📜
๒. ทุติยกณฺฑ วณฺณนา
๑. ทฺเวทฺเว
อวยวสมฺพนฺเธติ สฺยาทฺยวยวีสมุทาเยน ทฺเวทฺเวติ วุตฺตานมวยวานํ สมฺพนฺเธ, อเตตฺถ วุตฺยนุกูลาย ปฺจิกาย วา ภวิตพฺพํ, ปฺจิกานุ กูลาย วุตฺติยา วา, น เจตฺถ ทฺวินฺนมฺโฺานุกูลตา ทิสฺสติ, ตถาหิ วุตฺติยํ-‘เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ เอตฺตกเมว ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, ปฺจิกายนฺตุ ตพฺพิเสสน วเสน จ ปจฺจยตฺถวิเสสนวเสน จ อตฺโถ ทสฺสิโต, ตเทว มุภินฺนนฺนาฺมฺานุกูลตา ทิสฺสติ, ตโต เอตฺถ ยถา ทฺวินฺนมฺโฺานุกูลตา สมฺปชฺชติ, ตถา พฺยาจิกฺขิสฺสาม ‘‘ยทิ ปเนตฺถ วุตฺยานุกูลา ปฺจิกา ภเวยฺย ปจฺจยตฺถปกฺโข ชหิตพฺโพ สิยาติ ‘เต…เป… เอกาเนกตฺเถสุ’ติ จ, เตน…เป… โยชนิย’นฺติ จ เอเตสํ ชหิตพฺพตาย พหุปาวิโลโป อาปชฺชติ, ยทิ ปน ปฺจิกานุกูลา วุตฺติ ภเวยฺย วุตฺติยํ กิฺจิมตฺตํ ปกฺขิปิตพฺพ มตฺตเมว สิยาติ พหุวิโลปาปตฺติ (น) โหตีติ เอเตสํ ทฺเวทฺเว โหนฺติ เอกาเน กตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ วุตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติ, เอวฺหิ สติ สตฺถนฺตเรนาปิ สห ฆฏเต, สุตฺเต ‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา’ติ วุตฺตตฺตา ‘เอกาเนเกสู’ติ อิทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา ยุชฺชติ
ปกติวิเสสนวเสน ¶ วา ยเทตํ ปจฺจยวิเสสนํ, ตทา สามตฺถิยา เอกาเนเกสูติ ปกติวิเสสนมฺปิ ลพฺภติ, ตตฺถ สามตฺถิยมตฺถ พลํ, ตถาหฺเยกาทีสุ ภวนฺตา ปกติวาจฺจานเมเวกตฺตาทิอพฺยติ ริตฺตอตฺถมตฺตาทีรูปานํ โชตกา สฺยาทโย กถเมกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา อฺโต สิยุนฺติ ยถาวุตฺตนามวิเสสากฺเขโป, ตถา อิตฺถิณาทิปฺปจฺจยาทีนมฺปิ ปน ปกติวิเสสานุปาทาเนปิ ยโต ธาตฺวาทิ วาจฺโจตฺโถ นตฺถิ, สามตฺถิยา ตโต, ธาตุตฺยาทฺยนฺเตหิ [ตฺยาทฺยนฺต วาจฺเจหิ (โปตฺถเก)] น โหนฺเต วิตฺติปจฺจยา, ตถา ณาทิปจฺจยาปิ… วิภตฺยนฺตา วิธานโต, ยเทตมฺปกติวิเสสนํ ตทาปิ สามตฺถิเยเนว เอกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา ตชฺโชตนาย ภวนฺตา สฺยาทโย กถมฺตฺถ โหนฺติ อสมฺภวาติ เอกาเนเกสุ ทฺเวทฺเวติ ลพฺภติ, อถวา สรูเปน อวุตฺตมฺปิ สามตฺถิเยเนกาเนกตฺเถสูติ คมฺมมานํ วุตฺตเมว โหตีติ กตฺวา‘เตจา’ติอาทิกํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, เอกาเนเกสุ วตฺตมานโต นามสฺมาติ กิมตฺถํ อสตฺวภูตาย กิริยาเยกตฺตาทิสมฺพนฺธาภาวา กฺริยตฺถาจ ตฺยาทีหิ เยเวกตฺตาทีนํ วุตฺตตฺตา ตฺยาทฺยนฺเตหิ จ น ภเวยฺยุนฺติ ปโยชนนฺตรมาห-‘ยมฺปนา’ติอาทิ, ปฺจกนามตฺถสฺสาธิปฺเปตภาโว เจตฺถ ปกฺขสฺเสตสฺเสว ยุตฺตตฺตา. ตถาหิ สงฺขฺยากมฺมาทโย นาม วาจฺจสฺส ทพฺพสฺส ธมฺโม สกตฺโถ-ปสชฺชโน จ สทฺโท ทพฺเพเยว วตฺตเต… ทพฺเพเยวานฺยนยาทิโวหารา, ตตฺถ ทพฺพวาจินา สทฺเทน ทพฺพธมฺมานมพฺภนฺตรีกรณนฺติ นายุตฺตเมตํ นาเมน ปฺจนฺนมภิธานํ, วิภตฺติโย ปน โชติกา, อิตฺถิปจฺจยา จ อิตฺถิลิงฺคสฺส, ตถา จามฺเหหิ วุตฺตํ สมฺพนฺธจินฺตายํ–
สทฺโท สกตฺถํ วตฺวาน, ปทตฺถํ ทพฺพสฺิตํ;
สมเวตํ วเท ลิงฺคํ, สงฺขฺยํ กมฺมาทิกมฺมิ เจติ.
เอกาเนเกสุ สฺยาทีนํ ยถากฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘เตนา’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาติ เยน ปฺจโก นามตฺโถ อธิปฺเปโต เอกาทีสุ จ อตฺเถสุ โช-ตนีเยสุ สฺยาทโย วิธิยิสฺสนฺติ เตน, สพฺพตฺถาติ ‘อํโย’อาทีสุ ¶ สพฺพตฺถ, สภาวโตตฺยาทิกสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘ยทฺยปิ สฺยาทโย เอกาเนเกสุ โหนฺติ ตถาปิ เอกาทโย สงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺเน อตฺเถ วตฺตนฺติ น สงฺขฺยามตฺเต, สงฺขฺยาย สมฺภวาภาวา สงฺขฺเยเย ภวตีติ น สงฺขฺยาปิ สฺยาทีนมตฺโถ’’ติ (น) เกวลํ สกตฺถ ทพฺพาทิเยว สฺยาทีนมตฺโถ น ภวติ, อปิ ตุ สงฺขฺยาปีตฺยปิสทฺทตฺโถ, อเนน สงฺขฺยา วิภตฺยตฺโถ จตุกฺโก นามตฺโถตฺยยมฺปกฺโข นิรากโต ปฺจโก นามตฺโถติ ทสฺสเน สงฺขฺยากมฺมาทีนํ วิภตฺติโย โชติกา โหนฺติ, ติโก นามตฺโถติ ทสฺสเน ตุ สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติวาจฺจา โหนฺติ, อิทานิ อธิปฺเปตปฺจกนามตฺเถ สกตฺถาทิกํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถ สกตฺโถ วิเสสนนฺติ สรูปาทิ ยํ กิฺจิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตํ ตํ สกตฺโถ นามติ อตฺโถ, ตํ ทสฺเสติ ‘สรูปชาติคุณทพฺพานิ’ติ.
พเลน ยสฺสา ภินฺเนสุ, ปวตฺตนฺเต คคาทีสุ;
สา ชาตฺยภินฺนธีสทฺทา, สุตฺตํ ปุปฺเผสฺวิวานฺวีตํ.
ทพฺพาธาโร ตโต ภินฺโน, นิมิตฺตํ ตปฺปตีติยา;
ภาวาภาวสภาโว โย, โส คุโณ นิคฺคุโณ มโต.
สรูปํ สทฺทรูปํว, ชาติยา ยํ วิเสสนํ;
วิเสสียติ ยํกิฺจิ, ทพฺพํ ตํ สมุทีริตํ.
อิทานิ สรูปาทิโน วิเสสนสฺส สกตฺถภาวํ ชาตฺยาทิวิเสสสฺส ทพฺพภาวฺจ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, สรูเป วตฺตเต สทฺโทติ วิยเภโทปจาเรนาห-‘สทฺทสฺส สรูเปนา’ติ, เอตฺถ ปน โคติ ชาติมตฺตวาจินิ โคสทฺเท ปยุตฺเต โคสทฺโท ชาติมตฺตมาเหติ โส ชาตึ วิเสเสติ นาม. ยฏฺิอาทิสทฺเทหิ ยฏฺิอาทิสหจริตา อุปจารโต คหิตาติ ยฏฺิอาทิทพฺเพหิ ยฏฺิอาทิสหจริตา ปุริสา วิเสสียนฺตีติ อาห-‘ทพฺพมฺปิ ทพฺพนฺตรสฺส วิเสสนภูตมฺภวตี’ติ, ยฏฺิโยปเวสยาติ ยฏฺิสทฺทวจนีย ยฏฺิทพฺพวิสิฏฺเ ปุริเส ปเวสยาติ อตฺโถ, กุนฺเตปเวสยาติ เอตฺถาปิ เอเสวนโย, ยถาวุตฺตจตุพฺพิธสกตฺถโต ปโรปิ อตฺถิ สกตฺโถติ อาห-‘กตฺถจี’ติอาทิ, สมฺพนฺธนิมิตฺโตติ สมฺพนฺโธ นิมิตฺตํ การณํ ¶ ปจฺจยปฺปวตฺติยา อสฺส ปจฺจยสฺส โสติ สมาโส, เอตฺถ หิ ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ อสฺสาติ สามิโน ปุริสสฺส สํสงฺขาตทณฺฑาทิทพฺเพน สหโย สสฺสามิสมฺพนฺโธ, โสปิ ปจฺจยสฺส นิมิตฺตํ, ตถา จ วกฺขติ-‘ทณฺฑปุริสสมฺพนฺธา ทณฺฑีติ ปจฺจโย’ติ, (กิริ)ยา ปทตฺถสฺสาปิ วิเสสนตฺเตน สกตฺถภาโว ชาติปทตฺถาทีนํ วุตฺต าเนเยว วตฺตพฺโพติ ปาจโกติ เอตฺถ กิริยาการกสมฺพนฺธสงฺขาตํ ปราภิมตํ สกตฺถมฺปิ ปโรปเทเสโนปทิสิตุกาโม อิธ สมฺพนฺธสกตฺถสฺส วุตฺตฏฺาเนเยว กิริยาสกตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘กตฺถจิ กิริยาปี’ติอาทิมาห. นามสภาเวน วิฺายมานํ ปฺจมํ นามสงฺขาตมตฺถํ ทพฺพปทตฺเถน สงฺคเหตฺวา ชาติคุณกิริยาทพฺพานีติ หิ จตุพฺพิโธ นามตฺโถ, นามมฺปิ อนฺวตฺถรุฬฺหิวเสน ทุวิธํ ปุมิตฺถินปุํสก ลิงฺควเสน ติวิธมฺปิ จตุพฺพิธํ โหติ… ยถาวุตฺเต จตุพฺพิเธ อตฺเถ นมติ, เต วา อตฺตนิ นาเมตีติ อิมินา การเณน. สามฺคุณ กิริยายทิจฺฉาวเสนาฺถาปิ จตุพฺพิธตฺตํ นามสฺส วทนฺติ, ตตฺถาปิ ยทิจฺฉานามสฺส ทพฺพนาเมเนว สงฺคโห เวทิตพฺโพ, อิตฺถตฺตํ เอสาติ ปสิทฺธิมา อตฺโถ, ยมฺปนาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สาเธติ ‘ตตฺเถ’จฺจาทินา, อภิธายกตฺเตน โชตกตฺเตน, อิการนฺตโตติ มุนิสทฺทโต, อฺถาติ อิการนฺตโต น ภวติ เจ, อโตติ อาเทส ภวนโต ผลํ ทสฺสิตํ น สิยาติ สมฺพนฺโธ, วุตฺติยํ ‘เอวํ กุมารี กุมาริโย’ติอาทีสุ เอวนฺติ ยถา ปุลฺลิงฺเค อิการนฺตโต สฺยาทีนมุทาหรณมนาเทสตฺถํ วุตฺตํ เอวมิตฺถิยมฺปิ อนาการนฺตโตติ ทสฺเสติ, อุปลกฺขณํ เจตมินี-นี-อู-ติ-ปจฺจยนฺตาทีนํ, อสติ…เป… วจเนติ อิมินา ปาณินิยานํ วิภตฺติสฺาวิธายกสฺส สุตฺตนฺตรสฺส อตฺถิภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘วิภตฺติจ’’ (๑-๔-๑๐๔) อิติ หิ เตสํ สุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ ‘สฺยาทีนํ ตฺยาทีนฺจ วิภตฺติสฺา โหตี’ติ, ภวนฺตีติ อนฺวตฺถวเสน วิภตฺติสทฺทวจนียานิ ภวนฺติ, โส (เยวตฺโถ) วิภตฺติจฺจเนน วิภชียตีติ วิภตฺติ, กมฺเม กฺติปฺปจฺจยนฺโตยํ วิภตฺติ สทฺโทติ ทสฺเสติ, กถมฺปเนเตสุ สฺยาทีสุ วิภชียติจฺจสฺส วากฺยตฺถาสฺสานุคโม เยเนวํ วุจฺจติจฺจาสงฺกิย เยน ยถา จ วิภชียติ ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ.
๒. กมฺเม
วุตฺติยํ ¶ กตฺตุกิริยายาติ กตฺตุสาทฺยตาย ตํ สมฺพนฺธินิยา กตฺตุกมฺมฏฺายปิ ทุวิธาย กิริยาย, อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ กโรติ เอตฺถ สมฺพนฺธนตฺโถติ อาห-‘กรียติ อภิสมฺพนฺธียตี’ติ, ยํกิฺจิ ปทตฺถรูปํ สมฺพชฺฌตีติ อตฺโถ, อิมินา จานฺวตฺถวเสเนวายํ กมฺมโวหาโร สิทฺโธติ ทสฺเสติ, สพฺพการกานมฺปิ ปน กิริยาสมฺพนฺธ สพฺภาเวปิ กิริยาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตเนว ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ตเทว กมฺมํ วิฺเยฺยํ, กตฺตาทิ กตฺตุ กิริยายาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตปิ กตฺตาทิตฺตวจนิจฺฉาเยว กมฺมํ น โหติ… ยสฺมา วจนิจฺฉาเยว การกานิ ภวนฺติ, เอวํ สพฺพการกานมฺปิ การกนฺตรปฺปตฺติยํ ตทภาโว ยถาโยคํ วตฺตพฺโพ, วากฺเยกเทเสเนตฺยเนน ‘‘ทฺเวทฺเวกา’’ทิโน วากฺยสฺส ‘‘กมฺเม ทุติยา’’อิจฺจาทิโน จ เอกวากฺยตฺตํ สูเจติ, ปกรณสฺส มหาวากฺยรูปตฺตา วิปฺปกฏฺานิปิ วากฺยานิ อากงฺขาทิสภาเว อฺมฺสมฺพนฺธานุภวเนเนกวากฺยภาวมฺปฏีปชฺชนฺเต, วุตฺตี หิ–
‘‘อากงฺขาโยคฺคตา สตฺตา, พีชํ สนฺนิธิโน ยโต;
วิปฺปกฏฺานิ วากฺยานิ, มหาวากฺยํ กโรนฺตฺยโตติ.
สามฺเนาติ กมฺมาทฺยวิเสเสน, ปุพฺพาจริยสมฺาวเสนาห ‘ทุติยาทิกา’ติ, เตน ยทฺยปิ ตฺยาทิโนปิ ทฺวินฺนํ ปูรณิยา ทุติยาติ สกฺกา โวหริตุํ, ตถาปิ สฺยาทีนํ ทุเกเยว ทุติยาตติยา รุฬฺหีติ นตฺยาทีนํ ทุกานิ ทุติยาทิสทฺเทน คยฺหนฺติ, วิสิฏฺเสูติ กมฺมาทินา วิเสสิเตสุ, ติวิธํ กมฺมนฺติ สกสมยปฺปสิทฺธิยา กมฺมสฺส ติวิธตฺตมาห, อฺเ ตุ สตฺตวิธมิจฺฉนฺติ, กถํ–
นิพฺพตฺติวิกติปฺปตฺติ, เภเทน ติวิธํ มตํ,
ตตฺเถจฺฉิตตมํ กมฺมํ, กมฺมํตฺวฺํ จตุพฺพิธํ;
อิจฺฉิตฺจานิจฺฉิตฺจ, เนวิจฺฉิตมนิจฺฉิตํ,
ตถาฺปุพฺพํ นาฺปุพฺพนฺติ, เอวมฺํ จตุพฺพิธนฺติ.
ตตฺถ อิจฺฉิตาทีนิ อุปริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ, ตตฺเรจฺจาทินา ติวิธํ กมฺมํ สรูปโต ทสฺเสติ, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมเมเก-เนกธา ปริกปฺเปนฺติ, ตทิห ปกาสยิสฺสาม–
สตี-สตี ¶ วา ปกติ, น ยตฺถ ปริณามินี,
นิสฺสียเต ตํ นิพฺพตฺติ, กมฺมมฺเสมฺถา;
อสนฺตํ ชายเต ยํ วา, ยํ สนฺตมปฺปกาสติ,
อุปฺปตฺยา-ภิพฺยตฺติยา วา, ตนฺนิพฺพตฺตีติ วุจฺจตีติ.
อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กฏวิการสฺส กาสสงฺขาตา วิชฺชมานา ปกติ ปริณามินี กฏวิการมฺปติ ปริณมนฺตี ยตฺถปฺปโยเค น นิสฺสียเต… กฏํ กโรตีเตตฺถ เกวลมตฺถาวคมมตฺตสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา กาเสติ อสุยฺยมานตฺตา จ, ปกติยา ตุ สุยฺย มานตฺเต วิการิยํ สิยา, เตเนว กาเส กฏํ กโรติ, ตณฺฑุเล โอทนํ ปจตีติ ทฺวยตฺโถ กโรติ ปจติ จ, ตสฺมา กาเส กโรติ ตณฺฑุเล ปจตีติ วิการียติ, กฏํ กโรติ โอทนมฺปจตีติ นิพฺพตฺตี ยตีติ อตฺโถ, อสตี วา ปกติ อวิชฺชมานตฺตาเยว ยตฺถ น นิสฺสียเต… [(ยถา) (โปตฺถเก)] ( ) สํโยคํ ชนยติ วิภาคมุปฺปาทยตีติ สํโยควิภาคานํ กสฺสาปิ ปกติยา อวิการตฺตา สํโยควิภาควนฺเต หฺยวิกเตเหว เตสํ ชนนโต, ตเมวมฺภูตมนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมาน (ปกติ) กํ วา การิยํ นิพฺพตฺติกมฺมํ นามาติ เอโก, อฺเสมฺถาติ วตฺวา ตนฺทสฺเสติ ‘อสนฺต’มิจฺจาทินา, ยํ อสนฺตมวิชฺชมานํ ชายเต, ตนฺนิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา สุขํ ชนยติ พุทฺธิมุปฺปาทยตีติ, สนฺตํ วิชฺชมานเมว วา เกวลมปฺปกาสิตปุพฺพํ ยํ อุปฺปตฺติยา อภิพฺยตฺติยา วา ปกาสติ, ตมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา ปุตฺตํ วิชายติสามฺมภิพฺยฺชยตี’’ติ, ตเทวํ เกสฺจิ มเตน อนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมานปกติกนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปิ อฺเสมฺมเตน อสนฺตํ ชายมานํ สนฺตมปฺปกาสมานนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปีติสพฺพมฺปิ อฏฺิตปุพฺพเมว ชายตีตฺยสโต ชานนา น พฺยติริจฺจติจฺจาห-‘อสโต ชนนํ กรียตี’ติ, อวตฺถนฺตรนฺติ โอทนาทิโน กฺเลทนาทิลกฺขณมฺมวตฺถํ.
ปกตฺยุจฺเฉทสมฺภูตํ, วิการิยํ กิฺจิ กิฺจิ ตุ;
คุณนฺตรสมุปฺปตฺยา, เอวํ สา วิกติ ทฺวิธา.
กิฺจิ วิการิยํ กมฺมํ ปกติยา การณสฺส อุจฺเฉเทน สมฺภูตํ, ยถา ¶ กฏฺํ ภสฺมํ กโรตีติ กฏฺสฺสาจฺจนฺตปราวตฺติ [ปราวตฺติยา (โปตฺถเก)], กิฺจิ ปน คุณนฺตรานมุปฺปตฺติยา, ยถา สุวณฺณํ กฏกํ เกยุรํ วา กโรตีติ เอวํ ทฺวีธา สา วิกติ โหตีติ อตฺโถ, น วิภาวียนฺเตติ น คมฺยนฺเต, สา ปตฺติ‘ปาปียติ วิสยีกรียตี’ติ กตฺวา.
ยตฺร กฺริยากโต โกจิ, วิเสโส นาวคมฺยเต;
ทสฺสนา วานุมานา วา, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตา.
ยตฺถ กิริยากโต กิริยาสมฺปาทิโต วิเสโส อติสโย โกจิ นาวคมฺยเต นปฺปตียเต ทสฺสนา วา ปจฺจกฺขปฺปมาเณน อนุมานปฺปมาเณน วา ยถา นิพฺพตฺติวิกตีนมติสโย ปจฺจกฺขานุมานา วคมนีโย, ตตฺร หิ นิพฺพตฺติยํ วิเสสสิทฺธิรติปสิทฺธา… อตฺถลาภาขฺยสฺส วิเสสสฺสาวิชฺชมานสฺส กิริยากตฺตา, วิการิเย ( ) [(เอว) (โปตฺถเก)] ตุ กฺวจิ ปจฺจกฺขวิสโย… กฏฺํ ฑหตีติ กณฺหตฺตาทิภาวสฺส ปจฺจกฺเขเนโวปลพฺภนโต, กฺวจิทนุมานคมฺโม… เทวทตฺตํ โรเสติ ปสาทยติ เวติ วิสิฏฺมุขวณฺณาทิการิยานุเมยฺยตฺตา โรสาทิโน, เอวํ ยตฺถ น วิเสสสิทฺธิ อปิ ตุ ปตฺติมตฺตํ, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตา กถิตา, อาทิจฺจมฺปสฺสติ ธมฺมมชฺเฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ, กถฺจรหิ อสนฺตสฺส [สนฺตสฺส (โปตฺถเก)] ปตฺติกมฺมสฺส กิฺจิ (อกโรนฺต)สฺส การกตฺตํ, น หิ กิฺจิ อกโรนฺตํ การกมฺภวิตุมรหตีติ อุจฺจเต-
ทสฺสนกฺขมตาภาโส, ปคมพฺยตฺติอาทโย;
วิเสสา ปตฺติกมฺมสฺส, กฺริยาสิทฺธิยมิจฺฉิตา.
อตฺร ทฏฺุํ สกฺกา อิติ ทสฺสเน ขมตา อาภาโสปคโม วิสยตฺโตปคโม วิสยตฺโตปคมนํ พฺยตฺติ เจติ เอวมาทโย วิเสสา ยถาโยคํ ปตฺติกมฺมสฺส กิริยานิปฺผตฺติยํ อิจฺฉิตา, ตโต ตสฺส การกตฺตนฺติ อตฺโถ, อาทิจฺจํ ปสฺสตีติ เอตฺถ หิ อาทิจฺโจ ทฏฺุํ สกฺกา, ตโตว โส ทิสฺสติ อภิพฺยตฺติฺโจปยาตีติ ทสฺสนกิริยานิปฺผาทกตฺเถนาสฺส การกตฺตมุปปชฺชเต, ตถา ฺตฺราปฺยาทิสทฺทคหิตวิเสสวเสน กิริยาสิทฺธิโต การกตฺตํ เวทิตพฺพํ ¶ , นนุ วิการิยมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมเมว… เตน รูเปนาสโตเยว ชนนโต, ปตฺติกมฺมมฺปิ กิริยาสมฺพนฺธรูเปนาสนฺตเมว ปจฺฉา ตถา ภวตีติ นิพฺพตฺติเยวาติ สจฺจํ-
อตฺเถสา วตฺถุฏฺิติ, สุขุมพุทฺธิโคจรปตีตฺยนุโรเธน,
ตตฺร ยมฺเปตํ ฆฏเต, ยถา ปตีติ สทฺทตฺถาวตฺตานโต.
วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สามฺเน วุตฺตตฺตา วุตฺตํ. กรียติ กโฏ, กโต กโฏ จฺเจวมาทีสุ ตฺยาทิปฺปภุตีหิ อติหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปิ เอกตฺตาทีสุ ทุติยาทโย ปปฺโปนฺติ นิยมาภาวา, ตถาหิ ปฺจเก นามตฺเถ กฏาทิวจนียสฺส สมฺพนฺธี กมฺมาทฺยตฺโถ, ตฺยาทิปฺปภุตีติ อนภิ หิตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาภิธานาย อภิหิเตสุปิ กฏาทีสุ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺจาทีสุ (๒-๓-๒) ‘‘อนภิหิเต’’ติ (๒-๓-๑) วจนมธิกโรนฺติ, เวยฺยตฺติยาเยว ทุติยาทีนปฺปสงฺเคปิ ตนฺนิสฺสยภูเต-กตฺตาทฺยตฺเถ โชตนายาภิหิเตสุ ทุติยาทโย สิยุํ, ติเก ปน สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติ วจนียา, ตตฺถ ยชฺชปิ กมฺมาทิโน ปจฺจเยนาภิธานํ, ตถาปฺเยกตฺตาทโย นาภิหิตาติ ตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาติ ธานาย อภิหิเตสุปิ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ‘‘อนภิหิเต’’ติ วจนมธิกโรนฺติ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตตฺริทํ สิยา’ติอาทิ, ตตฺร ตสฺมึ ทุติยาทิ วิภตฺติวิธาเน อิทํ โจทฺยํ สิยา, กินฺติ อาห-‘ปฺจเก’อิจฺจาทิ, อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุติ อนภิหิตา กมฺมาทโย นิสฺสยา เยสเมกตฺตาทีนํ, เตสูตฺยตฺโถ, ทุติยาทโย วิภตฺติโย ยถา สิยุนฺติ โชตนายาภิธานาย จาติ ยุชฺชมานวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปีติ อปิสทฺเทน อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสยเมกตฺตาทึ สมุจฺจิโนติ, อาสงฺกิยาติ ปุพฺพกิริยาย วุตฺตนฺติ อปรกิริยา เวทิตพฺพา, ปฺจเก ติเก จา ภิหิตกมฺมาทินิสฺสเย เสกตฺตาทีสุ ทุติยาทิปฺปตฺติมาสงฺกาวเสน ทสฺเสตฺวา จตุกฺกวาทีนมฺปิ ปกฺขมุพฺภาวิย ปริหริตุํ ‘ยทิจฺจา’ทิมาห, อยนฺเตสมธิปฺปาโย ¶ ‘‘ยเทสา สงฺขฺยา ปาฏิปทิกตฺโถ ตปฺปฏิปชฺชเน กมฺมาทโย วิภตฺติวจนียา, ตทา ‘อนภิหิเต กมฺเม’ติอาทินา อนภิหิตคฺคหณํ กมฺมาทิวิเสสานมนุภวนฺตมนตฺถกํ… อภิหิเต วิภตฺติวาจฺจาภาวโต, ยทา ปนายํ ปกฺโข ‘สงฺขฺยา วิภตฺติวจนียา’ติ ตทา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ ตฺเยวมาทโย นิทฺเทสา วิสยสนฺทสฺสนมตฺตาเยว เวทิตพฺพา’’ติ, สพฺพถาติ ปฺจกติกวาทีนํ จตุกฺกวาทีนฺจ มตวเสน สพฺพปฺปกาเรน, สทฺทตฺถาพฺยติริตฺตตฺถมตฺโตเยวาติ พฺยติเรโก พฺยติริตฺตํ, นปุํสเก ภาเว กฺโต, น วิชฺชเต พฺยติริตฺตํ พฺยติเรโก เภโท ยสฺส ตํ อพฺยติริตฺตํ, อพฺยติภินฺนนฺติ อตฺโถ, สทฺทตฺถโต สกตฺถโต อพฺยติริตฺตํ อตฺถมตฺตํ อตฺถสามฺํ ยสฺส โอทนาทิสทฺทสฺส โส ตถา วุตฺโต.
กิฺจาปิ วุตฺติยํ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ อภิหิตมวุตฺตํ, ตถาปิ เตหิ อภิหิเตปฺเยวเมว ทฏฺพฺพนฺติ นิทสฺเสนฺโต อาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, กร-กรเณ กรียิตฺถาติ กโต‘กฺโต ภาวกมฺเมสุ’ติ (๕-๕๖) กมฺเม กฺโต, สติโกติ เอตฺถ กีโตติ กมฺมตฺเถ ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) อิโก, กมฺมตาคมฺยเต กิตปฺปจฺจยาทีนํ กมฺเม วิหิตตฺตา, เอวฺจ ธุหิ กิเมกมุทาหรณํ ทตฺตมาจริเยเน ตฺยโต อาห- ‘อุทาหรณ’อิจฺจาทิ, อนภิหิเตติ วจนํ วินาปีติ วจนํ วินา เอวาติ อวธารเณ-อปิสทฺโท, สมฺภาวเนวา, ยทฺยภิหิเตหิ วจนํ วินาปิ ทุติยาทีนมปฺปวตฺติ ภเวยฺย, วจนสพฺภาเว ตุ กถาเยว นตฺถีติ อตฺโถ, เอวฺจ ปเนตฺถ ทุติยาทีนมภิหิเต ปสงฺคาภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘ปจฺจเต โอทโน, กโต กโฏจฺจาโทปิ ยทิ ทุติยาทโย สิยุํ ปมาวิธานสฺสาวกาโส น ภเวยฺย ตโต สามตฺถิยานภิหิเตเยว กมฺมาโท ทุติยาทโย สกิริยา (ยํ ตท)ภิพฺยตฺติยา ภวิสฺสนฺติ, ปเมวตฺวภิหิเต’’ติ, น นุจ ปมายาการกมวกาโส รุกฺโข ปิลกฺโขติ [รุกฺโข ปิลกฺโขติ กฺริยาปทํ น สูยเตติ วิภตฺยนฺตรสฺสปฺปตฺติ มฺเตภสฺสาปทีป] กิมิทมุจฺจเต อการกนฺติ ยทฺย การกํ เนทมฺปโยคมรหติ ตโต ยตฺถ วิเสสกิริยาน มสฺสวนํ ตตฺถ ปทตฺถสหจริตาย สตฺตาย ปตีติยา ‘รุกฺโข อตฺถิ ¶ ปิลกฺโข อตฺถี’ติ อเปกฺขียตีติ การกตฺตํ รุกฺขาทีน มตฺเถเวติ [อตฺเถเวติ ฺตํ วตฺถุํ ปรํ ปติปาทยิตุํ สทฺโท ปยุชฺชเต ฺณฺจ สโตอิติ ยตฺร กฺริยาปทนฺตรสฺส อปฺปโยโค ตตฺร อุสฺสคฺคโต สตฺตา ปตีติตุตฺถีติ กฺริยาปทานุสงฺคร กตฺตริ ตติยปฺปสงฺครนวกาสา ปมา ตฺยตฺโถ-ภสฺสปทีป], น จ อุจฺจํ นีจํตฺยธิกรณวาจิตฺเต [วาจิกา] นิปาตสฺส อตฺถีตฺยเนน นตฺถิ สมฺพนฺโธติ อุจฺจมตฺถีตฺยาเธยฺยสฺเสว กตฺตุตฺตํ นาธารสฺสาตฺย การกตฺตมาธารสฺสาตฺยวกาโส-ตฺถิ ปมายาติ ‘‘ปมาวิธา นสฺสาวกาโส น ภเวยฺยา’’ติ ยถาวุตฺโต-ยํ เหตุ อสิทฺโธติ จ สกฺกา วตฺตุํ, อสงฺขฺยโต ปมาตฺยวตฺวา ‘‘ปมาตฺถ มตฺเต’’ติ (๒.๓๙) สามฺวิธานโต สิทฺโธเยว, ยํ เหตุตฺตานภิหิตวจนมนตฺถกมิจฺเจว ิตํ.
ยฺจาติ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย อปรมฺปิ กิฺจิ วตฺตพฺพมตฺถีติ อตฺโถ, ยฺจ ผลํ มฺเตติ สมฺพนฺโธ, ยเทตฺถาน ภิหิตาธิกาโร นตฺถิ ตทา ยถา ‘กโต กโฏ’จฺจตฺรตฺเตน กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา ทุติยา น โหติ ตถา ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏสทฺทโต อุปฺปนฺนาย ทุติยาย (วิปุลาทิคตสฺส) กมฺมสฺสา ภิหิตตฺตา วิปุลาทีหิ วิเสสเนหิ ทุติยา น สิยา, ตโต ตฺยาทิ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ กมฺมสฺสาน ภิหิตตฺตมตฺเตวาติ วิปุลาทีหิปิ ทุติยาวิธานสงฺขาตํ อนภิหิเต’’ติ (๒-๓-๑) อนภิหิต วจนสฺส อธิกาเร ยฺจ ผลํ จินฺตยตีติ อตฺโถ, ยุตฺตสฺสาติมสฺส อตฺโถ สมฺพนฺธสฺสาติ, ปจฺเจกํ กโรตฺยภิสมฺพนฺธตายาติ ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ กโรติ ทสฺสนียํ กโรติ’จฺเจวํ ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธตายาติ อตฺโถ, กมฺมตา อตฺถีติ เสโส, เอวํ มฺเต-‘‘กฏํ กโรมีติ ปวตฺโต วิปุลํ กโรมี ทสฺสนิยํ กโรมีติ จ ปวตฺโตวาติ วิปุลาทีนมฺปิ ปจฺเจกํ กมฺมตา อตฺเถว, ตตฺเถกสฺสาภิธาเน ปเรกสฺส สุขมวโลกยนฺตีติ ตทภิธานายปิ ทุติยา ภวิสฺสตี’’ติ, ปการนฺตราวตาโร นาจริเย โนปโรธิโตติ ตมฺปิ ปเนตฺถ ทสฺสยิสฺสาม-‘‘กฏสทฺทา อุปฺปชฺชมานา ทุติยา ¶ กฏชาติ กมฺมมภิหิตวตี, น วิปุลาทิคุณกมฺมํ, ตโต ตทภิธานาย จ ทุติยาเยว ภวติ, อถวา กโฏว กมฺมํ, ตํ สามานาธิกรณฺเยน วิปุลาทีหิปิ ทุติยา ภวิสฺสติ, กฏํ กโรติ วิปุโล ทสฺสนีโยติ หิ วุจฺจมาเน วิปุลาทโย กตฺตุสมานาธิกรณตาเยว ปตีเยยฺยุํ ตสฺมา กฏสทฺทสามานาธิกรณฺยมฺปฏิปาทยตา วสฺสเมตฺถ ทุติยา กรณียา’’ติ. นนฺเวมิจฺจาทิโจทฺยํ, เอวนฺติ เอวํ คุณยุตฺตสฺส กมฺมตาย สติ, ปปฺโปตีติ กฏ กมฺเม-ภิธานิเย (กโต) ติ กฺตปฺปจฺจยสฺส กตตฺตา อุทาราทิโต กโรตฺยภิสมฺพนฺธา ทุติยา ปปฺโปตีติ อตฺโถ, เอวํ มฺเตจฺจาทิ ปริหาโร, อวยเวน กมฺมํ น วทตีติ สมฺพนฺโธ, อวยเวนาติ วิสุํวิสุํ, กิฺจรหีติ อาห-‘สภาวโต สพฺพํ กมฺมํ วทตี’ติ. โหตุ กามํ อุทาราทิโตปิ วุตฺเตน วิธินา ปมา, กตสทฺทโต กา ปวตฺตตีติ อาห-‘กตสทฺทโต ปิ’จฺจาทิ, อนฺโตภูโต อนฺโตคโธ นามสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺมึ กมฺมลกฺขณตฺเถโส อตฺโถ กมฺมลกฺขโณ อภิหิโต กถิโต สมฺปนฺโน สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, นนุ ‘กโต กโฏ’จฺจาโท สภาวโต สพฺพกมฺมวุตฺติยา อนฺโตภูตนามตฺถวุตฺติยา จาตฺถมตฺเต โหติ สพฺพตฺถ ปมาติ ‘กฏํ กโรติ อุฬารํ โสภนํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏาทิโตปิ อุปฺปนฺนาย ทุติยาย กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา อุฬาราทีหิ ปมาปฺปสงฺโค สิยาติ อภิหิตาภิธานปฺปสงฺโคปคตํ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘กฏาทิสทฺโท ตฺวิ’จฺจาทิ, สามฺเนาติ วิสุํ วิสุํ กฏาทิสามฺเน.
‘‘กตฺตุริจฺฉิตตม’’นฺตฺยเนน (๑-๔-๔๙) กตฺตุโน กิริยาย สมฺพนฺธิ ตุมิฏฺตมํ ตสฺมึ อิจฺฉิตตเม กมฺมสฺํ วิธาย นิพฺพตฺยาทิเกสุตีสุ กมฺเมสุ ทุติยา วิธียเต ปาณินีเยหิ, อิจฺฉิตตมตฺตฺจ ตทตฺถตฺตา กิริยาย, โอทนํ ปจติ คาวุมฺปโย โทหติตฺยาโท(หิ) โอทนาทฺยตฺถา ปจนาทิกิริยารพฺภเตติ โอทนปยาทีนมิจฺฉิตตมตฺตํ, ตทุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ยํ กตฺตุ’จฺจาทิ, วิภตฺตึ วิธาย ทุติยาภิมตาติ สมฺพนฺโธ, ปุน ปยาทินิปฺผตฺตินิมิตฺตํ ยํกิฺจิ โทหนาทิกิริยา ยุตฺตํ ¶ กรณาทิรูเปน อกถิตํ ควาทิกมิจฺฉิตํ การกํ, ตตฺถาปิ ‘‘อกถิตฺจา’’ติ (๑-๔-๕๑) กมฺมสฺํ วิธาย เตเนว ทุติยา วิธียเต, ตทุปทสฺเสตุมาห-‘อุปยุชฺชมาเน’จฺจาทิ, อตฺร เจวมกถิตนิยโม กโต วาตฺติกกาเรน-
ปุจฺฉิจิภิกฺขีนํ ทุหิ,ยาจีนํ นิมิตฺตมุปโยเค;
ปุพฺพวิธิมฺหิ-กถิตํ, พฺรูสาสีนฺจ คุณาสตฺตนฺติ.
อุปยุชฺชเต อิฏฺตฺถสิทฺธิยํ พฺยาปารียตีตฺยุปโยโค-ปโยปฺปภุติ, ตสฺมึ, นิมิตฺตํ ควาทิ, อปุพฺพวิธิมฺหิ อปาทานาธิกรณาทิ ปุพฺพสฺา วิธานาภาเว, วิธาเน หิ มาณวกา มคฺคํ ปุจฺฉติ, รุกฺขา ผลานฺยวจินาตฺยาทิ ยถารหํ ภวติ, คุณาสตฺตนฺติ คุเณน สตฺตํ สมฺพนฺธี, คุณสทฺเทเนตฺถ ปธานสาธนํ ธมฺมาทิกํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ปธานสาธนฺหิ กิริยาโยปการกมุปการิยํ ปธานภูตํ กิริยมเปกฺขิย คุโณ ภวติ, โจ-นุตฺตสมุจฺจเย, ปธานนฺตุ ธมฺมาทิโน ปวตฺติยา ตทตฺถตฺตา, อุปยุชฺชมานฺจ ตํ ปโยปภุติเจติ วิเสสนสมาสํ กตฺวา อุปยุชฺชมานปโยปฺปภุติโน นิมิตฺตนฺติ ฉฏฺีสมาโส, ปภุติ สทฺเทน ควาทิโน คหณํ, อาทิสทฺเทน โคมนฺตาทิโน, ทุติเยนาทิ สทฺเทน อธิกรณาทิโน, จตุตฺเถน วินยาทิโน, วิธานนฺติ ทุติยา วิธานํ, ทุติยาวิธานมภิมตนฺติ โยชนียํ. ปาณินิเยหิ ‘‘ตถา ยุตฺตฺจานิจฺฉิตํ’’ (๑-๔-๕๐) อิจฺจเนน กมฺมสฺํ วิธาย ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ (๒-๓-๒) ตฺยเนเนว ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสตุมาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ‘‘ตถา ยุตฺตฺจานิจฺฉิต’’นฺตีมสฺส อตฺโถ เยเนเวจฺจาทิปฺจิกาปาานุสาเรน เวทิตพฺโพ, ยุชฺชเตติ กิริยาภิสมฺพชฺฌเต, ยุตฺตนฺติ กิริยาภิสมฺพนฺธํ, อตฺร ตุ–
ยทฺยพุทฺธฺยาหิลงฺฆาทิ, ตทาหฺยาทิมนิจฺฉิตํ;
ยทา ลชฺชาภยาทีหิ, ตเทจฺฉิ ตตมํ มตํ.
‘‘ตถา ยุตฺตฺจานิจฺฉิต’’นฺติ สุตฺเตนสฺส ปริยุทาสวุตฺติโต อิจฺฉิตา อฺมนิจฺฉิตมนภิมตมิตรฺจ, ตโตเยว‘คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปตี’ตฺยตฺร เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺสปิ รุกฺขมูลสฺส กมฺม สฺา ¶ สิทฺธาติ ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสติ’เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺมา’อิจฺจาทิ, รุกฺขมูลํ เนวิจฺฉิตํ ปุพฺพมนภิมตตฺตา, นาปฺยนิจฺฉิตํ อปฺปฏิกูลตฺตา, คามคเมน หฺยสฺส ตปฺปรตา, รุกฺขมูโลปสปฺปนนฺตุ ปสงฺคาคตนฺติ รุกฺขมูลานมฺปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ อตฺเถว, อตฺราปิ-
เนวิจฺฉิตานิจฺฉิตนฺตุ, มพุทฺธิยุปสปฺปเน;
มูลํ วิสฺสมนตฺถนฺตุ, ตมิจฺฉิตตมํ สิยา.
พฺรูสาสินฺจาติ จสทฺโทปสงฺคหิเต ทสฺเสตุมาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, เอตฺถ คามเทวทตฺตคคฺคานมกถิตสฺา, อชาทโย ตฺวิจฺฉิตตมา, อาทิสทฺเทน ‘ปตฺเถติ คาวุํ ปุริสํ ทฺวิโช’ตฺยาทโย สงฺคหิตา, นยตินี=ปาปุณเน, วหติ วห=ปาปุณเน, หรติ หร=หรเณ, ชยติชิ=ชเย, สพฺพตฺถเลจ เอตฺเต อยาเทเส จ รูปํ, ทณฺฑ=ทณฺฑเน จุราทิตฺตา ณิมฺหิ รูปํ, อถ ‘‘อธิสีฏฺาสานํ กมฺมํ’’ตฺยาทินา (๑-๔-๔๖) เตน เตน กมฺมสฺํ วิธาย ‘ปวึ อธิเสสฺสตี’ติ อาโท (ตตฺถ) ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ (๒-๓-๒) ทุติยา วิธียเต เตหิ เตหิ สตฺถ กาเรหิ, สพฺพตฺเถเวตฺถ โลกสฺส กมฺมวจนิจฺฉาติ กเมเนตํฺสฺาปุพฺพกํ กมฺมมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘อธิปุพฺพ’อิจฺจาทิ, ยาย วตฺติจฺฉาย ทุติยา สิยา ตาย วตฺติจฺฉาย กมฺมตา กถํหินามาติ สมฺพนฺโธ, เนว อุปลพฺภนฺตีติ กทาจิกสฺสจิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, ปยติตพฺพนฺติ สุตฺตนฺตรมารพฺภนียํ, ตตฺเถวํ กึ ภวโต มนสิ โทสธิชมฺภเนนาติ อตฺโถ, ธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอวํ สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยถา อาธาเร กมฺมวจนิจฺฉา, ตเถหาปิ อาธารวจนิจฺฉาติ อตฺโถ, เตเนวาห-‘ธมฺเมติ อาธารวจนิจฺฉา’ติ, ธมฺเม อภินิวิสเตติ สมฺพนฺโธ, เอวํสทฺทสมานตฺถตฺตา ตถา สทฺทสฺส ตทตฺถานุสาเรเนว วิฺายตีติ ตถาสทฺทสฺส อตฺโถ วิสุํ น วุตฺโต, ปานฺจ อาจาโรจ ปานาจารํ, ตํปานาจารมสฺส อาธารสฺส ตสฺมึ ตปฺปานาจาเร, ปานตฺถาจารตฺถธาตุสมฺพนฺธี โย นทฺยาทิ โก อาธาโร โส ปานาจารวาเยวาติ อาห- ‘ปานตฺถาจารตฺถานํ ธาตูนมาธาเร’ติ ¶ , เกสฺจีติ อนิยเมน เกสฺจิ สทฺทสตฺถการานํ, เอตฺถาติ เอตสฺมึ อาธารวจนิจฺฉาปกฺเข, ปติปรีหิ ภาเคเจตฺยวสิทฺธาติ อิมินา ปติสทฺทสฺส ธาตุนา อยุตฺตตํ ทสฺเสติ… ยทิ ยุชฺเชยฺย ฉฏฺิยาภาวา, เตนาห-‘ยทาตฺวิ’จฺจาทิ, วุตฺติยํ เตนาติ ตสทฺเทน, อปิสทฺโทปสงฺคหิตํ ตติยมฺปิ คเหตฺวา วาจาติ พหุวจนนิทฺเทโส.
๓. กาล
ยทา กาลทฺธานมิจฺจาทินา‘มาสมาสเต โกสํ สยติ’จฺจาโท อกมฺมเกหิปิ โยเค กาลภาวทฺธเทสานํ ปเรหิ กมฺมตฺตมนฺุาตนฺติ จ, ยทาตฺวิจฺจาทินา ตุ กิริยาว สพฺเพนสพฺพํ น สูยติ, ตถา สติ กุโต จ กมฺมตฺตนฺติ เตเหว วุตฺตนฺตี จ ทสฺเสติ, คมฺม มานกิริยาโยโคปิ น นิสฺสิโต… มาสมาสเตจฺจาทีสุ อาสนาทิ [อาสนาทีสุ (โปตฺถเก)] กิริยานํ มาสาทิโยโค วิย กลฺยาณิตฺตคุณาทิโยโค จ โลกสฺส ปตีติปถมุปยาตีติ, น สิชฺฌตีติ กิริยา น โหนฺติ คุณทพฺพานีติ กิริยาสมฺพนฺธาภาวา กมฺมตฺตาภาโวติ น สิชฺฌติ, คุเฬน มิสฺสา ธานา ภชฺชิตยวา คุฬธานา. อชฺฌยนกิริยาย ปพฺพเตน จ มาสโกสานํ สากลฺเลน สมฺพนฺธาภาวา อจฺจนฺตสํโยคาภาโวติ มาสสฺสาติอาทีสุ น ทุติยา. ปุพฺพณฺเห สมยนฺติ อิมินา ปุพฺพณฺเห สมโยติ สตฺตมีอามาทิสมาสํ ทสฺเสติ, อจฺจนฺต เมวาติ อิมินา สมยสฺส สากลฺเลน วิหรณกิริยาย สมฺพนฺธมาห, ยํสมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตํ เอกํสมยนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปสงฺกมนกิริยายจฺจนฺตเมว ยุตฺโตติ อิมินา นิวาสนวิหรณ กิริยาหิปิ ปุพฺพณฺหสมยาทีนมจฺจนฺตเมว ยุตฺตตํ อุปลกฺเขติ, ปการนฺตเรนาปิ สิทฺธิยมาสงฺกมุพฺภาวยติ ‘ยทา ตฺวิ’จฺจาทินา, วิภตฺติยา วิปลฺลาโส ยถาปกตมติกฺกมฺม อฺถา ภวนํ, อิธ ปน สตฺตมิ ยมฺปตฺตายํ สตฺตมฺยตฺเถ พาหุลเกน ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺเจว ทุติยาปฺปตฺติ.
ตติยาภิมตาติ ‘‘อปวคฺเค ตติยา’’ติ (๒-๓-๖) วจเนน ปาณินิยานํปปฺจตฺตมภิมตา, กถมฺปน กาลทฺธานํ กรณตฺตมิจฺจาสงฺกิย กรณตฺตเมสมฺปฏิปาเทนฺโต ¶ อาห-‘ตถาปิ’จฺจาทิ, ตถาปีติ วุตฺตกฺกเมน กรณตฺตสมฺภวา ตติยาย วิชฺชมานายปิ, สิยาติ ตติยา สิยา, ตฺจาติ ตํ กรณฺจ. การกมชฺเฌติ เอตฺถ ฉฏฺี สมาโส การกสทฺเทน จ สตฺติการกํ คหิตนฺติ (อาห) ‘ทฺวินฺนํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ’ติ, อภินฺนสฺสาปิ หิ เอกสฺส เทวทตฺตาทิกตฺตุโน ภินฺนานํ ตํสมเวตานํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ กาลทฺธานานิ, สตฺติเภทเมว พฺยฺชยมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, เอกตฺถาติ เอกสฺมึ เทวทตฺเต, ทฺวีเหตีเต (ภฺุชิกฺริยา) สาธนนฺติ สมฺพนฺโธ, ทฺวินฺนํ อหานํ สมาหาโร ทฺวีหํ ตสฺมึ. อิสุมสตีติ วา, อิสุมฺหิ อาโส อสฺเสติ วา นิปฺผนฺเนน อิสฺสาสสทฺเทน คมฺมมานํ กิริยํ ทสฺเสติ ‘อิสฺวสเน’ติ, นนฺวิจฺจาทิ โจทฺยํ, ธนุปฺจสตํ โกโส, เอวมฺเตจฺจาทิ ปริหาโร, ฉฏฺิยาสมฺปตฺตายนฺติ โกสสฺเสกเทเสติ เอวํ ฉฏฺิยา สมฺปตฺตายํ, มุตฺตสํสเยเนทํ สมานนฺติ มุตฺโต สํสโย ยสฺมึ อวธฺยาโท เตเนตํ ตุลฺยนฺติ อตฺโถ. วุตฺติยํ อภิมตาติ ‘‘สตฺตมี ปฺจมิโย การกมชฺเฌ’’ติ (๒-๓-๗) วจเนน สตฺตมีปฺจมิโย ปปฺจตฺตมภิมตา, ทฺวีเห ภฺุชิสฺสตีติ ทฺวีสุ ทิวเสสุ คเตสุ ภฺุชิสฺสตีติ อตฺโถ, ‘‘ยพฺภาโว ภาวลกฺขณ’’นฺติ (๒-๓๖) สตฺตมี, สกสกการกวจนิจฺฉาเยวาติ หิ อิทํ พาหุลฺลํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ทฺวีหา ภฺุชิสฺสติ โกสา วิชฺฌตีติ ทฺวีหา นิกฺขมฺม ภฺุชิสฺสติ, โกสา นิกฺขมฺม ิตํ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุปาตฺตวิสโย-ยมวธิ, โกเส วิชฺฌตีติ โกเส ิตํ ลกฺขํ วิชฺฌตีติ อตฺโถ.
๔. คติ
กตจตฺถสมาสาติ กโต จตฺถสมาโส เยสุ เต ตถา วุตฺตา, อฺปทตฺถวุตฺตโยติ อฺปทตฺเถ วุตฺติ เยสนฺติ พฺยธิกรณฺปทตฺถสมาโส, จตฺตสมาเส คตฺยาทีนํ วิสุํวิสุํ ปธานตฺตา เตหิ ปรํ ปยุชฺชมาโน อตฺถสทฺโท คตฺยาทีหิ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌตีติ มฺเต, อถ สุตฺเต ‘ปโยชฺเช’อิจฺเจตาวตฺยุจฺจมาเน ปโยชฺโช สยํ กตฺตาติ กถํ วิฺายติ เยน ‘ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวรณํ กตมิจฺจาสงฺกิยาห-‘คตฺยาทฺยตฺถ’มิจฺจาทิ, อาทิสทฺเทน โพธา ทีนํ ¶ คหณํ, ตกฺกิริยาสมตฺโถวาติ ตสฺสา คตฺยาทิกาย กิริยาย สมตฺโถ เอว นิยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, กิริยากรเณ สมตฺโถ นาม กตฺตาวาติ อาห-‘โสจ กตฺตา’ติ. ทุติยาย สิทฺธายาติ วกฺขมานนเยน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมตฺตสิทฺธิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สุตฺเตเนว กมฺเม ทุติยาย สิทฺธาย. กึ ลกฺขโณ-ยํ นิยโม ยทตฺถมิ ทมารภียติจฺจาห-‘คตฺยาทฺยตฺถาน’มิจฺจาทิ, ปจฺจุทาหรียิสฺสเต ‘เอเตสเมเว’จฺจาทินา, ตถาจาพฺภุปคเม, ปโยชฺโช กตฺตา น กมฺมํ ตฺยพฺภุปคมฺม ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวริตนฺติ อตฺโถ, สามตฺถิยมฺปนอิจฺจาทินา สามตฺถิยสรูปมาห, คติ อาทฺยตฺถานนฺติ ปทจฺเฉโท, นิยุชฺชมาโน ปโยชกพฺยาปารสงฺขาตาย กิริยาย สมฺพนฺธียมานตฺตา กมฺมภูโตว ภวตีติ อตฺโถ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘คมนาทิกิริยาย สาธนตฺตา ยทิปิ ปโยชฺโช กตฺตา, ตถาปิ โส ปโยชเกน คมนาทีสุ พฺยาปาริยมาโน ปโยชกสฺส พฺยาปารลกฺขณาย กิริยาย สมฺพนฺธียมาโน ยทิ กมฺมํ น โหติ อฺถา กึ โหตีติ อฺถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน กมฺมภูโตว โหตี’’ติ [(อตฺโถ) (โปตฺถเก)] ( ), ปตียเตติ อิมินา ปตีติวเสเนวาสฺส กมฺมตา, สภาวโต ตุ ปโยชฺโช กตฺตาวาติปิ าเปติ, ปโยชโกติ สพฺพตฺถ เทวทตฺตาทิโก วิฺเยฺโย, อตฺถคหณสฺสาติ ‘‘สทฺทากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อตฺถคฺคหณสฺส, โพธตฺถสฺส อุทาหรณนฺติ เสโส, นนุ วจนปฺปโยชนํ ทสฺสยตา วจนเมโวปทสฺสิย ปฺโห กาตพฺโพ, อถ ‘เอเตสเมวา’ตฺยวิชฺชมาเนเนว กถํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘เอเตสเมเว’จฺจาทิ, เหฏฺา วุตฺตกฺกเมน นิยมตฺถตฺตา วจนสฺส เอวกาโร ลพฺภติ, สมฺพนฺธิวจนตฺตา เอตสทฺทสฺส เตน ยถาปิตา คตฺยาทโยว วิเสสฺสภูตา สงฺเขเปน ปรามสียนฺตีติ เอเต สเมวาติ กตนฺติ มฺเต [เอโวสฺจาติ มฺเต (โปตฺถเก)], (คจฺฉติ เทวทตฺโตติ…เป… นโหตีติ) อิมินา อิมมตฺถฺจ โชเตติ ‘‘ยทิปิ กิริยาภิสมฺพนฺธา ปโยชฺชสฺส วิย กตฺตุโนปิ กมฺมตฺตมฺปสชฺชติ, ตถาปิ ปโยชฺเชติ วุตฺตตฺตา กตฺตริ เทวทตฺเต ทุติยา นปฺปสชฺชตี’’ติ, อภิมตาติ ‘‘คติพุทฺธฺยา’’ทิ (๑-๔-๕๒) สุตฺเตน ¶ ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมสฺํ วิธาย ตสฺมึ ปโยชฺเชทุติยาภิมตา, จรหิสทฺโท ปุจฺฉายํ, ปโยเชตีติ อสฺมึ อุทฺเทเส ตทา กถํ ภวิตพฺพนฺติ เสโสติ ยทาจรหิจฺจาทิวากฺยสฺสาวสาเน ปโยเชตีติ อสฺมึ อุทฺเทเส วจนสมีเป’ตทา กถมฺภวิตพฺพ’นฺติ ปาเสโส โหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยาวตาติ ตติยนฺตปฏีรูปโก นิปาโต, ยสฺมา ทตฺโถ วตฺตเต, ยสฺมา ทุติยา ปปฺโปติ ตสฺมา ‘ยฺทตฺเตเน’ติ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕. หรา
นิยเมเนจฺจาทินา วจนารมฺภสฺส ปโยชนมาห, สาปิ ตติยาปิ [ทุติยาปิติ วตฺตพฺพ] ยทาตฺวิจฺจาทินา หรติ นาหารตฺเถ [นหรตฺยตฺเถ (โปตฺถเก)] ติปิ วิฺาเปติ, อุภยตฺถาติ ทุติยาย ปตฺตาย อปฺปตฺตาย จ, วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, กาเรติกร-กรเณ, เลตฺตายาเทสาติลตฺต เอตฺตอยาเทสฺส, วท-วจเน, อภิวทนมภิวาโท ตํ กโรตีติ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (๕-๑๒) อิมฺหิ นามธาตุ ‘อภิวาทิ’ติสุตฺเต นิทฺทิฏฺโติ อาห-‘อภิวาทิสฺมา’อิจฺจาทิ.
๖. นขา
ขาทยติ อาทยติ ขาท, อท=ภกฺขเณ, อวฺหาปยติ วฺเห=อวฺหาเน อาปุพฺโพ, ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิเจ’’ติ (๕-๑๖) ณาปิมฺหิ ปุพฺพสรโลโป, กนฺทยติ กนฺท=อวฺหานโรทเนสุ.
‘‘วหิสฺสานิยนฺตุเก’’ติ คณสุตฺเต อยเมตฺโถ ‘‘วหิสฺสธาตุสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ นิยนฺตุรหิเต ทุติยา น ภวตี’’ติ, นิยนฺตา สารถิ กิริยาสิทฺธึ นิยามโกติ วตฺวา ตเมว ปกาเสตุมาห-‘กิริยงฺค’มิจฺจาทิ, กิริยงฺค กิริโยปกรณภูตํ พลี พทฺทาทึ กิริยาการณํ, นิยเมตฺวาติ เอกสฺมึ กรณีเย กิริยา วิสเย ปติฏฺเปตฺวา, วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตเนตฺยตฺร หิ เทวทตฺโต ปฺวา ปุริโส นิยนฺตารมนฺตเรเนว ภารํ วหตีตฺยนิยนฺตุโก กตฺตา, วาหยติ ภารํ พลีพทฺเท อิจฺจตฺร ตุ พลีพทฺทา นิยนฺตา รมนฺตเรน น วหนฺตีติ สนิยนฺตุกา.
‘‘ภิกฺขิสฺสาหึสาย’’นฺติ ¶ คณสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘ภกฺขิสฺสาหึสตฺถสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น ภวตี’’ติ, อถ กถเมตฺถ หึสตฺถตา ภกฺขิสฺส หึสา หิ เจตนาวติ สมฺภวติ, น เจตฺถสสฺสํ เจตนาวนฺตนฺติ อาห-‘สพฺเพ’อิจฺจาทิ, สพฺเพติ รุกฺขาทโย, ภาวา ปทตฺถา, อิทานิ สพฺพทสฺสนานุกูลหึสตฺถตมุปทสฺเสตุมาห-‘ยทิเว’จฺจาทิ, นนุ พุทฺธวจน นิสฺสิตมิทํ พฺยากรณํ, ตถา สติ สมฺมตเมเว-ตฺโถ-ปทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพํ กินฺนามาฺทสฺสโนปคาตาธิเรนาติ ตุณฺหี โหติ นิกฺการณิสฺสา [นิกฺกมฺมิสฺสา (โปตฺถเก)] ภวโต-ปาโยติ วิฺายติ, ปรตฺถานุพทฺธกิจฺฉํ ปน มหาปฺุปฺา น กิฺจิ วิย มฺนฺติ, โหติ (หิ) เอเตน ปรตฺโถ ‘‘มตนฺตเรปิ สิทฺธิ สิสฺสานํ, ตํตํ มตฺุโน วา กทาจิ กรหจิ ยทิทมวโลเกยฺยุํ เต เจตฺถาวตารํ [เจตฺถการํ (โปตฺถเก)] ลเภยฺยุํ เอตาทิโส จ ปฺวา ปฏิลทฺธพุทฺธวจนปฺปสาโท’ติ ตทวตาเรน จ พุทฺเธ ภควติ กเมน ทฬฺหํ ปสาทํ ปฏิลเภยฺยุ’’นฺติ, เอวเมวํ ตตฺถ ตตฺถ ตํตํพฺยากรโณทาหรณปฺปสงฺเคปิ ตทนุสาเรเนว ตนฺตํปโยชนํ เวทิตพฺพํ, น นิรตฺถกกถาปสุโต-ยมาจริโยติ.
ทุหาทีนํ ตฺเยวมาโท อมฺหากมฺปรมคุรุนา รตนมติปฺจิกาลงฺการาทิกาเรน นานาการสารตฺถเวทเวทิตุ [เวทาเวทิต (โปตฺถเก)] มหาปฺาปาฏวานํ ปฺวนฺตานํ สามินา มหาสามินา สมฺพุทฺธสาสนรตนวโรปการเกน ‘อิทเมตฺถ วิจารณียํ’ตฺยภิธาย นานามตนฺตรมากฑฺฒิย พหุํ สมฺปเวทิตมตฺถิ, มยมฺปเนตฺถ อาจริเยนาธิปฺเปตมตฺตเมวาลมฺพ อตฺถมฺป กาสยิสฺสาม. สตฺยปฺยเนกทสฺสนเภเท สิฏฺปฺปโยคานุสาเรน ยตฺถ ปธาเนกมฺมนิตฺยาทิปฺปภุตโยทิสฺสนฺติ, ยตฺร ตฺวปฺปธาเนตฺยาที, ยตฺโรภยตฺรปิ, ตํสพฺพมิห ภสฺสการาทฺยนุมตกฺกเมน ปฏิปาทยมาห-ทุหาทีน’มิจฺจาทิ, เอตฺถาทิสทฺโท ปการวาจี, เตน ยาจิปฺปภุตโย คยฺหนฺติ, กมฺมทฺวยยุตฺตานนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺี, เตน กมฺมทฺวยยุตฺตานํ มชฺเฌ ทุหาทีนมปฺปธาเนปิ ควาโท กมฺเม ตฺยาทิปฺปภุตโยติ โยชนา ¶ . อิจฺจาทิติอาทิสทฺเทน ‘อวรุนฺธติ วชํ คาวํ อวรุนฺธียเต วชํ โค’อิจฺจาทีนํ ปริคฺคโห, คมนาทฺยตฺถาน มิตฺยาทิสทฺเทน โพธตฺถาทีนํ คหณํ. คมียเต คาโม เทวทตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ ปโยชฺชตฺตสมฺภโวติ อาห-‘ปุริเส’จฺจาทิ, ยชฺชปิ คาโม ตุณฺหี โหติ นิพฺยาปารตฺตา ปุริโสว ตุ คมนกิริยํ นิปฺผาเทติ, ตถาปิ ปุริสสฺส คมนกิริยาย ยํผลปฺปตฺติลกฺขณํ, ตมุภินฺนมฺปิ คามปุริสานํ สมานนฺติ ปุริส กิริยาตุลฺยผลตฺตา คาโมปิ คมนกิริยาย กตฺตุพฺยปเทเส การณํ ภวตีติ อธิปฺปาโย, ตถาหิ คามํ คจฺฉนฺโต โกจิ คาเม อาสนฺเน สติ วทติ ‘อาคโต คาโม ปตฺโต คาโม’ติ, อโตฺเสนฺติ เย กมฺมทฺวยยุตฺตา ทุหาทโย คมนาทฺยตฺถาโจทาหฏา, เอเตหิ อฺเสํ, ปธาเน กมฺเมภิ อชาทิมฺหิ ปธาเน กมฺเม, ปธานตฺตมฺปน อชาทีนํ กิริยาย ปโยชนตฺตา, อชาทฺยตฺถา หฺยานยนกิริยารภฺยเต. อยมฺปเนตฺถ สงฺคโห-
‘‘ทุหิ ยาจิ รุธิ ปุจฺฉิ, ภิกฺขิ จิ พฺรุวิ สาสิ จ;
ชิ ทณฺฑิ ปตฺถิ มนฺถี จ, ธาตู โหนฺติ ทุหาทโย.
คตฺยาทิสุตฺตปฏฺิตา, คตฺยาทฺยตฺถา ภวนฺติ เต;
นีวหหรกสาจ, นีวหาที ภวนฺติ เต.
ทฺวิกมฺมเกสุ เจเตสุ, อปฺปธาเน ทุหาทินํ;
ตฺยาทิปฺปภุตโย โหนฺติ, ปธาเน นีวหาทินํ;
อุภยตฺถ ปโยคานุ, สารา คตฺยตฺถอาทินํ’’ติ.
ปโยโค ปน สมฺพนฺธจินฺตายมิห จ วุตฺตานุสาเรน สพฺพถา วิฺเยฺยา.
๗. ธฺยาทิ
ปุพฺเพ กิริยานิสฺสเยน [การกนิสฺสเยน (โปตฺถเก)] ทุติยาย วิหิตตฺตา อาห ‘อิทานิ’จฺจาทิ, ธิสทฺทสฺส อตฺถปฺปธาน นิทฺเทเสน วา อาทิสทฺเทน วา ‘หา เทวทตฺต’นฺติปิ โหติ, หา เทวทตฺตทุกฺขนฺติ ตุ ทุกฺเขน โยคา เทวทตฺเตน น ยุตฺโต โหตีติ ปมาวามนฺตเณ. นนุจ อนฺตราสทฺเทน โยเค ยถาราชคหนาลนฺทาหิ ¶ ทุติยา [(ตถา)] อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นา ลนฺท(นฺติ ตถา) อนฺตรามคฺเคติ เอตฺถ มคฺคโตปิ [อนฺตรามคฺคโตปิ] กสฺมา น ทุติยาติ เตนาโยคา, เยสฺหิ ตํมชฺฌํ เต เตน ยุชฺชนฺตีติ เตหิเยว ทุติยา, อถวาพฺภุปคเตปิ ตํโยเค ตํสมฺพนฺธีเยว มคฺโคติ มุขฺยตฺตา ตโต [สพฺพสฺส (โปตฺถเก)] น ทุติยา, อตฺราปิ ฉฏฺีเยว ปปฺโปติ อนฺตรา ตฺจ มฺจ กมณฺฑลุอิติ, ตว มม มชฺเฌ กมณฺฑลุตฺยตฺโถ, อถ กมณฺฑลุสทฺทโต ทุติยา กสฺมา น ภวติ สตีปฺยนฺตเรน โยเค ตสฺส ปธานตฺตา, ตถาหิ กมณฺฑลุโน สกตฺถา ปวตฺติ, ตุมฺหมฺหานนฺตุ ปรตฺถา-กมณฺฑลุวิเสสนตฺเตน เตสํ ปวตฺตตฺตา, ตตฺร กมณฺฑลุโน สกตฺเถ วตฺตมานตฺตา ปธานตฺเตนาวตตฺตา ปาฏิปทิกโต อจฺจุตตฺตา ปรตฺตา ปเมว ภวตีติ ชีนินฺทพุทฺธินฺยาส. นินฺทาทิ ลกฺขณสฺส สมฺพนฺธสฺส สพฺภาวา สพฺพตฺถ สมฺพนฺธฉฏฺิยา สมฺปตฺตายํ วจนํ, อากติคโณ-ยํ.
๘. ลกฺขณิ
ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสุติ นามสฺสา [กสฺสา (โปตฺถเก)] ยมตฺถนิทฺเทโสติ อาห ‘อภินาโย ยุตฺโต’จฺจาทิ, เตนาติ อภินา ยุตฺตสฺสาตฺถนิทฺเทส การเณน, ลกฺขณสทฺเทน เหตุ วตฺตุมิจฺฉิโตติ อาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, ทุวิโธ เหตุ, วุตฺตฺหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘ชนโก าปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุ’’นฺติ (๒๕๒), สมุปลกฺขยตีติ สมุปลกฺขณํ, สงฺเกตมตฺตํ าปกํ, น ตุ ชนกํ, สงฺเกโตปิ ลกฺขณมุจฺจเต ลกฺขียเต การิยมาเนนาติ กตฺวา, ชนกสฺสาปฺยตฺร ลกฺขณตฺเตน คหเณ ปโยชนํ ‘‘อนุนา’’ (๒-๑๐) อิจฺจตฺร ทฏฺพฺพํ. กฺจิปการนฺติ อิมินา อิตฺถํสทฺทสฺส อตฺถํ วทติ. ปตฺโตติ อิมินา ภูตสทฺทสฺส, เอตฺถ หิ ภูธาตุ ปตฺติยํ วตฺตเต, รุกฺโขลกฺขณนฺติ รุกฺโข าปกเหตูติ อตฺโถ… รุกฺเขน วิชฺชุยา าปียมานตฺตา, อาจริยชินินฺทพุทฺธิ ปน อฺถา วณฺณยติ, ตสฺเสทํ มตํ-
กฺริยาย โชตโก นายํ, สมฺพนฺธสฺส น วาจโก;
นาปิ กฺริยนฺตราเปกฺขี, สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโกติ.
อยเมตฺถ ¶ อตฺโถ ‘‘อยมภิ อภินนฺทติตฺยาทีสุ วิย กิริยาย โชตโก น โหติ, ฉฏฺี วิย สมฺพนฺธสฺส วาจโก น โหติ, นิกฺโกสมฺพีตฺยตฺร คมนกิริยาเปกฺขี นิสทฺโท วิย นาปิ กิริยนฺตรา เปกฺขี, กิฺจรหิ สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโก วิเสสโก ภวตี’’ติ ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อฺเ ตฺวิ’จฺจาทิ, เอตฺถ อิติสทฺโท นิทสฺสเน, รุกฺขมฺปตฺวา วิชฺโชตเต อิติเอวํ ปตฺติกิริยาย ปตฺวาติวุตฺตรุกฺขปาปนกิริยาย ชนิโตติ อตฺโถ, ตถาหิ รุกฺขสฺส วิชฺชุยา ปาปนาภาเว วิชฺชุยา ลกฺขิยาย ตลฺลณสฺส จ รุกฺขสฺส โย ลกฺขิยลกฺขณภาโว สมฺพนฺโธ, โส เกน สมฺปาทิโต ภเวยฺย, นนุ สมฺพนฺเธ อภินา โชตียมาเน รุกฺขสฺส ลกฺขณวุตฺติตา กถํ โชตียตีติ อาห-‘ลกฺขณตฺโถจ วิสยภาเวนา’ติ, ตถาเจตฺยาทินา ตสฺมึ ปกฺเข สมฺภาวิตํ โทสมุพฺภาวยติ, ตตฺราย มิจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ปเรเหวาภิธียมานมฺปริหารมาห, ปริหาโรปทสฺสเนนาสฺสาปิ ปกฺขสฺสาทุฏฺตาขฺยาปเนเนโสปิ ปกฺโข-พฺภุปคโตตฺยวเสโย, อโตเยวุปริ ยถาวุตฺต ปกฺขนิสฺสเยเนว พฺยาขฺยายเต, เทวทตฺตสฺส สาธุตฺตสงฺขาตอิตฺถมฺปการปฺปตฺติยา วิสยภาเวนาวฏฺิตา มาตา ตตฺถ วตฺตติ นามาติ อาห-‘มาตุยา’ติอาทิ, มาตา จ อิตฺถมฺภูเต ปวตฺตา วิสย ภาเวน เทวทตฺโต จ ตตฺถ วิสยีภาเวน, เตสฺจ วิสยวิสยีภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย ชาโต, โส มาตุสมฺพนฺโธ โหติ การณวเสน, โสจาตินา โชตียตีติ มาตุ เตนาภินา โยโคติ อาห-‘ยฺวาย’จฺจาทิ, มาตุสมฺพนฺโธอิติ โยชนา, อิตฺถมฺปตฺติยาติ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย กรณภูตาย, เอวํ มฺเต ‘‘กิฺจาปิ โส สมฺพนฺโธ เทวทตฺเตนาปฺยวินาภาวีติ ตสฺส โสภินา โชตียเต, ตถาปิ มาตุสมฺพนฺโธภินา โชตียตีติ ‘มาตุ เตน โยโค’ติ จ (วุจฺจติ)… สทฺทสตฺติยา ตคฺคตาเยว ทุติยาย อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชตนโต’’ติ รุกฺโข รุกฺโข ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ, ิติมฺปฏิจฺจาติ ิตินฺนิสฺสาย เอสํ รุกฺขานํ โย จ สมฺพนฺโธติ โยชนา, รุกฺขานนฺติ อิมินา รุกฺขา กิริยาย ปเร สมฺพนฺธิโนติ าเปติ, ิติมฺปฏิจฺจาติ ¶ อิมินา ปน ติฏฺติสทฺทวจนียา สาธฺยรูปา ิติกิริยา รุกฺขโต ปเร สมฺพนฺธีติ, อเจตนานํ รุกฺขานมเปกฺขาวิรเหปิ โลกมฺปตีติวเสน ‘ปิปตีสา’ทีนํ วิฺายมานตฺตา วิฺายมานานาเปกฺขณกิริยายสาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ชาโตติ วิฺเยฺยํ, โส จ รุกฺขสมฺพนฺโธ-ภินา โชตียตีติ อาห-‘โส’ติอาทิ, ทฺวิพฺพจเนเนว โชตนียาติ วิจฺฉาตฺเถ วุตฺติมตฺเต สตีปิ วิภตฺติยา [วิจฺฉตฺเถ วุตฺกิมตฺเตตฺยาทิวจนํ วิจาเรเรตพฺพํวิตตฺติยา อพิสทฺทสฺสจ วิจฺฉตฺเถ วุตฺติยา อภาวา, ลกฺขณิตฺถมฺภูติ หิ ปกติวิเสสนํ] โชเตตุมสมตฺถตฺตา วิจฺฉาย โชตนาย ทฺวิพฺพวจนํ กตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย.
๙. ปติ
อุปาทิยมาโนติ อพฺภุปคมฺมมาโน, ยทิ ปน อุปาทิยมาโน ภาโค, อนุปาทิยมาโน กถนฺติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, ตครกุฏฺา คนฺธพฺพวิเสสา, มมาภชตีติ มํ อาภชติ, มม โกฏฺาโส โหตีติ อธิปฺปาโย.
๑๐. อนุ
นตุลกฺขณนฺติ สจฺจกิริยา วุฏฺิยา เหตุ โหติ, น ตุ สงฺเกโตติ อตฺโถ, เหตุตฺตา ลกฺขณตฺตาภาเว สจฺจกิริยาย กถํ ลกฺขเณ ทุติยาติ เหตุตฺเตปิ ลกฺขณตฺตมสฺส สาเธนฺโต สาธมฺมปโยเคนานฺวยมาห-‘ยํ สกิมฺปิ’จฺจาทิ, เอตฺถ หิ ลกฺขณํ สจฺจ กิริยาติ ปฏิฺา, [ปกฺโข (โปตฺถเก)] สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปนตฺตาติ เหตุ, ยํ สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปเต ตมฺปิ ลกฺขณํ ภวติ, ยถา’อปิ ภวํ กมณฺฑลุปาณึ สิสฺสมทฺทกฺขี’ติ สาธมฺมปโยเคนานฺวโย ทฏฺพฺโพ, กปฺปเตติ สมตฺโถติ อตฺโถ, กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺเสติ กมณฺฑลุปาณี, อปีติ ปฺเห, กทาจิ เกนจิ กมณฺฑลุปาณีสิสฺโส ทิฏฺโ โส ตเมว ทสฺสนํ ลกฺขณํ กตฺวา ปุจฺฉติ ‘อปิ’ตฺยาทินา, อถ ยถา วุตฺเตน เหตุโนปิ ลกฺขณตฺตมตฺตุ ตถาปิ ปรวิปฺปฏิเสเธน เหตุมฺหิ ตติยา กสฺมา น สิยาติ โจทยมาห ‘น นฺเววมฺปิ’จฺจาทิ, ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธนาติ อปวาทปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน, ตถาหิ ฉฏฺิยา ¶ ปวาโท โหติ เหตุมฺหิ ตติยาวิธิ… สมฺพนฺธฉฏฺิยา ปตฺตาย เหตุตติยาวิธานโต อุปปทวิภตฺติวิธิปิ ฉฏฺิยาปวาโท… สมฺพนฺธวิเสสาภิพฺยตฺติเหตุโนปปเทน โยเค ตสฺมึเยว สมฺพนฺเธ วิธานโต, ตตฺถ เหตุตติยาวกาโส ‘ธเนน กุล’นฺติ, อุปปทวิภตฺติยาวกาโส ‘รุกฺขมนุวิชฺโชตเต’ติ, สจฺจกิริยมนุ ปาวสฺสีติ ตุ เหตุมฺหิ ลกฺขเณ-ปวาทวิปฺปฏิเสเธ สติ ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน ทุติยา ภวติ.
๑๑. สห
สหตฺเถ-นุโน วตฺตเน ปพฺพเตน โยโค กถนฺติ อาห‘ปพฺพเตเน’จฺจาทิ.
๑๒. หีเน
วิสยภาเวนาติอาทินา หีนตฺเถติ วิสยสตฺตมิตฺตมาห, วิชานนปฺปการมาห-‘หีเน’จฺจาทิ, เตนาติ อนุนา, กถํ เตน ยุตฺตตฺตํ อุกฺกฏฺสฺสาติ หีนุกฺกฏฺสมฺพนฺธมุเขน วิภาเวนฺโต’ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถาติ หีเนจฺจาทินา วุตฺเต ตสฺมึ, ยโตติ อุกฺกฏฺสาริปุตฺตาทิโก, หีโนติ ปฺวตฺตาทิ(โต นิกฺกฏฺโ, โส สาริปุตฺตาทิโก อุกฺกฏฺโ) หีนตฺถวิสโย ชายเต… ตพฺพิสเย ตสฺส อุกฺกฏฺตา ปตฺติโต, หีนุกฺกฏฺสมฺพนฺโธ ปน อติสายนาทิกาย กายจิ กิริยาย กโตติ ทฏฺพฺพํ.
๑๔. สตฺต
กินฺตํ อาธิกฺยมิจฺจาห- ‘อธิกาธิกีสมฺพนฺโธ’ติ, อธิโก อสฺส อตฺถีติ อธิกี=ขารี, อถาธิกีวินิมุตฺเต อธิกาธิกิสมฺพนฺโธ กถมวสียเต นหฺยตฺราธิกี โกจิ สูยติจฺจาห-‘นวิเน’จฺจาทิ, อิติ สทฺโท เหตุมฺหิ ยถาวุตฺตสมฺพนฺธสาธโน, ตโทปสทฺเทนโยโคติ ตทา อุปสทฺเทนาธิกิโนโยโคติ อตฺโถ. ทฺวิฏฺตฺตา สมฺพนฺธสฺส อธิกสฺสาปฺยุปสทฺเทน โยคา ตโตปิ กสฺมา น สตฺตมีตฺยาห-‘อธิกมฺหาตฺวิ’จฺจาทิ, ยถา เอกาเยว วิภตฺติยา อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชติตตฺตา วิชฺชุสงฺขาตลกฺขิยา สตฺตมฺยภาโว, เอวมิธา ปีติ ปุพฺเพ วุตฺตสมาธิมติทิสนฺโต อาห-‘ลกฺขิตา วิย สตฺตมฺย ภาโว’ติ, ‘‘มาณิกา จตุโรโทณา, ขาริตฺถี จตุมาณิกา’’.
๑๕. สามิ
กินฺตํ ¶ สามิตฺตมิจฺจาห-‘สสฺสามิสมฺพนฺโธ’ติ, กาย กิริยาย ชนิโตติ อาห-‘ปริปาลนาทิกิริยาย ชนิโต’ติ, ตฺจาติ สามิตฺตาเปกฺโข นปุํสกนิทฺเทโส, สมฺพนฺธสฺสาเนกวิธตฺตา อาห‘สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ’ติ, อาขฺยายเตตีมสฺส อตฺโถ วิธียเต าปียเตติ, ทิฏฺนฺโต-ปนีโตตฺโถ สุเขน ปฏิปตฺตุํ สกฺกาติ ปสิทฺธมนุวทิยมานมปฺปสิทฺธฺจ วิธียมานํ ทิฏฺนฺตมาห-‘ยถา โย กุณฺฑลี โส เทวทตฺโต’ติ, กุณฺฑลิตฺตมฺปสิทฺธํ, เทวทตฺตตฺตมปฺปสิทฺธมิจฺจาห-‘กุณฺฑลิตฺตานุวาเทเน’จฺจาทิ. ยเถโวภยาธิฏฺานตฺเตปฺยุปสชฺชนโตว ฉฏฺี ‘รฺโ ปุริโส’ติ, น วิเสสฺสโต ‘ปุริสสฺส ราชา’ติ, ตถา สมฺพนฺธาภิพฺยฺชนเกนาธินา โยเคปิ วิเสสนโตว ภวติ, นาฺโตติ อาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ. พฺยติเรกมาปาทียตีติ การกฉกฺกโต พฺยติริตฺตตฺตา สมฺพนฺโธ พฺยติเรโก ตํ อาปาทียติ ปาปียตีติ อตฺโถ, อุภยโตติ สํโต สามิโต จ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลาติ พฺรหฺมทตฺตสฺส ปฺจาลา สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] ติ อตฺโถ, สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] หิ ปฺจาลา, น สามิ [นสํ (โปตฺถเก)], อธิปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโตติ ปฺจาลานํ พฺรหฺมทตฺโต สามีตฺยตฺโถ.
๑๖. กตฺตุ
กึ ลกฺขโณ-ยํ กตฺตาอิจฺจาห-‘กตฺตริ’จฺจาทิ, คจฺฉติ เทวทตฺโตจฺจาโท กตฺตริ ปติฏฺิตํ, ปจตฺโยทนํ เทวทตฺโตจฺจาโท กมฺเม ปติฏฺิตํ กิริยํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ, กโรตีติ จ อิมินา อนฺวตฺถ พฺยปเทโสว สิทฺโธ-ยํ กตฺตุ โวหาโรติ าเปติ, เกนจิ ปยุชฺชมาโนปิ สเก กมฺเม สยเมว ปธานตฺตมนุภวตีติ‘ปยุตฺโต วา ปธานภาเวนา’ติ วุตฺตํ โหติ เจตฺถ-
ปธานตาย โย กตฺตุ, กมฺมฏฺํ กุรุเต กฺริยํ;
สา กตฺตา นามปฺปยุตฺโต, ปยุตฺโต วาตฺยยํ ทฺวิธาติ.
ตตฺถ ปุริเสน กตนฺติ อปฺปยุตฺโต, ปุริเสน กโรติ เทวทตฺโตติ ปยุตฺโต, นนุ กิริยา-ยมพฺยวธาเนน กรณาธิกรเณ เหว ¶ สาธฺยเต กตฺตารา ตุ ทูรฏฺเน, ตถาสติ กถมเนกสาธนสาธนียํ กิริยํ กตฺตาว กโรติ มุขฺยภาเวนาปเรตฺวมุขฺยภาเวนาติ วุจฺจเต-
กตฺตุโตฺเสมุพฺภูตฺยา, วิวิตฺตาโลจนาทินา [ววิเวเกจ ทสฺสนาติ วากฺยปทีเย, ปวิเวเกจ การกนฺถรามภาเวทิสฺสเภ กตฺตริกฺริยา อตฺถิ ภวติ วิชฺชติจฺจาโท ติตฏีกา, ตติยปาถานํปาต ๑๐๐, นํปาต ๒๔๓];
ทูราทปฺยุปการิตฺเต, กตฺตุ วาตฺตปฺปธานตา.
อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กตฺตุโน สกาสา อฺเสํ กรณาทีนํ อุพฺภูตฺยา สมฺภเวนจ, ตถาหิ ปสิทฺธกรณสภาโวปิ ผรสุ กตฺตายตฺตวุตฺติตายาธิกรณมฺภ วติ‘ผรสุมฺหิ เปตฺวา ฉินฺทตี’ติ, วิวิตฺตสฺส กรณาทีหิ ปุถพฺภูตสฺส, กตฺตุโน กิริยาย อาโลจเนน ทสฺสเนน จ ‘เทวทตฺโต อตฺถิ ภวติ วิชฺชตี’ติ [วุถพฺภูตสฺสาเนน อาโลจเนน ทสฺสเนนจ กตฺตุโนเทวทตฺเตนเทวทตฺตํ ภวติ วิชฺชตีติ (โปตฺถเก)], อาทิสทฺเทน กรณาทิโน (ตทธีน) ปวตฺติอาทีนํ คหณํ, อิมินา การเณน ทูรโต อุปการิตฺเตปิ กตฺตุเยว สปฺปธานตา สิยา’’ติ, ปุนปิ-
ถาลฺยาทีนนฺตุ กตฺตุตฺตํ, โหเตวาเจตนานปิ;
ยโต สทฺทสฺส วุตฺยตฺเถ, มิจฺฉาตฺยาเสน-นาทินา.
อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘อเจตนานมฺปิ ถาลีอสิอาทีนํ กตฺตุตฺตมฺภวติ ยถาวณฺณิตสปฺปธานตฺตนิมิตฺตาภาเวปิ, กสฺมาติ เจ ยโต การณา อตฺเถ อตฺตโน อภิเธยฺเยสทฺทสฺส วุตฺติ ปฏิปตฺติ อนาทินา มิจฺฉาภฺยาเสนภวติ ตสฺมา ถาลฺยาทีนนฺติอาทิ ปกตํ, กึ วุตฺตํ โหติ ‘‘อฺถา สทฺทตฺโถ, อฺถา สภาวตฺโถ, น หิ สทฺโท พาหฺเย วตฺถุมฺหิ พฺยาปารมาปชฺชติ, ตถาหิ–
อฺเถ วาคฺคิ สํสคฺคา, ทาหํ ทฑฺโฒติ มฺติ;
อฺถา ทาหสทฺเทน, ทาหตฺโถ สมฺปตียเต.
พาหฺยปทตฺถสฺส สภาโว วิย หุตฺวา มิจฺฉาภฺยาเสน อนาทินา ปน ปวตฺเตน พาหฺเย วตฺถูนิ อวิชฺชมาเนน กรณภูเตน ถาลฺยาทีนํ กตฺตุตฺตํ โหตี’’ติ. อถ จ ปน–
วตฺติจฺฉาโท ¶ ปวตฺเตหิ, สปฺปธานตฺต เหตุหิ;
กตฺตุธมฺเมหิ วุตฺเตหิ, กตฺตา สทฺทาว ายเต.
เอกสฺสามุขฺยวตฺถาหิ, เภเทน ปริกปฺปเน;
กมฺมตฺตํ กรณตฺตฺจ, กตฺตุตฺตํ โจปชายเต.
วุตฺเตหีติ ‘กตฺตุโตฺเสมุพฺภูตฺยา’จฺจาทินา, สทฺทาวาติ สทฺเท เตธมฺมา โหนฺตุ วา มา วา กตฺตุสมฺพนฺธิยถาวุตฺตธมฺมวจนิจฺฉาย สทฺทโตว กตฺตา ปตียเต, นิยเมน น วตฺถุโตติ อตฺโถ, อมุขฺยา วตฺถาหีติ พุทฺธิยา ตทาการตาย ปริณามาวตฺถาหิ, หนฺตฺยตฺต นาวตฺตานนฺติ เอกสฺเสวาตฺตโน กมฺมตฺตาทิ ชายเต, อโตเยวาจฺจนฺตมสนฺโตปิ องฺกุโร ชนนกิริยาย กตฺตา ภวติ ‘องฺกุโร ชายเต’ติ, วุตฺตํ หิ–
ปุราสฺชนิโต [ปุราสฺชาติโต] ภาวา, พุทฺธยวตฺถานิ พนฺธโน;
อวสิฏฺโ สตาฺเน, กตฺตา ภวติ ชาติยาอิติ.
สตา อฺเน เทวทตฺตาทินา.
กินฺตํ กรณํ นามาติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, โยติ โย ปทตฺโถ, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘กรณพฺยปเทสาย สุตฺตนฺตราภาเวปิ กโรตฺยเนเนติ กรณนฺตฺยนฺวตฺถโต ปสิทฺโธ-ยํ กรณโวหาโร’’ติ, อตฺเรทํ ปฏิภานํ–
ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ กตฺตุ, กฺริยายจฺจนฺตสาธนํ;
กรณนฺตํ ทฺวิธา โหติ, พาหฺยพฺภนฺตรเภทโตติ.
ตตฺถ ยํวตฺตุมิจฺฉิตํตฺยาทินา อิทํ ทสฺเสติ-‘‘น วตฺถุโต กิฺจิ กรณํ นาม อตฺถิ, วจนิจฺฉาวเสน ปน ปสิทฺธกรณานมฺปิ ผรสุอาทีนํ ‘ผรสุ ฉินฺทติ, ผรสุมฺหิ ฉินฺทตี’ติ กตฺตุอธิกรณตฺตสฺสปิ, ปสิทฺธาธิกรณานมฺปิ ตทนุตฺตาทิวิเสสสมฺภเว ถาลฺยา ปจตี’ติ กรณตฺตสฺสปิ ทสฺสนโต วจนิจฺฉาโตเยว กรณํ การกํ วิฺเยฺย’’นฺติ, ตฺจ ทุวิธนฺติ อาห-‘ทฺวิธา โหตี’ติอาทิ, ตตฺถ อสินา ฉินฺทตีติ พาหฺยํ, จกฺขุนา ปสฺสตีตฺยพฺภนฺตรํ. กิริยานิมิตฺตตฺตา การกนฺติ อิมินา การกสทฺทสฺส นิมิตฺตปริยายตฺตมาห. ปกติ ยาภิรูโปจฺจาโท ¶ กิริยายาวิชฺชมานตฺตา สมฺพนฺธมตฺตํ วิฺายตีติ สมฺพนฺธลกฺขณา ฉฏฺี สิยา, สเมน ธาวตีตฺยาโท ตุ กิริยาย วิชฺชมานตฺเตปิ กมฺมตฺตํ วตฺตุมิจฺฉิตนฺติ ทุติยา สิยา, สมํ ธาวติ วิสมํ ธาวตีตฺยตฺโถ, ตถา ทฺวิโทเณนาติ ทฺเวโทเณ กิณาตีตฺยตฺโถ, ปฺจเกนาติ ปฺจ ปริมาณสฺส ปฺจโก ปฺจกํ วคฺคํ กตฺวา ปสโว กิณาติ ปฺจปฺจ กตฺวา กิณาตีตฺยตฺโถติ วาตฺติกกาเรน ‘ตติยา วิธานาโยปสงฺขฺยานํ’กตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปกติอาทีหี’ติอาทิ, ยตฺเถสํกรณภาโวติ ยสฺสํ กิริยายเม สมฺปกตฺยาทีนํ กรณตฺตํ, ตํ กิริยํ กถยตีติ สมฺพนฺโธ, สพฺพสฺเสว ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจารโต อาห-‘ภู’อิจฺจาทิ, ปกติยาภิรูโปติ สภาเวนายมภิรูโป ภวติ, น ตุ วตฺถาลงฺการาทิเนตฺยตฺโถ, กโรติสฺส คมฺมมานตฺเต ปน ปกติยาภิรูโป กโตติอาทิ, ตทา กตฺตริเยว ตติยา, ยํ ยสฺมา อฺโคตฺโต โคตโม น โหติ อโตจ โคตโม ภวตีติ สมฺพนฺโธ, นนุจ ทฺวิโทณ ปฺจกา กยมฺปฏิจฺจ กมฺมภูตา โหนฺติ ทฺวิโทณาทินา เกยตฺตา ตโต กิมุจฺจเต‘กยมฺปฏิจฺจ ทฺวิโทณปฺจกา กรณานิ ภวนฺตี’ตฺยา สงฺกียาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ-‘‘ทฺวิโทณาทิสทฺเทน หิ น คยฺหุปคํ วตฺถุมุจฺจติ, เตหิ ปน ทฺวิโทณาทฺยตฺถํ มูลํ ตาทตฺถิยา ภิหิตนฺติ น วุตฺตโทสาวสโร’’ติ.
๑๗. สห
ยถากฺกมมาคมนกิริยาย ถูลตฺตคุเณน โคมนฺตทพฺเพน จ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘ตํ ยเถ’จฺจาทิมาห, อุทาหรณมตฺตํ ทสฺเสนฺโตปิ อิมินา อธิปฺปาเยนาปิ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘สพฺพตฺเถว วา’ติอาทิ, ปุตฺเตน สหาคโตติอาทีสุ อาคมนาทิกิริยมฺปฏิจฺจ ทฺเว กตฺตาโร ปธานาปฺปธานวเสน, เตสุ ปธาเน การิยสมฺปจฺจยาเยน วา พหุลํวจเนน วา ปธาเน กตฺตริ ปจฺจโย, อิตเร’กตฺตริ ตติยา’ตฺเยว ตติยา สิทฺธา, ตโต-ยํ วจนารมฺโภ-นตฺถโกติ มฺมาโนโจ เทติ ‘นนฺวิ’จฺจาทินา, ตฺเตนาภิธียเต ปิเตติ ปธานกตฺตา, ตุลฺโยปิ กิริยาสมฺพนฺเธ ปิตาปุตฺตานํ ปิตาตฺร ปธานํ สทฺทโจทิตตฺตา, ปุตฺโต-ปฺปธานมสทฺทโจทิตตฺตา ¶ , สทฺทพฺยาปาราเปกฺขาย หิ ปธานาปฺปธานาย ววตฺถานํ, ปิตุเรวาตฺราคตาทิสทฺทสามานาธิกรณฺยา อาคมนกิริยา สมฺพนฺโธ สทฺเทโนจฺจเต, เนตรสฺส สทฺทสตฺติสภาวโต, ตถา วิธา หิ สทฺทสฺส สตฺติ ยโต ปิตุเรวาตฺร กิริยา สมฺพนฺธํ สกฺโกติ ปฏิปาเทตุํ, น ปุตฺตสฺส, เอวฺจาคโตจฺจาโท เอกวจนมุปชฺชเต, อฺถา หิ พหุวจนํ สิยา, ‘ปิตา ปุตฺตา อาคตา’ติ. (ยทิ) วุตฺตนเยน ตติยา สิทฺธา ‘สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา วิกปฺปาย วา’ น เจตฺถ นิยโม, นาปิ วิกปฺโป, ตโต กิมเนน โยเคนา ตฺยาสเยนาห-‘อปฺปธาเนเยว’จฺจาทิ. นยิทเมวมิจฺจาทิ ปริหาโร. สหภาวมตฺตํ วตฺตุมิฏฺํ วาติ โยชนา, สามตฺถิยาติ เภทาธิฏฺานตฺตา สหตฺถโยคสฺส ปุตฺตสฺสาปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ วิฺายติ กถมฺถา สหตฺถโยโค สิยาติ อิมินา อตฺถ พเลน. อตฺถคฺคหณนฺติ สุตฺเต ‘‘สหตฺเถเน’’ติ อตฺถคฺคหณํ. ปริยายตฺถนฺติ ปริโต อยนฺติ อวคจฺฉนฺติ อตฺถมเนเนติ ปริยาโย อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, เอตฺถ จ ปริยายตฺถเมวาติ นาวธารณํ, อโตเยว วินาปิ สหสทฺทปฺปโยคํ ตปฺปริยายปฺปโยคํ วา สหตฺเถน โยเค วิธานโต อสตฺยปิ สหาทิสทฺทปฺปโยเค ยตฺถ ตทตฺโถ คมฺยเต ตตฺถาปิ ภวตฺเยว ตติยา… คมฺยมาเนน สหตฺเถน โยคา, ยถา‘‘สฺยาทิ สฺยาเน’’ติ. (๓-๑) สห ปริยาเยนาติ สหสทฺทสฺส ปริยายโต. วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘สหยุตฺเต-ปฺปธาเน’’ติ (๒-๓-๑๙) ปาณินีย สุตฺเต วิย อปฺปธาเนติ วิเสสสฺสานุปาทานโต.
๑๘. ลกฺขเณ
ลกฺขียตฺยเนนาติ ลกฺขณํ สงฺเกโต, กินฺตํ กมณฺฑลุปฺปภุติ, อตฺเถ การิยสฺสาสมฺภวา ตํวาจีหิ วิภตฺตีติ มฺมาเนน ยํวิวรณํ กตํ ‘ลกฺขเณ วตฺตมานโต’ติ, ตมุลฺลงฺคิยาตฺถํ วทติ ‘โย อตฺโถ’อิจฺจาทิ, วตฺตมานโตติ วิฺายติ… นามสฺมา ปจฺจยวิธานปฺป สงฺคโต, อุปาตฺโตติ คหิโต. กฺจิปฺปณรมาปนฺนสฺส ลกฺขเณ ตติยา ยถา สิยา ‘รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตน’มิจฺจตฺร ลกฺขณมตฺเต มา ¶ ภวีติ ปาณินีเยหิ ‘‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’’ติ (๒-๓-๒๑) อิตฺถมฺภูตคฺคหณํ กตํ, ตมฺมนสิ นิธาย โจทยมาห–‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณนฺติ ฉฏฺีสมาโส, อาปนฺนสฺสาติ ภูตสฺส, สามฺสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร วุจฺจเต, ตถาหิ ‘ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี’ติ มนุสฺสตฺตสามฺสฺส ปริพฺพาชกตฺตมฺปกาโร, ตมฺปริพฺพาชโก ปตฺโต, ตสฺส ติทณฺฑกํ ลกฺขณํ. อุปลกฺขณตฺเตติ อิมินา อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณตฺตาภาวมาห, อุปลกฺขณนฺติ สงฺเกโต. นยิทมตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตนนฺติ เอตฺถ กสฺสจิ อิตฺถมฺภูตสฺสาภาวา อิตฺถมฺภูตคฺคหเณ ปโยชนํ น ทิสฺสติ ตนฺนิวตฺตนโต, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเตติ เอตฺถตุ อิตฺถมฺภูตสฺส วิชฺชุสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวา ตติยาปฺปตฺติยํ ตํนิวตฺติยา ยถาวุตฺตํ ายมนฺตเรน นาฺํ กิฺจิ ปฏิสรณมตฺถีติ สฺาปยมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, อฺถาติ เอวมนพฺภุปคมฺม ‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’ติ วจเน กรียมาเน สติ, อิตฺถมฺภูตวาทิโน อุตฺตรมาสงฺกิยาห-‘นจา’ติอาทิ, วตฺตุนฺติ วจนเสโส, โจ-วธารเณ, เนว สกฺกาติ วุตฺตํ โหติ, ทุติยาวิธานสามตฺถิยาติ ‘‘ปติปรีหิ ภาเค จา’’ติ (๒-๙) กสฺมา น สกฺกาติ อาห-‘อตฺถิ’จฺจาทิ, อสติ หิ ปโยชเน สามตฺถิยนฺติ ภาโว. อถ กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ อาโท ตติยา กสฺมา น สิยา ตฺยาห-‘กมณฺฑลุ’อิจฺจาทิ, กมณฺฑลุสฺส เสตสฺส จ อุปลกฺขณ ภาเวนานุปาทานโตติ สมฺพนฺโธ, อิมินา อุปาทาตุโน สวจสิ สตนฺตตมาห, วิสิฏฺาวยวาเธยฺเยนาติ ปาณิ กมณฺฑลุนา วิสิฏฺโวยโว, ตสฺสาเธยฺโย กมณฺฑลุ เตนาติ อตฺโถ. เยนางฺเคน วิกเตน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต ตโต ตติยา ยถาสิยาติ ปเรหิ ‘‘เยนางฺควิกาโร’’ติ (๒-๓-๒๐) อารทฺธํ, ตทาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ตตฺถ ยสทฺเทน วิกตาวยโว เหตุตฺเตน นิทฺทิฏฺโ องฺคสทฺโท จ สมุทายวจโน อุปาตฺโต เตนาห-‘เยเนจฺจาทิ, นนุจ กาณาทีนํ นิยตคุณีนมภิธายิตฺตา อกฺขิสทฺทสฺส ปโยโค น ยุตฺโต พฺยาวตฺติยาภาวาติ, เนส โทโส, โลกิโย-ยํ สทฺทสฺส โวหาโร, โลกสฺส จ สทฺทปฺปโยเค คุรุลฆุมฺปตฺยทโย นตฺถิ, ตถาหิ โลเกน ‘สีสปาติ’ปิ วุจฺจเต, รุกฺโข ¶ สีสปาติปิ, ยสฺส ตุ ตตฺถาทโร, โส-กฺขิสทฺทํ ปยุชฺชเตว, อถวา สามฺุปกฺกเม วิเสโส ปโยคมรหติ, อกฺขิ(นาติ) หิ วุตฺเต สนฺเทโห สิยา ‘กิมสฺส วตฺตุมิจฺฉิต’นฺติ ตโต กาโณติ วุจฺจเต, นากฺขินา นิรูปยติ โสภโนติ, กิฺจรหิ กาโณติ, อกฺขิกาณมสฺเสตฺยาโท กสฺมา น สิยาติ อาสงฺกิย‘กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสา’ตฺยตฺร โย วุตฺโต ปริหาโร, ต เมตฺโถปทิสนฺโต อาห-‘เหฏฺา วิย อปฺปสงฺโค’ติ.
๑๙. เหตุ
กิสฺมิฺจิ ผเล ทิฏฺสามตฺถิเยตฺเถ เหตุ นิรุฬฺโห. เอกตฺร หิ ทิฏฺสามตฺถิโยตฺโถ ตํโยคฺคตาย การิย (ม)กโรนฺโตปิ เหตุ วุจฺจเต สติ สห การินฺยสติ จ วิธุรปฺปจฺจโย ปปา(ต) โต, เตน การิยสฺส พฺยภิจาโร, เตเนวาห- ‘อนิปฺผาทยนฺโตปี’ติ, การเณ ตติยายาภาเว การณมาห- ‘ตกฺกิริยาโยคฺคตามตฺเต’จฺจาทิ.
๒๑. คุเณ
อุปาธิ วิเสสนํ, ปรางฺคภูเตติ ปรสฺส พนฺธตฺตา(ทิโน) วิธานา ยางฺคภูเต ชฬตฺตาทิเหตุมฺหีติ อตฺโถ, อิมินา คุณสทฺโท ยมปฺปธานวจโนติ วทติ, ยฺจาปฺปธานํ ตมฺปรางฺคภูตนฺติ คุเณตีมสฺส ‘ปรางฺคภูเต’ติ อตฺถมาห, ยฺหิ ปรตฺถมุปาทียเต ตทปฺปธานมนุ วาทรูเปโนปาทียมานตฺตา, ยถา ‘ชฬตฺตา พทฺโธ, รุกฺโข ยํ สีส ปตฺตา, อคฺคิ เอตฺถ ธุมตฺเต’จฺจาทิ, เตเนวาห-‘ปรตฺถรูปาปนฺน’นฺติ, วาวิธานนฺติ ‘‘วิภาสา คุเณ-ถิยํ’’นฺติ (๒-๓-๒๕) เอวํ วิธานํ, อิตฺถิยนฺติอาทินา ปฺจมีรูปสฺสปิ อภิมตภาวํ ทสฺเสติ, เตเนวาห-‘อุภยตฺถา’ติอาทิ, นนุ ‘โต ปฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) สุตฺเตน ตทฺธิตปจฺจยนฺตสฺส กถํ ปฺจมฺยนฺตตา ตฺยาสงฺกิยาห-‘ปฺจมินิทฺเทเส’ อิจฺจาทิ, อิมินา สุตฺเตน ปฺจมิยา วินาติ โยชนา, วา ปฺจมิยา วิธานโต ตติยารูเปนปิ ภวิตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธาย ปฺจมฺยุ ทาหรเณเยว การณํ ตติโยทาหรณสฺส จ ปโมทาหรณานุสาเรนานุ มนฺตพฺพตฺจทสฺเสนฺโต อาห ‘ปฺจมฺยาเยวิ’จฺจาทิ, อภาเวน สงฺขารนิโรเธนาติ ตติยนฺตรูปานิ.
๒๒. ฉฏฺี
สมฺพนฺธวจนิจฺฉาเยเวตฺถ ¶ ฉฏฺี สิทฺธาติ อาสงฺกิยาห-‘เหตุมฺหิ’จฺจาทิ, เหตุมาห-‘ตํ โยคฺคตา’ อิจฺจาทิ, สทฺทสตฺติสามตฺถิยาติ สทฺทสตฺติสงฺขาตาย สามตฺถิยา, ตเมว ผุฏยติ ‘ยตฺถ’อิจฺจาทินา, เหตฺวตฺถวาจเกหิ อนฺตเรนาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรเณหีติ เหตฺวตฺถสมานาธิกรเณหิ อุทราทีหิ, ตชฺโชตนายาติ เหตฺวตฺถโชตนายาลนฺติ สมฺพนฺโธ, พฺยติเรเกน ตุ เหตฺวตฺถโต ตปฺปวตฺติมาห-‘ยตฺถ ปนิ’จฺจาทิ, เหตฺวตฺเถหิปิจฺจาทินา สามตฺถิยมุปทสฺสิตํ ‘วเส ธมฺมสฺส เหตุโน’ติ ตตฺโถทาหรณํ.
๒๓. สพฺพา
นามภูเตหีติ สพฺพาทีสุ เกจิ เกสฺจิ ยทิ นามานิ สิยุํ เตหิ, อปฺปธานภูเตหีติ ปิยสพฺพาทีหิ, กิมฺปโยชนนฺติอาโท ปโยชนสทฺโท ‘‘ปโยชนํ การิยเหตูสุ’’ติ นิฆณฺฑุโต เหตุวจโน.
๒๔. จตุ
ยสฺส สเจตนายาเจตนาย วา กสฺสจิ, ปูชานุคฺคหกามตฺต มนฺตเรน สมฺมาปทานํ น สมฺภวตีติ อาห-‘ปูชา’ อิจฺจาทิ, เตนาติ ยถาวุตฺเตนตฺเถน, จาคงฺคนฺติ ททาติโน ทานกิริยาย กมฺเมน สมฺพชฺฌมานฺจาคการณํ, อิทานิ สมฺปทานลกฺขณํ สปฺปเภทมาวิกาตุกาโม อาห-‘ตทิท’มิจฺจาทิ, นนิรากโรตีตฺย นิรากรณํ, อาราธยตีตฺยาราธนํ, อพฺภนุชานาตีตฺยพฺภนฺุํ, เตสํ วเสน, อิธ สมฺปทานนฺติธา วุตฺตํ กถิตํ, เกเตติ อาห-‘รุกฺขยาจกภิกฺขโว’ติ, รุกฺขาทิกํ ตํ สมฺปทานํ วิภาเคน ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถ หิ’จฺจาทิ, อชฺเฌสเนนาราธเนน สมฺปทานํ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, อนุมติยา อพฺภนุชาเนน, วิชฺชมาเนปฺยนิรากรเณ ภิกฺขุโน-ธิกมนุมตนฺตฺยธิปฺปาเยนาห-‘โส’ อิจฺจาทิ.
๒๕. ตาท
ปโยชนปริยาเย อตฺถสทฺเท สติ อิทนฺติ ปโยชนํ ปรามฏฺุํ สกฺกาติ ‘ตสฺเสท’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตสทฺเทเนตฺถ วิกติยาติสมฺพนฺโธ, อตฺถสทฺเทน ¶ ตุ ปกติยา, อตฺถ กถนเมตนฺติ อิมินา วจนิจฺฉาย เมติสฺสํ นตฺถิ สมาโสติ ทีเปติ, วิคฺคเห วาสฺมิมิมสฺมาเยว นิปาตนา สมาโส ทฏฺพฺโพ,โส วิกติสงฺขาโต อตฺโถ, ปกติตฺวฺปทตฺเถนากฺขิปียเต, ตโต ตทตฺถสทฺทโต, โกยํ ตทตฺถ ภาโว จฺจาห-‘ตทตฺถภาโว นามา’ติอาทิ, นิมิตฺตํ ยูปาทิวิกติ, นิมิตฺตีทารุอาทิปกติ ตสทฺเทนาตฺถสทฺเทน จ คหิตา, เตสํ สมฺพนฺโธ ตทตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ตทตฺถภาโว นามาติ อตฺโถ, เหตุ เหตุมนฺตภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํ โหติ, ปธานาวจฺเฉทคุณสฺมาติ วิธียมานตฺเตน ปธานสฺส ปุริสสฺส อาจฺเฉทกา วิเสสกา คุณา, ยฺหิ วิธียเต าปียเต ตมฺปธาน, มิตรมปฺปธานมนุวชฺชมานตฺตา, ยทา อุปาทียเตติ วตฺวา อุปาทียมานปฺปการํ ทิฏฺนฺเตน ผุฏยิตุมาห-‘ยถา’อิจฺจาทิ, ยูโป นิมิตฺตํ ยสฺส ทารุโน ตํ ตถา วุตฺตํ นาฺนิมิตฺตนฺติ ยทา นิมิตฺยวจฺเฉทกตฺเตนุปาทียเต ตทา นิมิตฺตสทฺทโตว จตุตฺถี สมฺพนฺโธ, ตโต อฺนิมิตฺตโต, นิมิตฺตนิมิตฺตีนํ สมฺพนฺธสฺส อภิมุขภาเวน ตตฺเถว นิมิตฺเต ปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ, นิมิตฺตสทฺทโต เหตุตติยาปิ นาสงฺกนียาติ สมฺพนฺโธ, การณมาห-‘นิมิตฺต’ [เหตุ] อิจฺจาทิ. อุภยตฺถาติ ยูปาย ปากายาติ อุภยตฺถ.
ปิณิยมานา กึ สทฺทาทิวจนียา ปโร สาทุอาทิโก โย-ตฺโถ โส อฺโ กตฺตา ยสฺส โส อฺกตฺตุโก-ภิลาโส, อภิลาโส รุจีติ อิมินา ทิตฺยาทฺยเนกตฺถนฺโตปิ รุจิสทฺโท-ภิลาเส รุฬฺโหว คยฺหตีติ วทติ, สา รุจิ อตฺโถ-ภิเธยฺโย เยสํ เภ ตทตฺถา, เตสํ สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส, อิมินา จ กิฺจาปิ รุจิรยํ ยสฺสุปฺปชฺชเตโย วา ตสฺสา ชนโก, เตสมุภินฺนมฺปิ อตฺถิ, ตถาปิ ยสฺสุปฺปชฺชเต โสว ตสฺสาธิกรณํ, อชนโกปิ โส ตาย สํสตฺโตติ ตสฺเสว ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสฺา, นตุชนกสฺส ตายาสํสตฺตสฺสาติ ทีเปติ, อิธาติ อิมินา สกฺกเต อุทาหรณานมสมานรูปกํ ทสฺเสติ, อิมินา จ อุทาหรณานมสมาน รูปตฺตเมว ¶ จตุตฺถีวิธาเน การณํ, อฺถา ฉฏฺีเยว เตหิปิ วิธีเยยฺย การณาสมฺภวา [การณสพฺภาวา] หิ ทีเปติ, อีทิสสฺส ปจฺจุทาหรณ(สฺส) ภาเว การณมาห-‘อนฺกตฺตุ กตฺตา-ภิลาสสฺสา’ติ, ปเรสมิทมฺปจฺจุทาหรณมฺภวตุ อิธ กถนฺติ อาห-‘อิหตฺวิ’จฺจาทิ, ตฺวนฺติ อตฺตมตฺเต ปมาเยว, สมฺภเว การณนฺตรมาห-‘อถวา’ติอาทิ, นตฺถิ อฺโ กตฺตา ยสฺสา สา อนฺกตฺตุกา รุจิ, ภาย รุจิยา สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสฺํ เย ปน อิจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เย ปน อาหุ จาติสมฺพนฺโธ, อุปฺปชฺชนมุปฺปตฺติ, กสฺส อุปฺปตฺติ, รุจิยา, อุปฺปตฺติยา อาธาโร อุปฺปตฺยาธาโร‘เทวทตฺตาย โรจเต’จฺจาโท เทวทตฺตาทึ อุปลกฺเขตีติ อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณํ วจนํ, เอตฺถ รุจิยา อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณเมว วจนนฺติ สาวธารณ มตฺโถ ทฏฺพฺโพ… สพฺเพสํ วากฺยานมวธารณผลตฺตา, เตน ปิณิย มานวจนมภิลาสสฺส อฺกตฺตุกตาสนฺทสฺสนปรํ น โหตีติ พฺยวจฺฉินฺนมฺภวติ, เตสํ กจฺจายนสฺส เจหาปิ ปสชฺชตีติ สมฺพนฺโธ, อิหาปีติ ตฺวมิติ เอตฺถาปิ, อฺถาสิทฺธตฺตาติ อตฺถมตฺเต ปมาย เอว สิทฺธตฺตา, วจนสฺสาติ อุภินฺนมฺปิ จตุตฺถีวิธานวจนสฺส, อติปฺปสงฺโคจาติ ‘‘กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติอาโท ตวาติ อนภิมตฏฺานปฺปตฺติจ.
ธาริปฺปโยเคติ ธาริธาตุโน ปโยเค, อุตฺตมีโณ อธมีโณติ ธนิกคเหตูนํ รุฬฺหีตฺยาห-‘อุตฺตมีโณ ธนสามี’ติ, อุตฺตมีณมสฺสาติ อุตฺตมีโณ, ธารยตีติมสฺสตฺถมาห-‘วหตี’ติ, ธาริโตติ ธารํธาตุโต. สุตฺตนฺตเรน (ตํ ตํ) นิยเมน นิยมิตานํ เตสํเตสํ สมฺปทานสฺํ วิธาย จตุตฺถี วิหิตา ปเรหิ, ตทาห ‘สิลาฆ หนุฏฺาสปาน’มิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ โยคสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, าเปตุนฺติ สิลาฆาทิเก โพเธตุํ, อิจฺฉิโตติ อติมโต. ตทตฺถวาจีนฺจ ธาตูนํ สงฺคหณตฺถํ ‘กุธทุหิสฺโสสูยตฺถาน’นฺติ วุตฺตํ, ยมฺปติ โกโปติ อิมินา โกปสฺส วิสยมาห, ยสฺสาติ อิมินา ยํการกนฺติ วุตฺตเมว ปรามสติ, ยสฺสาติ ราชาทิโน, ปุจฺฉตีติ ปุจฺฉิยเต ¶ , เตเนว วกฺขติ-‘ยสฺส สมฺพนฺธึ สุภาสุภํ ปุจฺฉติ เนมิตฺติโก’ติ, โยจานุกูลตฺตมฺภ ชตีติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ปติปุพฺพโก อาปุพฺพโกจ สุโณติ อพฺภุปคเม ปฏิชานเนจ วตฺตเต, ยทายมพฺภุปคโม ปตฺถนา ปุพฺพโต ภวติ ตทา ปตฺถนาย กตฺตุ ปตฺถยิตุโน จตุตฺถี รูปมฺภวติ, ยทาตฺวปตฺถตมฺปิ เกวลมานุกูลฺเยน วตฺตมานํทิสฺวา เทยฺยมพฺภุปคจฺฉนฺติ อิทมิทํ โวทสฺสามาติ [โกปิสฺสสามาติ (โปตฺถเก)] ตทานุกูลฺเยน ปวตฺตนสงฺขาตาย กิริยาย กตฺตุโน จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ, อิมินา จ ปาณินิยวุตฺติการสฺส ชยาทิจฺจสฺสมเต พฺยภิจารมาห, โส หิ ‘‘อพฺภุปคโม นาม ปเรน ปตฺถิตสฺส ภวติ ตตฺถ ปตฺถยิตุเยว จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ วทติ, ปุพฺพสฺสากิริยาย โย กตฺตาติ เวทวากฺเยน วิหิตถุติกกรณ สงฺขาตาย อุสฺสาหานุชานนโต ปุพฺพภูตาย กิริยาย โย กตฺตา โหตา โปตา จ, สพฺพตฺถาปิ‘ตสฺสา’ติ อิทํ ‘จตุตฺถียายทภิมตํ รูป’นฺติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ฉฏฺิยา สพฺพพฺยาปิภาวมาลมฺพ เอวนฺติ อติเทโสติ อาห ‘เอวนฺตี’ติอาทิ, รูปสามฺยโต ปน ตาทตฺถิยตฺถสพฺภาวาจ ยถาโยคํ ตาทตฺถฺห จตุตฺถีปิ น วิรุชฺฌติ, วกฺขติ หิ‘ตาทตฺถฺห วจนิจฺฉายนฺตุ ‘อิจฺจาทินา, อิจฺฉิโต ราชา, กมฺม วจนิจฺฉาติ อิมินา วจนิจฺฉาย ปธานตฺตมาห… วจนิจฺฉาภิมุขตฺตา สพฺเพสํ การกานํ, อปฺปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตา, หนุเต อปนยติ, อุปติฏฺเต อุปฏฺานํ อุปคมนํ กโรติ, ปิหยนฺติ ปตฺเถนฺติ, กุชฺฌ อมริสํ กโรติ, ทุหนาทโย โกปปฺปภวา นานนฺตเรน เต สมฺภวนฺตีติ ทูภาทโยปฺยุทาหฏา ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺเส อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ นสหนฺติ, อารชฺฌติ ปุจฺฉิโต เนมิตฺติโก อุปปริกฺขติ, ภาทตฺถฺหํ วิภาเวติ ‘ยสฺเส’จฺจาทินา, ปริยา โลเจติ อุปปริกฺขติ, กึ ลกฺขโณ-ยมนิยโมจฺจาห-‘นาวสฺส’มิจฺจาทิ, ยาจิตุสฺมาเยว [ยาจิตุเยว (โปตฺถเก)] ฉฏฺีติ นาวสฺสมยนฺนิยโมติ อตฺโถ, กุโตจฺจาห-‘สมฺพนฺเธ’จฺจาทิ, อฺสฺมาปีติ อยาจิตุโตอปิ, ถุติกรณสฺส กตฺตุภูตา โหตาโปตาโร อุสฺสาหนานุชานนานํ กมฺมํ โหตีติ อาห-‘ปจฺจนุปุพฺพสฺส คิณาติสฺส กมฺเม’ติ. โหตุโปตุสทฺเทหิจฺจาทินา ¶ โปตุสทฺทสฺสปิ ฉฏฺิรูปํ ทสฺสิตํ, วุตฺติยนฺตุ ‘โหตุ ปติคิณาติ’จฺเจว ปาโ ทิสฺสติ, โหตฺเววมฺปิตฺยมฺหากมตฺโรเปกฺขา, อุสฺสาหยตีตฺยตฺเถ คิณาติ อนฺโตคตณฺยตฺโถ. อนาวาโทติ นาวาอนฺนาทิวชฺชิเต. เอตฺถ ปน ตถา ปฏิเสธาภาเวปิ พหุลาธิการโต ‘น ตํ นาวมฺมฺเ นตํ อนฺนมฺมฺเ’จฺจาทิ ภวติ, อตฺเถว หิ พหุลาธิการโตวา ติปฺปสงฺคาภาโว, ปมนฺตํ รูปนฺติ มฺมาโนติ ปมนฺตํ รูปํ, เอตฺถจ ยทา ติณาทิโตปิ ขิกํสียเต ตทา นินฺทาวคโม, ตตฺถ จ นิโยคโตว นฺปโยโค าถานุป ปตฺติยาติ สปฺปฏิเสธมุทาหฏํ ‘น มฺมาโน’ติ, อวธิมฺหิเยว ปฺจมีติณาติ, นฺปโยเคว นิโยคโต นินฺทาวคมา ติณนฺติ กมฺเมเยว ทุติยา, อถวา สตีปิ นินฺทาวคเม วจนิจฺฉาโต สวิสเยเยว ทุติยา, สมฺมุติปฺปโยเคติ สมฺมุติสทฺทสฺส ปโยเค, จตุตฺถึ อิจฺฉนฺตีติ มตฺตายาติ เอตฺถ จตุตฺถึ อิจฺฉนฺติ, ปุน รุตฺตตฺเต การณมาห-‘อถ โสติวิชฺชมานตฺตา’ติ, จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺสาติอาทิสุตฺเต ‘‘อถ โส’’ติ ปาสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘ภิยฺโยโส มตฺตายา’ติ เอตฺถ โสกาโร ปุนรุตฺโตติ อธิปฺปาโย, จคฺคหเณนาติ ‘‘สิลาฆหนุ…เป… สตฺตมฺยตฺเถสุจา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน, จตุตฺถีภิมตาติ ‘‘นโม โยคาทิสฺวปิจา’’ติ สุตฺเตน.
๒๖. ปฺจ
อวธียเต วิสิลิสฺสเต เอตสฺมาตฺยวธิ, อวปุพฺพาย ธาธาตุโต อวธิมฺหิ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (๕-๔๕) อิ.
ยโต-วธียเต กิฺจิ, กฺริยาปุพฺพํ กุโตจิปิ;
จลฺจาจลมฺฺจ, ตํ วทนฺตฺย วธิมฺพุธา.
เอตฺถายมตฺโถ ‘‘ยโตกุโตจิปิ อตฺโถ กิฺจิ วตฺถุอวธียเต สํโยคสฺส วา กิริยานิมิตฺตํ คมนทานาทิกิริยาปุพฺพํ วิสิลิสฺสเต สยํ วา อเปติ อฺเน วา วิสุํ กรียเต, ตเมวํวิธํ จลฺจา จลฺจ วิสิเลสปริจฺเฉทภูตํ ปทตฺถมวธึ วทนฺติ พุธา ตพฺพิทุโน’’ติ, ตํ ยถา ธาวตาสฺสา ปุริโส ปตติ, ปุริสํ ปาเตติ วา, รุกฺขา ปณฺณํ ¶ ปตติ, ปณฺณํ ปาเตติ วาติ, โสจ ติธาปฺยุจฺจเต วิสยเภเทน, ยถา–
นิทฺทิฏฺวิสโย โกจิ, อุปาตฺตวิสโย ตถา;
อนุเมยฺยวิสโย จาติ, ติธาวธิ สมีริโตติ.
ตตฺถ นิทฺทิฏฺา วจโนปนีตา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส นิทฺทิฏฺ วิสโย วธิ, ยถา-‘คามสฺมา อาคโต’ติ, อุปาตฺตาชฺฌาหฏา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อุปาตฺตวิสโย, ยถา-‘วลาหกา วิชฺโชตเต’ติ, วลาหกา นิกฺขมฺม วิชฺโชภเตติ อตฺโถ, อนุเมยฺยา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อนุเมยฺยวิสโย, ยถา‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา’ติ, เอตฺถ อภิรูปคุเณน อุกฺกํสนมนุเมยฺยํ, อโตเยเวตฺถายเมว สฺา ปริปฺผุฏา วิฺายตีติ น กาจิทิห สฺา ปริภาสียเต พฺยาโมหการิณี, อถาวธิสฺมาติ วุจฺจมาเน ‘ปทตฺถาวธิสฺมา’ติ กุโต-วสียเต เยเนวํ วิวรณํ กตนฺตฺยาสงฺกิยาห-ปทาน’มิจฺจาทิ. ยถา คามสฺมาติอาทินา อิทํ ทีเปติ ‘‘น เกวลํ กายสํสคฺคปุพฺพโกว วิสิเลโส, กิฺจรหิ พุทฺธิสํสคฺคปุพฺพโกปิ, อตฺถิ เจห พุทฺธิสํสคฺค ปุพฺพโก, ตถาหิ โจเรหิ ภายติตฺยาโท โย (ภย)เปกฺขณ สีโล ภวติ, โส ยทิ มํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ, ธุวํ เม มรณนฺติ วิจาเรนฺโต เต พุทฺธิยา ปปฺโปติ ปปฺปุยฺย จ ตโต นิวตฺตเต, ตถา โจเรหิ ตายติตฺยาโท โย เอกสฺส มิตฺโต ภวติ โส ยทฺเยตํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ ธุวมสฺส มรณนฺติ ปสฺสนฺโต เต พุทฺธิยา ปตฺวา ตโต นิวตฺตยตีตฺยวธิตฺตา อวธิสฺมาว สพฺพตฺถ ปฺจมี’’ติ, ปเรหิ ปน เอตาทิเสสุ สพฺพตฺถ ปฏิปตฺตุวิเสสานุคฺคหาย สุตฺเตเหว ปปฺโจ กโต, อิธ ปน สามฺวจเนเนว สิทฺธตฺตา ตทนุคฺคหาย อุทาหรเณเหว ปปฺจิตํ, ภีติภายนตฺถานนฺติ ภีติ ตายนานํ อตฺโถ เยสํ เต ภีติตายนตฺถา เตสนฺติ อตฺโถ, นนุ ภีตฺยตฺถานํ ปโยเค ภยเหตุ สมฺภวติ นตุ ตายนตฺถานนฺติ, เนส โทโส, ตายนฺหิ รกฺขนมุจฺจเต [สายนาหิ รกฺขนมุปฺปชฺชเภ (โปตฺถเก)] ตฺจ ภยเหตุโต เวตฺยาห-‘โย ¶ ภยเหตุ’ติอาทิ, อิมินา จ ‘‘ภีตฺยตฺถานํ ภยเหตุ’’ติ (๑-๔-๒๕) ปาณินิยานมปาทานสฺา สุตฺตมฺปฏิกฺขิปติ, ตโตติ ภยเหตุโต, เตสนฺติ ภยตายนานํ, ภยมนิฏฺปาตสงฺกา, อุตฺตาโสตฺยตฺโถ, ตายน มนิฏฺปาตโต ปริรกฺขนํ, ยถา ทสฺสนํ โหนฺเตวาตีมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, โก หิ โลกิยํ วจนิจฺฉมติวตฺติตุํ สกฺโกติ, ตถาหิ สพฺเพว ทพฺพาทโย สพฺพการกสตฺติยุตฺตาว, ตตฺถายํ การกวิภาโค วจนิจฺฉาวเสเนว, ตํ ยถา ‘วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต’ติ. ปราปุพฺพสฺสาติอาทินา ‘‘ปราชิสฺสาสยฺโห’’ติ (๑-๔-๒๖) สฺาสุตฺตํ ปจฺจกฺขาติ, อสยฺโห อตฺโถติ สหิตุํ อภิภวิตุมสมตฺโถ อตฺโถ, อชฺเฌนสกาสาอิจฺจาทินา อุทาหรณตฺถมาจิกฺขติ, นนุเจวมตฺถํ วทตา ยฺทตฺตสฺสาสยฺหตฺตํ วุตฺตํ, ตํ กถํ อชฺฌยนสฺสาสยฺหตฺตํ, เยนาสยฺหตฺตสฺสาวธิตฺตํ ปฏิปาทยติ ตฺยาสงฺกิยาห-‘ยฺทตฺตานภิภโว’จฺจาทิ, อสยฺโหตีมสฺส ปจฺจุทาหรณํ ปฏิปาทยติ ‘โย ปนิ’จฺจาทิ. ‘‘วารณตฺถานมิจฺฉิโต’’ติ (๑-๔-๒๗) สุตฺติตํ, ตทาห ‘วารณตฺถาน’มิจฺจาทิ, วารณมตฺโถ เยสํ เต วารณตฺถา, อวธิมตฺตวจนิจฺฉายนฺติ วิเสสโต วิธานมนฺตเรนา วธิมตฺต วจนิจฺฉายํ, วิเสสวิธาเนติ อิจฺฉิโตติ วิเสสวิธาเน, จิตฺตสฺสาวธิวจนิจฺฉายมฺปน จิตฺตโต ปาปํ นิวารเยติ ภวติ. ‘‘รกฺขนตฺถานมิจฺฉิต’’นฺติ (๒-๖-๓) สุตฺติตํ, ตทาห-‘รกฺขนตฺถาน’มิจฺจาทิ, เกสฺจีติ กจฺจายนาทิเก ทสฺเสติ. ‘‘อนฺตรธาเน เยนาทสฺสนมิจฺฉตี’’ติ (๑-๔-๒๘) สฺาสุตฺตมารทฺธํ, ตทาห-‘อนฺตรธาเน’จฺจาทิ, อยมุปชฺฌาโย ยทิ มํ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, ทสฺสเน โทสํ ตกฺเกติ ‘นุน’มิจฺจาทินา, เปสนมสกฺการปุพฺพโก นิโยโค, อชฺเฌสนํ สกฺการปุพฺพโก, มฺมาโน สิสฺสา อหํ กถนฺนาม พฺยวหิโต ภวามีติ อนฺตรธาเน พฺยวธาน นิมิตฺตํ, เยน อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตรธาเนติ นิมิตฺตสตฺตมีจายํ, อโต อาห-‘พฺยวธานนิมิตฺต’นฺติ, พฺยวหิโตติ อนฺตรหิโต, มามํ อุปชฺฌาโยตฺยาทินา อุทาหรณตฺถมาห, พฺยวธานตฺถํ พฺยวหิตตฺถํ, ‘‘อนฺตรธาเนติ กึ โจเร น ทิทิกฺขตี’’ติ ปจฺจุทาหฏํ ¶ ปเรหิ, ตมฺปฏิปาทยมาห-‘ยตฺถาทสฺสน’มิจฺจาทิ, โจเร น ทิทิกฺขตี (ตฺย), ตฺร หิ โย โจเร น ทิทิกฺขติ เตหิ อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ น อนฺตรธานนิมิตฺตํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺยตฺถํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺติยาติ เอวํ มฺเต ‘‘นาตฺรานฺตรธานเม (วาวเสยํ), กินฺตุ ตนฺนิมิตฺโต ปฆาตนิวตฺติปิ, ‘อุปชฺฌายา อนฺตรธายตี’ตฺยตฺร วินาปฺยุปฆาตสมฺภวมนฺตรธานสมฺปาทนเมว สมฺภวตี’’ติ. อิจฺฉติคฺคหณํ กิมตฺถํ อทสฺสนิจฺฉายํ สติ สตฺยปิ ทสฺสเน ยถาสิยา’’ติ วุตฺตํ, (ตํ) ปฏิปาทยมาห-‘อทสฺสนิจฺฉายมฺปนิ’จฺจาทิ, สตีปิ ทสฺสเนติ อุปชฺฌาเยน ทสฺสเน สตีปิ, ตโตติ อุปชฺฌายโต, อวธิรูปตา เอวาติ อุปชฺฌายสฺสาวธิรูปตา เอว. ‘‘อาขฺยาโต ปโยเค’’ติ (๑-๔-๒๙) ปรวจนํ, ตทาห ‘อุปโยเค’จฺจาทิ, นิยมปุพฺพกํ วิชฺชาคหณมุปโยโค ตฺราธิปฺเปโต, อุปโยควจนสามตฺถิยา วิชฺชาคหณตฺถํ สิสฺสวตฺตํ นิยโม, ตโตติ อาขฺยาตุโต. ‘‘ชนิกตฺตุโน ปกตี’’ติ (๑-๔-๓๐) สฺาสุตฺตํ กตํ, ตทาห-‘ชนฺยตฺถสฺสา’ติอาทิ, ชนิโน อตฺโถ ชนฺยตฺโถ, กินฺตํ ชนนํ, ตโตติ ชนิกตฺตุเหตุโต, ปกติสทฺเทน การณมตฺตํ คหิตํปเรหิ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท ปุตฺตาทิโตปิ ยถา สิยา’ติ, ทุวิธํ (หิ) การณํ อุปาทานการณํ สหการิการณฺจ, ตตฺถ การิเยนาภินฺนเทโส ฆฏสฺส มตฺติกาปิณฺโฑ อุปาทานการณํ, ตสฺเสว ปน ทณฺฑจกฺกาทิ (การิเยน ภินฺนเทโส) สหการิการณํ, เตสูปาทานการณสฺเสห คหเณ’สิงฺคา สโร ชายเต’จฺจตฺเรว สิยา, น ตุ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท, การกนฺตรวจนิจฺฉายนฺติ เอตฺถ การกนฺตราทิวจนิจฺฉายนฺติ ปาเน ภวิตพฺพํ… เอตฺถนฺตเร สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายปิ สมฺภวโต, ตตฺร ติฏฺนฺตีติ ตตฺรฏฺา, เตสํ, โลโก-นฺถาวาที โวหาริกชโน, ตตฺถ ภวา โลกิยา, นวตฺตุ ปฏิพทฺธาติ โลกวจนิจฺฉมุลฺลงฺคิย อหเมว วทามีติ สกชฺฌาสเยน วทนฺโต วตฺตา, ตปฺปฏิพทฺธา น โหตีติ อตฺโถ. ‘‘ปภโว ภวติสฺสา’’ติ (๑-๔-๓๑) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ภวติสฺสา’ติอาทิ, ปมโต อุปลพฺภตีติ อตฺถกถเนน ชนฺยตฺโถ-ตฺร น สมฺภวตีติ วทติ, นหิ หิมวา คงฺคาย การณํ, สา หิ อฺเหิ เอวการเณหิ อุปฺปนฺนา ¶ , หิมวติ ตุ เกวลํ ปมโต อุปลพฺภติ. ‘‘ชิคุจฺฉาวิรามปมาทตฺถานุมุปสงฺขฺยานํ’’ติ (๑-๔-๒๔วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘วิรมณตฺเถ’ตฺยาทิ, ชิคุจฺฉาปมาทตฺถธาตุโยเค ปน กมฺมาธิกรณวจนิจฺฉา ทิสฺสตีติ วุตฺตํ, อวธิวจนิจฺฉาปิ ปน ทิสฺสเก ‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก ปาปา’ติ, ธมฺมา ปมชฺชตีติปิ โหเตว ปฏิเสธาภาวา. ‘‘อฺาราทิตรริเต ทิสาสทฺทาฺจุตฺตรปทาจาหิ ยุตฺเต’’ติ (๒-๓-๒๙) สุตฺติตํ, ตทาห-‘อฺสทฺทโยเค’จฺจาทิ, ยโตติ เทวทตฺตาทิโต, ‘‘อฺอิตฺยตฺถคฺคหณํ, เตน ปริยายปฺปโยเคปิ ภวตี’’ติ อฺเหิ พฺยาขฺยาตตฺตา อาห-‘ภินฺโน เทวทตฺตา’ติ, อาราสทฺทสฺส ทูรตฺถตฺตา อาสวกฺขยโต อารา ทูโร ภวตี(ตฺยตฺโถ อุ) ปาทียเตตฺยาห‘อาราสทฺโท ทูรตฺโถ’ติ, นิทฺทิสฺสมานปฏิโยคีติ ‘เทวทตฺโต สูโร’ติ นิทฺทิสฺสมานสฺส กสฺสจิ โย โส ทุติโย, โส ปฏิโยคี. ทิสาเทสกาลวุตฺตีนํ ทิสาสทฺทตฺเตน ปริคฺคหโต อาห‘ทิสา เทสกาลวาจีนํ โยเค’ติ, ปุพฺเพว สมฺโพธาติอาทีนิ กาลวาจีโยเค อุทาหรณานิ, อฺจุตฺตรปทอาจอาหิปจฺจยโย เคตฺวิห โนทาหฏํ. ‘‘ปฺจมีวิธาเน ลฺยปฺโลเป กมฺมนฺยุปสงฺขฺยานํ ‘‘อธิกรเณ โจปสงฺขฺยาน’’มิติ (๒-๓-๒๘-วา) วาตฺติกํ, ตทาห‘ยตฺถ’จฺจาทิ, ลฺยปฺปจฺจยสฺส ยตฺราปฺปโยโค, ตสฺสตฺโถ เจ คมฺยเต, โส ลฺยปฺโลโป, ตฺวาโลโป ลฺยปโลโปตฺยวิเสโส, ปาสาท มารุยฺห เปกฺขติ อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขตีติ อิทํ วิสโย ปทสฺสนํ ปุพฺพํ ยสฺสาติ กิริยาวิเสสเน สมาโส, วกฺขมานสพฺพทสฺสเนสุปิ ปาสาทโต-ปกฺกมนเลสสพฺภาวา ปาสาโท (เยวา) วธิรูเปน วตฺตุมิฏฺโติ ทสฺเสตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อปกฺกมติ ตโต ตํ ทสฺสนนฺติ ตโต ปาสาทโต ตสฺส ทฏฺุโน ทสฺสนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อปกฺกมตฺยปยาตีตฺยตฺโถ, อวธิภาโว ปาสาทสฺสาติ วิฺายติ, เยสนฺติ เวเสสิกานํ, เต หฺเยวมาจิกฺขนฺติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต-จฺจนฺตสุขุมภาเวน นิกฺขมฺม วิสาลีภวนฺตํ วิสยเทสมุปคมฺม สกลมตฺตนา ทิฏฺํ ปสฺสติ รํสิรูเปน, ยถา กาหลา มูเล กิสา อคฺเคมหตี, ตถา าณินฺทฺริยานี’’ติ, อธิฏฺานเทสนฺติ อินฺทฺริยาธิฏฺานภูตํ จกฺขุโคฬกเทสํ, วิสยปฺปวตฺตีติ โคจเร ¶ ปวตฺติ, สนฺตติยาติ อินฺทฺริยปพนฺธสฺส, อธิฏฺาน มนินฺทฺริยํ นาปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, อปกฺกนฺตฺยาติ อปคมเนน, ยชฺชปิ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต พหิ นิคฺคจฺฉติ, ตถาปิปาสาทฏฺสฺสจกฺขุโคฬกา นิคฺคจฺฉตีติ ปาสาทสฺสาปฺยวธิภาโว, เยสนฺตูติ ขณิกวาทีนนฺตุ, อินฺทฺริยาธิฏฺานมฺปตฺเต วิสเย วิฺาณลกฺขณํ การิยํ กโรนฺติ สีเลนาติ ปตฺตการีนิ, อนินฺทฺริยาธิฏฺานโทโส เนติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, เยสมฺปนาติ ขณิกวาทิโนว ทสฺเสติ, อตฺร หิ จตฺตาโร ปกฺขา ปตฺตการีนินฺทฺริยานิ, อปฺปตฺตการีนิ, จกฺขุโสตานิ อปฺปตฺตการีนิ เสสานิ วุตฺตวิปริตานิ, จกฺขุเยว ปตฺตการี เสสมฺเถติ, จตุสฺเวว เตสุ ปมปกฺขทฺวยมุปนฺยสฺย ปฏิปาทิตํ… ตปฺปฏิปาทเนเนตเรสมฺปิ ปฏิปาทิตตฺตา, สพฺพสามยิกสาธารณตฺตาสทฺทสตฺถสฺสาติ อิทํ อยุตฺตมิว ทิสฺสติ… สทฺทสตฺถสฺสิมสฺส พุทฺธวจโนปโยคิตฺเตน โสคตสมยานุคุณปฺปวตฺติโต, ขณิกวาทิโน ปน นิสฺสาเยทํ สุนฺทรเมว, มนสิการาทีติอาทิสทฺเทน จกฺขุโต [จกฺขุนา (โปตฺถเก)] อเภโท รูปาปาถคโม จ ทสฺสิโต, โยคฺคเทเสติ ทสฺสนโยคฺเค ปเทเส. ‘‘ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ จ ปฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุจฺฉนสทฺทโต’จฺจาทิ, ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ สามฺเน ปฺจมีวิธาเน-ติปฺปสงฺคํ ทสฺเสตุมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, กสฺสาติ ปฺโห, เทวทตฺตสฺเสตฺยาขฺยานํ, โกโส ยฺ ทตฺโตติ ปฺโห วิธิรูโปวายํ, โย-งฺคทีตฺยาทฺยนุวาทรูปมาขฺยานํ, องฺคทีเกยูรี. ‘‘ยโตจาทฺธกาลนิมฺมานํ ตโต ปฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อทฺธ’จฺจาทิ, นิมียเต ปริจฺฉิชฺชเต เยน ตํ นิมานํ, ตเทว นิมฺมานํ. ‘‘อทฺธสฺส ปมา สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘) วุตฺตํ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘ตํ ยุตฺตาติ วตฺตเต, ตํ ยุตฺตา ปฺจมิยุตฺถา ปรสฺสาทฺธสฺส ปมา จ สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ, ปาฏลิปุตฺตสฺมาติ ปฺจมิ ยุตฺตํ, เอตาปิ น วตฺตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห-‘สตฺตโยชนานี’ติอาทิ, อตฺร หิ ยทา ราชคหสฺส โยชนฺจาเภโท วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา ปาฏลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺตโยชนานีติ, เภทวจนิจฺฉายนฺตุ ‘‘สพฺภาโว’’ตฺยาทินา (๒-๓๔) สตฺตมี สิทฺธา‘สตฺตสุ โยชเนสุ’ติ. ตถาหิ ¶ ปาฏลิปุตฺตสฺมา สตฺตสุ โยชเนสุ สติ ราชคหํภวตีตฺยยมตฺโถ ปตียเต, สตฺตโยชนสมฺพนฺธิภวนํ ราชคห (ภวน)สฺส ลกฺขณมฺภวติ. สมฺพนฺเธ ฉฏฺีติ อิมินา ‘‘ตํ ยุตฺตา กาเล สตฺตมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วจนมฺปฏิกฺขิปติ. ‘‘กรเณจ โถกปฺปกิจฺฉกติปยสฺสา สตฺตวจนสฺเส’’ติ (๒-๓-๓๓) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ยทา อิจฺจาทิ, กิจฺฉาทโยติอาทิสทฺเทน โถกอปฺปกติปเย สงฺคณฺหาติ, อสตฺตรูปนฺติ อทฺทพฺพรูปํ, คุเณ เหตุมฺหีติ คุณปทตฺเถ เหตุภูเต ‘‘คุเณ’’ติ (๒-๒๑) ปฺจมีติ อตฺโถ, ยถาวุตฺตวิธาเนเนติ ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ยทาตฺวิจฺจาทินา ปเรสํ วิย กรเณ วิสุํ วิธาเน ปโยชนํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. กตฺตพฺพรูปสฺส จลนสฺสาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ โยชนา, สมานาธิกรณตฺเตนาติ จ ‘รฺโ ปุริโส’ตฺยาโท อสมานาธิกรณสฺสาปิ วิเสสนตฺตทสฺสนโต วุตฺตํ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนภาโว จาสฺส โถกคุณานฺวิเต จลเน วตฺตมาโน โถกสทฺโท อสตฺตวจโนว วิเสสนนฺติ, เตเนวาขฺยายเต ‘โถกสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา’ติ. ปฺจมีตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ฉฏฺี วา’’ติ (๒-๓-๓๔) วุตฺตํ, ตทาห‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ’จฺจาทิ, อวธิสมฺพนฺธลกฺขณาติ อวธิสมฺพนฺธาว ลกฺขณํ นิมิตฺตมาสํ ปฺจมีฉฏฺีนํ ตา ตถา วุตฺตา, วตฺตุมิฏฺโติ อิมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, เอวํ จรหิ ตํตํ การกวจนิจฺฉายมฺาปิ วิภตฺติโย กสฺมา นปฺปยุชฺเชยฺยุนฺติ อาห-‘โลกิยา เจตฺถา’ติอาทิ, เอตฺถ วิภตฺตีนํ นิยเม โลกิยา เอว วจนิจฺฉา นิพนฺธนํ การณนฺติ อตฺโถ, ปฺจมีจาตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ ทุติยา เจ’’ติ (๒-๓-๓๕) วุตฺตํ, ‘‘ปฺจมฺยธิกรเณจ’’ (๒-๓-๓๖) อิจฺจตฺร จ กาเรน ทูรนฺติ กตฺเถหิ สตฺตมี จ วุตฺตา ปาฏิ ปทิกตฺเถ สารสงฺคหการาทีหิ, ตทกฺขิปฺป อฺาปเทเสน ปฏิกฺขิปิตุํ เกจิตฺยาทิ ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ, ตํ ทสฺเสตุมาห’เกจีติ สารสงฺคหาทโย’ติอาทิ. ทูราปาทาวเสจนนฺติ อยํ เตสมฺปฏิกฺเขปน โยติ สมฺพนฺโธ, อิติสทฺโท ปเนตฺถ ปริหีโน, นหิตนฺติอาทีสุ ตสทฺเทนาสตฺตรูปํ ทูราทิ วตฺตุมิจฺฉิตนฺตฺยวเสยํ, น หิ ตํ คมฺยเต, น หิ ตโต คมฺยเต, น หิ เตน คมฺยเต, น หิ ตสฺมึ ียเต’ติ วิสุํ สมฺพนฺโธ ¶ วเสโย. ปตียนฺเตจาติ โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อโตเจติ วกฺขมานเหตุปรามาโส, ยนฺติ ยสฺมา อตฺเถ นิปาโต, วากฺยกาโร วรรุจิ, ตํสามานาธิกรณฺยโตติ ทูราทิสา มานาธิกรณฺยโต, ตํยุตฺตโตปีติ ทูราทิยุตฺตา คามาทิสทฺทโตปิ, ปจฺจกฺขนฺโตติ วากฺยการวจนํ ปจฺจาจิกฺขนฺโต, ตถาหฺยตฺรายํ มหาภาสฺส ปาโ ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ปฺจมีวิธาเน ตํยุตฺตา ปฺจมีปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ ทูรา คามสฺส, ตตฺราปิ ทสฺสนา อนตฺถโก-ยมฺปฏิเสโธ, ตตฺราปิ หิ ปฺจมี ทิสฺสติ–
ทูรสฺมาวสถา มุตฺตํ, ทูราปาทาวเสจนํ;
คุรุโต กุปิตา ทูรา,ภาพฺยํ ทูรา จ ทสฺสุหิติ.
อตฺร ทูรนฺติเกตฺยาทิ วตฺตพฺพํ วากฺยการวจนํ, ทูรา คามสฺสาติ ตสฺโสทาหรณํ, ตตฺราปิจฺจาทิ ปจฺจกฺขานภาสฺสํ, ทูรสฺมาวสถาติ อาวสถสฺส ทูเรติ อตฺโถหิ ภาสฺสปทีเป เกยฺยโฏ, ปโม ปุริโส ยสฺส โส ปมปุริโส ภวติ ‘‘ทูรนฺติกา’’ทิ (๒-๖-๕) กจฺจายนสุตฺเต สุทฺธาทิโยโคปิ สงฺคหิโต, เตนาห–‘สุทฺธปฺป โมจนวิวิตฺตปฺปมาณโยเค’ติ, ‘‘ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิจ’’ อิติ (๒-๖-๒) สุตฺเต จคฺคหณโต ปภุติโยโค จ คหิโต, เตนาห–‘ปภุติ โยเคจา’ติ, ปภุติโยเคจาติ อิมินา ปภุตฺยตฺถโยโคปิ สงฺคหิโต, เตเนว ‘ยโตสรามิ อตฺตาน’นฺติ อุทาหฏํ.
๒๗. อป
นนุ ผุโฏว เตสํ สาลาทีนํ โยโคติ กิเมตฺถ ปฺเหน กสฺส ปเนเตหิ โยโค’ตฺยาสงฺกิยาห-‘วชฺชนํ หิจฺจาทิ, วชฺชนานนฺติ กตฺตริ อโน, วชฺชเน สมฺพนฺเธ วตฺตมาเนหีติ วชฺชนสงฺขาเต สมฺพนฺเธ วตฺต มาเนหิ อปปรีหิ, ยุตฺตสฺมาติ ยุตฺตโตว เอกสฺมา, นาฺโต, กิเมตฺถ วตฺตพฺพนฺติ อิมินา อปปรีหิ ยุตฺตสฺมาว ปฺจมีภวเน ปสิทฺธตฺตมาห, ปสิทฺธมฺเปตมาหริตฺวา ปกาเสตุมาห-‘กตฺตุโน’จฺจาทิ, ยทตฺโถติ โยสาลาทิ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส วชฺชนกิริยา รมฺภสฺส ¶ โส ยทตฺโถ. ‘‘ปฺจมฺยปาปรีหี’’ติ (๒-๓-๑๐) อายุตฺเตปิ ปฺจมี วิธียเต ปเรหิ, ตทาห-‘มริยาทาย’มิจฺจาทิ, อวธิมา เอตฺถ วสฺสนํ.
๒๘. ปฏิ
ทิฏฺสมฺพนฺธสฺสาติ ปสิทฺธวเสน ทิฏฺการิยการณสฺส มุขฺยสฺส, ตสฺส การิยตฺถนฺติ ตสฺส มุขฺยสฺส ยํ การิยํ, ตทตฺถํ มุขฺยการิย กรณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมึ ปฏินิธิมฺหิ วตฺตมาเนน ปภิเนติ สมฺพนฺโธ, วินิมเยติ ปริวตฺตน นิมิตฺตํ ปฏิทาเนจาติ จ สทฺทสฺสาฏฺานปฺปยุตฺติ ทฏฺพฺพา, ปตินา ตสฺส โยโคติ สมฺพนฺโธ.
๒๙. ริเต
ยทิ วชฺชนกิริยาย สมฺพชฺฌมานสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา, กิมตฺถํ จรหิ ปุน ทุติยาวจนนฺติ อาห-‘ปฏิปทวิธาเน’จฺจาทิ, ปฏิปทํ อุชุกเมโวจฺจาริตํ วิธานํ ยสฺสา สา ปฏิปทวิธานา, วิเสสวิธาน วตีตฺยตฺโถ, ยชฺชตฺร ทุติยาวจนํ น สิยา ตทา ริเตสทฺเทน โยเค อุชุกํ วิธียมานาย ปฺจมิยา ทุติยา พาธีเยถาติ มฺเต. ยทฺยตฺร ปฺจมิยา ทุติยาย พาธาภาโว เอว ปโยชนํ, เอวฺจรหิ ‘ริเต วา’ติ สุตฺตยิตพฺพํ เอวํ สติ ปกฺเข ทุติยา จ ภวิสฺสติ, ลหุ จ สุตฺตมฺปณีตมฺภวตี ตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรมาห-‘อุตฺตรตฺถฺเจ’ติ, อโตเยวาติ อุตฺตรตฺถตฺตาเยว, ปุน ปโยชนนฺตรํทุติยา คหณสฺส ทสฺสยมาห-‘วิภตฺยนฺตเร’จฺจาทิ, อาหจฺจ กณฺาทิฏฺาเน วายุนาอาหนิตฺวา อาหริตฺวา วา วจนํ อาหจฺจวจนํ, อุชุกวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ, วิภตฺยนฺตรํ ฉฏฺีวิภตฺติ, ตสฺส พฺยุทาสตฺถํ, นิราสตฺถนฺตุตฺโถ, อฺาปีติ ทุติยาย อฺา ฉฏฺีปิ, ปกตาย ปฺจมิยา สมฺพนฺธนตฺโถ ปกตสมฺพนฺธนตฺโถ.
๓๑. ปุถ
น ทุติยาปิ โยควิภาคโตติ เอวํ มฺเต ‘‘ตติยา เจติ วตฺตมาเน ตตฺถ ยทิ จกาเรน ‘ทุติยา เจ’ติ สมฺพนฺธีเยยฺย, ตตฺราปิ จ กาเรน ปฺจมีตฺเยวํ น กสฺสาปฺยปกํโสติ‘วินาฺตฺรปุถนานาหิ ¶ ตติยา เจ’ตฺเยกโยคมกตฺวา โยควิภาคสามตฺถิยา ‘ตติยา เจ’ติ จ กาเรน ชาตุ ปฺจมี’’ติ, อสหายตฺถตฺเต สติ ‘วินาตฺเถ หี’ตฺเยวมวตฺวา กึ วิสุํ สุตฺตรจนาเยตฺยาห-‘เภโท ปาทานนฺตฺวิ’จฺจาทิ.
๓๒. สตฺต
ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจตฺตา สมฺพนฺธสฺส ยตฺถาติ ปรามฏฺํ โสติ, โยติ ปรามฏฺํ ตสฺสาติ จ นิทฺทิสติ, โย ยตฺเถตฺยาทิกฺจ ‘กิริยาธารภูเต’จฺจาทิวุตฺติคนฺถ วิวรณนฺติ โยติ กิริยาเธยฺยภูตาธิปฺเปตา, เอตเนวาห‘กิริยา จา’ติอาทิ, เตนายมาธารียติ กตฺตุกมฺม สมเวตา กิริยาสฺมินฺตฺยธิกรเณ วา ตํ อาธารยตีติ กตฺตริ วา ฆณนฺเตน ทฏฺพฺโพ, กตฺตารํ กมฺมฺจ กิริยานิสฺสยภูตมาธาร ยตีตฺยาธาโรติ วา กตฺตริ ฆณ, วุตฺตํ หิ–
อาธารยติ โย กตฺตุ, กมฺมํ กิริยนิสฺสยํ;
อาธารํ การกฺจาหุ, ตํ จตุพฺพิธเมว เจติ.
นนุ จ กิริยาธารเณนาธาโรตฺยุจฺจเต, ตํ กิเมวมุจฺจเตติ เจ, เนสโทโส ยเทว หิ กิริยาธารณมสฺส, ตนฺตนฺนิสฺสยภูต กตฺตุกมฺมธารณํ, นหฺยฺตา ตทฺธารณํ สมฺภวติ ตโต กิริยา การเณนาธารเณนาธาโรตฺย ยเมวตฺโถ, น กตฺตุกมฺมปริจฺจาเคนาธาเรน อุชุกํ กิริยา คยฺหเต, เตเนว วกฺขติ-‘กิริยายโย อาธาโร’จฺจาทิ, นนุ ยทฺยปฺยุชุกเมว กิริยํ ธารยติ กตฺตา กตฺตุสมวายินึ, กมฺมสมเวตฺจ วิกฺเตทนาทึ กิริยํ กมฺมํ… ตถา สติ ตาเนวาธาโรติ, น… โลเก สตฺเถ จ เตสมาธารตฺเถ นาปฺปตีติโต, กตฺตุกมฺมตาเยว หิ เตสมฺปตีตีติ ทสฺเสตุมาห-‘กิริยา เจ’ตฺยาทิ, ตถา จ วุตฺตํ–
กตฺตุกมฺม พฺยวหิตํ, ธาเรนฺตมนุชุ กฺริยํ;
กฺริยาสิทฺธุปการิ จ, สตฺเถ-ธิกรณํ มตนฺติ.
กตฺตุกมฺมพฺยวหิตนฺติ กตฺตุกมฺเมหิ ตํสมเวตภาเวน พฺยวหิตํ, อนุชุ ปารมฺปริเยน, กฺริยาสิทฺธุปการิติ กตฺตุกมฺมสมเวตาย กิริยาย ปสิทฺธิยํ อุปการี อุปกุพฺพนฺตํ, นนุ จ น กิริยา ธารเณเนวายมาธาโร, กตฺตุกมฺมานํ ธารเณนาปฺยาธาโรติ สกฺกา ¶ ววตฺถเปตุนฺติ โจทนมฺมนสิ นิธายาห-‘น เจ’ตฺยาทิ, กิริยา นิมิตฺตสฺเสวาติ กตฺตุกมฺมสมวายินิยา กิริยาย นิมิตฺตสฺเสว, ตเทวํวิธมาธารํ จตุพฺพิธมฺมตนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อาธาโร จาย’มิจฺจาทิ, จตฺตาโร วิธาปการา อสฺสาติ จตุพฺพิโธ, อาเธยฺเยน สโหปสิเลโส สํโยคลกฺขโณ-สฺส อตฺถีติ โอปสิเลสิโก อาธาโร-‘กเฏนิสีทติ ถาลิยํ ปจติ’ตฺยาโท กฏาทิ, ตถาหิ เทวทตฺตสมเวตํ นิสีทนกิริยํ กโฏ เทวทตฺตํ ธารยํ ธารยติ เทวทตฺตพฺยวหิตํ, เอวํ ถาลีปิ ตณฺฑุลสมเวตํ วิกฺเลทนาทิกิริยํ ตณฺฑุเล ธารยํ ธารยตีตฺโยปสิเลสิกาธารตฺตํ กฏาทิโน. ยโต-ฺตฺราเธยฺยํ น วตฺตเต สพฺพถา ภิยฺโย วา, โส เวสยิโก, วิสโยหฺยาเธยฺยสฺสานฺตฺรภาโว, ยถา จกฺขาทิปฺปวตฺตีนมฺตฺราภาวา จกฺขาทีนํ รูปาทโย วิสยาติ วุจฺจนฺเต, เอวมากาเส สกุนโยตฺยาโท สกุนฺยาทีนมากาสาทิโต-ฺตฺราภาวาเต เตสํ วิสยาตฺยุจฺจนฺเต, วิสโย เอว เวสยิโก. โย อาธาราเธยฺยานมภิพฺยาเปตฺยาเธยฺยมิตฺยภิพฺยาปโก, ตถา หิ‘ติเลสุ เตลํ, ทธิมฺหิ สปฺปิ,ตฺยตฺร ติลาทิกํ เตลาทิกมาเธยฺยํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺตีติ ติลาทิ พฺยาปกาธาโร. สมีเป ภโว, สมีโป เอว วา สามีปิโก, ยสฺส สมีปเทเส อาเธยฺยํ วตฺตเต โส เอวมุจฺจเต, อตฺโรทาหรณํ ‘คุรูสุ วสติ คงฺคายํ โฆโส’ติ. นนุ จาตฺราปฺยาธาเร สตฺตมี วิธียเต อาธาโร จ นิสฺสโย วุจฺจเต, นิสฺสโย จ สํโยคสมวาเยหิ โหติ, น จ สิสฺสาทีนํ คุรุปฺปภุตีติ เทวทตฺตสกุนฺยาทีนมิว กฏากาสาทีหิ สํโยโค, เตลาทีนมิว จ ติลาทีหิ สมวาโย วา อตฺถิ, เตนายุตฺตํ เต สมาธารตฺตนฺติ, เนตทตฺถิ, ยทายตฺตา หิ ยสฺส ิติ โส วินาปิ สํโยคสมวาเยหิ ตสฺส นิสฺสโย ภวติ, ตถาหิ ปุริสสฺส น รฺา สห สํโยโคสมวาโย วาตฺถิ, อถ ปน ตทธีนฏฺิติตฺตา ราชนิสฺสโย ปุริโสติ พฺยปทิสฺสียเต, สิสฺสาทีนฺจ คุรุปฺปภุติน มายตฺตา ิตีติ เตสมยํ [เตนสฺสายํ (โปตฺถเก) ยุตฺโถ เต ปติ คุรุปภุตีนํ นิสฺสยภาโว (ชินินฺทพุทฺธิ)] ยุตฺโต คุรุปฺปภุตินํ นิสฺสยภาโวติ, เอตฺถ ¶ ปน ยชฺชปิ เวสยิกาภิพฺยปกานมาธาราเธยฺโยปสิเลโส อตฺถิ, ตถาปิ ปการนฺตรสฺเสว ปริปฺผุฏตฺตา ตเถว วจนิจฺฉา, นาฺถา โอปสิเลสิเกน วา [โอปสิเลสิเกว] วิสยาภิพฺยาปกานมคฺคหณโต อุปสิเลสสฺเส วา [อุปสิเลสสฺเสว] ปริพฺยตฺตตฺตา ตเถว โวหาโรติ น สงฺกโร สงฺกนีโยติ.
๓๓. นิมิตฺต
นิมิตฺตภาวมตฺเตตีมินา กมฺมสํโยคาภาเวปิ สตฺตมิยา ปวตฺติ มาห, น ปเรสํ วิย กมฺมสํโยเค เอว, เตเนว วกฺขติ-‘เอวมฺเต’จฺจาทิ, พาหิรานํ หิ-‘นิมิตฺตา กมฺเมน’’ (จํ, ๒-๑-๘๙) อิติ สุตฺตํ, ตตฺถ กมฺเมน โยเค ปโยชนา สตฺตมีภวตีตฺยตฺโถ, อชินมฺหิ หฺเต ทีปีติทีปิโนหนนสฺส ปโยชนํ จมฺมํ, ตสฺส ทีปินํหนฺตีติ กมฺเมน โย โค, สุตฺเต กมฺเมนาตฺยวจเน ปโยชนํ วตฺตุมารภเต ‘น ปเน’จฺจาทิ.
๓๔. ยพฺภา
ยสฺส กิริยาติ ยสฺส ควาทฺยตฺถสฺส สมฺพนฺธินี โทหนาทิกิริยา, กิริยนฺตรสฺสาติ คมนาทิกิริยนฺตรสฺส, เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ เอเตน, ตโต-จฺจสฺส วิวรณํ กิริยาวตาติ, ‘‘กาลภาเวสุ เจ’’ติ (๒-๖-๔๓) กจฺจายเนหิ สุตฺติตํ, ตทาห-‘กาลตฺเถหิ จา’ติอาทิ.
๓๕. ฉฏฺี
สามิสฺสราทิโยเค ฉฏฺีสตฺตมิโย ยถา สิยุนฺติ ‘‘สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุเตหิ จ ‘‘อิติ (๒-๓-๓๙) อารทฺธํ ปเรหิ, ตทาห-‘สามิ’จฺจาทิ, อตฺร จ ชินินฺทพุทฺธินา ‘‘สามฺยาทีนํ เภเทโน ปาทานํ ปริยายนฺตรนิวตฺยตฺถมิห มา โหตุ คามสฺส ราชา’’ติ วุตฺตํ วากฺยมุปนฺยสฺย หสฺสาปฺย ยุตฺตตฺตมุปทสฺสยมาห-‘สามิสฺสเร’จฺจาทิ, เกน นิวารียเต, น เกนาปีตฺยตฺโถ, วิสยวจนิจฺฉายํ ‘คาเม ราชา’ตฺยปิ ภวิตพฺพมิตฺยเนนาห, ‘‘อายุตฺตกุสเลหฺยาเสวาย’’มีติ (๒-๓-๔๐) อารทฺธํ, ตทาห-‘อายุตฺเต’จฺจาทิ, อาสวา ตปฺปรตา, พฺยาวโฏ นิยุตฺโต, ตตฺเถทํ สิยา ‘‘อาเสวายนฺติ วกฺขามี ตฺยวสฺสํ ¶ วจนมิทมารพฺภนียมฺถา อีสํยุตฺเตปิ ‘อายุตฺโต โค สกฏสฺสา’ติ ปสชฺชตี’’ตฺยาสงฺกิย นตฺเถเวตมฺปิ ปโยชนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘วินาปิ’จฺจาทิ, ‘‘สามิสฺสรา’’ตฺยทิกํ กจฺจายนสุตฺตํ, เตเนวาติ กจฺจายนสุตฺเต ปสูตสทฺทานนฺตรํ กุสลสทฺทนิทฺเทเสเนว, อิธาติ โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ. กจฺจายเนน ‘‘กมฺมกรณ นิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี’’ (๒-๖-๔๐) ‘‘ปฺจมฺยตฺเถ จ’’ (๒-๖-๔๑) อิติ จ สุตฺติตํ, เตนาห-‘กมฺเม’จฺจาทิ, คหณสฺส พาหา วิสโยติ สมฺพนฺโธ, กจฺจายนานํ‘ภิกฺขูสู’ติอาทีนิ กมฺมตฺเถ อุทาหรณานิ, หตฺเถสูติอาทีนิ กรณตฺเถ, กทลีสูติ ปฺจมฺยตฺเถ. ‘‘มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา เจ’’ติ (๒-๖-๔๕) กจฺจายนสุตฺตํ, ตทาห ‘ปสนฺนตฺเถ’จฺจาทิ, ปสนฺนตฺเถติ มณฺฑิตตฺเถ, อุสฺสุกฺกตฺเถติ อุสฺสาหตฺเถ.
๓๖. ยโต
วิสุํ กรณํ นิทฺธารณํ, ชินินฺทพุทฺธาจริเยน ‘‘กิมตฺถมฺปุนริทํ วจนํ ยาวตา นิทฺธาริยมาโน-วยโว สมุทายพฺภนฺตโร, ตตฺถ ยทา สมุทายสฺสา-ธิกรณตฺตํ วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา สตฺตมี สิทฺธาว, ยถา รุกฺเข สาขาติ, ยทา ตฺววยวสมฺพนฺโธ ตทา ฉฏฺี, ยถา รุกฺขสฺส สาขาติ สจฺจเมตํ ปปฺจตฺถนฺตุ วจน’’นฺติ วุตฺตํ, ตฺเจต มยุตฺตนฺติทสฺเสนฺโต อาห-‘น สาลโย’จฺจาทิสูกยุตฺตานิธฺานิ สูกธฺานิ, อาหิตา อวฏฺิตา, อาเธยฺย ภูตาติ วุตฺตํ โหติ. ยโตติ อาหิตตฺตการณา, ตโตติ ยโต ชินินฺทพุทฺธิวจนเมวมยุตฺตํ, ตสฺมา การณา. ‘ปฺจมี วิภตฺเต’’ติ (๒-๓-๔๒) ปาณินีย สุตฺตํ, ตทาห-‘สมุทายโต’จฺจาทิ, สุตโต สกาสา สีลํ อติสเยน เสยฺโยติ สมฺพนฺโธ, ‘‘นิทฺธารเณ ฉฏฺี สตฺตมีสุ ปตฺเตสุ ตทปวาโท, ยํ โยโค’’ติ ปเรหาขฺยายเต, ตตฺถ ตาว นิทฺธารณเมเวตฺถ นตฺถิ กุโต ฉฏฺีสตฺตมีนํ ตตฺถปฺปวตฺติ, ยโต ตาสํ พาธนตฺถมิทมารพฺภเตติ ทสฺสยมาห-‘นาตฺร ชาตฺยาทีหิ’จฺจาทิ, นหิจฺจาทินา ชาตฺยาทีหิ นิทฺธารณาภาวํ ทสฺเสติ, ชจฺจาทีนนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺี, กุโต น ภวติจฺจาห-‘ชจฺจาทิสมฺพนฺเธเน’จฺจาทิ, อตํ พฺยปเทสโตติ สีลตฺตาทิพฺยปเทสาภาวโต, ปุน นิทฺธารณาภาเว เหตฺวนฺตรมาห-‘ตุลฺยานฺเจ’’จฺจาทิ ¶ . สาธุนิปุเณหิ โยเค ปูชายํ คมฺมมานายํ สตฺตมี, ตถา อสาธุโยเค, ตถา ปสิตอุสฺสุกฺเกหิ โยเค ตติยาสตฺตมิโย, ตถา โลปนฺตนกฺขตฺตสทฺทา จ เตน เตน วจนนฺตเรน ปาณินิเยหิ วิหิตา, ตํ สพฺพํ ตํตํการกวจนิจฺฉายเมว สาเธตุํ ‘มาตริ สาธุ’ อิจฺจาทโย อุทาหฏา เกเสสุ ปสิโต ปสตฺโต, อวพทฺโธติ อตฺโถ, เกเสหิ กรณภูเตหิ ปสิโต ภวติ, กตฺตุภูเตหิ วา ปสิโต กโตติ อตฺโถ, ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิโต กาโล โสยมิตฺยเภเทน สมฺพนฺธา ผุสฺเส, เตน กรณภูเตน.
๓๗. ปมา
ปมาตฺถมตฺเตติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วากฺยตฺโถ ปทตฺโถ วา น วิฺายเต นามคฺคหณานุวตฺติโตติ ทสฺเสตุมาห-‘ทฺเวทฺเวกาเนกาทิ สุตฺตโต’ติอาทิ, นาเมนาตฺโถ ปฏิปาทิยมาโน นามสงฺขาเต-ตฺตนิ อภิเธยฺยตฺเตนาชฺฌาโรปฺย ปฏิปาทยตฺยนเปกฺขิต วิภตฺติวิเสสนฺติ อาห-‘อภิธียติ’จฺจาทิ, ปกติรูเปนาติ นาเมน, ตสฺส อภิเธยฺยสฺส, มตฺตสทฺทสฺสาติอาทินา สามฺนฺตีทํ มตฺตสทฺทสฺสตฺถวจนนฺติ ทสฺเสติ, อิทํ วุตฺตํ โหตีติ นามสฺสาภิเธยฺยมตฺเตติ อิมินา อิทํ วกฺขมานํ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปาฏิปทิกตฺถลิงฺคปริมาณวจนมตฺเต ปมา’’ติ (๒-๓-๔๖) ลิงฺคาทีสุ เภเทน ปมาวิธานมฺปฏิปนฺนา, ตทาห-‘ลิงฺคปริมาเณ’จฺจาทิ, ลิงฺคํ อิตฺถิปุนฺนปุํสกานิ, ปริมาณํ ปริจฺเฉโท, สงฺขฺยา เอกตฺตพหุตฺตานิ, ตพฺพนฺโตปิ สทฺทตฺโถเอวาติ ลิงฺคาทิวนฺโตปิ สรูปา พฺยติริตฺโต สทฺทตฺโถ เอว, อุจฺจตฺตนีจตฺตสามฺมฺปุโรธาย ปวตฺติยา อุจฺจนีจสทฺเทหิ ปมา โหเตว, ตํยุตฺตสฺสาปิ สทฺทตฺถภาวโต ‘อุจฺจํ ฆรานิ’ตฺยาทีนิปิ อุจฺจตฺตํ คุณํ นิมิตฺตํ กตฺวา โสยมิตฺยเภทสมฺพนฺธ ฆเรสุ วตฺตนฺตีติ. ปลมฺพเต อชฺฌาคจฺฉติตฺยาโท ‘‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ’’ติ (๒-๑๑๙) โลปวิธานสามตฺถิยา ปาทีหฺยนตฺถเกหิปิ ปมา สิทฺธาเยว.
๓๘. อามนฺต
อภิมุขํ กตฺวาติอาทินา โยคารมฺภสฺส ผลํ ทสฺเสติ, นามตฺเถติ ¶ สทฺทตฺเถ, ปทโตติ อามนฺตณาธิกอตฺถมตฺตปฺปกาสกปทโต, โหนฺติ เจตฺถ…
สิทฺธสฺสาภิมุขีการ [ภิมุขีภาว (โปตฺถเก)], มตฺตมามนฺตณํ สิยา;
อตฺโถ กตาภิมุโข หิ, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต;
อามนฺตณํ น วากฺยตฺโถ, ปทโตว ปตีติโต;
นตฺเถวามนฺตณํ โลเก, วิธาตพฺเพน วตฺถุนา;
ตํ ยถา ภว ราเชติ, นิปฺปนฺนตฺโถ ภเวติ จ.
สิทฺธสฺสาติ เทวทตฺตตฺตาทินา สิทฺธสฺส, อตฺโถติ เทวทตฺตาทิ, กตํ อาภิมุขฺยํ สมาธานํ เยนาติ วิคฺคโห, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต คจฺฉ ภฺุชาติ, อามนฺตณํ นตฺถิ… อิทานิ วิธียมานตฺเตนาลทฺธสตฺติกสฺสาภิมุขยิตุมสกฺกรูปตฺตา, วิธาตพฺเพนาติ นิปฺผาเทตพฺเพน.
๓๙. ฉฏฺี
กิริยาการเกจฺจาทิวุตฺติคนฺถสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กตฺตุมารภเต ‘เอกายํ สมฺพนฺโธ นาเม’จฺจาทิ, กิริยาย การเกหิ จ นิปฺผาทิโตติ อิมินา สมฺพนฺธสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธ ปุพฺพกตฺตมาห, ตโตเยวายํ นากสฺมีโกติ น เยสํเกสฺจิ ทฺวินฺนํ ภวติ, วิสิฏฺานํเยว ตุ ทฺวินฺนํ ภวตีตฺยติปฺปสงฺคาภาโว, กิริยาการกสมฺพนฺธปุพฺพโก หิ การเกหิ อฺโ สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ, ตถา จ วุตฺตํ–
‘‘สมฺพนฺโธ การเกหฺโ, กฺริยาการกปุพฺพโก;
สุตายมสฺสุตายํวา, กฺริยายํ โส-ภิธียเตติ.
ตตฺถ อสฺสุตายํ กิริยายํ ‘รฺโ ปุริโส’จฺจาโท กิริยา การกสมฺพนฺธปุพฺพโก-ฺโ เอว สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ ปตียเตติ, ‘สรติ รชฺชสฺส’ตฺยาโท ตุ สุยฺยมาเน กิริยาสทฺเท, เอตฺถ ปน สนฺตมปิ กมฺมํ วตฺตุมนิจฺฉิตํ, วิเสสนภาโวเยว สรณมฺปติ รชฺชสฺส ปฏิปาทียเต’รชฺชสมฺพนฺธิสรณ’นฺติ, กิริยาการก สมฺพนฺโธ หิ สพฺพตฺถ วตฺถุฏฺิติวเสเนวตฺถิ, ตนฺนิมิตฺโต จ สสฺสามิ ภาวาทิ, ตตฺถ สสฺสามิภาววิวจฺฉายํ วิชฺชมาโนปิ กิริยาการก สมฺพนฺโธ ¶ น วตฺตุมิจฺฉิโต, ยถา ‘อนุทรา กฺา’ติ, โส จายํ สมฺพนฺโธ สสฺสามิภาวชฺชนกภาวา-วยวาวยววิภาวาทิลกฺขโณ พหุวิโธติ เวทิตพฺโพ, ตตฺถ สสฺสามิสมฺพนฺเธ รฺโ ปุริโส, ชฺชนกสมฺพนฺเธ นิคฺโรธสฺส พีชํ, อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ รุกฺขสฺส สาขา, อิทานิ สมฺพนฺธสฺเสตสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธสฺชาตตฺตํ ยถาโยคมฺตฺราปฺยวคมยิตุํ กิฺจิ อุทาหรณมาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ปริปาลนกิริยากโต เนสํ สมฺพนฺโธติ อิมินา ปริปาลฺยปริปาลนลกฺขโณ-ยํ สมฺพนฺโธติ ทสฺเสติ, สา อยมฺปริ ปาลนลกฺขณา กิริยา สมฺพนฺธมสฺเสทมฺภาวเหตุํ ชนยิตฺวา นิวตฺตติ, อตฺถปฺปกรณาทินา ตฺวิมาย กิริยายายํ สมฺพนฺโธติ วิเสโส วสียเต, น ฉฏฺิยา วิเสสาวคมเน สามตฺถิยํ… ตสฺสา สพฺพตฺเถกรูปตฺตา, สุยฺยมาเน เอว วา กิริยาสทฺเท การกภาวสฺส เหตุโน วจนิจฺฉายาภาเว อสฺเสทมฺภาภาวสงฺขาตสฺเสว ผลสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตเถว สมฺพนฺโธ ชาโต ฉฏฺิยาภิธียเต ‘รชฺชสฺส สรตี’ติ, วุตฺตํ หิ–
ชนยิตฺวาน สมฺพนฺธํ, กฺริยา กาจิ นิวตฺตติ;
สุยฺยมาเน กฺริยาสทฺเท, สมฺพนฺโธ ชายเต กฺวจีติ.
ปริปาลยตีติ ปุริสมฺปริปาลยติ, ตโต ปาลนาทิกา อุปการ สภาวา กิริยาทฺวินฺนมฺปิ เตสํ สมฺพนฺธินี ภวติ, รฺา หิ การิยมานา ตํสมฺพนฺธินีปุริสวิสยตฺตาวปุริสโยคินีตฺยุภินฺนมฺปิกิริยาสมฺภวติ, ตโตเยวตสฺสา อุภยสมฺพนฺธินิยา กิริยาย สมฺภเวอสฺเสทนฺติ พุทฺธิยา เหตุภูตสฺส อฺมฺาเปกฺขสภาวสฺส สมฺพนฺธสฺส ภาวโต กิริยาชนิตตฺตมสฺส, อฺมฺาเปกฺขาลกฺขโณ… สพฺพถา นิรเปกฺขตฺเต สมฺพนฺธาภาวา, สมฺพนฺธิ พุทฺธิสพฺภวสฺสาติ สมฺพนฺธีสุ ราชปุริสาทีสุ อสฺเสทนฺติ เอวมฺปวตฺตาย พุทฺธิยา สพฺภวสฺส. ปเรสํ วิย ‘‘คุเณ ฉฏฺี’’ติ วจนนฺตราภาเว อุภยตฺถปิ (เจตฺถ) [(เยว) (โปตฺถเก)] ฉฏฺิปฺป- สงฺโคติ โพเธตุมาห-‘นนุ เจ’จฺจาทิ, สจฺจนฺติ ยถา วุตฺตํ โจทนมพฺภุปคมฺม โจทกมฺปติ ยถาวุตฺตํ สมฺพนฺธรูปํ ตโต-ฺตฺราปฺยุปสํ หริตฺวา ¶ ตตฺถ ฉฏฺิปฺปสงฺคํ โจเทตุมาห-‘เทวทตฺโต’จฺจาทิ, อเถว มิจฺจาทินาสตีปิอฺมฺาเปกฺขาลกฺขเณ สมฺพนฺเธ วจนิจฺฉาเยเวตฺถ การณนฺติ โจทกาธิปฺปายมตฺโรปเนตฺวา ตเทว วิเสสโต ฉฏฺิยา อภาเว สมุปเนตุํ‘ยชฺเชวมิหาปิ’จฺจาทิกมาห, ตตฺถ อถาติ โจทกาธิปฺปายปฺปกาสนารมฺเภ นิปาโต, เอวํ วตฺตพฺพนฺติ เอวํ ยทิปิจฺจาทินา วกฺขมานนเยน วตฺตพฺพํ, ปฏิปาเทตพฺพตายาตฺยาทินา อิทนฺทีเปติ ‘‘วิเสสฺสํ วิเธยตาย น ปราธีนนฺติ อปฺปธานภาวโต พฺยติริจฺจเต ตโต-ตฺตนิฏฺเมว, น รูปนฺตรมฺภชติ‘ปุริสสฺเส’ติ, วิเสสนนฺตุ ราชาทิกํ ตทงฺคตายานุวทิยมานมปฺปธานตฺตา การกรูปโต พฺยติริจฺจเต, ตโต รูปนฺตรํ ภชติ ‘รฺโ’ติ, ตโต พฺยติเรก ลกฺขโณ สมฺพนฺโธ โหติ, เอกสฺส สมฺพนฺธิตฺตาสมฺภวา วตฺถุโต ทฺวิฏฺโ วิเสสนคตตฺเตน ปตียเต ตโต ฉฏฺี วิเสสนเมวานุธาวติ ปตีติวิสเย สทฺทปฺปวตฺตี’’ติ, โย หิ วิกปฺปนํ วิสโย โส สทฺทานนฺติ, อโตเยว สมฺพนฺโธ นิยเมน วิเสสนเภทมนุวิทธาติ… วตฺถุโต ทฺวิฏฺสฺสาปิ ตคฺคตตฺเตน ปตีติยา ยถา ภาตูนํ ธนนฺติ, นาวสฺสมฺภาตูนํ ธนนฺติจฺเจว ภวติ, ตถา สตฺยปิ วิเสสฺส เภเท วิเสสนคตเมว เภทมนุ(วิทธา)ติ ‘เทวทตฺตสฺส อสฺสา’ติ, ตเทตํ สพฺพํ วิเสสนคตตฺเตน สมฺพนฺธปตีติโต-วกปฺปียเต, วิเสสฺสคตตฺเตนาปิ ตปฺปตีติยํ นิยเมน ตคฺคตเภทานุวิธานํ สิยา วิเสสนคตเภทานุวิธานมิว, ทฺวิฏฺตฺตนฺตุ วตฺถุโต [จตฺตุโน] น วิรุชฺฌเต, วตฺตุปฏิพทฺธเมว จ ทฺวิฏฺตฺตํ มนสิกตฺวา ตํวาทีหิ ทฺวิฏฺโ สมฺพนฺโธภิธียเต, อโตเยวายํ พฺยติเรกวิภตฺติ (ยาคมฺยเต)… พฺยติริจฺจมานวิเสสนภูตสมฺพนฺธิคตพฺยติเรกลกฺขณสมฺพนฺธาภิ- ธานปฺปวตฺติโตติ, นีลาทิวิเสสนนฺตุ ปรตฺถตฺเตนาปฺปธานมฺปิ น การกภาวโต พฺยติริจฺจติ… นีลาทิสทฺเทนุปฺปลาทิทพฺพาภิธานโต, ยถา ‘นีลมุปฺปลมฺปสฺส, นีเลนุปฺปเลน ิตํ, นีลสฺสุปฺปลสฺส คนฺโธ’ติ, ยทา ตุ น วิเสสฺสปวตฺติ ตทา พฺยติริจฺจเตว ‘นีลสฺส คุณสฺส อุปฺปลนฺนิสฺสโย’ติ การกภาวลกฺขณา ปธานภาวา พฺยติริจฺจเต เอว นีลาทิ, ตโต วิเสสนเมวาเนกปฺปการตายาว ติฏฺเต, ตโต วิเส- สนํ ¶ กิฺจิเทว การกรูปโต ปธานภาวา พฺยติริจฺจเตติ วิเสสน มตฺเตนาปิ เสสํ สพฺพํ ตถา สิยาติ นาสงฺกนียนฺติ.
ทฺเวปีติ ราชปุริสา ทฺเวปิ, ตติเย เคหสงฺขาเต สมฺพนฺธินี. สหยุตฺตมฺปฏิจฺจ เอวนฺติ อิมินา ปุริสสฺส อปฺปธานตฺตเมว ทีเปติ, อภิมตาติ ปาณินิยานํ สุตฺตนฺตเรน อภิมตา, ยโต ฉฏฺีย-มตฺตโน มเต สมฺพนฺธนิสฺสยา, เตนาห- ‘สมฺพนฺธเมวิ’จฺจาทิ, สมฺพนฺโธ เจตฺถ มาตุ สรณานมวฏฺานาทิกิริยานิมิตฺโตติ เกจิ, อฺเ ตุ สรณสฺส กิริยารูปตฺตา กิริยนฺตรมนฺตเรเนว ทพฺเพน สมฺพนฺโธปปตฺติมาหุยถา ทฺวินฺนํ ชตุกโต สํสิเลโส, ชตุโน ตุ กฏฺเนาตฺตนาเยว, น ชตฺวนฺตรกโต สํสิเลโสติ. ปเรสํ ตติยตฺเถ ทุติยตฺเถ จ กิตกปฺปโยเค ฺตฺราปิ (ปฺจมฺยตฺเถ) สตฺตมฺยตฺเถ จ (‘‘ฉฏฺี จา’’) ติ (๒-๖-๒๐) ทุติยา ปฺจมีนฺจา’’ติ (๒-๖-๒๙) จ สุตฺตนฺตเรหิ ฉฏฺีติมตา, ตสฺสาปิ วตฺติจฺฉาโตว สาธิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-ยถาเจตฺถาติอาทิ, เอตฺถาปฺยาโท อุทาหรณทฺวเย สุตฺตนฺตรมนฺตเรน สมฺปทานตฺตาภาวา สมฺพนฺธวจนิจฺฉายเมว ปเรสมฺปิ ฉฏฺี, เตนาห-‘เอตฺถา’ติอาทิ, พหุลนฺตีมสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ ‘ยถา ทสฺสน’นฺติ, อวิสํวาทกาโลกสฺสตฺยาทิกํ กมฺเม อุทาหรณํ, ปฺจมฺยตฺเถ ปน วตฺติจฺฉาโตว สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ เวทิตพฺพานิ.
๔๐. ตุลฺย
อนภิมตาติ ‘ตุลฺยตฺเถหฺยตุโลปมาหิ ตติยาฺตริสฺส’นฺติ (๒-๓-๗๒) สุตฺเตน ตุโลปมาหิ อฺเหิ ตุลฺยตฺเถหิ โยเค ตติยาย วิธียมานตฺตา ปาณินิยานํ อนภิมตา, ยสฺมา สทิสา ภาวา เตสํ โนปมาติ ‘อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถี’ตฺยาทิกมุจฺจเต, ตสฺมา เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ ตเทวนฺตีมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยถาวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, ตุลฺเยสูติ สทิเสสุ, ตถาวุตฺตาติ อชฺชุนสฺสตุลานตฺถีตฺยาทินา เตน ปกาเรน วุตฺตา.
๔๑. อโต
สุตฺเต ¶ ‘อโต’ติ วุตฺตํ ‘อการนฺตโต’ติ กถํ วุตฺตีติ อาห ‘อโต’ติอาทิ, อาเทสา โหนฺตีติ เสโส, ยการานํเยว สิยุํ… อาเออาเทสานเมกวณฺณตฺตา, โลเป กเตติ โอการสฺส โลเป กเต, ตนฺเนติ ยถาวุตฺตํ ธจาทฺยปฺปฏิกฺขิปติ, ปฏิกฺเขเป การณมาห-‘ปรโลปสฺสา’ติอาทิ, การณนฺตรํ วตฺตุมารภเต ‘กิฺจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปว สิยา, น ปุพฺพโลโปปิ อาคมปฺปโยคานุกูลฺเยนาติปิ สกฺกา วตฺตุนฺติ อาห-‘นจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปเยวาติ น จ สกฺกา มนฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, เอวํ สนฺเตตฺยาทินา ตตฺถ วิโรธมาห, อโตสมฺภวาติ อาเทสาการโต สมฺภวา, ฌิสฺสาการวิธานํ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (๒-๙๓) เอตเทวปโยชนนฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยชนาภาเว การณมาห-‘อนิฏฺตฺตา’ติ, อนภิมตตฺตาติ อตฺโถ, ปโยชนาภาวานภิมตตฺตเมว ทสฺเสสุมาห-‘เอตทตฺถเมวา’ติอาทิ, อิมสฺสาติ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ตี มสฺส สุตฺตสฺส, ฌิสฺมาตฺเววาติ ‘ฌิสฺมา’ อิติ เอตาทิสํ สุตฺตเมว, ฌิสฺมา โยนํ ฏาเฏติวาติ ‘‘ฌิสฺมา โยนํ ฏาเฏ’’ติ สุตฺตํ วา, อโตติ ‘อโต’ อิติ สุตฺตํ, ตาทิสสฺสปโยคสฺสาติ อคฺคา, อคฺเค อิติ ปโยคสฺส.
๔๒. นีนํ
ยสฺมา เอกเมว รูปมุทาหฏํ, ตสฺมา รูปารูปานิ รูเปรูปานีติ เภโท เวทิตพฺโพ, เตน หิ พหุวจเน [พหุวจเนน (โปตฺถเก)] ปมาทุติยาสุ ‘อฏฺีนี’ติ เอกเมว รูปมุทาหฏนฺติ ทสฺเสติ.
๔๔. สสฺสาย
สุิติ กาโร กิมตฺโถติ อาห-‘กาโร’ติอาทิ, อสติ หิ กาเร‘านุพนฺโธ’ติ กาเรน วิเสสเนน สุกาโร น วิเสสี เยยฺย สติเยว ตสฺมึ เตน โส วิเสสีเยยฺย, ตสฺมา ‘‘กานุพนฺธาทฺยนฺตา’’ติ สุตฺเต ‘กานุพนฺธา’ติ วิเสสนํ ¶ วิเสสนภาโว อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส วิเสสนตฺโถ, พหุลํ วจเนนานภิมตมนวเสสํ ววตฺถาปียตีติ วุตฺติยํ ‘‘ภิยฺโย’’ตฺยาทิกมุปทิฏฺนฺติ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘สามฺเนา’ติอาทินา, ฉฏฺี ภวตีติ (เส)โส, นนุจ อตฺถสทฺเทนาฺปทตฺถสมาเส กถํ จตุตฺถฺยตฺโถ-วสียตีติ วุจฺจเต, จตุตฺถีเอกวจเน อตฺตตฺถ’นฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมสวนาทิกมตฺตนิมิตฺตนฺติ โย-ตฺโถ, โส จตฺโถ-ฺ ปทตฺเถปิ, ตสฺสา-ฺปทตฺถภูตสฺสาปิ อตฺตา อตฺโถ ปโยชนมฺภวติ นิมิตฺตภาเวนาติ นาตฺถเภโทติ ต เอต อิมวชฺชิตานํ สพฺพาทีนนฺติ ต เอตอิมสทฺเทหิ เอว วชฺชิตานมฺเสํ สพฺพาทีนํ, ปฏิสิทฺเธสุปิ กสฺสจิ อาเทโส ทิสฺสตีติ ทสฺเสตุมาห‘ตสทฺทสฺส จา’ติ.
๔๕. ฆป
อิตฺถิยา วธุยาติ ปสฺานมี อูนมุทาหรณานิ.
๔๖. สฺสาวา
ฆปสฺเหีติ อิทํ เตติมามูหิ ตีมสฺส อฺปทตฺถสมาเสน วา วิเสสนํ ทฏฺพฺพํ, วุตฺติยํ กตนฺติ อาทิกํ กตฺตาทิปฺปกาสนตฺถํ กตํ, ตายาติ สพฺพตฺถ วิกปฺโปทาหรณํ.
๔๗. นมฺหิ
‘‘อาคมา ตคฺคุณีภูตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสา วจนเมตํ ตตฺถ ตคฺคุณีภูตาติ ตสฺมึ อาคมิมฺหิ คุณีภูตา, อวยววเสน ปจฺฉา ภวนฺโต อมุขฺยภูตา, ตคฺคหเณนาติ อาคมิคฺคหเณน ตคฺคหเณน คหณโตติ อาคมิภูตสฺส นํ อิจฺจสฺส คหเณน คหณโต, ‘นมฺหิ วิภตฺติมฺหิ’ติ ตุ วตฺตพฺพํ, วิปลฺลาโส วา เอตฺถ ทฏฺพฺโพ.
(๔๙) อิการสฺเสววาติอาทินา วุตฺตเมว วิวรติ ติสฺส อิจฺจาทินา, ตสฺส ติสฺส, นิทฺทิฏฺตฺตาติ ติสฺส นิทฺทิฏฺตฺตา, ‘‘นมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺส จตสฺสา’’ติ (๒-๒๐) ติสฺสาเทโส ‘‘นมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺน’’นฺติ (๒-๔๗) นุก, ติสฺสนฺนํ.
๕๑. สุ
วิภตฺติสุตฺเตติ ¶ ‘‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสฺวิ’’(๒-๑) จฺจาทิสุตฺเต, สฺสนนฺติ พหุวจเนน สหิตเมกวจนมาห, สุตฺตมิทนฺติ ‘‘สฺุสสฺสา’’ติ อิทํ สุตฺตํ, สุตฺเต ปน สตีติ ‘‘สุ สสฺสา’’ติ สุตฺเต สติ.
๕๕. รตฺยา
รตฺติ จ อาทิ จ รตฺยาทโย, เตหิ.
๕๖. สุหิ
อนุกรณวเสนาติ อนุสทิสํ กรณํ วจนมนุกรณํ.
๕๗. ลฺตุ
เตนาติ ยโต ลฺตุอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตสฺส ปจฺจยสฺส คหณํ, เตนาติ อตฺโถ, ปจฺจยสฺส คหณา ตทาทิคหณํ ลพฺภเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต, ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ายา, วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) วจนโตติ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต’อิจฺจาทิ, โส กฺริยตฺโถ อาทิ ยสฺส โส ตทาทิ, โส ปจฺจโย-นฺโต ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทนฺโต, ตาทิสสฺส ตทา ทิตทนฺตสมุทายวิเสส(สฺส) คหณํ, น ตุ ตทนฺตมตฺตสฺเสตฺยตฺโถ, นนุ จ ‘ลฺตฺวี’ติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺตสฺส คหณํ, ปจฺจยคฺคหเณน ปน ตทาทิโน คหณํ กถํ สิยา วจนาภาวาตฺยาห-‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติ, ยโต วิหิโต, เตน วินา น ภวติ สีเลนาติ ตทวินาภาวี, ตสฺส ภาโว ตสฺมา. ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ายสฺส ยตฺถ ปจฺจยคฺคหณํ ตตฺถ สาธารณตฺตา ‘ตทาทิโน’ติ วุตฺตํ, ตทาทิสมุทายสฺส คหเณ ปเนตฺถ วิเสโส น ทิสฺสติ… อธิกตฺตาติ [อธิคตนฺตาวาติ (โปตฺถเก)] อาทีสุ วิเสสทสฺสนาสมฺภวา, ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’ ตฺยตฺร (๕-๔) ตุ ทิสฺสติ วิเสโส, วกฺขติหิ ตตฺถ ‘‘ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถาย’’นฺติ (๕-๖๑) ตุํปจฺจยํ วกฺขติ’’จฺจาทิ.
๕๘. เค
ออิตฺเยววตฺตพฺพนฺติ ¶ ‘เคอ’อิตฺเยว วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ, ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนวาติ อิมินา อการาเทเส กเต ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนว, อฺตฺถจริตตฺถตายาติ ลฺตฺวนฺตาทิโต อฺตฺถ โภปุริสา โภปุริสอิจฺจาโท ชาติปทตฺถนิสฺสยเนน กตตฺถตาย, ปริส มตฺตตฺถตายาติ วุตฺตํ โหติ, อวสฺสํ ทีฆภาเว การณมาห ‘ยทิจากาโร’อิจฺจาทิ, ยทิจ อากาโรติ ปทจฺเฉโท.
๖๐. ฆพฺรหฺมา
ฆอิติสฺา ฆสฺา ตาสํ, กฺาสฺาติอาทีสุ ฆสฺานํ พหุตฺตา พหุวจเนน นิทฺเทโส, ฆรูปสฺสาติ ฆสฺสาติ ฆสทฺทรูปสฺส, ตถา โภ พฺรหฺมาติ เอตฺถ ตถาติ อิมินา พฺรหฺมาติรูปสฺส นิรุตฺติยํ นิทฺทิฏฺตฺตาว เอตฺถ สงฺคหิตภาวํ ทสฺเสติ. เอวํ วิวรนฺตีติ ตสฺมา ส สขโต คสฺส อการอาการา’’ติอาทินา เอวํ วิวรนฺติ, เต หิ อจ อาจ อิจ อีจ เอจาติ ทฺวนฺเท ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา เอตฺตุปสิเลสนิทฺเทสํ วณฺเณนฺติ, สามฺวิธานนฺติ ‘พฺรหฺมกตฺตุอิสิ สขโต’จฺเจวมวิเสเสตฺวา สามฺเน กถนํ, กิมตฺถนฺติ กึ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตํ กิมตฺถํ. สามฺวิธานํ กิมตฺถมฺปเนวํ ปโยชนาสงฺกายํ ปโยชนาสงฺกาวิจารณํ มนสิ นิธาย ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตตฺตา อาห– ‘อตฺถโต’จฺจาทิ, อตฺถโตติ สา มตฺถิยโต, อเนนาติ‘อาคติคโณย’นฺติ อิมินา วจเนน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘อาคติคโณยนฺติ อิมินา ตทาการสงฺขาตชาติปฺปธานคณตฺตปฺปกาสเนน ยทิ สมฺโพธเน เอการนฺตาการนฺตลาภีนํ กตฺตุ อิสิ สข มุนิ ภทนฺตาทีนํ คหณํ ปโยชนํ น สิยา, อฺถา อนุปปชฺชนํ สิยาติ เอวมฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต สามฺวิธาเน ปโยชนมาเห’’ติ, โสยนฺติ อิมินา วุตฺติยํ ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตํ วจนํ นิทสฺเสติ.
๖๓. โฆสฺสํ
สฺสฺจ สฺสาจ สฺสาโยจ อฺจ ติฺจาติ อิตรีตรโยเค จตฺถ สมาโส,สฺสํ สฺสา สฺสายํ ตึสุ.
๖๔. เอก
โฆจ ¶ โอจ โฆ ฆานฺตโอการนฺตา, นตฺถิ โฆ เยสนฺเต อโฆ, เตสํ, สามฺวิธานโตติ กสฺสจิ ลิงฺคสฺส อปรามาสา สามฺเน วิธานโต, นาเทกวจเนสูติ นาทีสุ เอกวจเนสูติ อตฺโถ, หิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา กสฺสจิ เอวํ ทุฏฺาธิปฺปาโย สิยา, ตสฺมา ทุติยมุทาหรณนฺติ อตฺโถ, ทุติโยปิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา สพฺเพสํ สงฺคหณตฺถํ, ตสฺมา น จ ตถาธิปฺเปตนฺติ อตฺโถ, สพฺเพสเมกวจนานํ สงฺคหณาภาเว สุตฺตานํ วิรจนปฺปการมาห-‘อฺถา’ติอาทิ, อุปริจาตฺยาทีสฺวยมธิปฺปาโย ‘‘สุตฺตสฺส ‘อํโยสฺวโฆน’นฺติ วิรจิตตฺตา สามฺเเน-กวจเนสฺวฆสฺส นรสฺสตฺตปฺปตีติ ตปฺปฏิเสธาภาวา’ทณฺฑิ กุล’นฺติ รสฺสตฺตํ ‘สิสฺมึ นปุํสเก’ติ วิธิสุตฺตํ วเทยฺยา’’ติ, โอการนฺตปฺปฏิเสธนฺติ ‘อโฆน’นฺติ โอการนฺตปฺปฏิเสธํ, อาเทสนฺตรํ ‘‘โคสฺสา คสิหินํ สุคาวควา’’ตฺยาทินา (๒-๖๗) กรียมานํ คาวาเทสาทิกํ, เอตฺถ ปน นปุํสเก เอกวจนนฺตํ ทณฺฑิ กุลนฺติ วกฺขมานตฺตา โนทาหฏํ, โยสุ ปน ‘‘โยโลปนิสุทีโฆ’’ติ (๒-๘๘) อทีฆสฺสาปิ ทีฆวิธานสามตฺถิยา ปมเมว ทีฆสฺส รสฺสาภาเวกาว กถาติ โนทาหฏํ, ทณฺฑีทณฺฑีนิ อิจฺเจว ตุ ภวติ, โนสฺสวาติ ปาโ ทิสฺสติ, เอตฺถ วิชฺชมาเน เค ปเร โอการนฺตสฺส วา รสฺสาปชฺชนโทสมฺปสงฺคโต โนสฺสา’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ.
๖๗. โคสฺสา
คาเวน คเวนาติ กรเณปิ สมานํ, คาวสฺส ควสฺสาติ ฉฏฺิยาปิ.
๖๙. ควํ
เสนาติ สุตตฺตา เสอิติ วุตฺติยํ นิมิตฺตํ ปริกปฺปิตํ.
๗๒. คาวุ
สทฺทนฺตรตฺเตน โกจิ โทโสติ สมฺพนฺโธ, อาทิสิตพฺพา อาเทสา กาตพฺพา.
๗๓. ยํ
เปน ¶ ปสฺาย ยุตฺตา อีปี, ปจ โส อีจาติ วาปี อเภทคฺคหเณน, อฺสฺสาติ อิการ อุการอูการสฺส.
๗๗. สฺมิ
โลเก เทวทตฺโต ทตฺโตติ เอกเทเสน สมุทายโวหาร ทสฺสนโต สฺมิโนตีมสฺส สฺมึ วจนสฺสาตฺยยมตฺโถ ทสฺสิโตตฺยาห-‘สฺมิติ อิมินา’ติอาทิ.
๘๑. ฌลา
พฺรหฺมาทีสุ ‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฏานุพนฺโธ’ติ ปาาติ สมฺพนฺโธ, พฺรหฺมาทีสูติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต’’ติ (๒-๖๐) สุตฺเต วุตฺตพฺรหฺมาทีสุ, ปาาติ ‘อิโต’ตฺยาทิโน คณสุตฺตสฺส ปาา, ฏานุพนฺโธติ อิมินา (เอฏาเทสํ) นิทฺทิสติ.
๘๕. กู
โส [ภสฺมา] อนฺโต ยสฺส โส ตทนฺโต สมุทาโย, ตสฺส, ‘‘จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุวตฺตตี’’ติ วิฺูวจนํ, วิทุโน วิทูติ กูปจฺจยนฺตสฺส อุทาหรณํ, วิฺุโน วิฺูติ ‘‘วิโต าโต’’ติ (๕-๓๙) สพฺพฺุโน สพฺพฺูติ ‘‘กมฺมา’’ติ (๕-๔๐).
๘๖. โล
โลโปตฺเวว สิทฺธตฺตาติ โวมุตฺตปกฺเข โลโปตีมินาว สิทฺธตฺตา.
๘๗. นโน
อมุยาติ อิตฺถิยํ ยาเทโส, นโนตีมสฺสิทํ ปจฺจุทาหรณํ.
๘๘. โยโล
ปมาทุติยาโยนเมกโต อุทาหรณานิ อฏฺี อฏฺีนิติ, ตานิจ โยโลปนิลาติสฺเสว ทสฺสิตานิ, ตถาเยวาฺานิปิ ายนฺตีติ.
๙๒. นฺตสฺส
ฏมุตฺตปกฺโขติ ¶ อสนฺตํ กุพฺพนฺตสฺสาติ ฏาเทเสน มุตฺตปกฺโข,นฺตุสฺสเจวนฺติ ปสิทฺธตฺตาว ฏาเทสมุตฺตปกฺขํ อุปเมติ, ‘‘สฺชาตํ ตารกาทิตฺวิโต’’ติ (๕-๔๕) อิโต อนฺธิตา.
๙๓. โยสุ
ฏาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ ตทนฺตสฺส สมุทายสฺส ปตฺเต ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺเสว โหติ, ตถาสติ เนวาติปฺปสงฺโค, ตสฺมา กสฺมาติปฺปสชฺชตีติ วุตฺตนฺติ, สจฺจํ, ตถาปิ ‘ฌิสฺสา’ติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺเต อิสฺสาติ วุตฺตตฺต [วุตฺตนฺถิ] สามตฺถิยโต ตทนฺตสฺส ฏาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ ตถา วุตฺตนฺติ, นนุ ‘ฌิสฺสา’ติ วุตฺเตปิ โสวาติปฺปสงฺโค ตทวตฺโถเยวาติ สจฺจํ, ตถาปิ ยทิ สมุทายสฺส ฏาเทโส-ภิมโต สิยา ‘ตถา สติ กึ ฌคฺคหเณน อิสฺสตฺเวว วเทยฺยาติ นาติปฺปสชฺชตีติ, ฌคฺคหเณ นามนฺเต อิการสฺเสว ฌสฺตฺตาติ อิทํ ปน วิเสสนตฺเตน วตฺตุ มนิจฺฉิเต ยุชฺชติ.
๙๔. เวโว
สหจริตายสฺสาติ ‘‘ตํสหจริตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ายสฺส.
๙๕. โยมฺหิ
เหตุกุรุสทฺเทหิ โยสุ อิมินา ฏาเทเส ‘‘โลโป’’ตีมินา โยโลเป วา สมฺปตฺเต ‘‘ปจฺจยนิสฺสิตํ พหิรงฺค’’นฺติ โยโลปโต ‘‘ปกตินิสฺสิตมนฺตรงฺค’’นฺติ ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺคสุ อนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปมํ ฏาเทเส นิมิตฺตาภาวาว โลปา ภาโวติ ทสฺเสตุมาห-‘เหตุกุรุสทฺเทหิ’จฺจาทิ.
๙๙. สพฺพา
นนุ กตราทโยว สพฺพาทิสทฺทวจนียา โหนฺติ สมาเสนาภิหิตตฺตา, น ตุ สพฺพสทฺโท [สทฺทสฺเส (โปตฺถเก)] ตฺยาห-‘อวยเวเน’ตฺยาทิ,ยทิปิ ‘สพฺพ สทฺโท ¶ อาทิ เยส’นฺติ อวยเวน วิคฺคโห, ตถาปิ สมุทาโยวาสฺสตฺโถ ภวติ… เยสนฺตฺยเนน สมุทายสฺส ปรามาสาติ ภาโว, อิตีติ เหตุมฺหิ, โก ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ พหุนฺนํ วา เอโก เทว ทตฺโต กาทีหิ วา อตฺเถ ทฺวีหิ พหูหิ วา เอกสฺส นิทฺธารเณ สติ กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตเมสุ ณาทิวุตฺติยํ ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลเป ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒) อนฺตสราทิโลเป กึสทฺทสฺส รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุมาห กตมา’ติอาทิ, อุโภ อํสา อสฺสาติ อตฺเถ ‘‘อยุภทฺวิตีหํเส’’ติ (๔-๔๙) อเย‘‘สโร โลโป สเร’’ติ (๑-๒๖) สรโลเป รูปสิทฺธีติ อาห-‘อุโภ อํสา’อิจฺจาทิ, กายํ ววตฺถา นาเม ตฺยาห-‘สาภิเธยฺยา’ตฺยาทิ, อวธิจฺจาทินา ตสฺเสวาตฺถํ วิภาเวติ, อธํโส อภฏฺตา อวธิภาเวเยวาวฏฺานํ, สาภิเธยฺยา เปกฺขาติ เอตฺถ โส สโก อภิเธยฺโย อตฺโถ ทิสาทิ สาภิเธยฺโยติ คหิโตติ อาห-‘ปุพฺพาทีน’นฺติอาทิ, สาภิเธยฺยนฺติ กมฺมโต ปรา อปปุพฺพา ‘อิกฺข=ทสฺสเน’ตีมสฺมา ‘‘กฺวจณ’’อิติ (๕-๔๑) อณฺปจฺจเย สาภิเธยฺยาเปกฺโข, โส วาวธินิยโมติ ทสฺเสตุมาห-‘ตมเปกฺขติ’จฺจาทิ, ตตฺถาธิปฺปายํ วิวรติ ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เอตฺถ จ ปราทิสทฺทาภิเธยฺโย-ตฺโถ ทิสาเทสาทิ ปุพฺพาทิสทฺทาภิเธยฺยสฺสาตฺถสฺส ทิสาย เทสาทิโน วาวธิภาเวน นิยมวเสน ปวตฺตติ, โย จาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺตติ, โสจาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺโต ปุพฺพาทิสทฺทวจนียํ ทิสาเทสาทิ มเปกฺขตีติ สาภิเธยฺยาเปกฺโขวธินิยโมเยว ววตฺถาติ วุจฺจตีตฺยยมธิปฺปาโย, น ตุ อภิเธยฺยายนฺติ อสมฺภวา, อสมฺภวเมว ทสฺเสนฺโต อาห-‘โย หิ’จฺจาทิ, โกสลฺเลน นิมิตฺเตนาติ กุสล สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺเตน โกสลฺเลน, อุตฺตรากุรโว อุตฺตรกุรุทีป วาสิโน, เทโส วา, ‘นาฺฺจ นามปฺปธานา’’ติ (๒-๑๓๖) อเนเนว สฺายํ สพฺพาทิการิยสฺส นิสิทฺธตฺเต กิมสฺายํภฺยเนเนตฺยาห ‘นาฺฺเจ’ตฺยาทิ, กิฺจิ ปุพฺพตฺตาทิกมุทฺทิสฺส เกสฺจิ ปุพฺโพปโรตฺยาทิกา อตฺถานุคตา สฺา อนฺวตฺถสฺา.
๑๐๔.ติ
‘‘วาเนกฺตฺเถ’’ติ (๓-๑๗) ¶ วิกปฺปานุวตฺตนโต อยุตฺตตฺตาภาวํ ทสฺเสติ‘นยิทมยุตฺต’นฺติ, ยุตฺตตา จาสฺส ปาเ พฺยภิจาร ทสฺสนโตติ วตฺตุมาห-‘นปุํสเก’จฺจาทิ, ปาานุคตา หิ สุตฺตรจนา, วิกปฺปานุวตฺติยา อนปุํสกมิทเมว วจนํ ตสฺส กฺวจิ พฺยภิจารตฺเต าปกนฺติ วตฺตุมาห-‘ตสฺส จา’ติอาทิ, อวสฺสเมวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อฺถา ยถาวฏฺิตปาานุกฺกเมนาตฺถคฺคหเณ สติ สุตฺตสฺส [สุตฺตสฺสา (โปตฺถเก)] มุขฺยตฺตปฺปตีติโต กถนฺตมฺสฺส าปกํ ภเวยฺย, มุขฺยภาเว หิ าปกตฺถํ น ยุชฺเชยฺย.
๑๐๘. อเต
นนุ จ ‘‘ลกฺขณปฏิปทวุตฺเตสุ ปฏิปทวุตฺตสฺเสว คหณ’’นฺตีมาย ปริภาสาย ลกฺขณิกสฺสาการสฺส คหณํ น ปปฺโปตีตฺยาสงฺกิย ปฏิปาทยมาห-‘รสฺสากาเร’จฺจาทิ, ปริภาสาย จสฺสายมตฺโถ ‘‘ลกฺขียเตเนเนติ ลกฺขณํ, สาธฺวสาธุชานน เหสุตฺตา สุตฺต [สตฺถ] มุจฺจเต, ปฏิคตมฺปทํ ปฏิปทํ, อุจฺจาริตมฺชเสตฺยตฺโถ, ลกฺขณฺจ ปฏิปทฺจ ลกฺขณปฏิปทานิ, เตหิ วุตฺตานิ รูปานิ ลกฺขณปฏิปทวุตฺตานิ, เตสุ, วุตฺตสทฺโท ปจฺเจกมฺปริสมาปียเต ‘ลกฺขณวุตฺเตสุ ปฏิปทวุตฺเตสู’ติ, ตตฺราฺจสา ยมนิทฺทิฏฺํ, เกวลํ ลกฺขณทสฺสเนนาสฺมึ ลกฺขเณ สตฺยวสฺสมเนน รูเปน ภวิตพฺพนฺติ ลกฺขเณน ปฏิปาทิตํ, ตํ ลกฺขณวุตฺตมิตฺยุจฺจเต, ยนฺตฺวฺชสา สทฺเทเนว ปฏิปาทิตํ, ตํ ปฏิปทวุตฺตนฺติ วุจฺจเต, ตสฺมึ ลกฺขณวุตฺเต ปฏิปทวุตฺเต จ รูเป สติ ปฏิปทวุตฺตสฺเสว คหณํ, เนตรสฺเส’’ติ, ปฏิปทวุตฺตสฺเสเวตฺยวธารเณน นิยมรูปภาสฺสา ปริภาสายาวคมฺยเต, โส จ นิยโม อนิยมปุพฺพเก สนฺเทเห สตฺยวติฏฺเต, ตสฺมา ยตฺร ลกฺขณวุตฺตเมว เกวลํ, น ปฏิปทวุตฺตํ, ตตฺร นายํ ปริภาสา วติฏฺเต, ยตฺราปิ ปฏิปทวุตฺตเมว เกวลํ, น ลกฺขณวุตฺตํ, โสปฺเยติสฺสา อวิสโย, ยตฺร ทฺเว รูปานิ สมฺภวนฺติ ตตฺเรวา ยมฺปริภาสา สนฺเทหาปากรณมุเขน ปวตฺตาติ ายปฺปตฺโตเยวา มตฺโถ ¶ อิมาย ปริภาสายานุวาทฺยเต, ตถาหิ สนฺเทหาเนสุ ยทฺยปฺเยกรูปเมวมภินฺนมุภินฺนํ, ตถาปิ ลกฺขณวุตฺตํ รูปํ ลกฺขเณ โนนฺนียมานํ ธูมคฺคิ วิย ชลพลากา วิย จานุ มานิกํ, ยนฺตุ ปฏิปท วุตฺตํ รูปํ, ตํ ปจฺจกฺขสิทฺธํ, ปจฺจกฺขานุมาเนสุ จ ปจฺจกฺขมฺพลวนฺตรํ ปมาณนฺติ อโต ปฏิปทวุตฺตเมว คยฺหตีติ.
๑๑๐. กฺวเจ
นปุํสกลิงฺเค เอกาเรน น ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๔. โลโป
อการสฺสนฺตรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปกตินิสฺสิตตฺตา’ติ, ปกติยา อิทํ ปากตํ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) โณ, โลปสฺส พหิรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปจฺจยนิสฺสิตตฺตา’ติ, อนฺตรงฺเคจฺจาทินา ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสฺวนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ, องฺคสทฺโท-วยววาจี, อนฺเต สทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ, องฺเค ภวมนฺตรงฺคํ วิภตฺถฺยตฺเถ-สงฺขฺยสมาโส ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (๑-๓๗) อตฺตํ ราคโม, องฺคโต พหิ พหิรงฺคํ ‘‘ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉา วา ปฺจมฺยา’’ติ (๓-๕) อสงฺขฺยสมาโส, อตฺร จานฺตรงฺคํ พหิรงฺคนฺติ นางฺเคภวมนฺตรงฺคํ, อปิตฺวนฺตรงฺคนิสฺสิตํ การิยมนฺตรงฺคํ, นาปฺยงฺคโต พหิภูโต สมุทาโย พหิรงฺคํ, กินฺตุ พหิรงฺคนิสฺสิตํ การิยมฺพหิรงฺคํ ยถา มฺจนิสฺสิเตสุ สทฺทายนฺเตสุ ‘มฺจา สทฺทายนฺตี’ตฺยุจฺจเต ตํ วิเยติ อโตเยวา สงฺขฺยสมาเสปิ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค ‘อนฺตรงฺโค อนฺตรงฺคา’ติ, สงฺเกติโก หฺยยมสงฺขฺยสมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน, ยถา-ปจฺจกฺขสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตาวโพธตฺถํ ‘อกฺขมกฺขมฺปติ วตฺตเต’ติ วิจฺฉาย-มสงฺขฺยสมาเสปิ กเต ปจฺจกฺข าณสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตาปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺย สมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโนติ‘ปจฺจกฺโข ปจฺจกฺขา’ติ ลิงฺควิภตฺติ วจนนฺตรโยโค, ตเถวาย-มนฺตรงฺคนิสฺสิโต-ยํ สมุทายนิสฺสิโตติ าปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺยสมาโสติ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค น วิรุชฺฌเต, อถวา อนฺตรมงฺคมสฺส การิยสฺสาตฺถีติ ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (๔-๘๔) ตถา พหิรงฺคนฺติ, อนฺตรงฺคฺจ พหิรงฺคฺจ ¶ อนฺตรงฺคพหิรงฺคานิ, เตสฺวนฺตรงฺโค พลวาติ. อนฺตรงฺค การิยสฺส พลวตฺตํ สาเธตุํ ‘สพฺพปมํ วิเธยฺยตฺตา’ติอาทิ วุตฺตํ, อิทมฺปน อนฺตรงฺคการิยสฺส พลวภาวสาธเน การณํ น โหติ, อนฺตรงฺคตฺตา พลวภาโวเยว หิ สพฺพปมํ วิเธยฺยตฺต การณํ, ตถา จาห-‘โย โลปโต อการสฺส ปมเมว ภวเน การณมาห อนฺตรงฺคตฺตา อการสฺสา’ติ, ตสฺมา นายํ ปาโ ฆฏเต, อนฺตรงฺคพลวภาวสาธนสฺส ปน โลกโต อิจฺฉิตตฺตา อยเมวตฺเถ ปาโ ฆฏเต’’อนฺตรงฺคเมว การิยมฺพลวํ โลเก ตถาทิฏฺตฺตา, ตถา หิ โลโก ปาโตวา’’ตฺยาทิ, โลเก ตถาทิฏฺตฺตาติ อนฺตรงฺคพลวภาวสฺส โลเก เอวํ วกฺขมานนเยน ทิฏฺตฺตา, อถวา เกนจิ วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาเตน การณเว กลฺเลน วา กทาจิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺเตปิ อนฺตรงฺคสฺส อวสฺสํ วิเธยฺยตฺตํ ทสฺเสตุมาห สพฺพปมํ วิเธยฺยตฺตา’ติ, สติสมฺภเวติ นิมิตฺตสฺสานุปหตตฺตา การิยสฺส สมฺภเว สติ.
๑๑๖. เย
อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตาติ ‘เย ปสฺสิวณฺณสฺสา’’ติ เอตฺถ อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตา.
๑๑๘. อสํ
ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อพฺยยวนฺตอุปสงฺคนิปาตานํ ปุพฺพาจริยสฺา, อสตี สงฺขฺยา เยสนฺตฺยานฺยสงฺขฺยานีตฺยาห- ‘เอกตฺเต’จฺจาทิ, เอกาเนเกสูติ วุตฺตตฺตา สงฺขฺยาวิเสเส วิธียมานาสฺยาทโย กถมสงฺขฺเยหิ อุปฺปชฺชิตุมุสฺสหนฺเต อิจฺจาสเยนาห- ‘กถมสงฺขฺเยหิ สฺยาทีนํ สมฺภโว’ติ. อถ นิสฺสงฺขฺเยหิ โหตุสฺยาทีนมสมฺภโว อุจฺจํ รุกฺขสฺสิจฺจาโทตุ สงฺขฺยาสมฺภเว ภวิตพฺพเมว สฺยาทีหิจฺจาห-‘สงฺขฺยาสมฺภเวเว’จฺจาทิ. วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ ‘อฺเถ’ ตฺยาทินา, กิเมสมุปฺปตฺติยมฺปโยชนํ เยนาสงฺขฺเยหิ ตทุปฺปตฺติ โน-นุมียเต จฺจาสงฺกิยาห-‘ตสฺสฺจ สติย’นฺตฺยาทิ, อสติ หิ สฺยาทีนมุปฺปตฺติยมุจฺจมาทีนมสงฺขฺยานมฺปทตฺตํ นตฺถีติ โย อาทีสุ ปทสฺมา ปเรสํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โวโนอาทิกํ ปทนิมิตฺตํ ¶ การิยํ น สิยาติ ‘อุจฺจํ โว, อุจฺจํ โน’ติอาทโย ปโยคา น สิชฺฌนฺติ, สติ ตุ สฺยาทุปฺปตฺติยํ ลุตฺเตสุปิ เตสุ ปทตฺตนิปฺผตฺติยาเยว ตทุปฺปตฺติโต ปทตฺเต สิทฺเธ ปทลกฺขณํ การิยํ สิชฺฌเตวาติ ภาโว. ปเรหิ เอตฺถ ‘ตสฺสํ สาลาย’นฺติ วจนิจฺฉายํ ‘ตตฺร สาลาย’นฺติ ยถา สิยาติ ‘‘อพฺยยตฺวา สฺยาทิโน’’ติ (ปา, ๒-๔-๘๒) อพฺยยโต ปรสฺสิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺสาปิ โลโป วิหิโต, เตนาห- ‘อสงฺขฺเยหิ’จฺจาทิ, ตทยุตฺตนฺติ อาปฺปจฺจยสฺส โลปวิธาน มยุตฺตํตฺยตฺโถ. อถ เกนาตฺร อาปฺปจฺจโย วิธียเต เยนาสฺสาปิ โลโป-นุสาสียเต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) เจ เนตทตฺถิ, อิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺส วิธานโต-สงฺขฺยานฺจาลิงฺคตฺตา, ตสฺมา อสงฺขฺเยหิ อาปฺปจฺจยสฺส สมฺภโวเยว นตฺถีตฺยนตฺถกมาปฺปจฺจยสฺส โลปวจนนฺติ นานตฺถกํ อิตฺถิยนฺติ (๓-๒๖) หิ คุณิปฺปธาโน นิทฺเทโส อิตฺถตฺตวติ อาปฺปจฺจยาทโย วิธียนฺเต ‘ตสฺสํ สาลาย (มิจฺเจ ตสฺมึ ปทตฺเถ) ตตฺเร’ติ อสงฺขฺยมิทมิตฺถตฺตวติ วตฺตเต, ตสฺมา สิยาเย เวตสฺมา อาปฺปจฺจโยตฺยวสฺสมาปฺปจฺจยสฺส โลโป วิเธยฺโยติ โย มฺเต, ตมฺปติ อาห-‘ยทีปิ’จฺจาทิ, วิเสสาภิธานาตฺยุปคเม วตฺต มาโนยมสงฺขฺยสมุทาโย‘นิทฺเทโส วตฺตเต’ติ โจภยมิกฺขเต, อิตฺถิยนฺติ นิทฺเทสสฺส คุณิปฺปธานตฺตํ สาเธตุํ ‘อิตฺถตฺตวติ หิ อาปฺปจฺจยาทโย’ติอาห, ตตฺเรตีมสฺสาสงฺขฺยสฺส สาลายํ วตฺตนโต อาห- ‘อิตฺถตฺตวติ จา’ติ, อยมฺปสิทฺธิรูเปน น วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, ยทิ อยมฺปสิทฺธิรูเปน วตฺตเต, กุโต จรหิ อิตฺถตฺตาวสาโยตฺยาห- ‘อิตฺถตฺตาวสาโย’จฺจาทิ. อิทานิ ชินินฺทพุทฺธิวจนมานีย ตสฺสา ยุตฺตตฺตมุพฺภาวยิตุมาห- ‘โยปฺยาหิ’จฺจาทิ, ยทีปิจฺจาทิ ชินินฺทพุทฺธิวจนํ, ตสฺสาติ อิตฺถตฺตสฺส, ปทตฺโถ จ อิตฺถตฺตํ สิยาติ โยปฺยาเหติ สมฺพนฺโธ, คมฺมมานตฺถตฺตา อิติสทฺทาปฺปโยโค, ตสฺสายุตฺตนฺติ ตสฺเสวํ วาทิโน ชินินฺทพุทฺธิโน วจนมยุตฺตํตฺยตฺโถ, กุโตจฺจาห- ‘เอวํ หิ’จฺจาทิ, ยทิ อิตฺถตฺตสฺส วากฺยตฺถตา อิตฺถิปฺปจฺจยนิวตฺติกตา, เอวํ สติ สาลายมิจฺจาทิสทฺทนฺตราเปกฺขา อิตฺถตฺตปฺปตีติ ตตฺเรตฺยาทีสุ สิยาติ อตฺโถ, เนว ตถา ปตียตีติ ภาโว, วุตฺตเมวตฺถํ ผุฏยิตุมาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อวิทฺทสุอยนฺติ ทิฏฺนฺโต ปฺาโส, อวิทฺทสุ ¶ อยนฺติ อุภยตฺราปฺยตฺเรกวจนสิสฺส นิวตฺติยา กตํ ยเมกตฺตํ, ตํ สทฺทนฺตราทฺยนเปกฺขเมว ปตียเตตฺยตฺโถ, อิตฺถตฺต วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยํ ตตฺเรตฺเยตสฺสาติ เอตาวตา อาปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชตีติ จ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมานาธิกรณตฺตมฺปิ’จฺจาทิ, สมานาธิกรณตฺตมฺปีติ (อิตฺถิ) วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยมฺปิ, อาปฺปจฺจยาทีนํ นางฺคนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๙. เอก
เอวาติ อนุวตฺตเตเอว, เอโกตฺโถ ยสฺส ปกตฺยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถ ‘อสฺส เจกตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ อียาทิ วิธานนฺตฺยาห- ‘เอกตฺถตา อียาทิวิธาน’นฺติ, อียาทิวุตฺติยนฺติ วตฺตนํ วุตฺติ อียาทีนํ วุตฺติ, อียาทิวิธาเน สติตฺยตฺโถ, สมาสโตติ สมาสิตา, เตเนวาติ ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) สุตฺเตเนว.
๑๒๐. ปุพฺพ
ยทา จาตฺราธิสทฺทปฺปโยโค ตทา เตเนว วิภตฺยตฺถสฺส วุตฺตตฺตา น สตฺตมี ปยุชฺชเต, ยทา สตฺตมี, น ตทาธิสทฺโท, เตนา สกปเทเนว วิคฺคโห เอวํ ทสฺสนีโยติ อาห- ‘อิตฺถีสุ กถา ปวตฺตา’ติ, อิตฺถิสทฺทโต สตฺตมีภวเน การณมาห- ‘ตํสมานาธิกรณตฺตา’ติ, เตน อธิสทฺเทน สมานตฺถตฺตาติ อตฺโถ.
๑๒๑. นาโต
โส จ อมาเทโส, อาเทสสฺเสวาติ อํอาเทสสฺเสว, อปฺจมิยาติ ปฺจมึ วชฺเชตฺวา. อฺตฺร วิธียมาโน-ยมมาเทโส ปฺจมิยมฺปฏิสิทฺธตฺตา ปฺจมิยา ปฏิเสเธน สยมฺปิ ปฏิสิทฺโธ นาม โหตีตฺยาห ‘อาเทสสฺเสวายํ ปฏิเสโธ’ติ, โลปปฏิเสธสฺส ‘นาโต’ติ ปุพฺพวากฺเยน วุตฺตสฺส อยมฺปฏิเสโธ เนติ สมฺพนฺโธ, อถ กถมิทมปฺจมฺยาตฺยมาเทเสเนวาติสมฺพนฺธติ น โลป ปฏิเสเธนาติ ปริภาสมาห-‘อนนฺตรสฺส วิธิ วา โหติ ปฏิเสโธ ¶ วา’ติ, เอตฺถ อนฺตรสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺเตปีหานฺตราฬวาจีติ น วิชฺชเต อนฺตรมฺมชฺฌมสฺเสตฺยนนฺตโร, อนฺตราฬมตฺตปฏิเสเธ ปโยชนํ นตฺถีตฺยนฺตราฬคตสฺส วิธิโน ปฏิเสธสฺส จาภาวานนฺตโรตฺยุป จรียเต อนนฺตรา คามาตฺยาทิ วิย, ทิฏฺตฺเต ปน มชฺฌสฺส น วิชฺชเต-นฺตร เมสนฺติ วิคฺคเห สุตฺเตปฺยนนฺตรสฺส วิธานนฺตรสฺสาปิ ทิฏฺตฺตา ทฺวินฺนเมโกปฺยนนฺตโรตฺยุจฺจเต, เตเนวานนฺตรสฺสาติ ปริภาสายเมก วจนํ, อิติสทฺโท อิทมตฺเถ, อิติ อิมาย ปริภาสายาเทเสนาภิสมฺพนฺธตีตฺยตฺโถ, เตนาติ ยถาวุตฺตปริภาสาย วเสน, เยน การเณนาเทเสนาภิสมฺพนฺธติ เตนาตฺยตฺโถ, อโลโปติ โลป ปฏิเสโธ, สามตฺถิยาลทฺธนฺติ ทฺวินฺนมตฺถานํ วิธานาย ทฺเว วากฺยานิ ภวนฺติ, ตตฺร ‘นาโต’ตีทํ ปฏิเสธวิธายกเมกํ วากฺยํ, ‘อมปฺจมิยา’ติ ทุติยมมาเทสสฺส, ตตฺราปฺจมิยาตฺยาเทเสเนวาติ สมฺพนฺธติ, วุตฺตวิธานา น โลปปฏิเสเธน, ตถาสตฺยมปฺจมิยาติทํ วากฺยํ ยทิ น วิเสสตฺถมาลมฺพเต ตมนฺตเรนานุปปตฺติโต-ฺถา กินฺตฺยเนนาตฺถพเลน ลทฺธนฺติ อตฺโถ, อโลโปติ โชเตตีติ สมฺพนฺโธ, วากฺยเภเทน วิวรณํ กตํ, น เอกวากฺยตฺเตนาติ พฺยติเรโก เอกวากฺยตายฺหิ การิย ทฺวยสฺสปิ ปฺจมิยมฺปฏิเสโธ สิยา ‘ปฺจมึ วชฺเชตฺวา ตํ การิยทฺวยํ เวทิตพฺพ’นฺติ, ยทิปิ สิทฺธาติ สมฺพนฺโธ, เยน นาปฺปตฺติยาตฺยเนน ‘‘เยน นาปฺปตฺเต วิธิรารพฺภเต, ตสฺส พาธนมฺภวตี’’ติ มมฺปริภาสมุปลกฺเขติ, กิมตฺถมิหายํ ปริภาสา ปฺยเต อิห สตฺเถ-ปวาทา อุสฺสคฺเค พาธนฺเตติ นิยโม, ตตฺร จุสฺสคฺคา ทุวิธา นิยตปฺปตฺตโย อนิยตปฺปตฺตโย เจติ, เย สพฺพตฺถาปวาทวิสยมฺปวิสนฺติ, เต นิยตปฺปตฺตโย วุจฺจนฺเต, เย กฺวจิเทวาปวาทวิสยมวคาหนฺเต, เต อนิยตปฺปตฺตโย วุจฺจนฺเต, เอวํ ทุวิเธสุสฺสคฺเคสุ เย-นิยตปฺปตฺตโย, เตสเมว พาธนมิจฺฉียเต, น นิยติกานํ, เตน ตปฺปทสฺสนตฺถมยมฺปริภาสา ปฺยเตติ, เยเนตฺยุสฺสคฺคสฺส นิทฺเทโส, เนติ ปฏิเสธวาจี นิปาโต, อปฺปตฺเต อสมฺผุฏฺเ วิสเย อิตฺยชฺฌาหาริยํ, เยน อุสฺสคฺเคน นาปฺปตฺเต ปตฺเตเอว สมฺผุฏฺเเอว วิสเยตฺยตฺโถ… ‘ทฺเว ปฏิเสธา ปากตมตฺถํ คเมนฺตี’ติ กตฺวา, วิธียตีติ, ปฏิเสโธ วิธานฺจ, อารพฺภเต วิธี
ยเต ¶ ปฺยเตตฺยตฺโถ, อเนนาปวาทวิธินฺทสฺเสติ, ตสฺเสติ อาโทเยเนติ นิทฺทิฏฺสฺสอุสฺสคฺคสฺสพาธนมฺภวตฺยปวาเทน, เยน ตฺวปฺปตฺเต วิสเย อารพฺภเต ตสฺส พาธนํ น ภวตีตฺยตฺโถ, กุโตติ เจ อนวกาสตฺตา, ตถาหิ ยทิ อุสฺสคฺเคน สพฺโพ วิสโย คหิโต สิยา, โก-ปวาทสฺสอฺโ วิสโย สิยา, ตสฺมา อนวกาสตฺตา (น) อป (วาเท) ปน ตสฺส พาธนมฺภวตีตฺยวเสยํ, เยน ตุสฺสคฺเคน โกจิ เทวาปวาทวิสโย-นุปฺปตฺโตสิยา, นสพฺโพ, ตมฺปติ สาวกา สตฺตา ตมฺพาธเตติ วุตฺตํ โหติ, ‘ปฺจปูลิมานเย’ตฺยตฺร ปฺจนฺนํ ปูลานํ สมาหาโรติ วิเสสนสมาโส ‘‘นทาทิโตวี’’ (๓-๒๗) สมาหรณํ สมาหาโรติ สมาหารสฺสปิ ภาวรูปตฺตา อาห ‘ภาวปฺปธานตฺเตปี’ติ, คุณภูตทพฺพานิ ปูลานิ.
๑๒๕. อิม
สุตฺเต อนิตฺถิยนฺติ กิมตฺถิย (มเนน) ปฏิเสธวจเนน, ยโต อิมสฺเสตฺเววานิตฺถิลิงฺเคน นิทฺเทโสติ มนสิกตฺวา อาห-นามคฺคหเณ’อิจฺจาทิ, ‘‘นามคฺคหเณ ลิงฺควิสิฏฺสฺสาปิ คหณ’’นฺติ ปริภาสายํ, ตตฺถ ลิงฺเคน สุตฺเต นิทฺทิฏฺโต อฺเน เกนจิ วิสิฏฺํ นามํ ลิงฺควิสิฏฺํ, ตสฺส, ยตฺถ สทฺทสามฺสนฺนิสฺสยนํ, ตตฺถ นามคฺคหเณ สติลิงฺควิสิฏฺสฺสาปิ คหณํ โหติ… สามฺเ สพฺพวิเสสานุปฺปเว สโตตฺยธิปฺปาโย, อิทเมวาติ อนิตฺถิยนฺติ วจนเมว, าปกนฺติ ปตฺติ ปุพฺพโก ปฏิเสโธ, โส อิตฺถิยมฺปตฺติยํ สติ อนิตฺถิยนฺติ กโต สิยาติ อนิตฺถิยนฺติ ปฏิเสธวจนเมเวมํ ปริภาสํ าเปตีติ อตฺโถ, อิมินา อิมิสฺสา ปริภาสาย สามตฺถิยลทฺธตํ ทสฺเสติ.
๑๒๗. สิมฺห
อนปุํสกสฺสาติ ปริยุทาโสติ อนปุํสกสฺสาติ เอตฺถ นฺสทฺทสฺส ปริยุทาโส-ตฺโถตฺยตฺโถ.
๑๒๙. มสฺสา
ตนฺเนติอาทินา กตฺถจิ ปริภาสาวติรนิจฺจาติ สูเจติ.
๑๓๐. เกวา
โหตุ ¶ สิโต-ฺตฺรเก สติ สาเทโส, สิมฺหิ ตุ กปฺปจฺจยา ปมเมว กโต มสฺส สาเทโสติ ตปฺปจฺจเย สติ ‘เกวา’ติ กึ สามฺเน สาเทสวิธาเนเน ตฺยาสงฺกิย สุตฺตสฺส สามฺ วิธาเน ผลํ ทสฺเสตุํ ‘เกเนกตฺถตายํ’ตฺยาทิมาห, เกเนกตฺถตายนฺติ กปฺปจฺจเยน สห ณาทิวุตฺติยํ, ปุพฺพภาคสฺสาติ อสุภาคสฺส ปทตฺตาภาวาติ ‘‘เอกตฺถตายา’’ติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติยา ปทตฺตสาธิกายาปคเมน ปทตฺตาภาวา, ปทสงฺขารนิพนฺธโนติ ปท สิทฺธิ เหตุโก, ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ติ ายสฺสายมตฺโถ ‘‘นิมิตฺตํ การณํ เหตูตฺยนตฺถนฺตรํ, นิมิตฺตสฺส อภาโว นิมิตฺตาภาโว, ตสฺมึ นิมิตฺตาภาเว เหตุวินาเสตฺยตฺโถ, นิมิตฺตา อาคโต เนมิตฺติโก, ผลภูโต ธมฺโม, นิมิตฺเต ภาโว วา เนมิตฺติโก, นิมิตฺตสฺสาภาเว ตํ เหตุโต ปวตฺตสฺส เนมิตฺติกสฺส ผลสฺสาปฺยภาโว ภวตี’’ติ, ตถาหิ ฉตฺตนิมิตฺตฉายา ฉตฺตาปาเยน ภวติ, ปทีปนิมิตฺตทสฺสนํ ปทีปาปาเย น ภาติ, ตเถหาปิ นิมิตฺตโต ปวตฺตานํ นิมิตฺตาภาเว อภาโวเยว ยุตฺติ มาติ มฺเต, อฺตฺรจาติ สิโต อฺตฺร จ.
๑๓๑. ตต
ตฺยเอตานํ ตการสฺส ปริจฺจาคาย ‘ตตสฺสา’ติ วุตฺตํ.
๑๓๒. ฏส
อิมิสฺสายาตฺยาทีสุ ‘‘สฺสํ สฺสา สฺสาเย’’ตฺยาทินา (๒-๕๒) อิ, ‘‘ตทาเทสา เต วิย โหนฺตี’’ติ ปริภาสโต สาทฺยาเทสีนํ คหณาสฺสายาเทสาทีนํ คหณสมฺภเวปิ กึ สฺสายาทิคฺคหเณ น สุตฺตคุรุกรเณเน ตฺยาสงฺกิย‘สฺสายาทิคฺคหณ’มิจฺจาทิ, วุตฺติ คนฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุมาห-‘นนุ เจ’ตฺยาทิ, ฏสสฺมาทิกํ ‘ฏสสฺมาสฺมินฺนนฺนาสฺวิมสฺส จา’ติ วตฺตพฺพํ, นมาทีนมฺปิ วิธิคฺคหณาย [นาทีนมฺปวิคฺคหาย (โปตฺถเก)], ตสฺสา
เทสิโน ¶ อาเทโส ตทาเทโส, ตสฺส, ตสฺส อาเทสิโน คหณํ ตคฺคหณํ, เตน.
๑๓๔. ทุติ
อฺถาติ คุรุนิทฺเทสมกตฺวา อฺเน ลหุปฺปกาเรน นิทฺทิสเน สติ, เอกวิภตฺตินิทฺทิฏฺตฺตาติ‘ทุติยาโยสฺสา’ติ เอกวิภตฺติยา นิทฺทิฏฺตฺตา, อฺถาติอาทินา เนกเทโสติวจนปริยนฺเตเนเตน ‘น ตฺเวกวิภตฺติยุตฺตาน’นฺติ ปริภาเสกเทสสฺส อธิปฺปาโย ปกาสิโตติ าตพฺพํ, เอตเทวานุวตฺตตีตฺยเนน ตุ ‘‘เอกโยค นิทฺทิฏฺานมฺเปกเทโส-นุวตฺตเต’’ตีมสฺส, เอกวิภตฺติยุตฺตานํ เอกเทโส นานุวตฺตเตติ โยชนา ปริภาสายํ, าเปตีติ ปุพฺเพ วิย สามตฺถิเยน าเปติ.
๑๓๙. นาฺํ
อปฺปธานปฺปฏิเสธโต สพฺพาทีนํ ตทนฺตวิธินา ภวิตพฺพํ, อฺถา หิ สพฺพาทิคฺคหเณ โก ปสงฺโค ปิยสพฺพาทีนํ, ยโต อปฺปธานปฺปฏิเสโธ, กรียเต เตน ปรมสพฺเพอิจฺจาทิ โหตีติ ทสฺเสตุมาห-‘อปฺปธานปฺปฏิเสโธ’อิจฺจาทิ.
๑๔๐. ตติ
ยตฺถาติ ยสฺมึ กตฺตริ กรเณ วา, กตฺตริ ตติยาสิทฺธิมาห-‘กโรติ’จฺจาทิ, กโรติมฺหิ กรธาตุมฺหิ คมฺมมาเน, มาเสน กตาติ ปาเน ภวิตพฺพํ… มาเสน กตานํ ปุพฺพานนฺติ วตฺตพฺพตฺตา, ปุพฺพภาเวติ ปุพฺพภวเน มาสสฺส กรณตฺตํ, เอตฺถ ตุ มาเสน กรณภูเตน ปุพฺพภูตานนฺติ อตฺโถ, เตเนเวตฺถาปิ ภวนฺตีติ ปาเน ภวิตพฺพํ.
๑๔๑. จตฺถ
จสฺส อตฺโถ จตฺโถ, โสเยวาติ เอตฺถ สมาสสฺส ปรามาโส, จตฺโถ เอตฺถ สมฺภวติ กินฺตุ สพฺพาทิ น จตฺถสมาสวิสโยติ ปาเน ภวิตพฺพํ.
๑๔๔. มนา
กึ พหุลํวิธานา ‘วุทฺธฺยภาโว’ [โอตฺถาภาโว (ปฺจิกายํ)] ติ ปาเน ปโยชนํ เยเน ตทตฺถเมว ¶ ‘‘สุเมธาทีนมวุทฺธิ เจ’’ติ คณปาโ กโต, เหมสทฺเทน เหมมยานิ คหิตานฺยเภเทนตฺยาห- ‘เหมมยานี’ติ, กปฺปน สทฺเทน สีสาลงฺการชาลานิ คยฺหนฺติ, ตานิเยว วาสสานิ ปฏา ตํสริกฺขตาย, สกตฺเถปิ ยถาคมมฺภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ, พาณาทีสุ อภิเธยฺเยสุ มนาทีสุ น ปฏฺียนฺตีติ โยชนา, พาณาทีสุติ พาณ สทฺทกฺขยาทีสุ, อหสทฺทสฺส มนาทิการิยาสมฺภวา อหสทฺโท มนาทีสุ น ทฏฺพฺโพ, รหสีติ นิปาตตฺตา อิการสฺส จ อสพฺภวา รหสทฺโท จ มนาทีสุ น ทฏฺพฺโพติ สชฺฌาหาโร สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, อิการสฺส กจฺจายเน สฺมิโน กรียมานสฺส อิการาเทสสฺส จ, รหติสทฺทสฺส นิปาตตฺตํ สภาวโต ปกาเสตุํ ‘รหสีตฺยาทิ’มาห, รโหสทฺเทติ เอตฺถ รหสทฺโทติ ปาโ-วคนฺตพฺโพ, เตนาติ เยน อหสทฺทสฺส มนาทิการิยาสมฺภโว รหสีติจ นิปาโต, เตน, อิหมนาทีสุ.
๑๔๖. ภว
เคติ คสฺเ ปเร, กุโต-นุอิจฺจาโท โภ’อิติ พหุวจนนฺโต นิปาโต, ตถาสติ ‘ตโยชนา’ติ ยุชฺชติ, ตฺจ นิปาตตฺตํ สมตฺเถตีติ [นิปาตมตฺเตติ] ทสฺเสตุมาห- ‘พหุตฺเต’จฺจาทิ.
๑๔๘. นฺตสฺสํ
สตฺตมฺยนฺตํ ภวตีติ เสโส, นนุจนฺตสฺสาติ วุตฺเต นฺตนฺตุปฺปจฺจโยวาวสียติ, น ตทนฺตวิธีติ [นฺตนฺตุปฺปจฺจโยว นาวสียติ, ตทนฺตวิธิปีติ ปาเน ภวิตพฺพํ] อาห- ‘นฺตปฺปจฺจย สฺเสเว’จฺจาทิ, สุตตฺตาติ โสตวิฺาเณน คหิตตฺตา ปจฺจกฺขตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, อนุมิตสฺส ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๒๖) ลิงฺคโต ตทนฺตสงฺขาต อตฺถทสฺสนสงฺขาตอนุมานฺาเณน วิฺาตสฺสาติ อตฺโถ.
๑๕๔. ราช
ทฬฺโห ธมฺโม ธนุ อสฺส ทฬฺหธมฺมา. ราชาทีสฺวิมปฺปจฺจเย ปิเต
ตทนฺโต ¶ ปจฺจยคฺคหณ ปริภาสาย คยฺหตี ตฺยาห- ‘อิมินา อิจฺจาทิ.
๑๖๒. ลฺตุ
ปจฺจยอิจฺจาทินา ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณ’’นฺติ ายํ ทสฺเสติ, ตตฺถ ยโต วิหิโต ตํ วินา น ภวติ ปจฺจโยตฺยเนน าเยน ปตฺโตเยวาตฺโถ อาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต, ตทาทิโน คหณ’นฺติ, ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํตฺยาขฺยายเต ‘ตทนฺตสฺส จ คหณ’นฺติ, โส ปกติวิเสโส อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ, โส ปจฺจโย-นฺเต ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทนฺโต, ตาทิสสฺส ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, น ตุ ตทนฺตมตฺตสฺเสตฺยตฺโถ, อิห ตุ ตทนฺตคฺคหณเมวานุรูปนฺติ’ ทสฺเสตุมาห-‘‘กตฺตริ ลฺตุณกา’’ติ อิมินา ตฺยาทิ, ตทาทิตทนฺต สมุทายสฺส ตุ คหเณ ผลํ ‘พฺยชิคิสี’ติอาทีสุ ทฏฺพฺพํ, ตฺจ ‘‘ตุํสฺมา โลโปจิจฺฉายํ เต’’ติ (๕-๔) สุตฺเต สยเมว วกฺขติ.
๑๖๕. สโล
กจฺจายเน ‘‘สกมนฺธาตาทีนฺเจ’’ติ (๒-๓-๔๔) สุตฺติตํ, โสปิ ลฺตฺวนฺโตเยวาตฺยภิมตสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหฏํตฺยาห- ‘สกมนฺธาตุ’อิจฺจาทิ, ลฺตฺวนฺโต มนฺธาตุสทฺโท อตฺถีติ ‘สกมนฺธาตุ’ สทฺโทปิ ลฺตฺวนฺโตติ สชฺฌาหาโร ปทสมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ, ตโตปีติ น เกวลํ กตฺตุโตว, มนฺธาตุสทฺทสฺส ลฺตฺวนฺตตํ สาเธตฺวา สกมนฺธาตุสทฺทมฺปฏิปาเทตุํ ‘สพฺเพส’นฺติอาทิมาห.
๑๖๙. ฏป
สงฺขฺยาสทฺโท ยทีปิ สงฺขฺยาเน วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยานทฺวาเรนิธสงฺขฺเยยฺเย วตฺตตีตฺยาห-‘จุทฺทสหิ สงฺขฺยาหี’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ, จุทฺทสสทฺทวจนียาว ปฺจาทิสงฺขฺยา, ยโต สงฺขฺยาสทฺโท เนห ปริคฺคหิโตติ.
๑๗๕. ทิวา
ทิวสโต สฺมิโน ฏิมฺหิ ปุพฺพสรโลเป ทิวิ.
๑๘๑. โยนํ
ทุติยาคฺคหเณนาติ ¶ ‘ทุติยาโยสฺส เน วา’ตฺเยวํ สุตฺต รจนายํ ทุติยาคฺคหเณน.
๑๘๕. นามฺหิ
เอนาเทสสฺสาสมฺภวาติ นาสฺส สฺมาเทสตฺตา.
๑๘๗. คสฺสํ
อุภยวิกปฺโปติ สมาสาสมาสปกฺขทฺวยวิธานํ, กจฺจายนวุตฺติ การสฺส วิปฺปฏิปตฺติมาวีกตฺตุมาห-‘กจฺจายเน’จฺจาทิ, อิตฺถิปุมนฺนปุํสก สมูโหติ เอตฺถายนฺเตสํ สาธนกฺกโม ‘ทฺวนฺทฉฏฺีหิ สมาเส อิตฺถิปุมนปุํสกสมูโห’ติ ิเต ‘‘สมาเส จ วิภาสา’’ติ (๒-๒-๓๕) ปุมนฺตสฺส อมาเทเส ‘‘วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’’ติ (๑-๔๒) นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺโต.
๑๙๒. ปุม
กมฺมาทิตฺตา เอนสฺสาปิ อภาวปกฺเขติ ‘‘นา สฺเส โน’’ติ (๒-๘๐) กมฺมาทิโต นาสฺส เอนาเทสกรณโต วุตฺตํ.
๑๙๗. อิเม
อาเทโส กถนํ, อนฺวาเทโส-นุกถนมิจฺจาห-‘อนฺวาเทโส กถิตานุกถน’มีติ, กถิตสฺสานุกถนํ กถิตานุกถนํ, อเนน จ เนห ปจฺฉา อุจฺจารณมตฺตมนฺวาเทโส, กิฺจรหิ เอกสฺสาภิเธยฺยสฺส ปุพฺพสทฺเทน ปฏิปาทิตสฺส ทุติยมฺปติปาทนมนฺวาเทโสติ วทติ, เตเนห น ภวติ ‘เทวทตฺตํ โภชย, อิมฺจ ยฺทตฺต’นฺติ, เกนจิ วิเสสนฺตรโยเคน กถิตสฺสานุกถนํ อนฺวาเทโสติ สมฺพนฺโธ. กถมฺปน วิเสสนฺตรโยโค คมฺยเตจฺจาห- ‘สามตฺถิยา’ติ, เกนจิ วิเสเสนาโยเค วุตฺตสฺเสว ปุนพฺพจนานุปปชฺชนํ สามตฺถิยํ, เตเนวาห- ‘อฺเถ’จฺจาทิ.
๑๙๘. กิสฺส
นวิรุชฺฌตีติ อิมินา ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) สามฺเน วิธานโต สฺยาทฺยนฺตมชฺเฌปิ อิตฺถิยมฺปจฺจโย นวิรุชฺฌตีติ วทติ.
๒๐๔. นมฺหิ
นนุ ¶ ยถากฺกมํ นํวิภตฺติกฺกเมนาปิ สมฺภวติ, ตถาสติ ‘ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ทฺเวอาเทสา กเมเน’จฺเจว กสฺมา วุตฺตํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘น นํวิภตฺติกฺกเมนาปี’ติ. การณมาห- ‘ตสฺสานเปกฺขิตตฺตา’ติ, อิมินา นิสฺสยกรณเมกา สตฺถิยา ยุตฺตีติ ทสฺเสติ, อเปกฺขิเต กถํ ภเวยฺยา ตฺยาห- ‘ยทิ หิ’จฺจาทิ, อเปกฺขิติ ยถากฺกมํ, เอวมฺเต ‘‘กิฺจาปิ ชาตินิทฺเทเสน ทฺเวปิ นํ รูปานิ คยฺหนฺติ, ตถาปิ ‘ติจตุนฺน’นฺติ วิย พฺยตฺตินิทฺเทโสว ยถากฺกโมปการียมานาน, มนุเทสสฺส ตถา วิฺยมานตฺตาติ นํสุอิจฺเจว วเทยฺย, น ตถา วุตฺตํ, ตโต-วสียเต ‘น ยถากฺกมเมตฺถาเปกฺขิต’นฺติ.
๒๐๕. นฺต
นนุ นฺตนฺตูนนฺติ ตทนฺตา คยฺหนฺติ ปจฺจยคฺคหณปริภาสาย, ตถา สติ การิยิตฺเตน ตทนฺตาว คยฺหนฺติ กถํ นฺตนฺตูเยวา ตฺยาสงฺกิยาห- เตเยเว’จฺจาทิ, ปจฺจกฺขตายาติ [สุตถาย-ปฺจิกา] สุตตฺตา, พลวตฺตา เตเยว การิยิตฺเตน คยฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธ, น ตทนฺตา, ทุพฺพลาติ พฺยติเรกํ วตฺวา ทุพฺพลตฺเต การณมาห- ‘อนุมิตตฺตา’ติ, อนุมิตตฺตํ สาเธตุมาห- ‘อนุมิตาหิ’จฺจาทิ, ภวิภตฺตีนนฺติ ปาโ ยุตฺต ตโร, ตสฺส อนฺตาเทเส อกาเรติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๙. โยมฺหิ
โยมฺหีติ สตฺตมฺยนฺตชาตินิทฺเทสา ลพฺภมานตฺถวเสน ‘ปจฺเจก’นฺติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, เตเนวาห ปฺจิกายํ- ‘กถมิทมวสียเต โยมฺหีติ นิทฺเทสา’ติ, ตสฺสทานิ อตฺถมฺปกาเสตุํ ‘ปจฺเจกนฺติ เอเกกสฺมิ’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอเกกสฺมึ โยมฺหิ ทฺวินฺนํ อาเทสานํ สมฺภวา อาเทสีนมฺปิ พหุตฺตสมฺภโวติ สุตฺเต ‘ทฺวินฺน’นฺติ พหุวจนนิทฺเทโส, วุตฺติยมฺปน ปจฺเจกํ โยมฺหิ ปจฺเจกํ ทฺวิสทฺทสมฺภวา ‘ทฺวิสฺสา’ติ วุตฺตํ, ทุติยายมฺปิ ทุเว ทฺเว.
๒๒๘. นาสฺมา
ปกตวเสนาติ ¶ ตุมฺหามฺหานมาเทสานมธิกตวเสน, กมมนติกฺกมฺม น ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๐. จํวา
กจฺจายนาจริโย ตุมฺหามฺเหหิ ปราย จตุตฺถี ฉฏฺี สวิภตฺติยา ‘‘สสฺสํ’’ติ (๒-๓-๓) สุตฺเตน อมาเทสํ วิธาย ‘ตุมฺหํ อมฺห’นฺติ พหุวจนรูปานิ สาเธติ… เอกสฺมิมฺปิ อตฺตนิ คุรุอาทิเก จ คารว วเสน พหุวจนรูปทสฺสนโตติ ทสฺเสตุมาห-ตุมฺหํ อมฺห’นฺติอาทิ, ตสฺสายุตฺตตฺตา ‘ตมยุตฺต’นฺติ วตฺวา อยุตฺตตํ สาเธติ ‘เอวํ หิ’จฺจาทินา, อิมสฺมิมฺปน สตฺเถ เอกสฺมิมฺปิ สพฺพถา พหุวจน รูปสาธนกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘อิธ ปนา’ติอาทิมารทฺธํ.
๒๓๒. อปา
เนนาติ นกาเรน, ปทสฺาวิธาย กวจนาภาเวปีติ ปาณินิ ยานมิว สฺยาทิตฺยาทฺยนฺตานํ ปทสฺาวิธายกสฺส สุตฺตสฺส อภาเวปิ, อนฺวตฺถวเสน ปทนฺติ คยฺหมาเน อติปฺปสงฺโคปิ สิยาติ อาห-‘รุฬฺหิยาวาติปฺปสงฺคา ภาโว’ติ, อาขฺยาตํ สาพฺยยการก วิเสสนํ วากฺยนฺติ เกจิ, เอกาขฺยาติกํ วากฺยนฺตฺยปเร, ตํ สพฺพํ เอกโต สงฺคเหตฺวา ‘ปทสมูโห วากฺย’นฺติ วุตฺติกาเรน วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘สาพฺยเย’จฺจาทิ, อาขฺยาตํ ตฺยาทฺยนฺตมาหุ, อพฺยยมสงฺขฺยํ, อาขฺยาตํ สาพฺยยํ สการกํ สวิเสสนฺจ วากฺเยสฺํ ภวตีตฺยตฺโถ, วิเสสนนฺติ การกวิเสสนสฺส กิริยา วิเสสนสฺส จ สามฺเน คหณํ, สาพฺยยํ-สทฺธึ วจติ, สการกํ โอทนํ ปจติ เทวทตฺโต ปจติ, สการกวิเสสนํ-มุทุํ วิสทโมทนมฺปจติ, ทสฺสนีโย เทวทตฺโต ปจติ, สกิริยาวิเสสนํ- มุทุํ ปจติ, มนฺทํ ปจติ, ปทสมูโห วากฺยนฺติ วุตฺเต อยมฺปิ อธิปฺปายวิเสโสวสียตีติ วตฺตุมาห-วตฺตุ’มิจฺจาทิ, ยเถจฺจาทินา อเนกาขฺยาติ กมฺปิ คุณปฺปธานภาเว โนปการโต วากฺยเมกมฺภวติ… ปท สมูโห วากฺยนฺติ วุตฺตตฺตาติ วทติ, ยถา วากฺยนานตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิหาปีติ วตฺตุมิจฺฉิตตฺเถตฺยาโทปิ.
๒๓๓. โยนํ
หิคฺคหเณ ¶ ปฺจมีหิสฺสาปิ คหณมฺภเวยฺยาติ สุตฺเต ‘อปฺจมฺยา’ติ วุตฺตํ, ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปกนฺติ คาถาปาเท ตุมฺเหหิติอาทิสู ตตฺตา น โวอาเทโส, ตุมฺเห ติฏฺถ นคเรติ ปุพฺพวากฺยโต วากฺยนฺตรตฺตา เอกวากฺยตา นตฺถิ, ตุมฺเห วิย ทิย ทิสฺสนฺติ อมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ วิคฺคยฺห ‘ทิส-เปกฺขเณ’ อิจฺจสฺมา ‘‘สมานฺภวนฺตยาทิ ตูปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา’’ติ (๕-๔๓) กปฺปจฺจเย ‘‘นเต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕-๘๕) เอตฺตาภาเว ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ (๓-๑) สมาเส จ ‘เอกตฺถตายํ’’ติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลเป จ ‘‘สพฺพาทีนมา’’ติ (๓-๘๖) อา ‘ตุมฺหาทิสาน’มิจฺจาทิ.
๒๓๕. อนฺวา
ปจฺฉา อาเทโส อนฺวาเทโสติ คหิเต กถิตานุกถนนฺติ กถํ ายตีติ อาห- ‘ปจฺฉา กถนฺจ กถิตาเปกฺขนฺติ กตฺวา’ติ.
๒๓๖. สปุ
สห วิชฺชมาโน ปุพฺโพ ยสฺส โส สปุพฺโพ.
๒๓๗. นจ
อปรมฺปรโยคปฺปติปตฺยตฺถนฺติ ‘คามนครานํ เจนา’ติอาทินา วุตฺตสฺส ปรมฺปรโยคสฺส อคฺคหณตฺถํ.
๒๔๐. นสา
ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโล, โสว ชฏิลโก, ชฏิลกาติ เอกตฺเถ นิทสฺสิตวิเสสวจนํ, มาณวกาติ วิย น สามฺวจนํ, อสตฺเต สมฺปตฺเตติ อิทํ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ติ (๒-๒๓๙) สุตฺตสฺส สามฺตา วุตฺตํ, สามฺวจนสฺส ปฏิเสโธติ อิมินา วิเสสวจเน ชฏิลกอิจฺจตฺร ‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีมสฺส ปตฺตินฺทสฺเสติ, เทวทตฺตาทิสามฺวจเนติ เทวทตฺโต เทวทตฺตสทฺโท อาทิ ยสฺส, ตฺจ ตํ สามฺวจนฺจ, ตสฺมึ เทวทตฺตาทิสามฺวจเน มาณวเก มาณวกสทฺเท ปรภูเต สติ, อุภินฺนมฺปิ อสตฺเตติ อิมินา ¶ อิทํ ทีเปติ ‘‘เทวทตฺตาติ วิเสสวจนตฺตา ปฏิเสธาภาวา ปุพฺพปรานมุภินฺนมฺปิ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีทํ ปปฺโปตี’’ติ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ทุติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.