📜
๓. ตติยกณฺฑวณฺณนา
๑. สฺยาทิ
ยสฺสาติกมาวฏฺิตสฺสโยอาทิอกฺขรสมุทายสฺส, กินฺตนฺติ อาห- ‘อิท’มิจฺจาทิ, อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ สฺยาทิสมุทายรูปํ, อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ สฺยาทิสทฺโท สิอาทิเก อวยเวปิ วตฺตเต, วิธิคฺคหณาเยนาติ ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา ส วิหิโต ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณ’’นฺติ าเยน. สฺยาทิ อนฺเต ยสฺส ตํ สฺยาทฺยนฺตํ. นนุ จ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ สามฺเน วุจฺจมาเน ยํกิฺจิ สฺยาทฺยนฺตํ เยนเกนจิ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถีภาวมรหติ, ตถาหิ ยถา คามคโตติอาโท, ตถา ปสฺส เทวทตฺเต คามํ, คโต ยฺทตฺโต คุรุกุลนฺติ อาโทปิ สมาโส ตฺยาสงฺกิยาห-‘สามฺเน วุตฺเตปิ’จฺจาทิ, ยสฺส สฺยาทฺยนฺตสฺสเยน สฺยาทฺยนฺเตน สมฺพนฺโธ, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สหตํ สฺยาทฺยนฺตเมกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิฺายติ อวสียตีติ ยสฺสาตฺยาทิสฺวตฺโถ, ตถา จ คามคโตตฺยตฺรตฺถีเมส-มฺมฺาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺโธตฺเยกตฺถีภาโว, ตโตเยเวตฺถาหุ-
นิยตํ สาธนํ สาธฺเย, กฺริยา นิยตสาธนา;
สนฺนิธาเนน เมเตสํ [เจถิสฺสา (โปตฺถเก)], นิยโม-ยมฺปกาสตีติ.
อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘ยโต คามมิจฺเจตํ สาธนํ สาธฺยํ กิริยํ ตํพฺยปเทสชานนโยคฺยมเปกฺขเต คโตติ, อโต สาธนํ การ กํ ¶ สาธฺเย กิริยาย นิยตํ, ยโต จ กิริยา สยํ สาธนมเปกฺขเต กึ คโตติ, อโต กิริยาปิ นิยตํ สาธนเมติสฺสาติ นิยตสาธนา โหติ อยํ ยถาวุตฺโต นิยโม อฺมฺาเปกฺขาวเสน วตฺตมาโน เอเตสํ สาธฺยสาธนานํ สนฺนิธาน มตฺเตน อฺมฺโต ปกาสตี’’ติ. ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยฺทตฺโต คุรุกุลํตฺยตฺร ตุ คามนฺติ สาธนํ ปสฺเสติ สาธฺยมเปกฺขเต, คโตติ คมนกิริยา ตุ คุรุกุลมเปกฺขเต, ตโต จ คามคตานํ วากฺยนฺตราวยวานํ นตฺเถวาเปกฺขาติ น ภวติ สมาโส, สพฺพตฺเถวมูหนียํ, สมฺพนฺโธ หิ อฺมฺาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต-นวฏฺิตํ นิวตฺเตตฺวา วิเสเส นิเวเสติ, ตถาจ วุตฺตํ–
ตสฺส ตฺวากงฺขโต เภเท, ยา ปริปฺลวมานตา;
วิเสเส ตํ นิเวเสนฺโต, สมฺพนฺโธวาวฉินฺทตีติ.
เภเท วิเสเส คามนฺเตตํ สามฺํ วิเสสาเปกฺขํ ‘คามมาสีสติ, ชหาติ, คโต’ติ, ตถา ‘คโต คามํ, วนํ, คุรุกุล’นฺติ เววมากงฺขโต-ภิลสโต ตสฺส ตุ ปธานปทสฺสุปสชฺชนปทสฺส จ ยา ปริปฺลวมานตา อนวฏฺิตตา ตํ วิเสเส วิสิฏฺเ สมฺพนฺธินิ นิเวเสนฺโต ปติฏฺเปนฺโต สมฺพนฺโธวาเนกปฺปกาโร กฺวจิ สาธฺยสาธนภาวลกฺขโณ กฺวจิ ปกติวิการภาวสภาโว กฺวจิ สสฺสามิ สมฺพนฺธรูโป อวฉินฺทติ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต นิวตฺเตตีติ อตฺโถ, ยโต-ยมเปกฺขา วากฺยกาเลเยว นิรูปฺยเต, ตโต ยตฺถาตฺถิ ปทานมเปกฺขา, ตตฺถ สมาสาวคโม, ยตฺร ตุ นตฺถิ, ตตฺร น ภวตีตฺยนุปทิฏฺโ วิสยวิภาโค ายเตติ ภาโว, พาเล อพุเธตุ นิสฺสาย วิจิตฺโต สมาสวิธานโลปาทินาเนกปฺปกาโร ปฏิปตฺติยา สาธุสทฺทปริชานนตฺถมุปาโย สมฺภวติ, ปรมตฺถโต ตุ สทฺทนฺตรตฺตา อจฺจนฺตํ [อฺตฺตํ] วากฺยสมาสานํ เภโท, น หิ วากฺเย ทิฏฺปทานิ สมาเส สนฺติ, ตถา จ วุตฺตํ–
พาเล นิสฺสายุปาโย-ยํ, วิจิตฺโต ปฏิปตฺติยา;
เภโท วากฺยสมาสานํ, จฺจนฺตํ [ฺตฺตํ (โปตฺถเก)] สทฺทนฺตรํ ยโตติ.
อโตเยวาติ ¶ ยโต สามฺเน วุตฺเตปิยสฺสเยน สมฺพนฺโธเตน สห ตเทกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิฺายตีติ นานิฏฺํ กิฺจิปีห โหติ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถ. พฺยเปกฺขา สามตฺถิยปริคฺคหาเยติ ปทานมฺโฺากงฺขา พฺยเปกฺขา, สาว สา มตฺถิยํ, ตสฺส ปริคฺคหาย. สมตฺถวจนํ น กตนฺติ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สมตฺโถ ปทวิธี’’ติ (ปา, ๒-๑-๑) สมตฺถวจนํ น กตํ. สมตฺโถ ปท วิธีติ ปริภาสายมยมตฺโถ ‘‘วิธียเต [วิธียตีติ (โปตฺถเก)] วิธิ, ปทานํ วิธิ ปทวิธิสมาสาทิ, โยโกจีห สตฺเถ ปทวิธิ,โส สมตฺโถ วิคฺคห วากฺยตฺถาภิธาเน (สตฺติ) เวทิตพฺโพ’’ติ, ตาทิสปริภาสาย พฺยาปารโต เตสํ ‘ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยฺทตฺโต คุรุกุลํ’ ตฺยาโท นานิฏฺปฺปตฺติ, สามตฺถิยฺเจตฺถ ทฺวิธาตฺยุปคมฺยเต วากฺเย พฺยเปกฺขาวุตฺติยเมกตฺถีภาโว เจติ [วุตฺติยเมกตฺถีภาโว วากฺเย พฺยเปกฺขาเจติ (โปตฺถเก)]. ตตฺถ ปมสฺส ปริคฺคหํ วจนมนฺตเรน ปฏิปาทิย ทุติยสฺส ปริคฺคหมิทานิ วจเนน ปฏิปาทยมาห- ‘เอกตฺถี ภาโว’จฺจาทิ, เอกตฺถีภาโว ภินฺนตฺถานํ สาธารณตฺถตาวเสน ปวตฺติวิเสโส, วากฺเย หิ สาธารณตฺถตา นตฺถิ ภินฺนตฺถตฺตา, อโตเยเวตฺถ เภทนิพนฺธนา ฉฏฺฺยุปชายเต ‘รฺโ ปุริโส’ติ, วุตฺติยนฺตูภยปทพฺยวจฺฉินฺนตฺถาภิธานโต สาธารณตฺถตา ภวติ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘สมาเส วิเสสนํ วิเสสฺสมนุปวีสติ เอกีภวติ วิเสสนํ, วากฺเย ตุ วิเสสนํ วิเสสฺสโต วิสุํเยวา วติฏฺเต’’ติ. ทฺวนฺทสมาสสฺส ตุ ปทานํ วิเสสนวิเสสฺสาภาเวปิ สกลปทตฺถปฺปธานตฺตา ‘รฺโ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ วากฺยโต ‘รฺโ ควาสฺส ปุริสา’ติ สมาสสฺส วิเสโส เอกตฺถี ภาวลกฺขโณ ภวตฺเยว, ตถาหิ ตตฺถ วากฺเย ภินฺนตฺถนิพนฺธน สมุจฺจยปฏิปาทนาย จสทฺโท ปยุชฺชเต, สมาเส ตุ นปฺปยุชฺชเต, เอกตฺถ วจเนเนวาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’ ตฺเยกตฺถวจเนเนว, เอกตฺตีภาโวเยว ภวตีติ เสโส, เอวกาโร น วากฺเย ตถาหิ ทีเปติ. วากฺเย กถนฺติ อาห- วากฺเย’ติอาทิ.
วากฺเยติ วิคฺคหวากฺเย, วิเสเสน คยฺหติ ายตฺยเนเนติ วิคฺค- โห ¶ , โส จ ตํ วากฺยํ เจติ วิคฺคหวากฺยํ, วิเสเสน วา คหณํ วิคฺคโห, ตทตฺถํ วากฺยํ วิคฺคหวากฺยํ, ตสฺมึ, กายํ พฺยาเปกฺขาติ อาห-‘เภทาทิลกฺขณา’ติ, อาทิสทฺเทน สํสคฺค เภท สํสคฺคานฺจ คหณํ.
ตตฺถ สานฺตเรหิ สามฺยนฺตเรหิ จ พฺยาวุตฺติ เฉโท, สํวิเสส สามิวิเสสานํ สมฺพนฺโธ สํสคฺโค, ตทาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เภทโก พฺยาวตฺตโก, อตฺถคหิโตติ การณวเสน เภทวาทินา คหิโต, ยเทจฺจาทินา สํสคฺควาทิโน-ธิปฺปายมาห ยทา ตูภยมฺปิจฺจาทินา อุภยวาทิโน, อภิมโตติ ‘‘ปากฺกฑาราสมาโส’’จฺจเนน (๒-๑-๓) ปาณินินา อิจฺฉิโต. ปากฺกฑาราติ ‘‘กฑารา กมฺมธารเย’’จฺจเนน (๒-๒-๓๘) กฑาราสํสทฺทนา ปเควาติ อตฺโถ.
‘ปุถ ภินฺโน อตฺโถ เยสํ ปทานํ ตานิ ปุถคตฺถานิ, วากฺเย หิ รฺโ ปุริโส เตตฺถ ราชสทฺโท ราชตฺถเมว วทติ, ปุริสสทฺโท ปุริสตฺถเมว, วุตฺติยนฺตุ ราชปุริโสเตตฺถ ราชสทฺโทปิ ปุริสตฺถเมว วทตีติ ทฺวินฺนเมกตฺถีภาโว ภวติ, อฺโเยวาวยวตฺถานฺวิโต สมุทายตฺโถ ปาตุภวตีติ ตทเปกฺขาย เจกตฺถีภาโว วุจฺจเต, ชหมานสกตฺถวุตฺติมภฺยุปคมฺม วุตฺตํ- ‘วิเสสนสฺส สกตฺถ ปริจฺจาเคเน’จฺจาทิ, อโตเยว ปโร โจเทสฺสติ ‘นนุ เจ’จฺจาทินา. เอกตฺถีภวนํ สมสนนฺติ อิมินา เอกตฺถนฺติ สมาโสติ นาตฺถนฺตรนฺติ ทีเปติ.
ชหมานานิ ปทานิ สกตฺถํ ยสฺสํ (สา) ตถา วุตฺตา, นาจฺจนฺตาย ชยาตีติ เอวมฺมฺเต ‘‘ปริจฺจาคมตฺตมภิสนฺธาย ชหมานสกตฺถํตฺยุจฺจเต, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาโคปโรปการาย ตสฺโสปาทานโต, สพฺพถา จ สกตฺถปริจฺจาเค ปโรปการาสมฺปาทนโต-นุปาทานเมว ปโยชนาภาวา ตสฺส สิยา’’ติ, ถปติ วฑฺฒตี. อตฺถนฺติ ราชสทฺทวาจฺจํ. อจฺจนฺตปริจฺจาเคปิ น โทโส… วากฺเย ทิฏฺสฺสุปสชฺชนสฺส วุตฺติยํ โสเยวายนฺตฺยนฺวยาวสายโต ตทตฺถาว คติยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อถ เว’จฺจาทิ.
โสเยวายนฺตฺยชฺฌวสาโย-นฺวโย, โสเยวายํ ราชสทฺโท โย วากฺยตาเล ทิฏฺโติ โวหารีนเมกตฺตาวสาเยนาสตฺยปิ (ราชสทฺทสฺส)ตฺเถ ¶ ปุริสสฺส วิเสสนมฺภวิสฺสตีติ ภาโว, เอตฺเถว ทิฏฺนฺตมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ.
๒. อสํ
อพฺยยนฺติ ยทฺเสํ ปสิทฺธนฺติ ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ ปเรหิ อพฺยยสฺากรณโต อพฺยยนฺติ ปเรสํ ปสิทฺธํ, เตสนฺตฺวยํ สมาโส อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา อนพฺยยํ อพฺยยมฺภวตีติ อพฺยยีภาโว ปสิทฺโธ, อสงฺขฺยสฺส สุตตฺตา ตสฺเสว วิภตฺยตฺถาทโย วิสยภาเวน วิเสสนานีติ วิฺายนฺตีตฺยาห- ‘อสงฺขฺเย’จฺจาทิ, อิมินา เนเมสมาสตฺถาติ ทีเปติ.
ตาวสทฺทสฺส กมวุตฺติยํ โย-ตฺโถ สมฺปชฺชเต ตมาห- ‘วิภตฺย’จฺจาทิ, วิภตฺยตฺเถ อุทาหริตฺวาติ วิภตฺยตฺถวิสเย วตฺตมานสฺสาสงฺขฺยสฺส อิตฺถิสทฺเทน สมาสมธิตฺถีติ อุวาหริตฺวา, นิจฺจยมาสาน มวิคฺคโห, อสกปทวิคฺคโห วา ยุตฺโต, อฺถา อนิจฺจตาปตฺตีตฺยาห- ‘นิจฺจสมาสตฺตา’อิจฺจาทิ.
อสกปเทน อนตฺตนิยปเทน อฺปเทน วิคฺคโห อสกปทวิคฺคโห, เตน, เอตฺถ หิ ยถา กุมฺภสฺส สมีปํตฺยฺปทวากฺเย สมีป สทฺเทนุปสทฺทวจนียสฺส วุตฺตตฺตา อุปสทฺโท นปฺปยุชฺชเต, ยถา อิตฺถี สูติ เอตฺถาธิสทฺทวจนียสฺสา (ธา)รตฺถสฺส สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา นาธิสทฺโทติ ‘อิตฺถีสู’ติ อฺปทวากฺยํ วุตฺตํ, กถาปวตฺตาติ ตฺวาเธยฺโย ปทสฺสนํ, เอวํ สพฺพตฺโถนฺเนยํ, อสกปทวิคฺคเหนาตฺโถว วุตฺโต,
อธิสทฺทสฺส ปน ปุรโตวฏฺิตสฺสาธาเร วตฺตมานสฺส ตํสมานาธิกรเณน สตฺตมฺยนฺเตนิตฺถิสทฺเทน สห สมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘อธิสทฺโท’จฺจาทิ.
สฺยาทิโลโปติ อธิสทฺทโต อิตฺถิสทฺทโต จ ปเรสํ สตฺตมี พหุวจนานํ โลโปติ อตฺโถ. อตฺต (ภาว) สมฺปตฺตีติ สรีรสมฺปตฺติ อธิปฺเปตาติ พฺรหฺมสทฺทสฺส สรีรํ อตฺโถติ อาห- ‘พฺรหฺมํ สรีรนฺติ, กตฺถจี อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตาวาสงฺขฺยสมาสสฺส ‘สมฺปนฺนํ พฺรหฺม’นฺติ วิคฺคโห วุตฺโต.
สมาสวิภตฺติยาติ ¶ สมาสโต อุปฺปนฺนวิภตฺติยา, สกโล ปเทสสกโล, ปริคฺคหาเปกฺขาติ อภฺยุปคมาเปกฺขายาติ อตฺโถ, อภฺยุปคเมปิ หิ ปริคฺคหสทฺโท–
สปเถ ปริวาเร จ, มูลาภฺยุปคเมสุ จ;
รวิมฺหิ ราหุคหิเต, ทาเรสุ จ ปริคฺคโห’’ติ นิฆณฺฏุ.
สกลสฺส ภาโว สากลฺยํ-สกลสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, ตมฺปน นิสฺเสส [มตนิสฺเสส (โปตฺถเก)] คฺคหณา ปุถุ ภวตีตฺยาห- ‘อเสสคฺคหณ’นฺติ, ติณานํ สากลฺยนฺติ วิคฺคโห, ติณสทฺเทน หิ ติณสหิตานิ คหิตานิ, เตเนว วกฺขติ พฺยติเรกนเย- ‘ตํ สพฺพํ ติณสหิตมชฺโฌ- หรตี’ติ, สติณมชฺโฌหรตีเตตฺถาธิปฺปายตฺถ มาห-‘ยาวา’ติอาทิ.
ติณสทฺโท อุปลกฺขณํ เสสา-นชฺโฌหาริยานํ, เตนาห ‘ติณาทิกมฺปี’ติ. ปริคฺคหาเปกฺขายนฺตภูตสฺส คหณตฺถํ ‘‘อพฺยยํ วิภตฺติสมีปา’’ทิสุตฺเต ‘สาคฺยธีเต’ติ นิปฺผาทนตฺถมนฺตวจน มุทาหตมฺปาณินินา, ตมฺปิ สากลฺเยเยวาหริตุํ [สากลฺเลโนทาหริตุํ] สาคฺยธีเตตฺยูทาหฏนฺติ ทสฺเสตุํ ‘ตโต’ตฺยาทิ วุตฺตํ.
ตโตติ ยโต สกลสกเล น วตฺตติ, ปริคฺคหาเปกฺขาย สมตฺติยา อนฺตโต สกาสา สากลฺยํ น ภิชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, สมตฺถิยมฺปิ อนฺเต อุทาหรณนฺติ เสโส.
อคฺคิปริยนฺตนฺติ อคฺคิอตฺโถ คนฺโถ ตาทตฺถิยา อคฺคิ, โสปริยนฺโต-สฺส อชฺเฌยสฺสาติ อคฺคิปริยนฺตํ, ยตฺตกสฺสาชฺเฌยสฺส ปริคฺคโห, ตสฺส อคฺคิ ปริยนฺโต, อคฺคินา ปริยนฺตภูเตน สหิโต สกโลติ วิคฺคโห, อคฺคิโน สากลฺยนฺติ วา.
สทฺทิกานนฺติ พฺยากรณฺูนํ. อตฺถาภาเวอิตฺยตฺถคฺคหณํ อิตเรตราภาเว ธมฺมาภาเว จ มา สิยาติ, อโตเยว โจจฺจเต ‘อเถตเรตราภาเว’อิจฺจาทิ, อิตรสฺมึ อิตรสฺส อภาโว อิตเรตราภาโว, โค อสฺโส น ภวตีติ หิ อตฺถนฺตรตฺตํ นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, พฺราหฺมโณ น ภวตีตฺยตฺรปิพฺราหฺมณตฺตธมฺโม ¶ นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, ปรตฺตาติอาทินา วิปฺปฏิเสธ วิสยมาห.
อติกฺกมาภาเวตี เอตฺถ อติกฺกมาติ ปฺจมิยา อสมาสนิทฺเทโสติ อาห- ‘อติกฺกมา’ติ, น ปนุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉาติ อิมินา อติกฺกมาภาโว นาม อุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉา อภาโวติ ทสฺเสติ.
นิตฺติณนฺติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน-สงฺขฺยสมาโส. สมฺปติสทฺทสฺส สามฺวจนตฺเตปิ อิธาธิปฺเปตํ กาลํ ทสฺเสตุมาห- ‘อุปโภคสฺเส’’จฺจาทิ, อุปโภโค กมฺมสาธโน ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ วิคฺคโห, (อติ) ลหุปาวุรณนฺติ รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ ลหุปาวุรณสฺสาติอาทิ วุตฺติยํ วุตฺตํ.
โยคฺคํ รูปนฺติ วิคฺคเห อนุรูปํ, นนุ จาตฺร นิจฺจสมาสตฺตาสปทวิคฺคเหน ภวิตพฺพํตฺยาสงฺกิยาห-‘วิจฺฉาย’มิจฺจาทิ, อนุสทฺเทน หิ โยเค วิจฺฉายํ ‘‘อนุนา’’ติ (๒-๑๐) ทุติยา วิธียเต, วากฺเยเยวาสฺส จ ปโยโค นาฺตฺเรติ วากฺยมฺปิ ภวตีติ มฺเต. สกิขีติ เอตฺถาปิ ‘‘อกาเล สกตฺเถ’’ติ (๓-๘๑) สหสฺส โส.
สทิโส กิขิยาติ เอตฺถ กิขิยา ปสิทฺธภูตาย สาธิยสฺส สาธนภาเวน คหิตาย สธมฺมตฺเตน โกจิ สาธิโย สทิโสติ วุตฺโตติ กิมิธ สทิโส อปฺปธานํ [ปธานเมวาติ อตฺโถ] ตถา สติ ปุปฺปปทตฺถปฺปธาเนนาสงฺขฺยสมาเสน สกิขีติ เอตฺถ น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘นนุเจ’ตฺยาทิ, กิขิยาติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, เอตฺถ ปน สทิสตฺตสฺส กิขียา-ปฺปฏิพทฺธตฺตาปฺปธานตฺตํ. เนตทตฺถีติอาทินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ ปริหรติ.
ยถา เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยทิ สมาโส ภเวยฺย, เทวทตฺเตน สทิโส ยถาเทวทตฺตนฺติ ภเวยฺย, ปฏิสิทฺธตฺตา ปน (น) สมาโสติ, กิขีติ มกฺกฏสฺสาภิธานํ. เชฏฺานุกฺกเมนาติ วุตฺตตฺตา อนุเชฏฺนฺติ ตติยนฺตตา คมฺยเต. จกฺเกน ยุคปทิ สจกฺกํ.
๔. ยาวาวธารเณ
อมตฺตานํ ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวามตฺตํ.
๕. ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉาวาปฺจมฺยา
ปฺจมฺยาติ ¶ กสฺมา วุตฺตํ นนุ อวุตฺเตปิ ตสฺมึ วกฺขมานนเยน ปฺจมฺยนฺตตฺตา ปฺจมฺยนฺเตเหว สมาโส วิฺายตีตฺยาสงฺกิยาห‘ยทิปิ’จฺจาทิ. ตถาปิจฺจาทินา ปริหรติ, โหตุ กามํ ‘ปริปพฺพตํ วิชฺโชตเต’ติ ทุติยานิเสธาย, อฺตฺร กถนฺติ อาห ‘อิห เจ’ตฺยาทิ.
อาจตฺตาโร วาติ อาสทฺโท วากฺเย, สรเณ วา, คาโม พหิ ติฏฺตีตฺยตฺโถ, ปุรโต คามมฺปสฺสาติ วทนฺโต ปุเรตฺยตฺถปฺปฆาโนยนฺนิทฺเทโส, นสรูปปฺปธาโนติ ทสฺเสติ, อภิมุเข คามมฺปสฺสาตฺยตฺโถ. อวุตฺตานเมตานฺยุปลกฺขณานิ, ตสฺมา ‘ติโร คามมฺปสฺสา’ติปิ วุตฺตํ โหติ, ติริยโต คามมฺปสฺส, ปจฺฉโต คามมฺปสฺสาติ อตฺโถ.
อปสทฺทโยเค นิจฺจปฺจนฺตสฺส วิกปฺเปน สมาสวิธานาวาภวเนโนทาหรณํ ทินฺนํ (เอตฺถ) ปฺจมฺยาติ ปโยชนาภาเวปิ อฺทตฺถํ กริยมานมิหาปฺยตฺถวนฺตํ โหติ.
๖. สมี
‘‘อนุ ยํ สมยา’’ติ (๒-๑-๑๕) จ ‘‘ยสฺส จายาโม’’ติ (๒-๑-๑๖) จ ปาณินิโน วจนทฺวยํ, อยเมเตสมตฺโถ ‘‘ยสฺส สมยา สมีปวาจี อนุสทฺโท, เตน สห สมสฺสเตติ จ, อนุ ยสฺสายามวาจี, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สห สมสฺสเต’’ติ จ. วตฺถุโต ตุ สามีปฺยายามวนฺตานมนิทฺเทเสปิ สามตฺถิยา ตทากฺเขโปติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมีปายามาน’มิจฺจาทิ.
สมฺพนฺธิตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตปฏิโยคินมากฺขปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถาภาวา. อายาโม ทีฆตา, ‘‘ยสฺส สมีปายาเมสฺวนุ’’ติ ยถาวุตฺตสุตฺตทฺวยมากฺเขเปนุปทิสติ, วนสฺส สามิปฺยมนุวนํ, ‘‘อสงฺขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีป’’ อิจฺเจว (๓-๒) สิทฺเธปุน สมีปคฺคหณํ วิกปฺปตฺถํ, เตน วนสฺสานุติ วากฺเยนาปิ ภวิตพฺพํ.
คงฺคาย ¶ อายาโม อนุคงฺคํ, ภาควุตฺติกาโร ‘‘ลกฺขเณเน’’ติ วตฺตเต. ยสฺสายามวาจี อนุ, เตน ลกฺขเณน สมสฺสเต อนุคงฺคํ พาราณสี, คงฺคาย ลกฺขณภูตาย ปสิทฺธายามคุณาย พาราณสี ลกฺขียเต ยาวายตายามา คงฺคา ตาวายมฺปีติ สภาวโต ตูปมาโนปเมยฺยภาโว สมาเส ปตียเต คงฺคา วิย ทีฆา’’ติ ลกฺขิยลกฺขณภาวํ วณฺเณติ. เอวํ สติ พาราณสีติ ปมา โนปปชฺชเตติ มฺมาโน อาห-‘คงฺคายา เมน ยุตฺตา ‘‘ตฺยาทิ. อนุคงฺคํ พาราณสิยาติ พาราณสิยา คงฺคายาโม ลกฺขณนฺติ อตฺโถ.
๗. ติฏฺ
อกตสมาสาจาติ อเนน อิมินา กตสมาสตํ ทีเปติ, ติฏฺนฺตีติ อิทํนฺตปฺปจฺจยนฺตสฺสาตฺถปทนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘‘นฺโตกตฺตริ วตฺตมาเน’’ติจฺจาทิ, (๕-๖๔) อายตีตีมสฺสาตฺตปทํ อายนฺตีติ, ปุมฺภาวาภาโว นีปาตนา, อกาโร จ นิปาตนา ‘‘โคตฺว จตฺเถ จา โลเป’’ตฺยตฺร (๓-๔๖) ‘นาฺาสงฺขฺยตฺเถสู’ตฺยนุวตฺตนโต.
ลูนยวาทีนเมตฺถ นิปาตนา กาเลปิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ, สํหฏายวา ยสฺมึ กาเล สํหฏยวํ, อุมฺมตฺตคงฺคนฺติ สฺายมฺปทตฺเถ วาธิกาเรปิ นิจฺจสมาโส, น หิ วากฺยํ สฺาติ, อาทิสทฺเทน‘สมสฺส โสภนตฺตํ สุสม’มิจฺจาทีนฺจ สงฺคโห, ปภาวนํ ปกาสนํ.
๘. โอเร
โอรํ คงฺคาย, ปารํ ยมุนายาติ สมาเส กเต นิปาตนา เอกาโร, เตเนว วุตฺติยํ วุตฺตํ ‘เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต’ติ, วุตฺติวิกปฺปนตฺถโตติ วุตฺติยา วิกปฺโป อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโห.
๑๐. อมา
โสเจกตฺถีภาโว วิสิฏฺโ-ภิมโตติ สมฺพนฺโธ, มุหุตฺตนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา, ปาทิสมาสํ กตฺวาติ อาสทฺทสฺส หรสทฺเทน วุตฺติสทฺเทน [วุตฺติปเทน (ปฺจิกา)] กิริยาขฺยาปฺยเตติ อสตฺยุปเสจนาทิกิริยายํ ¶ สงฺขารกํ สงฺขาริยํ วา น ภวติ, อตฺถิเจห ตทุภยํ, ตโต เตสํ สมฺภวาเยว สมาสนฺโตภูตกิริยา คมฺยเตติ มฺเต, ตถาหิ ทธิโภชนํตฺยาโท วุตฺเต อธฺยาทิโน สงฺขารกตฺตํ โภชนาทิโน จ สงฺขาริยตฺตํ ปตียเต, น โจปเสกาทิมนฺตเรน สงฺขาริยสงฺขารกภาโว-ตฺถีติ สามตฺถิยาเยวุปเสกาทิปฺปตีติ.
ตทเปกฺขายาติ คมฺมมาโนปเสจนาทิกิริยาเปกฺขาย. ปาณินิเยหิ อตฺเถน ‘เอตสฺสิท’นฺติ อตฺเถ นิจฺจสมาโส-ภิมโต สพฺพลิงฺคตา จ, ตถา วจนาภาวมิห มนสิกตฺวา ‘กถ’มิจฺจาทินา วุตฺติ ยํวุตฺตํโจทกวจนมาหริตฺวา ตตฺถาธิปฺปายํวิวรติ ‘เอวมฺเต’จฺจาทินา, วิธานํ กตนฺติ เอวมฺเตติ สมฺพนฺโธ, ตตฺเถจฺจาทินา อฺ ปทตฺเถ ภวิสฺสตีตฺเยตฺถาธิปฺปายํ วิวรนฺโต นิจฺจสมาสตํ สพฺพลิงฺคตฺจ ปฏิปาทยติ, วากฺยนิวตฺติสิทฺธาเยวาติ.
อตฺถสทฺเทนาวคตตฺถตาย เอตสฺสาติ วตฺตุมยุตฺตนฺติ ‘เอตสฺส อตฺโถ’ติ วากฺยนิวตฺติ สิทฺธาเยว, กถฺจิปิ จตุตฺถฺยนฺตา ภินฺนตฺถสฺส สมาเส กเตปิ ตตฺถ วิโรธมาห- ‘จตุตฺถฺยนฺตสฺเส’ตฺยาทิ.
วจนมฺปีติ ‘‘อตฺเถน นิจฺจสมาโส สพฺพลิงฺคตาจ’’อิติ (๓-๑-๓๖) วากฺยกาเรน ปติฏฺิตวจนมฺปิ, ปาณินียานํ ‘เอตสฺส อิท’นฺติ อตฺเถ สมาเส กเต โย-ตฺโถ สมฺปชฺชติ, อฺตฺถสมาเสปิ โสเยวตฺโถติ ทสฺเสติ ‘โย’ อิจฺจาทินา, อนุปาทาปรินิพฺพานนิมิตฺตํ วายาโมจฺจาทินา โยเชตพฺพํ… ตํนิมิตฺตตฺตา วายามาทีนํ, เตสํ กถาทีนนฺติ เอตฺถ เตสํ วายามาทีนนฺติ วตฺตพฺพํ… วายาโมตฺยาทินา วุตฺตตฺตา โส จ ตนฺนิมิตฺตํ โหเตว, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘เอตสฺส อิทนฺติ วากฺเย อตฺเถน สมาเส สพฺพลิงฺคตา จ ‘เอตทตฺโถ เอตทตฺถา เอตทตฺถ’นฺติ วายามาทโย จ สมาสตฺถา โหนฺติ, เอตํ อนุปาทาปรินิพฺพานมตฺโถ ปโยชนเมตสฺส เอติสฺสา เอตสฺสาติ อฺปทตฺเถปิ เอสํ ปทานํ โสเยวตฺโถติ นาตฺถเภโท’’ติ.
อิทฺจ ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข อานนฺทํ กุสลานิ, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย…เป… วิมุตฺติาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย เอตทตฺโถ ¶ วายาโม เอตทตฺถา กถา เอตทตฺถา มนฺตนา เอตทตฺถํ โสตาวธาน’’นฺติอาทิ (ติกงฺคุตฺตร, อานนฺทวคฺค) ปาฬึ นิสฺสาย วุตฺตํ.
ปาณินิเยหิ ‘‘กตฺตุกรเณ กิตนฺเตน พหุล’’นฺติ (๒-๑-๓๒) กิตนฺเตน ตติยาสมาสวิธานา ตตฺเถว พหุลคฺคหเณน ‘คามนิคฺคตา’ทีสุ สมาโส วุตฺโต, เตเนตฺถานฺโตทาหรณานํ ทฺวินฺนมธิกตฺตํ, สมาสาภาโว-ภิมโตติ ปาณินีเยหิ ‘‘ปูรณคุณสุหิตตฺถสทพฺยยตพฺพสมานาธิกรเณเน’’ติ (๒-๒-๑๑) สุตฺเต คุณ อิติวจเนนาภิมโต, สทิติ สฺา เตสํ นฺตมานานํ.
โส กถนฺติ อิห ‘ภาวติตฺตตฺเถหี’ติ ภาวปฺปจฺจยนฺเตเนว สมาสปฏิเสธวิธานา ‘พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา’ อิจฺจาโท โส สมา สปฺปฏิเสโธ กถํ สิชฺฌตีติ อตฺโถ.
คุณตฺตนิเยวาติ คุณสภาเว เอว, อภิมโตติ วาตฺติกการสฺสาภิมโต ‘‘ตทวฏฺเหิ จ คุเณหี’’ติ, ตสทฺเทนาสฺส คุณสฺส ปรามาโส ตสฺมึเยว คุเณ อวติฏฺนฺตีติ ตทวฏฺา, คุเณเยว คุณาติฏฺนฺติ น กทาจิปิ โสยมิตฺยเภทา ทพฺพวุตฺตโย สุกฺกาทโย วิย เต ตทวฏฺา คุณา คนฺธาทโย, ตทวฏฺิเตหิ คุเณหิ ฉฏฺี สมสฺสเตติ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ.
อาภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต อพฺยยคฺคหเณน, เทวทตฺตสฺสาติ ฉฏฺิยา คุรุมฺหิ สาเปกฺขตฺเตปิ คุรุสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา สกตฺเถ [วากฺเย] วิย วุตฺติยํ พฺยเปกฺขา-ยาหานิโต วุตฺติสพฺภาวํ วจนนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘ตถาจาหู’ติ.
สาตฺเถวาติ สกตฺเถ วิย, อสฺสาติ สมฺพนฺธิสทฺทสฺส, สามตฺถิยํ คมกตฺตฺจตฺถีติ ปทานมฺโฺาเปกฺขาลกฺขณํ สามตฺถิยํ สามตฺถิยาภาเวปิ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส คมกตฺตํ วา อตฺถีติ อตฺโถ, คุรุโน กุลํ ทาสสฺส ภริยาติ วิคฺคโห, อถาตฺร พฺราหฺมณสฺส อุจฺเจ’อิจฺจาโท สามตฺถิยํ คมกตฺตํ วา นตฺถีติ กุโต-วสิตํ, เยน ตทาภาวาตฺร ¶ สมาสาภาโว วณฺณียเตจฺจาห-‘สามตฺถฺยาทิโนตฺวิ’จฺจาทิ.
สมาสาภาโว-ภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต สมานาธิกรสฺสาปิ อุปาทานโต. เสหีติ อตฺตนิเยหิ, นาภิมโตติ ‘‘จยุตฺเตหิ เสหิ อสมาสิเตหิ ฉฏฺีสมาสปฺปฏิเสโธวตฺตพฺโพ’’ (วา) ตฺยเนน, ปุถคตฺถตาย [ภินฺนตฺถตายํ-วุตฺติ] มิจฺจสฺสวิวรณํ ควาทีนมสมาเสติ, เอวมสฺสาทีนํ สมาเสนาลนฺติ สมฺพนฺโธ.
โยคีนนฺติ อิตรีตรโยคีนํ, อเนเนตเรตรโยคจตฺถสมาสํ วทติ. วุตฺติโหตีตฺยสฺส วิวรณํ ฉฏฺีสมาโส ภวตีติ, เอกตฺถีภาเวอิจฺจสฺส วิวรณํ ควาทีนฺจ จตฺถสมาเส สตีติ.
รุฬฺหิตฺตาติ สมาสสฺเสว กีฬาวาจกตฺเตน ชีวิกาย จ ปจฺจาย กตฺเตน ปสิทฺธตฺตา, น วากฺยสฺสาติ ‘อุทฺทาลปุปฺผภฺชิกา’ตฺยาโท รุฬฺหีวเสน นิจฺจสมาโส ภวิสฺสตีติ ตตฺร กึ วจเนเนติ มฺเต, สรสิ รุฬฺหนฺติ วิคฺคโห.
อยมฺปน อมาทิสมาโส กมฺมธารยทิคุสมาสาติ สพฺเพปิ ปเรสํ ตปฺปุริสสทิสตฺตา ตปฺปุริสา, ยถา หิ ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโสติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน, ตถา เต สิยุํ, สงฺขฺยาปุพฺพตฺต นปุํสกตฺตสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติทิคุ.
๑๑. วิเส
กินฺตํ วิเสสน มิจฺฉาห-‘ยมิ’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถาปยติ ตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ วิเสสฺสมิจฺจาห-‘ยทเนเก’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถา ปียเต ตมภิธียเตติ สมฺพนฺโธ, นนฺเวกตฺเถเนตฺยุจฺจมาเน วิเสสฺเสเนติ กถมวคมฺยเต, ยโต เอวํ วิวริตวา ตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.
สมฺพนฺธิสทฺทตฺตาติ เอวํ มฺเต ‘‘สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตมฺปฏิ-โยคินมากฺขิปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถสฺสาสมฺภวาติ, วิวริตวาติ วิวริตฺถ, เอกตฺเถเนตีมสฺส สมานาธิกรเณน สห สมาโส ¶ โหตีติ เอวํ สาชฺฌาหาโร อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อตฺถสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ‘อตฺโถ อภิเธยฺโย’ติ. กถํ เตนตฺโถ วุจฺจตีตฺยาห- ‘อธิกรียติ’จฺจาทิ.
วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตฺจ วิเสสนาเปกฺขนฺติ สมฺพนฺโธ. วิเสสฺสสทฺทสฺส วิเสสเนน สห สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสน สทฺทาเปกฺขนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ตตฺถ การณมาห- ‘สมฺพนฺธา’ติ, อธิกรณสฺส สมานตฺตํ นาม ภินฺนานํ สมฺพนฺธีนํ ภวติ, สมฺพนฺธิโน จ สมฺพนฺธมนฺตเรน น โหนฺตี [โหติ (โปตฺถเก)] ติ วิเสสนวิเสสฺสานํ สมฺพนฺโธ วิฺายเต, เอวํ วิฺาตา ตสฺมา สมฺพนฺธาติ อตฺโถ.
สทฺทพฺยติเรเกน เหตฺถ อตฺถานํ วิเสสนวิเสสฺสภาโว น สมฺภวติ, ตถา หิ ‘นีลมุปฺปล’นฺติ ปฺจ วตฺถูนิ สนฺนิหิตานิ นีลนฺติ นีลตฺตํ คุณสามฺํ, นีโล คุโณ, ตทาธาโร ทพฺพนฺติ ตีณิ, อุปฺปลนฺติ อุปฺปลตฺตํ อุปฺปลชาติ, ทพฺพฺจ ตนฺนิสฺสโยติ ทฺเว.
ตตฺถ อุปฺปลชาติ คุณชาตีนํ [นีลชาติอุปฺปลชาภธนํ (กาตนฺตฏีกา)] ตาว น สมฺภวติ วิเสสนวิเสสฺสภาโว ชาติยา นิคฺคุณตฺตา, นีลตฺตสฺส จ นีลคุเณ สมวายิโน, อุปฺปลตฺตสฺส จ อุปฺปลทพฺเพ สมวายิโน สมานาธิกรณตฺตมฺปิ นตฺถิ, อุปฺปลชาติยา นีลสฺส จ คุณสฺส อตฺถิ สมานาธิกรณตฺตํ… นีล มุปฺปลนฺติ ปวตฺตินิมิตฺตานํ อุปฺปลชาตินีลคุณานเมกมธิ กรณํนิสฺสโยติ, วิเสสน วิเสสฺสภาโว ตุ นตฺถิ ชาติยา อนีลตฺตา, คุณทพฺพานนฺตุ สมฺภวติวิเสสนวิเสสฺสตฺตํ ทพฺพสฺสาเนกคุณตฺตา, สมานนฺตุ เตสมฺปรมธิกรณํ ตติยํ นตฺถิ, เยน สมานาธิกรณตฺตํ สิยา, เอวํ นีลทพฺพ อุปฺปลทพฺพานมฺปิ อฺมฺปริหาเรน วตฺตุมิจฺฉิตานํ น วิเสสน วิเสสฺสภาโว, นาปิ สมานาธิกรณตฺตํ, กสฺมา อฺมฺาสมฺพนฺธโต อเปกฺขาภาวโต, วุตฺตปฏิปกฺขโต ปน วกฺขมานนเยน สทฺทานเมว สามานาธิกรณฺยํ วิเสสนวิเสสฺสตฺตฺจ เวทิตพฺพํ, เตเนวาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิ.
อโตเยวาติ ยโต วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสนาเปกฺขํ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถ, ภินฺนนิมิตฺตปฺป ยุตฺตานเมวาติ ¶ สามฺเน นีลคุณาธาเร ทพฺเพ คุเณเยว วา นีลสทฺทสฺส, อุปฺปลสทฺทสฺส จ สามฺเน คุณวติ ทพฺเพ วตฺตมานตฺตา อฺมฺเสุ ภินฺเนสุ สทฺทปฺปวตฺติยา การเณสุ ปยุตฺตานํ สทฺทานเมว [นิฏฺานเมว (โปตฺถเก)].
สมานาธิกรณตฺตนฺติ นีลุปฺปลสทฺทานํ วิสุํวิสุํ โยเค วิสิฏฺทพฺพ วาจิตฺตสฺสาสมฺภวา, นีลฺจ ตํ อุปฺปลํ เจติ สามานาธิกรณฺเย สนฺนิปติเต สติ สมฺภวา เอวํ ตตฺถ วิสิฏฺเ วตฺถุมฺหิ ปวตฺตานํ เตสํ สมานตฺถตา, เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺวภินฺเน’จฺจาทิ.
นนุเจตฺยาทิ โจทฺยํ, สีสมฺปาตีติ สีสปา รุกฺขวิเสโส, นยิท เมวมิจฺจาทิ ปริหาโร.
อถ ตุจฺจเตอิจฺจาทินา ปรสฺส วจนาวกาสมาสงฺกเต, วิเสสวุตฺตีติ ผลสฺส รุกฺขสฺส จ สามฺสทฺทตฺตา ภาเวน วิเสเส วุตฺติ, อิเมสนฺติ สีสปาทีนํ น สโมธาริตาติ น นิจฺฉิตา, สามฺวุตฺติเยว สโมธาริตาติ อธิปฺปาโย, อวสิตา นิจฺฉิตา วุตฺติ เยสํ สีสปาทีนํ เต อวสิตวุตฺตโย, ปยตนํ วินา ตทา ปปฺโปติ จาติ สมฺพนฺโธ, ปยตนนฺติ ‘สามตฺถิยลทฺเธปิวิเสสฺเส’ติวจนํ. ตฺจนตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, สรูปมตฺตกถนายาติ วุตฺตตฺถานมฺปิ สรูปมตฺตกถนาย ‘ปูเป พหู อานเย’ติ ยถา, เอวํ ชาตียกนฺติ สรูปกถนปฺปการยุตฺตํ. อุปสํหรมาห-‘ตเทว’มิจฺจาทิ, นิปาตสมุทาโยวายํ วุตฺเตน ปกาเรเนตฺยสฺส อตฺเถ วตฺตเต.
อฺตรสมฺภเวปิ ตนฺนิวตฺติยา วจนสพฺภาวํ ทสฺเสตุมาห- ‘อถปิ’จฺจาทิ, อฺตรสมฺภเวปีติ วิเสสนสฺส วิเสสฺสสฺส วา สมฺภเวปิ, ยตฺรปฺยุภินฺนมตฺถิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว ตตฺถปิตาว พหุลํวจนโตว นิวตฺติ โหติ, กิมฺปนา-ฺตรสมฺภเวติ ทสฺเสตุมาห-‘ยถา ปุณฺโณ’อิจฺจาทิ, เอตฺถ ปน อฺเปิ ปุณฺณนามกา สนฺตีติ พฺยภิจารสมฺภวา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว พหุลํวจนเมว สมาสํ นิวตฺเตติ, เอวํ วิเธปีติ อฺตรสมฺภเวปิ, น ¶ เกวลํ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว, อถ โข เอวํ วิเธปฺยฺ ตรสมฺภเวปิตฺยวิสทฺทสฺส อตฺโถ.
ยชฺเชวมิจฺจาทิ ปจฺเจกํ วิเสสนวิเสสฺสภาเว สติ อนิฏฺา ปาทนโจทนา, ปจฺเจกํ วิเสสนํ สิยา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนตฺตา, ตตฺถ โทสมาห-‘วิเสสฺสสฺสจ ปุพฺพนิปาโต’ติ, โจ-วธารเณ, วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย วา, กุโตจฺจาห- ‘นาคฺคหิเต’จฺจาทิ, อิติ การเณ, อโต กิมนิฏฺมายาต มิจฺจาห- ‘อุปฺปลนีลนฺติปิ สิยา’ติ, อิตฺถฺจรหิ กินฺตฺยาห- ‘นีลุปฺปลนฺติ เจ’จฺจาทิ. ปริหารมาห-‘เนสโทโส’จฺจาทิ, อุปปตฺตฺยนฺตรมาห- ‘อถ เจ’จฺจาทิ.
อฺมฺานุปการิตฺตาติ อฺมฺสฺส วิเสสนวิเสสฺสตฺเต นานุปการิตฺตา สปฺปธานตฺตาติ อตฺโถ, อถ ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปธานตฺตํ กสฺมา น สิยา ตฺยาห- ‘อปฺปธานตฺเตปิ’จฺจาทิ, สกสกปฺปธานาเปกฺขาวนฺตานนฺติ สเกสเก ปธาเน อตฺตนิ อเปกฺขาวนฺตานํ. อถ กุโต ทพฺพสฺเสว ปธานตฺตมสิตํ, น ตุ คุณสฺเสตฺยาสงฺกิย ายมุปนิสฺสยติ ‘อถ เจ’ตฺยาทินา. ฉาโคตฺยโช วุจฺจเต, ตํ เสตวณฺณมาลเภถ มาเรยฺย, ผุสนํ วา กเรยฺยาติ อตฺโถ, อาปุพฺโพ ลภิ หิ มารเณ ผุสเน จ วตฺตเต, เทสนายนฺติ [โจทนายนฺติ โจทนาวากฺย (โปตฺถเก)] เวทวากฺเยติ อตฺโถ, กุโต ฉาคโต-ฺโ นาลพฺภเตจฺจาห- ‘น หิ’จฺจาทิ.
ฉาคาภาเวติ เสตคุณยุตฺตสฺส ฉาคสฺสาภาเว, ปิฏฺปิณฺฑิมาลพฺภาติ เสตคุณโยเคน วิฏฺปิณฺฑึ อาลมฺภ, น จ นาลมฺภเต ตสฺมา คุโณ อปฺปธานนฺติ อชฺฌาหริตพฺพํ.
ปุน โจเทนฺโต อาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิ, อเถตฺยธิปฺปายมาสงฺกเต, อนิฏฺมาปาทยติ นีลสทฺเทปิ ปสงฺโค’ติ, กุโตจฺจาห- ‘โสปิหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ‘‘อุปฺปลสทฺโท ชาติวาจี, น ตุ ทพฺพวาจี, ชาติ วิสิฏฺทพฺพวาจิตฺตา ยทิ ทพฺพวาจีติ วุจฺจเต, ตทา นีลสทฺโทปิ คุณวิสิฏฺ ทพฺพวาจิตฺตา ทพฺพวจนมาปชฺชตีติ อิเมสํ น โกจิ วิเสโส’’ติ, ปริหรนฺโต อาห ‘เนทมตฺถิ’จฺจาทิ, อปายิโน อปคนฺตาโร ทพฺพาติ คมฺยเต, กุโตจฺจาห- ‘สตีปิ’จฺจาทิ, อิติ การเณ.
วิเสสนเมกตฺเถเนติ ¶ สิทฺเธปิ ปปฺจตฺถํ ปริปฺผุฏตฺถฺจ อุทาหรณพหุตฺตํ ทสฺเสตุํ ปาณินิเยหิ พหุํ สุตฺติตํ, สพฺพสฺเสตสฺส ปจฺจกฺขาตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหรณมตฺตํ ทสฺสิตํ, ตทิทานิ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘ปุพฺพกาเล’จฺจาทิ, ฉินฺโนจ วิเสสนนฺตี สมฺพนฺโธ ‘‘ปุพฺพกาเลก สพฺพธุรปุราณนวเกวลานิ สมานาธิกรเณเน’’ติ (๒-๑-๔๙) เต สเมตฺถ สุตฺตํ, ตตฺเถกาทีนํ วุตฺติยมุทาหรณานิ น ทสฺสิตานฺยุปลกฺขณโตว วิฺายนฺตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอเก’จฺจาทิ, เอโก จ โส ปุริโสจาตฺยาทินา วิคฺคโห อุปลกฺขณตฺตาเยว จ ‘สตฺต จ เต อิสโย จ สตฺติสโย’จฺจาทิกฺจ ทฏฺพฺพํ.
อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชเต-เนเนตฺยุปมานํ, อุปมียตีตฺยุปเมยฺยํ, เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย ธมฺโม สามตาเตน วิสิฏฺํ ยทุปเมยฺยํ, ตํ วจเนเนตฺยตฺโถ อุปมาโนปเมยฺยจฺจาทิ กสฺส, สมาโส ภวตีติ เสโส, การณมาห- ‘วิเสเส’จฺจาทิ, วิเสสาปริคฺคหาติ วิเสสนนฺตฺเยว สามฺเน ปริคฺคหา, เอวมฺภู ตสฺสาปีติ อุปมานรูปสฺสาปิ. นนุ สตฺถีสทฺทสฺสสตฺถิยํ วุตฺติ สามาสทฺทสฺส ตุ เทวทตฺตาย, อโต พฺยธิกรณตฺตา กถเมตฺถ สมาโสจฺจาสงฺกียาห- ‘ยเท’จฺจาทิ, สมาโน ธมฺโม สามตฺตาทิ ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สาธมฺมิยํ สามตฺตํ, ตสฺมา เทวทตฺตาตฺเถ วตฺตเต อุปจารวเสน, สามาสทฺโทปิ คุณวจโนปิ สามตฺตํ วตฺวา สทฺธาทิตฺตวเสนาเภโทปจาเรน วา เทวทตฺตายํ วตฺตเต, นนุ จ สามาสทฺทสฺส เทวทตฺตาภิธาเน จริตตฺถตาย สตฺถี คุเณน นิทฺทิฏฺาตฺยนิยตคุณปฺปตีติปฺปสงฺโค เนกคุณาธารตฺตา สตฺถิยาตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.
อิหาติ นิทฺธารเณ, เอเตสํ คุณานํ มชฺเฌติ อตฺโถ, อิห วา สตฺถิยํ, สามคุณวนฺตตาย สามายาติ คมฺยเต, ปสิทฺธิวเสนาติ สตฺถิสามาตฺยตฺโรปมานํ สตฺถี, อุปเมยฺยา เทวทตฺตา, ปสิทฺธนฺตุปมานํ ภวติ นาปฺปสิทฺธํ… ปสิทฺธสาธมฺมิยา สาธฺยุ สาธนมุปมานนฺติ กตฺวา สตฺถิเยว สามงฺคุเณน ปสิทฺธา น เทวทตฺตา, ตสฺมา สามคุณปฺปสิทฺธิยาติ อตฺโถ. สาธฺยุเต อุปมียเตเนเนติ สาธนมุปมานํ, สาธฺยเต ¶ อุปธียเตติ สาธฺยมุปเมยฺยํ, ปสิทฺธสฺส สาธมฺมิยํ เตน, สาธฺยสฺสาปฺปสิทฺธสฺส กสฺสจิ สาธนํ สาธฺยสาธนํ. ยตฺรตฺวิจฺจาทินา พหุลํวจนสามตฺถิยา สามฺวจเนเนว สมาสสพฺภาวํ วตฺวา อฺเนาสพฺภาวมุทาหรเณน ผุฏยิตุํ ‘ผาลา อิว ตณฺฑุลา’ตฺยาทิ อารทฺธํ.
ตณฺฑุลสทฺโทติ อุปเมยฺยภูตตณฺฑุลสทฺโท, ตณฺฑุลตฺตมฺปิ วตฺวา ทพฺเพ ปวตฺโต สามฺวจโน นตุ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ทพฺเพติ ตณฺฑุลทพฺเพ ผาลทพฺเพ จ.
อุปมาโนปเมยฺยสาธารณสูรตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเคติ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย วิสารทตฺตาทิธมฺโม ตพฺพจนสฺส ‘มุนิ อยํ สีโห วิย วิสารโท’ตฺยาโท วิสารทาทิสทฺทสฺสาปฺปโยเคติ อตฺโถ, เกสฺจิติ เกสฺจิ สทฺทานํ มชฺเฌ, วิเสสฺสตฺตเมว ผุฏยติ. ‘ตถา เจ’ตฺยาทินา, วิเสสนวิเสสฺสานํ ยถิฏฺตฺตา นิจฺจํ สีหาทีนํ วิเสสฺสตาเยว วจนิจฺฉาติ ปุพฺพนิปาตตฺตาปฺปสงฺโคติ ภาโว, อุปปตฺยนฺตรมาห-‘วิเสสนสฺเสเว’จฺจาทิ, ยทิปิ สีโห วิเสสนเมว น วิเสสฺสํ, ตถาปิ พหุลาธิการา วิเสสนสฺสาปิ ปรนิปาโตติ ภาโว.
อถาตฺราปิ วิเสสนนฺเตว สมาสปฺปฏิปาทเน’มุนิ อยํ สีโหว วิสารโท’จฺจาโท สามตฺถิยโตว สมาสาปฺปสงฺเคปิ อุปมาโน ปเมยฺยานํ สาธารณวิสารทตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเค สติ ตปฺปสงฺคาภาวตฺถํ วจนมารพฺภนียนฺติ โจเทติ ‘นนุเจ’ตฺยาทินา, สามตฺถิยโตติ สามฺวจนปฺปโยเค สาเปกฺขตฺตา สมาสาปฺปสงฺโคติ สามตฺถิยํ ตสฺมาติ อตฺโถ. สามฺปฺปโยคตฺถนฺติ สมาสวากฺเย สามฺวจนสฺส สูรตฺตาทิ(โน), อปฺปโยคตฺถํ, ตถา หิจฺจาทินา สามฺสทฺทปฺปโยเค สามตฺถิยโต สมาสาสพฺภาวา สุตฺตนฺตรสฺสานารพฺภนียภาวํ สาเธติ.
วิเสสานนฺตพฺภาวาติ สามฺสฺส สมาเส อนฺโตภาเวปิ ติขีณตฺตาทิโต วิสิฏฺสฺส สูรสฺสาทิวจนียสฺส วิเสสสฺส สมาเส อนนฺโตคธตฺตา อปฺปสงฺโค สาเปกฺขมสมตฺถนฺติ. อเถติ ‘สจฺจเมต’นฺติอาทึ ¶ ปรวจนมาสงฺกิย วทติ, เอวมาทิสิชฺฌนตฺถํ สมาโสติ (าปนตฺถํ) อารพฺภนียมฺภวตีติ สมฺพนฺโธ.
ปธานสฺสาติ ‘รฺโปุริโส-ภิรูโป’เตตฺถ อภิรูปสาเปกฺขสฺส ปุริสสฺส วิเสสนตฺเตเนวา [วิเสสนํ เตเนวา (โปตฺถเก)] ปฺปธานํ, สมาสาวยวภูตํ ราชานํ ปติ วิเสสฺสภาเวนาวิผลิตสกตฺถตาย ปธานภูตสฺส ปุริสสฺส. อาทิสทฺเทน ‘ราชปุริสสฺส ทสฺสนียสฺส เคห’นฺติ สงฺคณฺหาติ.
เอตฺถ หิ เคหมฺปติ วิเสสนภาเวนาปฺปธานตฺเตปิ ราชานมฺปติ ปธานภูตสฺส ปุริสสฺส สาเปกฺขสฺสาปิ สมาโส โหเตว. อิทฺจาปนตฺถํ วจนารมฺภปฺปโยชนฺจ, การณมาห- ‘คมกตฺตา’อิจฺจาทิ.
คมกตฺตาติ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส วุตฺติยมฺปตียมานตฺตา คมกตฺตํ ตสฺมา, นเจห คมกตฺตมตฺถีติ ‘มุนิ สีโหว สูโร’ตฺยตฺร ตุ วากฺยโต โยตฺโถ ปตียเต, นายํ ‘มุนิ สีโห สูโร’ตฺยโต คมฺยเตติ คมกตฺตํ นตฺถี-ติ อตฺโถ, ตถาหิ มุนิสีหสทฺเทเนโว ปมาโนปเมยฺยภาวนิมิตฺตสฺส วิสารทตฺตสฺส สภาเวเนโวปาทานโต วิสารทสทฺทสฺส เตน สมฺพนฺธาภาโว.
อปวคฺโค นิพฺพานํ, วากฺยเมเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมฺปทสฺสยมาห- ‘วุตฺตินิวตฺเตตี’ติ พหุลาธิการโต วิฺายติ, นนุ จาตฺร วิเสสฺสภาวาสมฺภวาปฺปสงฺโคเยว วุตฺติยาติ โจเทติ. ‘นนุเจ’ตฺยาทินา.
ปุณฺณตาพฺยภิจาราติ ปุณฺณตาสงฺขาตสฺส พาลาทิอวตฺถาวิเสสสฺส อวินาปฺปวตฺติโต พฺยภิจารี หิ วิเสสฺสมฺภวติ ยถา นีลตายุปฺปลํ, ปริหรติ ‘เนทมตฺติ’จฺจาทินา, มนฺตาณิปุตฺตานํ อเนกตฺตาติ เกวลํ มนฺตาณิยา ปุตฺโต ปุณฺโณเยวาติ อภาวา เตสํ พหุภาวโต, อตฺตโน อตฺตโน คหสฺส ปตโยติ คหปตีนํ พหุตฺตํ ปากฏเมว.
วุตฺติเยเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมาห-‘วากฺยํ นิวตฺเตตี’ติ. วิสิฏฺชาติวจนาติ วุตฺตํ กณฺหสปฺปชาติยา โลหิตสาลิชาติยา จ วิสิฏฺตฺตา.
ตจฺฉโก ¶ สปฺโปติ พฺยาขฺเยยมุปนิกฺขิปฺปโจทยมาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิ. ตจฺฉกภาวานเปโตติ พาลยุวตฺตาทิสงฺขาตตจฺฉกภาวโต อพฺยาวุตฺโต, อตฺถินามเธยฺโยติ ตจฺฉโก นาม โกจิ ตนฺนาโม อตฺถิ, กิริยาสทฺโทติ ตจฺฉตีติ ตจฺฉโกติ เอวํ กิริยาย ปวตฺตินิมิตฺตตฺเตโนปาทินฺโน วฑฺฒกีวาจี ตจฺฉกสทฺโท, เอวํ มฺเต ‘‘ยถาวุตฺตนเยน วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวา สมาเสน ภวิตพฺพํ, ตถา สติ กิมิทํ ปจฺจุทาหรณํ กต’’นฺติ. อตฺร เกนจิ น นามเธยฺยสฺเสตฺยาทิ โนปชายเตวาตฺเยตทวสานํ วุจฺจมานมนุทฺยตํ นิรากตฺตุกาโม อาห-‘โยปา เห’จฺจาทิ.
อิมสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘วุตฺตนเยน ตจฺฉกสทฺทสฺส กิริยา สทฺทสฺสาตฺถวิสยาเปกฺขายาภาวโต วิเสสฺสตฺตาภาวา ปจฺจุทาหรณมิทํ กต’’นฺติ.
กสฺมา อยุตฺตมิจฺจาห-‘ยโต’จฺจาทิ, นามเธยฺยสฺส กิริยาวาจิโน จ อตฺถาภิธานสามตฺถิยํ ตุลฺยํ วา น วา, อวยวปฺปสิทฺธิยา สมุทายปฺปสิทฺธิ พลวติ วา นเวตฺเยตํ วิจาเรตุํ ยโต นาธิกตนฺตฺยตฺโถ, กิฺจรหิ อธิกตนฺตฺยาห- ‘อปิตฺวิ’จฺจาทิ, ตจฺฉกสทฺโทเนกตฺถวุตฺติ นาเนกตฺโถติ วิจาเรตุมธิกตนฺติ โยชนา.
เอวํ มฺเต- ‘‘วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายํ สทฺทานมตฺถาภิธานสามตฺถิยจินฺตา น ยุชฺชเต ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตี’ติ วิเสสนํ มคฺคียเต, นาสมฺภเว นาพฺยภิจาเร ยถา สีตํ (หิมํ) อุณฺโหคฺคีติ, ตสฺมา สมฺภวพฺยภิจารจินฺตา วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายมุปยุชฺชตีติ ตจฺฉกสทฺโท-เนกตฺถวุตฺติวา น เวตฺเยตเทว วิจาเรตุมธิกตนฺติ กตฺถจิปิ วิเสสนวิเสสฺส สพฺภาเว สมาโส โหเตวา’’ติ, ยทิปิ นามเธยฺยกิริยาวาจีนมตุลฺยมตฺถาภิธานํ สมุทายปฺปสิทฺธิยา จ พลวติตฺตํ, ตถาปิ วกฺขมานนเยน สมาสสพฺภาวา น กาจิ หานีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอตฺถ จา’ติอาทิ.
เอตฺถจาติ เกจิ ปกฺเข จ, กฺจิ ปีฬมาวหตีติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห ‘ตถาหิ’จฺจาทิ. เอวํ มฺเต- ‘‘ยทีปิ สมุทายปฺปสิทฺธิยา สติ กิริยาสทฺทตฺถวิสยาเปกฺขา ¶ โนปชายเต, ตถาปิ นามเธยฺยสฺเสว ตจฺฉกสทฺทสฺสาปฺยเนกตฺถวุตฺติตฺตมตฺเถว… สปฺปวิเสเส มนุสฺเส จ ตนฺนามเก นามเธยฺยสฺส ตจฺฉกสทฺทสฺส ปวตฺติสพฺภาวา(ติ) วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวโต สมาสปฺปสงฺโค ตทวตฺโถ เยวา’’ติ, น เกวลํ สปฺปวิเสสสฺเสว ตจฺฉกสทฺโท นามเธยฺยมปิตุ มนุสฺสานมฺปีติ ปิสทฺทตฺโถ. ตจฺฉกสทฺทสฺสาเนกตฺถวุตฺติตฺเตปิ น สมุทายปฺปสิทฺธิยา อวยวปฺปสิทฺธีพาธาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจา’ติอาทิ. โจ-วธารเณ, กุโตจฺจาห ‘กิริเย’จฺจาทิ. กเมนตฺถปฺปสิทฺธีติ ยํ, เอตมฺปน สกฺกา วิฺาตุนฺติ โยชนา.
ยนฺติ ยํ ปสิชฺฌนํ, กเมนาติ พาธาภาวโต อนุกฺกเมน. เอวฺเจติ อิมินา นเจตฺยาทินา วุตฺตํ ปจฺจามสติ… กิมฺปฏิวิหิตํ สิยา ปริหฏํ สิยาติ อตฺโถ, อิติ อิมินา การเณน ‘ตจฺฉโก สปฺโป’ติ ปจฺจุทาหรณํ น ยุตฺตํ… ตจฺฉกสปฺโปติ สมาสสพฺภาวโตติ อธิปฺปาโย, เนทเมวมิจฺจาทินา ปริหรติ, ยทา จรติ ยถา วุตฺเตน วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว, ตทา กถํตฺยาห- ‘ยทา วิเสสเน’จฺจาทิ. ตทาปิ กถํ วากฺเยน ภวิตพฺพมิจฺจาห- ‘อิทฺเจ’จฺจาทิ. พหุลํวจนโตเยวาติ อธิปฺปาโย.
อฺสฺสาติ กมฺมนิ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺี. อวจฺเฉทกตฺตาติ เอตฺถ กตฺตุนา ภวิตพฺพนฺติ กาฬสฺสาติ กตฺตริ ภาวโยเค ฉฏฺิยา อชฺฌาหริตพฺพํ. ปตฺตาปนฺเนหิ ทุติยนฺตสฺส ชีวิกมฺปตฺโต ชีวิกา ปนฺโนติ สมาโส ‘การกํ พหุล’’นฺเตว (จํ-๒-๒-๑๙) วิหิโต ทุติยนฺเตน ตุ เตสํ สมาสตฺถํ สุตฺตนฺตรํ กตํ ปเรหิ, อตฺถฺจ เตสมิตฺถิลิงฺคานมฺปิ สมาเสเนว, การนิวตฺติยา, ตถา มาโส ชาตสฺสาติ วิคฺคเห ปริมาณิวาจินา ฉฏฺิยนฺเตน ปริมาณวจนานํ กาลสทฺทานํ, ตทาห- ‘ปตฺตาปนฺนาน’มิจฺจาทิ, ปริมาณํ มาสาทิ ปริจฺเฉโท ตมสฺสตฺถีติ ปริมาณี ชาตาทิ.
เอตฺถ หิ มาโส ปริมาณํ ปริจฺเฉทกตฺตา, ชาโต ปริมาณี ปริจฺเฉชฺชตฺตา, ปตฺตา ชีวิกาเนนาติ [ปตฺโต ชีวิกนฺติ ปาเน ภวิตพฺพํ] วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ โส- าปทตฺถสมาเสปฺยตินฺโน ¶ วจนิจฺฉาเภทมนฺตเรนาติทสฺเสตุํ ‘อฺปทตฺเถ ภวิสฺสตี’ติ ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘วาเนกฺตฺเถ อิจฺเจวา’ติอาทิ. อฺตฺถ สมาเส กเต สพฺพตฺถ ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิเต’’จฺจาทินา (๓-๖๗) ปุมฺภาโว. มาโส ชาตสฺสาติ วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ, โส-ฺตฺถสมาเสปฺยภินฺโน วจนิจฺฉาเภท มนฺตเรนาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺส ชาตาทิโน’จฺจาทิ.
ชาตสทฺทสฺสตฺถมาห สมฺปนฺโนติ, สมฺปุณฺโณตฺยตฺโถ, อิมินา จ มาโส ชาโต-สฺสาติ วิคฺคหสฺส อตฺโถ ทสฺสิโต, อฺถาติ ยทิ มาโส ตสฺส อฺปทตฺถสฺส ชาตาทิโน สมฺปุณฺโณ น ภาตีติ อตฺโถ. ตฺตตฺตวนฺตูนํ นิฏฺาสฺํ วิธาย ตทนฺตสฺสฺตฺถสมาเส ‘‘นิฏฺา’’ติ (๒-๒-๓๖) สุตฺเตน ปุพฺพนิปาโต วุตฺโต, ตทาห- ‘นเจ’จฺจาทิ, ปุพฺพนิปาตปฺปสงฺโค นจ สิยาติสมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห- ‘ชาติ’จฺจาทิ. เกสฺจิติ วากฺยการมาห, นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, การณมาห- ‘วิเสสน’เมจฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺเต สมาสพฺภาวมภาเว จาภาวํ สาเธติ… ฉฏฺีสมาเส ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกมฺภวตีติ วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺตา.
อวจเนปีติ นิยมวจเน (อ)สตีปิ, ฉฏฺีสมาสปฺปสงฺโค จรหิ วุตฺตนเยน พฺยวจฺเฉชฺช พฺยวจฺเฉทกตฺตาภาเวน วิเสสนานตฺถกฺยา น ภเวยฺย เจ วากฺเยนาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อาห- ‘วากฺยํ ตฺวิ’จฺจาทิ. อยมฺปน วิเสสนสมาโส ปเรหิ กมฺมธารโยติ ายติ… ยถา กมฺมํ กิริยํ ปโยชนฺจ ธาเรติ เอวมยํ สมาโส กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติ.
๑๒. น
เอตฺเถวาติ ‘‘ฏ นฺสฺส’’อิติ (๓-๗๔) สุตฺเตเอว. ปามนปุตฺโตติปามา กุฏฺวิเสโส อสฺส อตฺถีติ ปามสทฺทา ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) นปฺปจฺจโย, ปามนสฺส ปุตฺโต, ยทิ เหตฺถ กาโร วิเสสนตฺโถ น กรีเยถ, ตทา ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ สุตฺตํ กรีเยถ, ตถา จ สตฺยุตฺตรปเท ปรโต ปามนสทฺเท นการสฺสาปิ โฏ
สิยาติ ¶ ภาโว, นนุ จิห สมาสวิธิมฺหิ กาโรจฺจารณา โลป รหิตสฺส สมาโส น ภวตีติ วตฺตุมุจิตํ, น ตุ ‘‘ฏ นฺสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถติ [ฺกาโร เอตฺโถว วิเสสนตฺโถ, ติ ภวิตพฺพ] สจฺจํ, กินฺตฺวิห สมาสวิธิมฺหิ การสฺส พฺยวจฺฉชฺชํ น ทิสฺสเต.
ปริยุทาสวุตฺตีติ ปริ ตุลิตมุคฺคยฺห นิเสธนียสฺส อสนํ เขปนํ วชฺชนํ ปริยุทาโส, เตน ปริยุทาเสน วิสิฏฺเ-ตฺเถ วุตฺติ อสฺเสติ ปริยุทาสวุตฺติ, ปสชฺชปฺปฏิเสธวุตฺตีติ ปฏิเสธนียเมว ปสชฺช ปตฺวา ตํสทิสมนเปกฺขิย นิเสโธ, เตน วุตฺติ อสฺเสติ ปสชฺชปฺปฏิเสธ วุตฺติ.
ยตฺถ พฺราหฺมณา อฺโว ภวตีตฺเยวํ วากฺเยนาตฺถนฺตรวิธานา วิธิโน ปธานตฺตํ, อตฺถนฺตรวิธานสามตฺถิเยเนว พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ ปตียเต, พฺราหฺมณสฺส [พฺราหฺมณสฺสา (โปตฺถเก)] นิวตฺตเน ตทเปกฺขายาฺสฺส วิธานโยคโต สกปเทน นฺขฺเยน วิธิภาคี น วุจฺจเต, กิฺจรหิ อฺสทฺเทน… ปริยุทาสนิสฺสยิโนฺสทฺทสฺเสว วากฺเย ปโยคโต’ อฺโ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณ’ติ, นฺสฺสจ สฺยาทฺยนฺเตน สามตฺถิยํ, น ตฺยาทฺยนฺเตเนตฺเยกวากฺยตา… อฺโ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณติ ตตฺถ ตตฺถ ปริยุทาสวุตฺติตฺตา.
ปสชฺชปฺปฏิเสเธตุ ปฏิเสธสฺส ปธานตฺตา พฺราหฺมโณ น ภวตีติ วากฺเยน พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ วิธิ อตฺถคมฺโม วากฺยเภโท, สกปเทน จ นฺขฺเยน ปฏิเสธภาคิวาจี สมฺพชฺฌเต. โก โส พฺราหฺมณา อฺโติ อาห- ‘พฺราหฺมณตฺตานชฺฌาสิโต’จฺจาทิ.
อิตรสฺมินฺติ ปสชฺชปฺปฏิเสเปกฺเข, เกนจิ สํสยนิมิตฺเตนาติ อุปวีตทสฺสนาทินา เกนจิ สํสยการเณน, สพฺพมฺปิ ปทํ สกตฺเถ ปโยคมฺปติ าณมเปกฺขเต, ตฺจ าณํ ทฺวิธา สมฺมาาณํ มิจฺฉา าณฺจ. อุภยมฺเปตพฺราหฺมณสทฺทํ ปวตฺตยติ. ตตฺถ สมฺมาาณ ปุพฺพเก อพฺราหฺมณสทฺทปฺปโยเค นตฺถิ นฺสฺส พฺยาปาโร, น หิ ตตฺถ เตน กิฺจิ กรียติ. มิจฺฉาาณปุพฺพเก ตุ วิชฺชเต ตสฺส พฺยาปา โร ¶ ตตฺถ หิ เตน มิจฺฉาาณปฺปภวตา ปรสฺสาขฺยายเต, มิจฺฉาาณํ เจนฺทฺริยเหตุกํ, วินา สทิสตฺตํ น ภวตีติ ปฏิเสเธ สติ อุตฺตรปทตฺถสทิโส สมาสตฺโถ ชายเตจฺจาห- ‘ตตฺถ สทิสตฺตํ วิเน’จฺจาทิ. รชฺชุยํ หิ สปฺปพุทฺธิ สทิสตฺตา.
ปโยคสามตฺถิยาเจติ อพฺราหฺมณมานเยจฺจาทิปโยคสามตฺถิยา จ. เอวมฺมฺเต- ‘‘ยทฺยตฺร พฺราหฺมณมตฺตสฺสานยนํ สิยา ปุพฺพปทสฺสุจฺจารณมนตฺถกํ สิยา, อถ น กสฺสจิ อานยนํ เอวมฺปิ สพฺพสฺเสวา พฺราหฺมณสทฺทสฺสานตฺถกตฺตํ, ตสฺมา ปโยคสามตฺถิยาปิ สทิสปฺปฏิปตฺตี’’ติ.
ตคฺคตาติ สทิสตฺถคตา. ยถาวุตฺตสฺเสวา-ตฺถสฺสุปพฺรูหนาย วิฺูวจนมุปฺสฺสติ ‘อโตเยว วุจฺจเต’จฺจาทิ. อยฺเจตฺถ อตฺโถ ‘‘นฺวจเนน อิวสทฺเทน จ ยํ ยุตฺตํ ตทฺสฺมึ ตปฺปทตฺถสทิเส-ตฺเถ ปฏิปตฺตึ ชเนติ, ตถาหฺยตฺถสมฺปจฺจโย โลเก ทิสฺสติ ‘อพฺราหฺมณมานยา’ติ พฺราหฺมณสทิโส ขตฺติยาทิ อานียตีติ, อธิกรียติ นิยุชฺชเต สทฺโท-สฺมินฺตฺยธิกรณํ. ยถาวุตฺเตน จ พฺยาขฺยาเนน กิมิฏฺํ สิทฺธนฺตฺยาห- ‘ตเทว’มิจฺจาทิ. เกจิ ปน อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมิห วณฺเณนฺติ.
สมตฺถวาทีนนฺติ ‘‘สมตฺโถ ปทวิธิ’’ (ปา ๒-๑-๑) ตฺเววํ วาทีนํ. สมตฺถ วาทีนํ สมาโส วิเธยฺโยติ สมฺพนฺโธ, วิเธยฺโยติ วจนนฺตเรน วิเธยฺโย, ตถาหิ อปุนเคยฺยาติ คายเนน นฺสฺส สมฺพนฺโธ, น ตุ ปุนสทฺทตฺเถน. อโนกาสํ กาเรตฺวาติ กรเณน สมฺพนฺโธ น โอกาเสน. อมูลามูลํ คนฺตฺวาติ คมเนน, น มูเลนาติ อสามตฺถิยํ. คมกตฺตวาทิโนติ อสามตฺถิเยปิ ยตฺร คมกตฺตํ ตตฺถ สมาโส โหเตว, ตโต คมกตฺตฺจ สมาสสฺส นิพนฺธนนฺติ โย วทติ ตสฺเสตฺยตฺโถ. เอตฺถาปีติ อปุนเคยฺยาตฺยาโทปิ, นนฺวยมปฺยาจริโย คมกตฺตวาที, ตถาสติ คมกตฺตาอิจฺจนภิธาย พหุลาธิการาติ กสฺมาวุตฺตนฺติ อาห-‘โส เจ’จฺจาทิ.
เกหิจีติ วุตฺติคฺคนฺเถน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เกหิจิเยว ¶ น สพฺเพหี’ติ, อปุนเคยฺยาติ ‘‘ฏ นฺสฺสา’’ติ (๓-๗๔) นสฺสโฏ, อติปฺปสงฺคาภาวโตติ สุตฺตนฺตเรน สมาเส อวิหิเตปิ อนภิมตตฺถานมฺปตีติยา อภาวโต.
๑๓. กุปา
สฺยาทิวิธิโนติ การกวิภตฺติวิธานโต วิสุํ อิตฺถมฺภูตาทีสุวิธานา สฺยาทิวิธีติสงฺขํ คตสฺส สฺยาทิวิธิโน, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ ปริยุทาโส-นตฺถโกติ โจเทนฺโต อาห ‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อนตฺถกํ ภเวยฺย… ลกฺขณาทฺยตฺถานํ สมาเส คุณีภูตตฺตา สมาสโต กิริยาสมฺพนฺธานุรูปวิภตฺติยตฺถสฺส ปธานภาวโต, ปริหรติ ‘นยิทเมว’มิจฺจาทินา. ‘‘อนุนา’’ติ (๒-๑๐) วิจฺฉายมนุนา โยเค ทุติยา วิธานสามตฺถิยา วากฺยมฺปิ โหติ, อฺถา นิจฺจสมาเส ทุติยา วิธานมนตฺถกนฺติ ภาโว, นิคมยติ ตสฺมาอิจฺจาทินา, ‘‘กุ ปาปตฺเถ’’ติ ปเรสํ คณปาโ, เอวมุปริปิ ‘‘ทุนินฺทายํ’’ตฺยาทิ เวทิตพฺพํ.
๑๔. จีกฺริ
จีสทฺโทติ เอตฺถ จีติ อิมินา จีปฺปจฺจยนฺตํ ปรามสติ, จีปฺปจฺจยนฺต สทฺโทติ อตฺโถ.
๑๕. ภูส
ปีติสมฺภโมติ ปีติยา สมฺภโม ปีติปุพฺพิกา ปจฺจุฏฺานาสน ทานาทิวิสยา ตุริตตา, อลํภุตฺวา ปริยตฺตํ สมฺปุณฺณํ ภุตฺวา.
๑๖. อฺเ
ปุโรภูย อคฺคโตภูย. ติโรภูย อนฺตรธานีภูย. อนจฺจาธาเนติ อิมสฺส อตฺโถ ‘อุปริยาธานโต อฺตฺรา’ติ, อาธานํ ปติฏฺาปนํ, อิจฺฉนฺตีติ ปาณินิยาทโย อิจฺฉนฺติ, อุรสิ กตฺวา ปาณินฺติ ปาณึ อุรสิ กตฺวา.
๑๗. วาเน
อเนกคฺคหณสฺส ปโยชนํ วตฺตุมุปสกฺกติ ‘อิเธ’จฺจาทิ, วิวจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามฺนฺติ วิวจฺฉิตํ เอกสงฺขฺยาย สามฺํ, เอวํ มฺเต ‘‘ยทิ‘สฺยาทิ ¶ สฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามฺสฺส ปริคฺคโห น สิยา ตทา อิหานตฺถก (มเนก)คฺคหณํ สิยา เตเนหาเน กคฺคหณสามตฺถิยาเยว ‘สฺยาทิสฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยา สามฺมฺปริคฺคหิตนฺติ วิฺายเต’’ติ เตเนจฺจาทินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘เตน ยถาวุตฺเตน ปุพฺเพ วุตฺโต สพฺโพปิ สมาโส ปุพฺพปรานํ ทฺวินฺนํเยว สฺยาทฺยนฺตานํ โหตี’’ติ.
ยชฺเชวํ กถํ ‘ตทหุชาโต’ติ พหุลาธิกาเรน วิเสสน สมาสคพฺภการกสมาเสน วา สิชฺฌติ, อยํ อฺปทตฺถสมาโส. จตฺเถ พหุนฺนมิฏฺตฺตา ตทตฺถฺจาเนกคฺคหณํ, เตน ‘โหตุ โปตุ ปิตา ปุตฺตา’ติ โหติ อุตฺตรปเท (โยนิ) สมฺพนฺเธ ปรโต ปุพฺพปทสฺส ‘‘ปุตฺเต’’ติ (๓-๖๕) สุตฺเตนาตฺเตน, อฺถา ทฺวินฺนํทฺวินฺนํ สมาเส สพฺพตฺถ อุตฺตรปทสมฺภเวน ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (๓-๖๔) ‘‘ปุตฺเต’’ติ จ สุตฺตทฺวเยนาตฺเตน‘โหตา โปตา ปิตา ปุตฺตา’ติ อาปชฺเชยฺย. อเนกนฺติ ปมนฺตตฺตา สฺยาทีตีทเมวานุวตฺตเต, เตเนวาเนกํ สฺยาทฺยนฺตมิจฺเจว วุตฺตํ. อถาฺตฺเถติ วุตฺเต-ฺสฺส วากฺยสฺสตฺเถติ อวตฺวา ปทสฺเสจฺเจว กสฺมา วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยา ห- ‘สฺยาทฺยนฺตสฺเส’จฺจาทิ, ตสฺเสวาติ สามตฺถิยลทฺธสฺส สฺยาทฺยนฺต ปทสฺเสว สมาโส วิฺายตีติ สมฺพนฺโธ.
ตสฺส คุณา ตคฺคุณา ตสฺเสจฺจเนนาฺปทตฺโถ นิทฺทิสียเต, ตสฺส อฺปทตฺถสฺส เย คุณา ยานิ วิเสสนานิ, เตสํ สํวิฺาณํ คหณํ ตคฺคุณสํวิฺาณํ, อถวา โส คุโณ ยสฺส โส ตคฺคุโณ, ตคฺคุณสฺส ตคฺคุณยุตฺตสฺสาฺปทตฺถสฺสสํวิฺาณํ, น คุณวิรหิตสฺสา(ติ) ตคฺคุณสํวิฺาณํ, เอตฺถ ปน ‘อฺปทตฺเถ ตคฺคุณสํวิฺาณํ ปฺยตฺถี’ติ ปริภาสียติ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘อฺปทตฺเถ สมาเส-ฺปทตฺโถ วิเสสเนน สห วิฺายติ นวิเสสนรหิโต’’ติ, กฺวจิ อตคฺคุณสํวิฺาณสฺสาปิ ทสฺสเน นาปิสทฺโท, ยตฺราวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ ตตฺเถว ตคฺคุณสํวิฺาณํ ภวติ, ตคฺคุณสํวิฺาณโต อฺํ อตคฺคุณสํวิฺาณํ, ตสฺมึ, ยตฺราวยโวเยว สมาสตฺโถ ตตฺราตคฺคุณสํวิฺาณํ.
เอตฺถ ¶ ปน พหุธนสทฺโท ปุริสสฺส อุปลกฺขณภาเวน กตตฺตา. อภิมโตติ ปาณินียานํ อภิมโต ทสนฺนํ สมีเป อาสนฺนา ทสนฺนมิจฺจาทิวากฺเย.
ปริมาณเมวสงฺขฺเยยนฺติ ปริมาณลกฺขณเมว สงฺขฺเยยํ, ตฺจ ปริมาณลกฺขณํ สงฺขฺเยยฺจ.
สงฺขฺยานรูปนฺติ สงฺขฺยานสภาวํ.
ปริมาเณนาติ ปฺจสงฺขฺยาย ปริจฺฉิชฺชมาเนน สงฺขฺเยยสงฺขาเตน ปริมาเณน.
สงฺขฺยานวุตฺตีติ เตน อนติวตฺติยมานตปฺปริจฺเฉทก สงฺขฺยานรูป สงฺขาเต สงฺขฺยาเน วุตฺติ ยสฺสา สา สงฺขฺยานวุตฺติ-ปฺจสงฺขฺยา.
ทิฏฺนฺเตนิมินา อิมํ ทีเปติ ‘‘ยถา ปฺจ ปริมาณเมสนฺติ ปฺจกาติ เอตฺถ ปริมาณรูโป-วยวเภทสมุทายสภาโว ปกติยตฺโถ สมุทายิโน สกุนา ปจฺจยตฺโถ, ตถา ติทสาติ เอตฺถาปิ’’ติ, กปฺปจฺจโย ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภเวน.
เกจิ ปนาติ อิมินา ปาณินีเย ทสฺเสติ.
ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภวาติ อิมินา ปเรสํ ปกติปฺปจฺจยตฺถานํ เภทาภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สฺายํ สกตฺเถ กปฺปจฺจยสฺส วิธานํ ทสฺเสติ.
สฺยาทฺยนฺตสฺสาติ อิมินา วาสทฺทสฺส ปทตฺตํ ทสฺเสติ.
ตทตฺเถปีติ ตสฺส วาอิติ อฺปทสฺส อตฺเถปิ, ตทตฺโถ เจตฺถ วิกปฺปตฺโถ วา สิยา ตทา ปน ทฺวินฺนํ คหเณ น ติณฺณํ, เตสนฺตุ คหเณ น ทฺวินฺนํ, สํสโย วา, ตทา ตุ สํสยสฺโสภยา ลมฺพนรูปตฺตา ทฺเววาติ วุตฺเต ตโย, ตโยวาติ วุตฺเต ทฺเว อเปกฺขียนฺตีติ พุทฺธิวิสยา ปฺจ อตฺถา สมาสาภิเธยฺโย โหนฺติ.
นามตฺเตนาติ รุฬฺหินามตฺเตน, อภิมโต ปาณินิยานํ, วิกปฺปิตํ สุตฺตนฺตเรน วิภาสา สพฺพนามสฺาวิธาเนน.
อวยวธมฺเมนาติ อวยวสงฺขาเตน สภาเวน.
นนุ ¶ จ สมานาธิกรณานํ พหุพฺพีหิ วุตฺโต ปาณินิเยหิ ‘ปฺจหิ ภุตฺตมสฺเสติ พฺยธิกรณานํ น สิยา’ติ, ตถา ปมตฺถํ วชฺเชตฺวา สพฺพวิภตฺยตฺเถสุ อิฏฺโ ‘วุฏฺเ เทเวคโตจฺจตฺร วุฏฺเทโวติ น สิยา’ติ ตสฺมา กถมตฺร พฺยธิกรณานํ ปมตฺเถ สมาโส วณฺณียเตจฺจาสงฺกิยาห-‘พฺยธิกรณานมฺปิ’จฺจาทิ, พฺยธิกรณานมฺปิ ยถาภิธานํสมาสสพฺภาวโต ปฺจหิ ภุตฺตมสฺเสตฺยาโท พหุลาธิการา อนภิธานโต วา น ภวิสฺสติ, ตโตเยว จ ปฺจ ภุตฺต วนฺโต-สฺเสติ สมานาธิกรณานมฺปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ, ตถา ปมตฺเถปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ วุฏฺเ เทเว คโต’ติ. ตุลฺยโยเค คมฺยมาเนติ อตฺโถ.
อฺตฺรจาติ ตุลฺยโยคโต-ฺตฺร สโลมโกตฺยาทีสุ จ, วิชฺชมานานิ โลมานฺยสฺส, วิชฺชมานา ปกฺขา อสฺสาติ วิคฺคโห. อุปสงฺขฺยาโต ‘‘สฺยาทฺยธิกาเร-ตฺถิขีราทีนมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (๒-๒-๒๔-วา) สภาวโต เอว นิวตฺโต น สุตฺตนฺตรโต, คตตฺถสฺสาปิ หิ ปโยเค อนวฏฺานํ สิยา ปิฏฺเปสเน วิย, กถฺจรหิ พฺราหฺมเณ พหู อานย, อหํ ปจามีติ นาวสฺสเมวํ ปโยโค, กตฺถจิ ปน วจนสิลิฏฺตาทิปฺปโยชเน สติ โหเตว.
กณฺเ สมฺภโวติ กาฬสฺส กณฺเ สมฺภโว. ฏฺสทฺทตฺโถติ กณฺฏฺสทฺเท ฏฺสทฺทตฺโถ. โอฏฺสทฺโทว มุขวุตฺตีตฺยเนน คมฺมมานตฺถตฺตา ทุติยสฺส มุขสทฺทสฺสาปฺปโยคมาห, ตสฺมา โอฏฺโว มุขมสฺสาติ วิคฺคยฺห โอฏฺมุโขติ สมาโส, น จ ปาณิ ปาณฺยนฺตรสฺส มุขํ, มุเขเนว จ ปาณิมุขสฺส สทิสตฺตํ ปสิทฺธนฺติ สามตฺถิยา โอฏฺมุขมิว มุขมสฺเสตฺยตฺเถว ติฏฺเต, อุปนฺยสฺยนฺเตตฺยุปนฺยาสา, วิสยทสฺสนตฺถาติ อิมินา’กณฺเ กาโฬ ยสฺสา’ตฺยาทีกเมว วากฺยนฺติ ทสฺเสติ. สมุทาเย วิกาเรจาติ สมุทายสมฺพนฺเธ วิการสมฺพนฺเธ จ. ตํสมาสสฺสาติ ตสฺสา ฉฏฺิยา สมาสสฺส, ตทภิธายินนฺติ สงฺฆาต วิการาภิธายีนํ, เกสานํ สงฺฆาโต อิจฺจาทิ ปเรสํ วากฺยํ. ธาตุโต ชาตํ ธาตุชํ, อุตฺตรปทํ ปติตสทฺทาทิ, ตสฺส ปโยโคติ ปติตสทฺทสฺส ปโยโค.
‘‘นฺสฺมาตฺถฺยตฺถาน’’นฺติ (๒-๒-๒๔) ¶ วาตฺติกํ, เอตนาห-‘ การานุ พนฺธา’อิจฺจาทิ. ปาณินิยา ตุ อวิชฺชมานสทฺโท นฺสมาโส, ปทนฺตเร นาสฺส พหุพฺพีหิ โวตฺตรปทโลโป, อวิชฺชมานา ปุตฺตาสฺส อปุตฺโตวิชฺชมานปุตฺโตติ สาเธนฺติ, อิจฺฉเต ปาณินีเยหิ… ทกฺขิณปุพฺพา สทฺทานํ นานตฺถตฺตา พฺยธิกรณตฺตา, วจเนปีติ สุตฺเต วิชฺชมาเนปิ, อย มฺปทตฺถสมาโส ปเรหิ พหุพฺพีหีติ วุจฺจติ ตถาหิ พหโว วิหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, ยถา พหุพฺพีหีติ อฺปทตฺถปฺปธาโน ตถา อยมฺปิ.
๑๙. จตฺเถ
สมุจฺจีติ ปิณฺฑีกรณํ, โก โสติ อาห- ‘สาธนเมก’มิจฺจาทิ. เอกํ สาธนํ เอกํ กิริยํ วา ปฏิจฺจ จียมานตาติ สมฺพนฺโธ, เกสนฺติ อาห- ‘กิริยาสาธนาน’นฺติ, เกนาติ อาห- ‘อตฺตรูปเภเทนา’’ติ. ตตฺถ เทวทตฺโต ภฺุชติ ติฏฺติ ปจติจาติ สาธนมฺปฏิจฺจ กิริยานํ อตฺตรูปเภเทน จียมานตา เวทิตพฺพา, ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทาติ กิริยมฺปฏิจฺจ อตฺตรูปเภเทน สาธนานํ จียมานตา เวทิตพฺพา.
โสติ สมุจฺจโย ภวตีติ เสโส, เกสนฺติ อาห- ‘ตุลฺย พลาน’มิจฺจาทิ.
ตุลฺยพลานนฺติ อิมินา วิสุํ ปธานภาเวน กิริยาภิสมฺพนฺธา อฺมฺานเปกฺขตฺตมาห.
อนิยตกฺกมโยคปชฺชานนฺติ กโม จ โยคปชฺชฺจ, อนิยตํ กมโยคปชฺชํ เยสํ สทฺทานํ เตสํ, ยเถตฺยาทินา ตตฺโถทาหรณํ ทสฺเสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘เอตฺถ ควาทีนํ วิสุํ ปธานภาเวนานยนกิริยาภิสมฺพนฺธา ตุลฺยพลตา ควาทีนํ วุตฺตกฺกเมเนว นยนาภาวา อนิยตกฺกมตา ควาทีนํ ยุคปทิ นยนาภาวา อนิยต โยคปชฺชตา จ โหติ, ตถา อฺํ ตาทิสมฺปี’’ติ. อนุ ปจฺฉา ปธานานุโรเธน (จยนํ) อนฺวาจโย, ตํ พฺยฺชยติ ‘ยตฺเถ’จฺจาทิ, ตทนุโรเธนาติ ตทนุคุเณน, อุทาหรติ ‘ยเถ’จฺจาทิ, ภิกฺขาคมนเมตฺถ ปธานมนฺตรงฺคตฺตา ¶ , เนตรํ พหิรงฺคตฺตา, ตํ กรเณ ยทิ คาโวปิ ปสฺสติ ตาปฺยานยติ, เอตฺถ ตุ โคสฺสานยนํ ภิกฺขาฏนมเปกฺขเต, เนตรมิตรสฺส… วินาปิ เตน ตทนุฏฺานโต. อิตรสฺส อิตเรน โย โค อิตเรตรโยโค, โส จ เอตาทิโสติ อาห- ‘อฺมฺเ’จฺจาทิ.
อวยวปฺปธาโน จาติ สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยนาปุถุภูโต จ, วุตฺติวเยน สาริปุตฺตสทฺโท โมคฺคลฺลานตฺโถ โหติ โมคฺคลฺลานสทฺโท สาริปุตฺตตฺโถปีติ อฺมฺตฺเถ ปธานโต ยุคปทฺยธิกรณวจเน สติ จตฺถ สมาโสติ โส-ยมธิกรณ สมุทาโย อุภยปทานุคตอุภยตฺถวเสน จตุพฺพิโธปิ ยุคปทิ พุทฺธิยา คยฺหมาโน กทาจิ อุพฺภูตาวยวเภโท เตเนว สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยเนจฺเจวมวยวปฺปธาโน จ, นนุ จ ชนนมรณานีติ วิรุทฺธานํ กถเมเกนาภิธานนฺติ วุจฺจเต- สพฺโพปิ สทฺโท ปยุชฺชมาโน (อิตรี) ตเรนาวธารณํ วตฺตเต, เตน เอเกโก สทฺโท เอเกกสฺสตฺถสฺส วาจโก, ตถาปิ ยถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาติ เอตฺถ พหุวจนสฺสฺถานุปปตฺติยา ยุคปทฺยธิกรณวจนตา โหตี, ตถาตฺราปิ พหุวจนสฺสฺถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน เอเกนาปฺยภิธานํ โหติ. อิติ เหตุมฺหิ, ยโต เอวมวยวปฺปธาโน ตโตติ อตฺโถ.
พหุตฺตาติ กิฺจาปิ วากฺเย เนสํ [วากฺเยเนเวสํ (โปตฺถเก)] วิสุํ พหฺวตฺถตา, น หิ สาริปุตฺตมานยาติ วุตฺเต โมคฺคลฺลานสฺสาปิ สมฺปจฺจโย ภวติ, ตถาปิ ยโต วุตฺติวิสเย สหภูตานเมเวสํ วิสุํ พหฺวตฺถตา, ตโต ตตฺถ วจนียสฺส อตฺถสฺส สงฺขฺยาเตเทน พหุตฺตํ. สมาหรณํ ปิณฺฑีกรณวเสน สํหรณํ สมาหาโร, โส เจวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘อฺมฺเ’จฺจาทิ.
เอตฺถ จ กิฺจาปิ อิตรีตรโยคสฺส สมาหารสฺส จ ภาวรูปตฺตา อทพฺพรูปตา, ตถาปีตรีตรโยเค ตุ ยถา คุณวจ นานํ ¶ สุกฺกํ วตฺถํ สุกฺโก กมฺพโล สุกฺกา คาวีติ นิสฺสยเภทโต ลิงฺควจนสิทฺธิ, ตถา ตทฺธมฺมานมภิธานโต นิสฺสยโต ลิงฺควจน สิทฺธิ เวทิตพฺพา, สํหติปฺปธานตฺตาเจกวจนนฺติ ยทา พหุนฺนํ สมุทาโย ติโรหิตาวยวเภโท สํฆาโต ปกฺกมียเต, ตทา สมาหาโรจฺเจว สํหติปฺปธานตฺตา เอกวจนํ โหตีติ อตฺโถ. ตทนุฏฺานโตติ ตสฺส กรณโต. พฺยติกโร มิสฺสตา, พฺยติกรํ ทสฺเสติ ปาณิจฺจาทินา, ปจฺเจกํ ปริสมตฺติยํ วากฺยพหุตฺตํ ทสฺเสติ ‘ตตฺถ หิจฺจาทิ.
จกฺขฺุจ โสตฺจ, มุขฺจ นาสิกา จ, หนุ จ คีวา จ, ฉวิ จ มํสฺจ โลหิตฺจ, นามฺจ รูปฺจ, ชรา จ มรณฺจาติ วิคฺคยฺห สมาโส, ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (๓-๒๐) สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺคํ, สฺยาทิมฺหิ มุข นาสิกนฺติอาทีสุ ‘‘สฺยาทีสุ รสฺโส’’ติ (๓-๒๓) รสฺโส. อลภตา โคมุขํ ฑิณฺฑิโม เภริวิเสสา, อาฬมฺพรํ ปณโว, มุรโช มุทงฺโค, มทฺทโว มุทงฺโค. มทฺทววาทนํ ปณววาทนฺจ สิปฺปมสฺส มทฺทวิโก ปาณวิโก, สมฺมํ กํสตาฬํ, ตาฬํ หตฺถตาฬํ, อลสตา จ อาฬมฺพโร จ, มุรโช จ, โคมุโข จ, สงฺโข จ ฑิณฺฑิโม จ, มทฺทวิโก จ, ปาณวิโก จ, คีตฺจ วาทิตฺจ, สมฺมฺจ ตาฬฺจาติ วิคฺคโห. ยุคสฺส หิตา โยคฺคา โคณา, เตสมิทํ โยคฺคํ กสิกมฺมํ, ตสฺส องฺคํ. เตนาห- ‘กสิภณฺฑาน’นฺติ, ผาโลกสโก, ปาจนํ ปโตโท, ยุโค จ นงฺคลฺจาติ วิคฺคโห. ปิณฺฑมายุธวิเสโส, อสิ จ สตฺติ จ โตมรฺจ ปิณฺฑฺจาติ วิคฺคโห. จมฺมํ สรวารณผลกํ, กลาโป ตูณีรํ, ปหรณฺจ อาวรณฺจาติ วิคฺคโห. อหิ จ นกุโล จ, พีฬาโร จ มูสิโก จ, กาโก จ อุลูโก จ, นาโค จ สุปณฺโณจาติ วิคฺคโห. สงฺขฺยา จ ปริมาณฺจ สงฺขฺยาปริมาณํ, ตตฺถ ปริมาณสฺานํ ยถาทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ. เอกกฺจ ทุกฺจาติ วิคฺคโห, ทุกติกาทีสุปิ เอเสวนโย.
ขุทฺทชนฺตุ สิยา- นฏฺิ, อถวา ขุทฺทโกว โย;
สตํ วา ปสเต เยสํ, เกจิ อานกุลา อปิ.
กีโฏ จ ปตงฺโค จ, กุนฺโถ จ กิปิลฺลิโก จ, ฑํโส จ มกโส จ, มกฺขิกา จ กิปิลฺลิกาจาติ วิคฺคโห. ปจนจณฺฑาลาติ โอ รพฺภิกาทีนํ ¶ รุฬฺหีสฺา. อุรพฺเภ หนฺตฺวา ชีวตีติ โอรพฺภิโก, เอวํ เสเสสุ. สานํ สุนขํ ปจตีติ สปาโก, เวนา ตจฺฉกา, รถการา จมฺมการา. สาธารณา สมานา, จรณสทฺโท- ยํ อิธ คยฺหตีติ สมฺพนฺโธ, ยถา สกมชฺฌยนาย จรียนฺติ วตานฺเยเตสูติ จรณานิ, กาทิวาฌานฺยชฺฌยนานิ สาขาสฺกานิ. ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา จรณานิ สีลาทโย ปณฺณรส ธมฺมา. เตนาห- ‘กาทีหี’ติอาทิ, กาทีหีติ ปสิทฺธิวเสน กมาติกฺกเมนาปิ วุตฺตํ, ตโต อาทิสทฺเทน อติสาทโย คยฺหนฺติ. อติเสน ภารทฺวาเชน กเน วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ ‘‘อฺสฺมิ’’ติ (๔-๑๒๑) โณ, ‘‘โลโป’’ติ (๔-๑๒๓) โลโป อติสา ภารทฺวาชา กา. กลาปินา วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ, เตเนว โณ, กลาปา, กา อาทิ เยสํ เต กาทโย, เตหิ อชฺเฌนวิเสเส จ ปุริเส จ อุปจาราติ สมฺพนฺโธ.
สีลาทโยติอาทิสทฺเทน อินฺทฺริยสํวราทโย คยฺหนฺติ. สีลฺจ ปฺาณฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ วิชฺชา จ จรณฺจาติ วิคฺคโห. เอกโต อชฺฌยนเมเตสูติ เอกชฺฌยนานิ, ปกานิ วจนานิ ปาวจนานิ สทฺธมฺโม, เอกชฺฌยนานิ จ ตานิ ปาวจนานิ จ เตสํ, ทีโฆ จ ทีฆาคโม จ มชฺฌิโม จ มชฺฌิมาคโม จ, เอกุตฺตโร จ องฺคุตฺตราคโม จ สํยุตฺตาคโม จ, ขนฺธโก จ วิภงฺโคจาติ วิคฺคโห.
เตสนฺติ อิมินา ลิงฺควิเสสานนฺติ ฉฏฺิยนฺตตํ ทีเปติ, อิตฺถี จ ปุมา จ, ทาสี จ ทาโส จ, จีวรฺจ ปิณฺฑปาโต จ เสนาสนฺจ คิลานปจฺจโย เภสชฺชปริกฺขาโร จ, ติณฺจ กฏฺโ จ สาขา จ ปลาโส จาติ วิคฺคโห. เฉโก ทกฺโข, ปุพฺพา จ ปราจาติอาทินา วิคฺคโห.
ปุพฺพทกฺขิณนฺติอาทีสุ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส. กาโส จ กุโส จ อุสิโร จ พีรณฺจ, มฺุชฺจ พพฺพชฺจาติ วิคฺคโห. ขทิโร จ ปลาโสจาติอาทินา จ, คโช จ ควโช จาติอาทินา จ, หตฺถี จ โคจ อสฺโส จ วฬวาจาติ จ, หํโส จ พลาวา จาติอาทินา จ, พโก จ พลากาจาติ จ. หิรฺฺจ สุวณฺโณ จ, มณิ จ สงฺโข จ มุตฺตา จ เวฬุริโย จ ชาตรูปฺจ รชตฺจาติ จ, สาลิ จ ¶ ยวโกจาติอาทินา จ, สากฺจ สุวฺจาติอาทินาจ, กาสิโย จ โกสลาจาติอาทินา จ วิคฺคโห, ชนปทวาจินา จ พหุวจนนฺตา.
เอกวีสติจฺจาทิโน เอกฺจ ตํ วีสติจาติ วิเสสนสมาโส วา สิยา, เอกฺจ วีสติ จ เอกวีสตีติ จตฺถสมาโส วา, สมาหาเร นปุํสกตฺตนฺตุ น ปปฺโปติ, ‘‘นานุสาสนียํ ลิงฺคํ โสกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺเส’’ติ โลเก นปุํสกลิงฺคสฺเสหานภิธานโต นปุํสกลิงฺคํ น ภวิสฺสตีตฺยธิปฺปาโย, สภาปริสายาติ าปกโต วา สมาหาเร นปุํสกลิงฺคมตฺร พฺยภิจรตีติ ทฏฺพฺพํ.
ปุพฺพปฺปโยโค-ภิมโตติ อุปสชฺชนสฺกสฺส สฺยาทีติ ปมาย นิทฺทิฏฺสฺส สมาเส ปุพฺพนิปาโต ‘‘อุปสชฺชนํ ปุพฺพ’’มิจฺจเนน (๒-๒-๓๑) อิฏฺโ กมสฺส ปธานภาเวน วตฺตุมิฏฺตฺตาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ (๓-๑) เอตฺถ สฺยาทีติ ปมานิทฺทิฏฺสฺสาสงฺขฺยาทิโน ปุพฺพมวฏฺานโต สฺยาทิเนติ ตติยานิทฺทิฏฺสฺส ปจฺฉาวฏฺานโต ‘‘สฺยาทิสฺยาทินา’’ติ สุตฺเต ปฏิปาฏิยา ปธานภาเวน วตฺตุมิฏฺตฺตา.
ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ เหฏฺา วุตฺตสุตฺเตน ปุพฺพนิปาเต ปตฺเต ‘‘ราชทนฺตาทีสุ ปร’’นฺตีมินา (๒-๒-๓๐) ปรนิปาโต-ภิมโต, วจเนนาติ- ‘‘พหุล’’นฺติ วจเนน, ปุพฺพกา ลยุตฺตสฺส ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ ราชทนฺตาทิปาโต เอวา-ภิมโต.
กมมฺปจฺจนาทราติ อิมินา ปธานภาเวนา-กฺกมสฺส วตฺตุมิฏฺตฺตมาห. สโร อาทิ ยสฺส ตํ สราทิ, สงฺโข จ ทุนฺทุภิ จ วีณา จ, อุทุกฺขลฺจ มุสโล จ, ธนปติ จ ราโม จ เกสโวจาติ วิคฺคโห. ชํทํสทฺทา ชายาสทฺทสมานตฺถา อสงฺขฺยา-ชฺจ ปติ จ, ทฺจ ปติจาติ วิคฺคโห, อวนฺตโย จ อสฺสกาจ, อคฺคิ จ อินฺโทจาติ วิคฺคโห, ตํนิวาสิมฺหิ คหิเต อวนฺติ จ อสฺสโกจาติ เอกตฺเตนปิ วิคฺคโห วตฺตติ. ทฺวนฺทสมาโส- ยํ ทฺวนฺทสทิสตฺตา ทฺวนฺโท, ทฺเว จ ทฺเว จ ปทานิ ทฺวนฺทานีติ หิ อุภยตฺถปฺปธาโน- ยํ ทฺวนฺทสทฺโท.
๒๑. สงฺขฺยา
อถ ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (๓-๒๐) วิชฺชมาเน กึ ‘‘สงฺขฺยาที’’ ติ อิมินา ¶ สตฺถคารวกเรนาติ อาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิ. ตถาหิจฺจาทินา ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺเตว สิชฺฌนํ สมตฺเถติ. ยถาวุตฺตโจทนาจาลเน ปราธิปฺปายํ ปริกปฺเปนฺโต’จตฺเถ’ติอาทิมาห.
เนติ อิมินา จตฺเถติอาทินา กตปริกปฺปนา น สิชฺฌตีติ ทสฺเสติ, ตตฺถ เหตุมาห- ‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตา’ติ, สติเจจฺจาทินา ‘สมาหาเร นปุํสก’นฺเตตฺถ วิเสสนคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺวา ‘สงฺขฺยาที’ติ อิมสฺส นิรตฺถกตฺตเมว ถิรีกโรติ.
ปโยชเนติ ลาฆวปฺปโยชเน;
สมฺพนฺธียตีติ วิเสสนคฺคหณํ สมฺพนฺธียติ;
เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘สงฺขฺยาที’สุตฺเต;
ตนฺเนติ อิมินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ นิวตฺเตติ.
‘สงฺขฺยาที’ติ สุตฺตสฺส สาตฺถกตฺตมาห- ‘จตฺถสมาสานนฺตร’มิจฺจาทินา. เอกตฺตพฺยปเทโส กาตพฺโพติ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู’’ติ (๒-๑-๕๒) สงฺขฺยาปุพฺพสฺส สมาสสฺส ทิคุสฺํ วิธาย ตทตฺถสฺส ‘‘ทิคุเรกวจน’’นฺตีมินา (๒-๔-๑) เอกตฺตพฺยปเทโส ปเรหิ วิย กาตพฺโพ.
สมาหรณํ สมาหาโรติ อิมินา ภาวสาธโน-ยํ สมาหารสทฺโท. ยทิ สมาหรียตีติ สมาหาโรติ กมฺมสาธโน สิยา, ตทา ปฺจ กุมาริโย สมาหฏาติ วากฺยสฺสาตฺเถ วุตฺติ สิยา ปฺจกุมารีตฺเยตฺถ สกปทตฺถปฺปธานตฺตา พหุวจนํ สิยา ‘‘ฆาปสฺสานฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’’ติ (๓-๒๔) อปฺปธานรสฺสตฺตฺจ น สิยา… สมาหฏานเมว กุมารีนํ ปธานตฺตา, ตสฺมา ปฺจ คาโว ส มาหฏาตฺเยตสฺมึ วากฺเย สมาโสว นตฺถิ กมฺมสาธนสฺสานุปคมโต. ปฺจนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโร, จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโรติ วากฺเย ปน อตฺถิ, สมาหารสฺเสกตฺตา ตุ สตํ ยูถํ วนนฺติ เอตฺถ วิย สาภาวิกเมกวจนํ สิทฺธเมเวติ วิฺาเปติ.
๒๒. กฺวเจ
กฺวจิสทฺทสฺส ¶ ปโยคนิยมนตฺโถ ‘‘ปโร กฺวิจี’’ติ (๑-๒๗) เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อวิเสเสน อุทาหรเณปีติ ปเรสํ วิย ‘‘ฉายา’’ติ (๒-๒-๗๓) สุตฺตยิตฺวา วิกปฺเปน ‘(กุฑฺฑจฺฉาย) กุฑฺฑจฺฉายาติ จ ‘‘พาหุลฺเล’’ติ (จํ, ๒-๒-๗๔) สุตฺตยิตฺวา นิจฺจํ ‘อุจฺฉุจฺฉายํ สลภจฺฉาย’นฺติ จ โนทาหริตฺวา สามฺเน ‘สลภจฺฉายํ สกุนฺตจฺฉาย’นฺติ อุทาหรเณ ทสฺสิเตปิ. อฺตฺถาติ พหุลภาวโต อฺตฺถ. วิคฺคหสมตฺตสฺสาติ วิคฺคหสามฺสฺส, ยถาสมฺภวนฺติ ปาสาทสฺส ฉายาอิจฺจาทินา สมฺภวานติกฺกเมน, สทฺทาติ สทฺทโต ปราย.
๒๓. สฺยาทิ
นนุเจจฺจาทินา วุตฺตํ โจทนํ นิเสเธติ ‘ตนฺเน’ติ. ตตฺถ การณมาห- ‘ฆสฺตฺตา’ตฺยาทิ. อโฆนนฺติ ฆโอการวชฺชิตานํ, นนุ อิตฺถิ ยมากาโร โฆ, ตถาสติ นปุํสเก โส (น สิยาติ) ปริกปฺเปติ ‘นปุํสกตฺตา ฆตฺตเมว นตฺถีติ เจทิ’ติ. ตมฺปิ เนติ ยถา วุตฺตมฺปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺเถว นปุํสเก ฆตฺตนฺติ [นปุํสกตฺตนฺติ (โปตฺถเก)] ทสฺเสตุมาห-ฉฏฺีสมาสสฺเส’จฺจาทิ. นปุํสเก ฆตฺตสฺส [นปุํสกตฺตสฺส (โปตฺถเก)] สพฺภาวเมว สมตฺเถติ นปุํสกตฺตํ หิ’จฺจาทินา, ปาริภาสิกนฺติ เอตฺถ สุตฺตเมวาธิปฺเปตํ, ปริภาสาย นิพฺพตฺตํ ปาริภาสิกํ สุตฺติกนฺติ อตฺโถ. อารภิตพฺพเมวิทํ สุตฺตํ (นปุํสกสฺสาปิ) รสฺสตฺตวิธานายาติ อธิปฺปาโย. ฆนิสฺสิตมฺปิ การิยนฺติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทีเต’’ตฺยาทินา (๒-๖๐) วิธิยมานเมการาทิการิยมฺปิ. เอตํ ฆนิสฺสิตํ การิยํ นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อยุตฺตตฺเตปิ โทโส-ยมาปตเตวากฺยาสงฺกิยาห-‘นายมฺปิโทโส’จฺจาทิ, น รสฺสสฺส เอตฺเถว ลทฺธาวสรตฺตา ปมํ เตน ปวิฏฺเ… (ฆนิ)สฺสิตํ การิยนฺติ นายมฺปิ โทโส ปริภาสาว เสนาติ มนฺตพฺพํ. สลภจฺฉาเย อิติ ปทจฺเฉโท.
๒๔. ฆม
อโตเอวจาติอาทิ ¶ เหฏฺา วุตฺตนยาวลมฺเพน วุตฺตํ.
๒๕. โคสฺสุ
สกตฺถปริจฺจาเคน กุเล ปวตฺตตฺตาติ อิมินา ฉฏฺีสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมาห.
๒๖. อิตฺถิ
อิตฺถิวิธีสุ ‘‘ปุถุสฺส ปถวปุถวา’’ติ (๓-๓๙) สุตฺตปริยนฺเตสุ. อิตฺถิยนฺติ อิทํ นามวิเสสนํ วา สิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา, ตตฺถ นามวิเสสนเมวิทํ น ปจฺจยตฺถวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘นาเม’จฺจาทิ. อการนฺตโต นามสฺมาติ เอกตฺตาทิมหนฺตตฺถวาจิโต อการนฺตโต นามสฺมา. อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อิตฺถีติ อิตฺถิลิงฺคํ วุจฺจติ. อิตฺถิเยว หิ เอสาติ ลิงฺคียติ สงฺเกตียตีติ ลิงฺคํ. อิตฺถิยา เอสาติ ปสิทฺธิมโต อตฺถสฺส ภาโว สามฺํ พาลยุวตฺตาทิ ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํ. กิเมตฺถ ลิงฺคํ นาม–
เอเสโส เอตมิติ จ,
ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;
ถีปุํ นปุํสกานีติ,
วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิ.
อตฺเถสุ เยสุ เอสา เอโส เอตนฺติ ปสิทฺธิ โลกสฺส โหติ เอตานิ ยถากฺกมํ อิตฺถิปุริสนปุํสกลิงฺคานีติ โลเกน วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. เอวฺจกตฺวา วุจฺจเต ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺส ยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ติ. ตตฺถ โคอิจฺจาทีสฺเวสา เอโสติ ปสิทฺธิยา อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, อจฺจิอาทีสฺเวสา เอตนฺติ ปสิทฺธิยา อิตฺถินปุํสกตฺตํ, ตโฏภฏี ตฏมิจฺจาทีสฺเวโส เอสาเอตนฺติ ปสิทฺธิยา ปุมิตฺถินปุํสกตฺตํ, มาลาอิจฺจาทีสฺเวสาติ ปสิทฺธิยา อิตฺถตฺตํ, รุกฺโขจฺจาทีสฺเวโสติ ปสิทฺธิยา ปุลฺลิงฺคตฺตํ, กุลมิจฺจาโท เอตนฺติ ปสิทฺธิยา นปุํสกตฺตํ. สมาสสฺสาปฺเยวํ ทฏฺพฺพํ, โชตกาติ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. โชตกา ¶ อิตฺถตฺตสฺเสติ ปกรณโต วิฺายติ. ตโต เวจฺจาทินา ปจฺจยตฺถภาวิโน เย โทสา เตสเมตฺถนาวกาโสติ ทสฺเสติ. สมานาธิกรณตฺตํ พหุวจนมฺปิ โหตีติสมฺพนฺโธ. อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘อิตฺถตฺตสฺส ปจฺจยตฺถตฺเต สติ ปธานตฺตาสฺส พฺยติเรกลกฺขณาย ฉฏฺิยา ‘กุมาริตฺตํ (เทวทตฺตายา’ติภวิตพฺพํ, ตโต จ น สิยา กุมารี) เทวทตฺตา’ติ สมานาธิกรณตฺตํ, ตถา กุมาริโยติ พหุวจนมฺปิ อิตฺถตฺตสฺเสกตฺตา. ปกติยตฺถ วิเสสนปกฺเข ตุ ปกติยา อิตฺถตฺตวิสิฏฺํ ทพฺพเมโวจฺจเต, อาอาทโย ตุ โชตกตาติ ตตฺถ พฺยติเรกาภาวา ฉฏฺิยา อปฺปสงฺโค จ พหุวจนมฺปิ อเนกตฺตาว ทพฺพสฺส ยุตฺตนฺติ ยถาวุตฺตโทสาวสราภาวา อิฏฺตฺถสิทฺธี’’ติ. อฺเติ ชยาทิจฺจ ชินินฺทพุทฺธฺยาจริยาทโย ทสฺเสติ.
อิตฺถิยมภิเธยฺยายนฺติ อิตฺถิลิงฺคสงฺขาเต อิตฺถตฺเต อตฺถภูเต, ยเถวหีติอาทินา อุปมาวเสน ยถาวุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ. ตตฺถ อิตฺถตฺตมิจฺจาทินา ปโรปวณฺณิตปกฺขสฺสายุตฺตตฺตนฺนิจฺฉินฺเทติ, โน ปปชฺชเต [โนปปชฺเชยฺย (ปฺจิกา)] เทวทตฺตาสทฺทวจนียสฺสาปิ อิตฺถตฺตโต อพฺยติริตฺตตฺตา ‘อิตฺถตฺตํ เทวทตฺตายา’ติ ภินฺนาธิกรณตา น ยุชฺชเต, อนุปปตฺติเมว สมตฺเถติ ‘เทวทตฺตายาติ’จฺจาทินา. สมานาธิกรณตฺตเมว สิยา อิตฺถิสทฺทวจนียโต อนฺตฺตา เทวทตฺตา สทฺทวจนียสฺส อิตฺถี เทวทตฺตาติ.
อโตเอวาติ อิตฺถตฺเต อาวิธานโตเยว. ตพฺพโตตฺถสฺสาติ อิทํ ชยาทิจฺจาทิมตานุคามินา [นุคามี ปน (โปตฺถเก)] วุตฺตํ, ตถา หิ เต เอวํ ลิงฺคลกฺขณ มาหุ (ปา, ๔-๑-๓ กาสิกายํ) ‘‘สามฺวิเสสา อิตฺถตฺตาทโย โคตฺตาทโย วิย พหุปฺปการพฺยตฺติโยติ [สามฺานิ จ ตุลฺยชาติยปทตฺถสาธารณตฺตา ตานิ วิเสสา จ อฺ มฺเหิ วิชาติเยติ จ วิสิสฺสนฺเต พฺยาวตฺตนฺเตติ สามฺวิเสสา. พฺยฺชียนฺติอา เอเตหีติ พฺยตฺติโย สามฺวิเสสานํ นิสฺสยา, พหุปฺปการา พฺยตฺติ โย เยสํ สามฺวิเสสานํ เต ตถาวุตฺตาติ– (กาสิกาวิวรณ ปฺชิกา.)] เต หฺเยวํ มฺนฺเต ‘‘ยถา ¶ โคตฺตาทโย สมานชาติเยสุ สพฺเพสฺวนุวตฺตนฺเต, วิชาติเยหิ ปน นิวตฺตนฺเต, ตถา อิตฺถตฺตาทโยปิ. วิจิตฺตตฺตา ปน สามฺวิเสสนิสฺสยานํ พฺยฺชกานํ โกจิเยว สามฺวิเสโส เกนจิเทว นิสฺสเยน พฺยฺชเต, น สพฺโพ สพฺเพน (ปติ) นิยตวิสยตฺตา ภาวสตฺตีนํ, ตตฺถ เยนตฺเถน อิตฺถตฺตเมว พฺยฺชเต น ปุมตฺตํ นาปิ นปุํสกตฺตํ, สา อิตฺถิเยว ภวติ น ปุมา นาปิ นปุํสกํ. เยน ปุมตฺตเมว พฺยฺชเต, โส ปุมาเยว. เยน ตุ นปุํสกตฺตํ ตํ นปุํสกเมว. โย ตุ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ (วา) พฺยฺชโก, โส ทฺวิลิงฺโค ติลิงฺโค เว’’ติ (ปา, ๔-๑-๓ กาสิกาวิวรณปฺชิกา) ตสฺมา ปพฺพโต ยถา วุตฺตอิตฺถตฺตวโต อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อเถจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ชินินฺทพุทฺธินา ยทุปวณฺณิ ตํ ตํ ปริกปฺเปติ. โส เอว จรหิจฺจาทินา อุปหาสปุพฺพกมุตฺตร มาจิกฺขเต. มสิมกฺขิตกุกฺกุโฏวิยาติ ยทา โกจิ อฺกุกฺกุโฏ อฺสฺมา ภีโต สิยา, ตทา วิชยิโน กุกฺกุฏสฺส มุขํ มสิยา มกฺเขตฺวา อุปเนนฺติ โส ปมํ ตโต ภีโตปิ ปุน อฺโติ มนฺตฺวา ยุชฺฌิตุมุสฺสหเต. ยถาตฺร โสว กุกฺกุโฏ พฺยาเช โนปทสฺสิโต, ตถา ตฺรามีตฺยตฺโถ.
๒๙. อารา
ปุํโยเคน ภริยายํ วตฺตมานโตว นิยเมน ‘‘มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ’’ (๓-๓๓) ตฺยานี, อิมินา ตฺวนิยเมน ภริยายมภริยายฺจ อินีตฺยนิยเมน วตฺตุมาห- ‘อารามิกสฺส ภริยา’อิจฺจาทิ.
๓๑. กฺติ
ตฺติมฺหาติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ ตฺติปฺปจฺจยนฺตโตติ วจเน การณมาห-เกวลสฺส อฺปทตฺเถ ปโยคาภาวา’ติ. อิมินา ปจฺจยคฺคหณปริภาสมนฺตเรนาปิ สามตฺถิเยเนวายมตฺถวิเสโส ลพฺภตีติ ทีเปติ.
๓๒. ฆร
ตํสนฺนิโยคาติ ¶ เตน นีปฺปจฺจเยน สนฺนิโยคา เอกีภาวา, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยตฺถ นีปฺปจฺจโย ตตฺเถว ยโลโป’ติ.
๓๓. มาตุ
ภริยายนฺติ ปกติวิเสสนตฺตา มาห- ‘ภริยาย’นฺติอาทิ. ปุนฺนามเธยฺยาติ ปุริสสฺส สมฺาภูตา, ปุํโยเคนาติ ปุริเสน สห สมฺพนฺเธน เหตุนา. อิตฺถิยํ วตฺตนฺตีติ โสยมิตฺยเภทวจนิจฺฉายํ ยทา ภริยาสงฺขาตายมิตฺถิยํ วตฺตนฺเต, นทาทิปาาติ วุตฺเต วิฺายติ ‘อากติคณตฺตา นทาทิปาโ โหนฺโต เอวํ โหตี’ติ ทสฺเสติ, ปุนฺนามสฺมาโยคาอปาลกนฺตาติ นทาทิปาโตติ อตฺโถติ เสโส. อิทฺจ นทาทีสุ คณสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ตสฺส อตฺถํ วทติ-‘ปุมุโน’อิจฺจาทิ, อปาลกนฺตาติ กึปสุปาลิกา เขตฺตปาลิกา.
๓๙. ปุถุ
ปุถุสทฺทโต สฺายํ วีปฺปจฺจยํ สมตฺเถติ‘ปุถุภูตา ปถวีติ หิ มหี วุจฺจตี’’ติ, ปุถุภูตาติ หิ อิมินา ปถวีสทฺทสฺส ปุถุสทฺทภูตตฺตํ วิฺาเปติ, มหี วุจฺจตีติ อิมินา นทาทิปาา สฺายํ วีปฺปจฺจยตฺตํ, ปุถุภูตา ปตฺถฏาติ อตฺโถ.
๔๐. สมา
ปราธิการโต ปจฺจยสฺส ปรวิธินาว สามีปฺยสฺส สิทฺธตฺตา สาธีปฺยวจนสฺสนฺตสทฺทสฺส คหณมนตฺถกํ สิยาติ มนฺตฺวาวยววจโน ยมนฺตสทฺโท คยฺหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตสฺส อนฺโต’อิจฺจาทิ. อวสานวติ+อวยโวติ ปทจฺเฉโท, สมาสคฺคหเณน คหเณ การณมาห-‘อวยวตฺตา’ติ. ยถาวุตฺตโจทนาย นิทฺโทสตฺตมุปมาวเสน ทสฺเสตุมาห-‘นายํ โทโส’จฺจาทิ. ปลฺลวิตสฺส รุกฺขสฺส ปลฺลวานมวยวตฺตํ วิย สมาสโต อุตฺตรกาลํ วิธีย มานสฺส อการสฺส สมาสาวยวตฺตํ น วิรุชฺฌตีติ อตฺโถ.
๔๔. อสํ
อติกฺกนฺตมงฺคุลิโยติ ¶ วิคฺคโห. ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏาติ ปรวิคฺคเหนาตฺถมาห, ทฺเว องฺคุลิโย ปมาณมสฺสาติ วิคฺคเหเนวํ สมาโส ตโต มตฺตปฺปจฺจเย ตคฺฆปฺปจฺจเย วา ตสฺส ‘‘โลโป’’ติ (๔-๑๒๓) อิมินา โลเป กเต วิเสสนสมาสา อกาโรติ ทสฺเสตุํ ‘กถ’มิจฺจาทินา ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อฺปทตฺเถ’จฺจาทิ วุตฺตํ. สมาสวิธานํ อโตปีติ มตฺตาทิปฺปจฺจยโลปํ กตฺวา ‘‘วิเสสนเมกตฺเถเน’’ติ (๓-๑๑) สมาสวิธานา, อถ นายมงฺคุลิสทฺเทเนวํ สมาโส, มาเน ปจฺจยโลปวเสน วินาว อปฺปจฺจเยน นิฏฺปฺปตฺตีติ มนฺตฺวา ‘องฺคุลสทฺโท วา’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ ตตฺถ อาสงฺกํ วิรจยติ ‘อเถ’จฺจาทิ. ทฺวงฺคุลสทฺทสฺส ปมาณินิวตฺตนโต กถฺจิปิ อฺปทตฺถตา สิยาติ ‘ยถา ตถา อฺปทตฺเถ วตฺตตู’ติวุตฺตํ. นนุ นิรงฺคุลนฺตฺยาทิ สพฺพมงฺคุลสทฺเทน สาเธตุํ สกฺกา, ตถา สติ กิมงฺคุลิ สทฺทา อปฺปจฺจยวิธาเนเนตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรํ อปทิสิตุมาห- ‘สพฺพตฺเถ’จฺจาทิ. องฺคุลิสทฺทโต อปฺปจฺจเย อวิหิเต นิรงฺคุลิจฺจาทิปิ สิยา ตนฺนิวตฺตนเมตฺถ ปโยชนนฺติ ทสฺเสติ ‘องฺคุลิสทฺทนิวตฺตนตฺถ’นฺติ.
๔๕. ทีฆา
ทีฆรตฺตนฺตฺยาโท นานุสิฏฺตฺตา ลิงฺควิเสสสฺส กถํ นปุํสกตฺตเมวิจฺจาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิ. นายํโทโสจฺจาทินา ปริหรติ. ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ตีทมาลมฺพ วทติ ‘โลเก’ติอาทิ. อถวาติ ปกฺขนฺตโรปทสฺสนตฺเถ นิปาโต, วิภชฺชาติ วิภชิตฺวา. กฺวจีติ โยควิภาเคนาติ อธิปฺปาโย.
อโหรตฺตนฺติ สมาหาเร (จตฺถ) สมาสา นปุํสกตฺตํ. อติรตฺโตติ ปุลฺลิงฺเค ปาทิสมาโส, สมุทายสทฺทสฺสาปฺยวยเว วุตฺติ สพฺภาวโต เอกเทสวจโน ปุพฺพรตฺตาโท รตฺติสทฺโทจฺจาห-‘ปุพฺพา จ สา รตฺติ จา’ติอาทิ. เอวเมกรตฺตนฺติ ปาเน น ภวิตพฺพํ… ตสฺส สมาหาเรน สมาสตฺตาภาวา. นปุํสกลิงฺคมฺปน โลกสนฺนิสฺส ยตฺตา วิฺเยฺยํ.
อสมาสนฺตปกฺเขติ ¶ สมาสนฺตอปฺปจฺจยสฺสาภาวปกฺเข. ปุพฺพา อติกฺกนฺตา รตฺติ ปุพฺพรตฺตี(ติ รตฺติ สทฺโท) เนกเทสวจโนติ สมาสนฺตาภาโว.
๔๖. โคตฺว
นนุเจจฺจาทินา ยถาปาทิตโทสํ นายํ โทโสติ ปริหรติ. สฺยาทิโลปสฺสิจฺจาทินา สุลภสฺยาทิ โลปโต ปฺยสุลภตทฺธิต โลโปว อโลเปตีมินา ปรามฏฺุํ ยุตฺโตติ ทสฺเสติ.
๔๗. รตฺติ
รตฺตินฺทิวํ ภฺุชตีติ ปโยเค อาเธยฺเย โภชนสงฺขาเต อเปกฺขิเต รตฺยาทโย อาเทยฺยสาเปกฺขา, เตสมฺปิ อิมินา นิปาต เนเนวาติมตา สมาสสฺส สิทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘รตฺตนฺทิว’นฺติอาทิ, รตฺติ จ ทิวาจาติ วิคฺคโห, จตฺถสมาเส ตุ ร(ตฺตินฺทิ) วา.
๕๐. ทารุ
สมาสตฺโถ (เอตฺถ) ทารุ, นาสฺส มุขฺยาหิ องฺคุลีหิ สมฺพนฺโธ ยุชฺชติ, นนุ ทฺเว องฺคุลี ปมาณมสฺส ทารุโนจฺจาทึ มุขฺโย องฺคุลิสทฺโทคหิโตติ สมฺพนฺโธ สมฺภวติ กิเมวํ วุจฺจเตจฺจาสงฺกิยาห-‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปมาณวจเนนาติ มตฺตาทิปจฺจยตฺถภูตปมาณวาจเกน, องฺคุลิ สทฺทสฺส ทารุโน ปมาณวาจกตฺตา วุตฺตํ- ‘ทารุโน สมฺพนฺโธ อตฺถี’ติ. วิเสสนสมาสโต ปรํ ตทตฺถวิสเย ตสฺมึปมาณตฺถวิสเย ‘‘มาเนมตฺโต’’ติอาทินา (๔-๔๖) มตฺตาทิปฺปจฺจเยนภวิตพฺพนฺติอตฺโถ, โลเปนภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ, ‘‘อสงฺขฺเยหิ จางฺคุลฺยา นฺาสงฺขฺยตฺเถสุ’’อิจฺจตฺร (๓-๔๔) ยทาขฺยาตํ, ตทิหาปฺยติทิสมาห-‘ปุพฺเพ วิยสิทฺธ’นฺติ, อนการนฺตานนฺติ ภูมิอาทีนํ, ตพฺพิธาเน ตสฺส อปฺปจฺจยสฺส วิธาเน ปโยชนํสิสฺโสกาโรติสมฺพนฺโธ. อิมินา กจฺจายนานํ ปกรเณ ปโยชนํ ทสฺสิตํ. อถจ ปเนตฺถ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ (ก, ๒-๗-๒๒) อิมินา อการนฺตสฺส สมาสนฺเต กเต สามตฺถิยา ‘สฺยาจ’อิติ (ก, ๒-๓-๒๙) สิสฺสาการาเทสาภาวา นิจฺจโมการนฺตรูปํ สมฺปชฺชตีติ ปริกปฺปิยตสฺสายุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ยํ ¶ วุตฺตํวุตฺติกาเรน, ตํ ทสฺเสตุมาห‘อการนฺตสฺสปิ’จฺจาทิ, ยํ-วุตฺตํ สิสฺสาการา เทสนิวตฺตเน อการกรเณ สามตฺถิยํ, ตทภาวา สิสฺสาการาเทโส น นิวารียตีติ ทสฺเสตุมาห-‘นเจ’จฺจาทิ. จริตตฺถตาย นิฏฺิตปฺปโยชนตาย, เตเนว กจฺจายนวุตฺติกาเรเนว อปฺปจฺจยนฺต มุทาหฏํ สกฺกตคนฺถานุสาเรน, อพฺยฺชนนฺตตฺตาติ อิมินา ติณฺณเมสํ สทฺทานํ สกฺกเต พฺยฺชนนฺตตฺตเมว โพเธติ, นิรตฺถกนฺติ ปุพฺเพว อการนฺตตฺตา นิรตฺถกํ, อาการวิธาเนเนวาติ (ก, ๒-๗-๒๕) ‘‘ธนุมฺหาจ’’ อิตฺยาการวิธาเนเนว.
๕๑. จิวี
อฺมฺกิริเยติ กิริยาปริวตฺตนมาห, อิมินา สุตฺเต กิริย สทฺทาภาเวปิ วีติหรณสทฺเทเนว กิริยาพฺยติหาเรติ ลพฺภตีติ ทสฺเสติ.
๕๒. ลตฺวี
ปฏิมุกฺกกมฺพู อามุกฺกวลยา.
๕๓. วาฺ
กาเปกฺเขหีติ กปฺปจฺจยมเปกฺขิเตหิ.
๕๔. อุตฺต
อาปริจฺเฉทาวสานา น ปเร [ปเรน (โปตฺถเก)] ตโต ปรํ ณาทิการิยวิธานา.
๕๗. ฏนฺต
ฏาเทเส ปุพฺพสรโลโป, อติสเยน มหนฺตีติ วิคฺคเห ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย’’ติ (๔-๖๔) ตรปฺปจฺจโย ณาทิวุตฺติยํ วิภตฺติโลโป. มหตฺตรสทฺทา ‘นทาทิโตวี’’ (๓-๒๗) มหโต ภาโวติ วากฺเย‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุตฺตตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (๔-๕๖) ตฺโต, วิภตฺติโลโป, ฉฏฺีสมาโส, เตนาห ‘รตฺตฺูน’มิจฺจาทิ.
๕๘. อ
นฺโต ¶ เนติ สมฺพนฺโธ.
๖๐. ปร
ปราสทฺโท เอตฺถ อธิกตฺโถติ อาห-‘อธิกา’ติ.
๖๓. กฺลุ
อปวาทวิสเยปีติ ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (๓-๖๔) อิมสฺส อปวาทสุตฺตสฺส วิสเยปิ.
๖๔. วิชฺชา
อถ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมิตฺยุจฺจมาเน วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนนฺติ กถํ วิวรณมิจฺจาห-‘วิชฺชาโยนิ’จฺจาทิ, วิชฺชา จ โยนิ จ วิชฺชา โยนี ตาสํ สมฺพนฺโธ, โส เยสํ อตฺถิ เต โหตาทโย มาตาทโย จ อเภโทปจาเรเนห วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสทฺเทน คยฺหนฺตีติ อธิปฺปาโย, ตสทฺเทนาติ ตตฺเรตฺยตฺร. เต จ ลฺตุปิตาทโยติ ตสทฺเทน ปรามฏฺา ลฺตุปิตาทโย จ, อตฺเถ การิยา สมฺภวา ตํวาจโก สทฺโท คยฺหติ.
๖๕. ปุตฺเต
ลฺตุปิตาที (ติ ปุพฺพ) สุตฺเต ตตฺเรติ คหิตลฺตุปิตาทิ.
๖๖. จิสฺมึ
ปจฺจยคฺคหณปริภาสาย จิปฺปจฺจยนฺเตติ วุตฺตํ.
๖๗. อิตฺถิ
อิตฺถิสทฺเทน อิตฺถิลิงฺคํ คหิตํ น อิตฺถี, ตคฺคหเณ สติ ‘อิตฺถิยํ วตฺตมาเน’ติ วุตฺติคนฺถสฺส อิตฺถิสงฺขาเต อตฺเถ วตฺตมาเนติ อตฺโถ คยฺเหยฺย, เอวํ สติ ‘กลฺยาณิปฺปธานา’ติ เอตฺถาปิ ปุมฺภาโว ปสชฺเชยฺย… ปธานสทฺทสฺส กลฺยาณิยํ วตฺตมานตฺตาติ อาห- ‘อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺเค’ติ. อถ อิตฺถิยนฺติ เอตฺตเก วุตฺเต กถํ ตคฺคหณํ ¶ สิยาติ อาห-‘วิเสสเน’จฺจาทิ, เอกตฺเถติ วุตฺเตปิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนติ อยมตฺโถ วิฺายตีติ อิตฺถิยนฺติ วจนมนตฺถํ สิยาติ สมตฺถมฺถานุปปตฺติยนฺติ อิตฺถิยนฺติ วิเสสนมิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหเณติ อาห- ‘วิเสสเน’จฺจาทิ, อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหณนฺติ สมฺพนฺโธ. พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา วิเสสนมนตฺถกํ สิยาติ เอกตฺเถอิจฺจเนเนว อิตฺถิยํ วุตฺติยา (คมฺม) ภาวโตติ ภาโว. ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตมาโน สทฺโท ปุมาสทฺโท, สกโลติ ปเทสสกโล หิ คยฺหติ… กสฺสจิ สุตฺตตฺถสฺส ปุถภูตตฺตา, เตเนวจาห- ‘อิตฺถิยนฺตุ น วตฺตตฺเต’ติ.
๖๙. สพฺพา
วตฺตนํ เอกสฺมึ อตฺเถ อธิตฺถิจฺจาโท อิตฺถิวิสิฏฺเ สตฺตมิยตฺถาโท, วาสิฏฺโจฺจาโท วสิฏฺาทิวิสิฏฺเ อปจฺจาโท, ปุตฺตียติจฺจาโท ปุตฺตาทิวิสิฏฺเ อิจฺฉาทฺยตฺเถ ปวตฺติ, เตนาห-‘เอกตฺถีภาโว’ติ. สามฺ คหณตฺถนฺติ อิมินา มตฺตสทฺทสฺส กสิณตฺเถ ปวตฺติมาห.
๗๐. ชายา
เอวนฺติ อิมินา อิตรีตรโยเค จตฺถสมาสํ วิภาเวติ. ชานิชายา, สทฺทนฺตเรนาติ ชานิสทฺเทน ตถาสทฺโทปทิฏฺเน ทํ ชํ สทฺทนฺตเรน จ, เกสฺจิติ ขรีคตนฺติอาทีสุ ‘ขรี’ติอาทีนํ เกสฺจิ, ขรีติ ขรตฺเถ วตฺตมาโน-ยํ สทฺโท นิยตวิสโย… คตสทฺทํ วินา อฺตฺถ อทิฏฺตฺตา, นายมฺปโยโคติ ตุทมฺปติปฺปโยคํ นิวตฺเตตฺวา เหตุมาห- ‘อาคเม’จฺจาทิ, อฺเหิ จาติ อิมินา รูปสิทฺธึ คณฺหาติ.
๗๕. อน
นนุ สุตฺเต‘สเร’ติ เอตฺตกํ วุตฺตํ‘สราโท’ติ กถํ ลทฺธนฺติ อาห-‘สเร’ติอาทิ, วณฺเณ ยนฺตนฺตทาโทติ สิฏฺวจนํ, วณฺเณ ปรภูเต ยํ การิยํ วิธียเต ตํ โส วณฺโณ อาทิ ยสฺส ตํ ตทาทิ, ตสฺมึ ตทาโท อุตฺตรปเท สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, ขาธาตุโต กฺตปฺปจฺจเย วิหิเต รสฺเสนากาเรเนวายมฺปโยโค, น วิสุํ อกาเรนาติ ทสฺเสตุํ น อากฺขาตํ อนกฺขาต ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ อุตฺตรปทาทิ สรสฺส รสฺสตฺต’นฺติ วุตฺตํ.
๗๖. นขา
สฺาสทฺเทสุจาติอาทินา ¶ อวยวตฺถนิรเปกฺขานมฺปิ ยถากถฺจิ นิปฺผตฺตึ ทสฺเสนฺโต สพฺเพสเมว สทฺทานํ นิปฺผนฺนวาจิตฺจาตฺตโน ทีเปติ, ยถากถฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย, เตน สฺเจฺจาโท-ธิปฺปายํ วิวรติ ‘ยํกิฺจิ’ตฺยาทินา, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, น อิตฺถิ ปุมนฺติ สมาเส นิปาตเนนิมินา นปุํสกาเทโส [นปุํสกนิทฺเทโส (โปตฺถเก)] ติ ทสฺเสติ ‘น อิตฺถิ’จฺจาทินา. ขี-ขเย, ขร-วินาเส จาติ หิ เอเตหิ ‘น ขียติ น ขรตี’ติ อตฺเถ ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย’ น ขย น ขร’อิติ ิเต ขตฺตาเทโสติ อาห- น ขียติ’จฺจาทิ.
๗๗. นโค
เอวนฺติ อิมินา คจฺฉตีติ วากฺเย กฺวิปฺปจฺจยาทึ ทสฺเสติ, วิเสโส ปเนตฺถ นฺสฺส(โฏ) วสโล จณฺฑาโล, สีเตน กรณภูเตน.
๗๘. สห
ตตฺถ ตสฺมึ ปรภูเต, ยสฺส จ ฌตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๐. อป
อปฺปจฺจกฺขํ ปจฺจกฺขาเณนานุปลพฺภนียํ ตมฺปนาตฺถโต-นุเมยฺยเมว. ตสฺมึ คมฺมมาเน ยมาเทโสติ เกนจิ ลิงฺเคนาธิคเตนานุมานาเณนานุเมยุตฺตมคฺยาทิโนติ ทสฺเสตุมาห- ‘กโปเต’จฺจาทิ. กโปตาทิภาเวติ กตฺถจิ ฆราโท กโปตวาตมณฺฑลิกาทีนํ ทสฺสนวเสน สพฺภาเว สติ. อคฺยาทิทสฺสนโตติ อคฺคิปิสาจาทิทสฺสนโต, อฺตฺราปีติ ฆราทิโต อฺตฺร, กโปตวาตมณฺฑลิกาทิโน ลิงฺคสฺส, อคฺยาทิโยคนฺติ อคฺคิอาทีหิ อนุเมยฺเยหิ สมฺพนฺธํ. มนฺตฺวาติ อนุมานาเณน ชานิตฺวาปโยโคติ สาคฺคิสปิสาจาติ ปโยโค.
๘๑. อกา
สกตฺเถ ¶ วตฺตมานสฺส สหสทฺทสฺสาติ วตฺตพฺเพ วตฺตมาโน ตปฺปธาโนเยวาติ อาห- ‘สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺสา’ติ, วุตฺติ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ยุคปทิ ธุรา สธุรํ. อปรณฺเหน สหิตํ สหา ปรณฺหํ.
๘๒. คนฺถ
‘‘อฏฺาทส นิเมสา ตุ, กฏฺา ตึสนฺตุ ตากลา’’ติ วจนโต อาห- ‘กลา กาลวิเสโส’ติ. กลาทิสงฺขาตคนฺถสฺสานฺเต สหสทฺโท วตฺตตีติสมาสวากฺยํ นิทฺทิสติ ‘กลนฺต’มิจฺจาทิ. คนฺถนฺเตจฺจาทินา อาสงฺกโตยมธิปฺปาโย ‘‘กาลตฺถปริจฺจาเคน คนฺถนฺเต วตฺตมานตฺตา อกาลตฺโถ’’ติ. คนฺถวุตฺติปิ กลาทิ กาลสทฺทตฺถํ นาติกฺกมตีติ อธิปฺปาเยนาห- ‘คนฺถวุตฺติปิ’จฺจาทิ. อธิโก มาสโก อสฺสาติ สมาสโก, วิกปฺเปน สิทฺเธติ ‘‘สหสฺส โส-ฺตฺเถ’’ติ (๓-๗๘).
๘๓. สมา
สมาโน ปติ ยสฺสา สปตฺตินี สปตฺตี อิติ นิปฺผนฺนานเมกเทโส ‘ปตฺตินี ปตฺตี’ติ ทสฺสิโตติ วตฺตุมาห- ‘ยกฺขาทิ ตฺวินิ’จฺจาทิ. วยสทฺทสฺส ‘‘สรวยายวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฏมเนสู’’ติ คณปาโต อกฺขเย วตฺตมานสฺโส มนาทิตฺตา โอการนฺตตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘วโย’ติอาทิ. ยปฺปจฺจยนฺโตติ อิมินา นิปาตเนน ตกยปฺปจฺจยนฺโต.
๘๔. อุท
‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ (๔-๑๒๑) อิยปฺปจฺจยวิธายกํ สุตฺตํ.
๘๘. ตุมฺหา
ตุมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาที อมฺหาทีจฺจาทึ ‘‘สพฺพาทีนมา’’ติ (๓-๘๖) อา.
๙๐. วิธา
คพฺเภนาติ อิมินา กุจฺฉิคเตน คพฺเภน สห ทฺวิหทยตฺตมสฺสาติ ทสฺเสติ, ปุพฺพปเทติ ทุสทฺเท.
๙๒. ทิคุ
คุณา ¶ ปฏลา [ทฺเว ปทานิ อสฺส อิติ ภวิตพฺพํ] ทฺเว ปาทา เอสํ ทฺเว สตานิ อสฺส, ทฺเว สหสฺสานิ อสฺส, ทฺวินฺนํ สตานํ ทฺวินฺนํ สหสฺสานํ วา สมาหาโรติ วิคฺคโห.
๙๓. ตีสฺว
ทฺวตฺติปตฺตาติ ปมนฺตา‘ปูร-ปูรเณ’อิจฺจสฺมา กรณตฺเถ ‘‘ภาว การเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย สฺยาทิสมาโสติ ทสฺเสตุ มาห- ‘ทฺวตฺติปตฺต’อิจฺจาทิ.
๙๔. อาสํ
ทฺเว จ ตึสา จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ตึสาติ วิคฺคโห.
๙๖. จตฺตา
สมฺปตฺตวิภาสายนฺติ อยํโยโค (สมฺปตฺตวิภาสาติ) ทสฺเสติ, สมฺปตฺเต วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, ตโย จ จตฺตาลีสา จ, ตีหิ วา อธิกา จตฺตาลีสาจฺจาทินา วิคฺคโห, ติสฺโส จตฺตาลีสา อสฺส ติจตฺตาลีสํ คโณ.
๙๗. ทฺวิสฺสา
สมฺปตฺตวิภาสตฺตาติ ‘‘อาสงฺขฺยาเย’’จฺจาทินา (๓-๙๔) อากาเร สมฺปตฺเต วิภาสตฺตา.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ตติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.