลกิยตฺตานภิวตฺตนฺจ โพเธตีติ ทฏฺพฺพํ, นุ ตตฺถ ปกาสกตฺถํ สทฺทสฺส สมุทายวเสน วา สิยา ปจฺเจกวณฺณวเสน วา, ตตฺถ ยทิ ปจฺเจกวณฺณา ปกาสเยยฺยุํ, ฆฏสทฺเท ฆกาโรเยว ฆฏตฺถํ, ปกาสเยยฺย, ตถา จาฺเสมการาทีนมนตฺถ กตา สิยา, อถ สมุทิตา ปกาสเยยฺยุํ, ตทา วณฺณานมุจฺจารณานนฺตรวินาสิตฺตา สมุทาโยเยว น สิยา, ตถา สติ กถ มตฺถํ สทฺโท ปกาสยตีติ เจ กเมน โสตจิตฺตาทิคหิตกฺขร ปาฬิยา จ โย สทฺโทติ วิฺเยฺโย สาตฺถโก จิตฺตโคจโร, จิตฺตโคจรสฺสาปิ สทฺทสฺส ปน พาลชนปฺปโพธาย กปฺปนามตฺเตน ปกตฺยาทิวิภาคโต, น สภาเวนานฺวาขฺยานํ, เตนาห-‘ปกตฺยา’ทิ อาทิ, นนุ โคอิจฺจาทิสาธุสทฺทนิยเม สติ โคตาทโย อสาธุ สทฺทาติ วิฺายนฺติ คนฺตพฺพมคฺคนิยเม อคนฺตพฺพมคฺโค วิย, โคตาทิ อสาธุสทฺทนิยเม วา โคอิจฺจาทโย สทฺทา สาธโวติ อคนฺตพฺพมคฺคนิยเม คนฺตพฺพมคฺโค วิย, กึ สทฺทานมนฺวาขฺยาเนนา ติทมาสงฺกิย ปโยชนมาห- ‘ลกฺขณาภิธานํเจ’จฺจาทิ, สทฺทานมฺปฏิปตฺติยํ ปฏิปทปาสฺสานูปายตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘อฺเถ’จฺจาทิ, อฺถาติ อสติ ลกฺขณาภิธาเน, สกฺกตาทีติอาทิสทฺเทน ปากตาทึ สงฺคณฺหาติ, พหุวิธตฺตํ สกฺกตปากตเปสาจิกอปพฺภํสวเสน, มคเธสุ วิทิตาติ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ (๔-๑๒๑) มาคธานํ อิทนฺติ อตฺเถ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) ณปฺปจฺจเย มาคธา มาคธนฺติ จ ปทนิปฺผตฺติ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห- ‘มคเธสฺมิ’จฺจาทิ, มคเธสุ วิทิตาติอาทิโน อธิปฺปายํ วิวริตุมาห- ‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’ติอาทิ, ตตฺถ อิทนฺติ อิทานิ วกฺขมานํ มาคธํ…เป… โหตีติ เอตํ วุตฺตํ โหตีติ มคเธสุ…เป… ลกฺขณํ มาคธนฺติ ¶ วทตา ปกาสิตํ โหตีติ อตฺโถ, หิสทฺโท’มคเธสฺวิ’จฺจาทินา วุตฺตํ สมตฺถยติ, ลกฺขณํ วิเสสยตาติ สทฺทลกฺขณ สทฺทสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา มาคธนฺติ อิมินา ลกฺขณํ วิเสสยตา พฺยวจฺเฉทยตา วุตฺติกาเรน, อตฺถโตติ สามตฺถิยโต, สทฺเท จ วิเสสิโต โหตีติ สทฺทลกฺขณสทฺโท มาคเธ เอว [สทฺเทเอว (โปตฺถเก)] พฺยวจฺเฉทิโต โหติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘มคเธสุ วิทิตา มาคธาติ สทฺเท คเหตฺวา เตสมิทํ มาคธนฺติ มาคธสทฺเทน ยสฺมา สทฺทลกฺขณสทฺเท ลกฺขณํ วิเสสิตํ, ตสฺมา สทฺทลกฺขณสทฺเท สทฺโท ยทิ อมาคโธ กถํ ลกฺขณํ มาคธํ สิยาติ สามตฺถิยา สทฺโทปิ วิเสสิโต โหตี’ติ, นนุ มาคธนฺติ ลกฺขณสฺส มาคธ สทฺทสมฺพนฺธิตฺตฌาปนโต สทฺทลกฺขณนฺติ เอตฺถ สทฺทสทฺทสฺส นิรตฺถก ตาปตฺติ โหตีติ, น โหติ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจารตฺตา สทฺทลกฺขณสทฺทสฺส วา สมาสตฺเถ นิรุฬฺหตฺตา ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณ’’นฺติอาทีสุ วิย, โกปนาติอาทิสทฺทลกฺขณนฺติ อิมินา อภิเธยฺยสงฺขาตปโยชนสฺส ทสฺสิตตฺตา ตปฺปโยชนปุจฺฉนปรา โจทนา, วุจฺจเตจฺจาทิ ปริหาโร, ยถา สพฺพถาตฺตปรหิตกาเมน.
ปิโย จ ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา,โนจา าเน นิโยชโกติ.
วุตฺเตหิ ตโต ปเรหิ จ ปสตฺถตเรหิ คุณวิเสเสหิ สมุเปตํ คุรุํ.
ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;
อุปฏฺหํ คุรุํ สมฺมา, อุฏฺานาทีหิ ปฺจหีติ.
วจนโต อุฏฺาน-อุปฏฺาน-ปริจริยา-สุสฺสูสา สกฺกจฺจสิปฺปปฏิคฺคหเณหิ สมฺมา อุปฏฺหนฺเตน สวน,อุคฺคหน-ธารณ-ปริปุจฺฉา-ภาวนา หิ กงฺขาวิจฺเฉทํ กตฺวา วิฺาตพฺพํ สทฺทลกฺขณํ, ตถา อวิฺาตํ สทฺทลกฺขณมเนนาติ ¶ อวิฺาตสทฺทลกฺขโณ ปุคฺคโล, หิสทฺโท อวธารเณ, โส ‘ธมฺมวินเยสุ กุสโล น โหตี’ติ เอตฺถ ทฏฺพฺโพ, กุสโล ทกฺโข น โหติ, ตตฺถ ธมฺมวินเยสุ สุตฺตนฺตาตาภิธมฺมสงฺขาเตสุ ธมฺเมสุ เจว วินเย จ, กสฺมา–
โย นิรุตฺตึ น สิกฺเขยฺย, สิกฺขนฺโต ปิฏกตฺตยํ;
ปเทปเท วิกงฺเขยฺย, วเน อนฺธคโช ยถาติ.
วจนโต, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยถา วุตฺตนเยน สมฺภูตปท พฺยาโมหวเสน ปทตฺเถปิ พฺยาโมหสมฺภวโต สุตฺตนฺโตปทสฺสิตาย ทิฏฺิวินิเวฏฺนาย จ อภิธมฺมาคเต นามรูปปริจฺเฉเท จ วินย นิทฺทิฏฺเ สํวราสํวเร จ อโกสลฺลํ สิยา’’ติ, ยถาธมฺมนฺติ ธมฺมวินย สทฺทสฺส โย-ตฺโถ วินยสุตฺตาภิธมฺมสงฺขาโต, ตสฺส โส-ตฺโถ, ตทนติกฺกเมน, ปฏิปชฺชิตุมสกฺโกนฺโตติ ตตฺถตตฺเถว วุตฺตาสุ อธิสีล อธิจิตฺต อธิปฺาสิกฺขาสุ ปวตฺติตุํ อสมตฺโถ, กุสโล ปน สมตฺโถ ปฺาวิเสสาโลกปฏิลาภโต, วุตฺตํ หิ–
ยาว ติฏฺนฺติ สุตฺตนฺตา, วินโย ยาว ทิปฺปติ;
ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ, สูริเย อพฺภุคฺคเต ยถาติ.
ปฏิปตฺตินฺติ ปฏิปชฺชียตีติ ปฏิปตฺตีติ ยถาวุตฺตํ ติวิธมฺปิ ปฏิปตฺตึ, วิราเธตฺวาติ นาเสตฺวา, นสฺสติ หิ ปฏิปตฺติ เตสุเยวา โก สลฺลตมคตตฺตา, ตถา จาหุ–
สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ, ปมุฏฺเ วินยมฺหิ จ;
ตโม ภวิสฺสติ โลเก, สูริเย อตฺถงฺคเต ยถาติ.
สํสารทุกฺขสฺเสว ภาคี โหติ… ยถาวุตฺตา-นุกฺกมปริจฺจาเคน อนุรูปปฏิปตฺติยา ปฏิลภิตพฺพตฺตา อธิคมวิสยสฺส [วิสถตฺตา (โปตฺถเก)] โย คกฺเขมสฺส, วุตฺตฺหิ ตสฺสานุโลมปฏิปตฺติมูลกตฺตํ–
สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;
ปฏิปตฺติยํ ิโต ธีโร, โยคกฺเขมา น ธํสตีติ.
เอตาวตา ¶ อวิฺาตสทฺทลกฺขณสฺส สกตฺถปริหานึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สกตฺถสมฺปตฺติมูลิกา ปรตฺถสมฺปตฺตีติ ตทภาวา ตาทิโส ปุคฺคโล ปเรสมฺปิ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ ‘นจา’ติอาทิ วุตฺตํ, ปติฏฺาติ ธารณํ, ตฺเจตฺถ เตสํ เตสํ กุล ปุตฺตานํ ธมฺมวินยสิกฺขาปนํ ตํตํ กมฺมโต นิตฺถรณาทิ จ, ตทุภย เมวา-นฺหสงฺคิกํ ปติฏฺํ, มุขฺยภูตมฺปน ตมฺมูลเก สุปริสุทฺธสีเล ปติฏฺาปนเมว, ตทุปกรณตฺโถ สิกฺขาปนาทิ, อิธ ปน ตํ สาธนภูโต ปุคฺคโล อุปจารโต ปติฏฺาติ คเหตพฺโพ, หิสทฺโท ยถาวุตฺต สมตฺถนตฺเถ นิปาโต, สทฺทลกฺขณฺูเยวาติ อวธารณมฺปน เตสุ ตพฺพิทูเยว สมตฺโถติ ทสฺสนตฺถํ ปกรณวเสน วุตฺตํ, อตฺตโน ปน สุคุตฺตสีลกฺขนฺธวิรเหน กทาจิ โกจิ ยถาวุตฺตานํ ปติฏฺาภวิตุํ น สกฺโกติ… ตมฺมูลกตฺตา สทฺธมฺมฏฺิติยา สปรปติฏฺา ภาวสฺส จ, เตเนว วินยธเร อานิสํสํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา ตปฺปธานํ ตปฺปมุขํว กตฺวา ‘‘ปฺจิเม ภิกฺขเว อานิสํสา วินยธร ปุคฺคเล, กตเม ปฺจ อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุ รกฺขิโต, กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ, วิสารโท สงฺฆ มชฺเฌ วิหรติ, ปจฺจตฺตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาติ, สทฺธมฺมฏฺิติยา ปฏิปนฺโน จ โหตี’’ติ วุตฺตํ, อตฺถานุรูปนฺติ อตฺตโน วจนียสฺสตฺถสฺส วาจกตฺเตน โยคฺยํ, พฺยฺชนานุรูปนฺติ อตฺตโน วาจกสฺส วจนียตฺเตน โยคฺยํ, ปริวาสาทีสูติอาทิสทฺเทน อพฺภานาทึ สงฺคณฺหาติ, ตํตํกมฺมนฺติ ปริวาสาทิกํ ตํตํกมฺมํ, อฺโติ อสทฺทลกฺขณฺู, น เกวลมเนน สกตฺถปรตฺถาว นาสิตา, อถ โขติ วิโธ สทฺธมฺโมปิ นาสิโตเยวาติ วตฺถุมาห ‘อชานนฺโต ปนา’ติอาทิ, อยถาปฏิปชฺชมาโนติ สทฺทลกฺขณฺุนา ยถา เยน ปกาเรน อตฺถานุรูปํ พฺยฺชเน พฺยฺชนานุรูปฺจ อตฺเถ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตถา อปฺปฏิปชฺชมาโน, ตถา จ วกฺขติ– ตถา หิ โส สทฺทลกฺขณ มชานนฺโต’ติอาทิ. ติวิธมฺปิ สทฺธมฺมนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติอธิคมวเสนติ วิธเมว สทฺธมฺมํ, ตตฺถ ติปิฏกพุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นาม, เตรส ธุตคุณา จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ทฺเว อสีติ มหาวตฺตานีติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นาม, จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ จ ผลานิ อยํ อธิคมสทฺธมฺโม ¶ นาม, ตถาหิจฺจาทินา วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ, ตมฺปิ ปาฬิยา ถิรีกาตุํ ‘วุตฺตํ เหต’นฺติอาทิมาห, ตตฺถ ธมฺมาติ เหตู, สทฺธมฺมสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส ติวิธสฺส สทฺธมฺมสฺส, ปทพฺยฺชนนฺติ ปทฺจ พฺยฺชนฺจ ตํ, ตตฺถ ปทํ นาม สฺยาทฺยนฺตํ ตฺยาทฺยนฺตฺจ, พฺยฺชียติ อตฺโถ เอเตนาติ พฺยฺชนํ-วากฺยํ อถวา ปชฺชเต คมฺยเต อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ-สฺยาทฺยนฺตาทิ, วากฺยํว พฺยฺชนํ, สิถิลธนิตาทิปทเมววา วุตฺตนเยน พฺยฺชนนฺติ ปทพฺยฺชนํ, ตํ, ทุนฺนิกฺขิตฺตํ ทุฏฺุ นิกฺขิตฺตํ ปิตํ วิราเธตฺวา กถิตํ, อตฺโถ จ ทุนฺนีโตติ ทุนฺนิกฺขิตฺตตฺตาเยว ปทพฺยฺชนสฺส ตพฺพจนีโยปิ ทุฏฺุวิฺาโต โหติ, วุตฺตปฏิปกฺขโตติ ‘อวิฺาตสทฺทลกฺขโณหิ’จฺจาทินา วุตฺตสฺส วิฺาตสทฺทลกฺขณตฺตาทินา ปฏิปกฺขภาวโต, ภาวปฺปธาโน หิ อยํ นิทฺเทโส,ตฺตปฺปจฺจยโลโป วา, น หิ อตฺตาว อตฺตนา เวทิตพฺโพติ ยุตฺตนฺติ.
ตเทวนฺติอาทินา ยถาวุตฺตํ นิคเมตฺวา สฺาวิธาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ, ตนฺติ เหตฺวตฺเถ นิปาโต, ยสฺมา สทฺทลกฺขณสฺส ชานนํสานิ สํสํ ตสฺมาติ อตฺโถ, เอวนฺติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, เอวํ สปฺปโยชนนฺติ สมฺพนฺโธ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยํ, วุตฺเตน ปกาเรเนตฺยสฺมึ อตฺเถ วตฺตเต. นนุจ สฺีนํ สฺานํ วตฺตพฺพตฺเต ‘‘ออาทโย ติตาลีสวณฺณา’’ติอาทีนํ วากฺยานํ วิสุํวิสุํ มหนฺตตฺตา กุโต ลาฆวํ สตฺถสฺสาติ มฺมาโน ‘ตถาหิ’จฺจาทินา สฺาวิธาเน ลาฆวสพฺภาวํ สมตฺเถติ, โหเตวาติ อวธารเณน กตฺถจิ ปรสตฺเถ วิย โน น โหตีติ ทสฺเสติ, ปฏิปตฺติลาฆวมฺปิ เจตฺถ โหเตว, ตถาหิ ‘‘วณฺณปเรน สวณฺโณปิ’’จฺจาโท (๑-๒๔) วณฺณาทิสฺาสมุทฺธริตา นาตฺตานมตฺตาวคเมตุมลนฺติ ปเร ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพา อสฺส, ตโต สฺา-วเสยา, ตโตสฺส สฺาติ สฺาสฺีวิเวจนํ ตทนุฏฺานนฺติ ปรมฺปราเปกฺขาย ภวิตพฺพํ ปฏิปตฺติ คารวาภาวา. อิทานิ สงฺเขปโต สตฺถกฺกมํ ทสฺเสตุมาห-เอวํ ตาวิ’จฺจาทิ, ตาวาติ ปมํ, อุปยุชฺชมานตฺตาติ พฺยาปาริยมานตฺตา, วิสโย โคจโร ยตฺเถเต สฺยาทโย วิธี ยนฺเต, สห วิสเยนาติ สวิสยา, ปมํ กรียตีติ ปกติ ยโต สฺยาทโย วิธียนฺเต, สห ปกติยาติ สปฺปกติกา, ลิงฺคาทิกนฺติ ¶ อาทิสทฺเทน‘สลภจฺฉาย’มิจฺจาโท เอกตฺตาทิ, ลิงฺเคภวา ลิงฺคิกา-อิตฺถิวิธโย, เอกตฺถีภาโว สมาโส, เตน, สามฺโต สมานตฺตา, สมานตฺตนฺตุณาทิวุตฺติยา ‘‘ราชาทิวิสิฏฺเ ปุริสา โทวิย’วสิฏฺาทิวิสิฏฺเ อปจฺจาทิมฺหิ อตฺเถ ปวตฺตนโต.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
รตนตฺตยปณามาทิกถา สมตฺตา.