📜
จตุตฺถกณฺฑ
๑. โณ วาปจฺเจ
นนุ ¶ จ ‘โณ วาปจฺเจ’ติ วจนโต กถํ ปกติวิสยาวคโม สิยา. ยถากถฺจิ ปกติวิสยาวคเมปิ สามฺวจนโต ปน ธมฺเมนาปจฺจนฺตฺยาโท ยโต กุโตจิ ธมฺเมนิจฺจาทิโตปิ สิยา ณา ทิปจฺจโยตฺยาสงฺกิยาห ‘อปจฺจวตา’จฺจาทิ. อปจฺจสฺสาติ อปจฺจตฺถสฺส, อปจฺจวตาติ ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ วสิฏฺาทฺยตฺถสฺเสว ปริคฺคหณาย สามฺวจนโต โย อปจฺจวา ตโต, อตฺถโต ปน อสมฺภวา ทพฺพาจกสทฺทาว สามตฺถิเยน ฉฏฺิยนฺตา สพฺพลิงฺควจนา ชายเตติ วิฺาตพฺพํ. ธมฺมสฺมาปจฺจํตฺยาทีสุ ณาทิปฺปจฺจโย (น ชายเต) ติ สมฺพนฺโธ.
ธมฺเมนาติ ธมฺเมน กรณภูเตน. ธมฺมายาติ ธมฺมตฺถํ, ธมฺมสฺมาติ ธมฺมเหตุนา, ตโต อสมฺภเว การณมาห ‘สาเปกฺขตฺตา’ติ. สาเปกฺขตฺตเมว สมตฺเถติ ‘อปจฺจวาหิ’จฺจาทินา, ธมฺเมนาปจฺจํ กสฺสาติ ปุจฺฉิตฺวา เทวทตฺตสฺสาติ อเปกฺขิยมานํ วทติ. เทวทตฺตสฺสาติ อปจฺจวา เทวทตฺตาทิ อเปกฺขียเตติ สมฺพนฺโธ, หิสทฺโท เหตุมฺหิ. น เหตฺถ ณาทิวุตฺติ อฺตฺถ [นเหตกามนฺตตฺถ (โปตฺถเก)] สาเปกฺขตฺตา กมฺพโล วสิฏฺสฺสาปจฺจํ เทวทตฺตสฺสาติ เอตฺถ ปน วสิฏฺโ-ปจฺจวาติ ตโต ฉฏฺิยนฺตา โหติจฺจาสงฺกิยาห- ‘น เจ’จฺจาทิ. น จ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
การณมาห- ‘อสมฺพนฺธา’ติ. น เหตฺถ สมฺพนฺโธ วสิฏฺสฺส กมฺพลาเปกฺขตฺเตน อปจฺจสฺส จ เทวทตฺตาเปกฺขตฺเตนาตฺถนฺตราเปกฺขาย วสิฏฺสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺธาภาวาเยว วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโติ ณาทิวุตฺติยา ภาเว สามตฺถิยํ นตฺถิ, สมตฺถฺหิ วสิฏฺํ ราชปุริสาทิ สมาสวุตฺติยเมกตฺถตฺตมิว วาสิฏฺาทิณาทิวุตฺติยํ ณาทิปฺปจฺจยมุปชนยติ, นาสมตฺถํ, ตโต สพฺพเมเวตมฺมนสิ นิธาย วุตฺตํ- ‘อสมฺพนฺธา’ติ.
ยทิ ¶ ปเนตฺถ ณาทิปฺปจฺจโย สพฺพถา สมฺพนฺธมเปกฺขเต, ตทา วิเสสโต ยสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺโธ ตโตว ชนกโต โส สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิ.
โย ชนโกติ โยโย ยสฺส ยสฺส อปจฺจสฺส ชนโก. ตโตเยวาติ ตสฺมาตสฺมา ชนกโตเยว. สิยาติ ตสฺมึ ตสฺมึ อปจฺจตฺเถ ณาทิปฺปจฺจโย สิยา. ตตฺถ เหตุมาห- ‘ตสฺเสวาปจฺเจน โยคา’ติ. โยคาติ อปจฺจสมฺพนฺธโต, น มูลปฺปกติโตติ ปรมปฺปกติโต น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. เหตุมาห- ‘อโยคา,ติ, วจนาภาวมฺเปตฺถ ทสฺเสตุํ เจ’ตฺยาทิ วุตฺตํ.
วจนนฺติ สุตฺตํ, สมฺพนฺธาภาวา (ตาทิสวจนาภาวา) จ มูลปฺปกติโต ณาทิปฺปจฺจยสฺสาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มูลปฺปกติโตวาสฺสาภิมตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘มูลปฺปกติโต’จฺจาทิ วุตฺตํ.
กถมฺปนิทํ วิฺายติจฺจาทินา ชนกสฺเสวาพฺยาหิตสฺสาปจฺเจน มุขฺย สมฺพนฺธมานีย อิทมยุตฺตนฺตฺยาทินา พฺยวหิตชนิตสฺสาปฺยปจฺจยสฺส ปรมปฺปกติยาภิสมฺพนฺธสพฺภาวํ วตฺวา ตํ สาธยิตุมารภเต ‘กถ’มิจฺจาทิ, เอวํ หิจฺจาทิ กถํปนิทมิจฺจาทินา ยถาวุตฺตสฺส สมตฺถ นวากฺยํ, หิยสฺมา ตํ ทิสฺวา ตถา ปุจฺฉิโต เทวทตฺตสฺสวาติอาทินา อุปฺปาเทตารเมว นิทฺทิสติ, นาตฺตานํ ปิตามโห, ตสฺมา อุปฺปาเทตาเยวาปจฺเจน สมฺพชฺฌติ น ปิตามโหติ โยเชตฺวา อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อิทํ ยถาวุตฺตมุปฺปาเทตุนิทฺทิสนํ, เตน อปจฺเจน สทฺธึ อุปฺปาเทตุเยว ชนกสฺเสว โยโค สมฺพนฺโธ ปฏิปาเทตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.
ตนฺติตํ [ตตฺถ-อิติ (ปฺจิกายํ)] ปุจฺฉานิมิตฺตํ, เตนาติ อปจฺเจน. อปตนนฺติ นรเก อปตนํ ภวติ, โสติ โยโส ยสฺสาตฺยนิยมนิทฺทิฏฺโ โส าตุํ น อิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธ. อิมินา อิทํ ทีเปติ- ‘‘นปตตฺยเนน นรเกตฺยปจฺจนฺติ วุจฺจติ อปจฺเจนาเนน ยสฺสกสฺสจิ อวิเสเสนาปตนมฺภวติ นรเก โสโส ตาย ปุจฺฉาย าตุํ น อิจฺฉิโต’’ติ. โส วาติ ¶ กสฺสายํ ปุตฺโตติ ปุจฺฉายานุโรธเน โส อุปฺปาเทตาเยว าตุมิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธ. ตุสทฺโท เจตฺถาปจฺเจน นรกาปาตสพฺพ ชนชานนิจฺฉาวิเสสโชตโก, ยทิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, อตฺตานมฺปิ นิทฺทิเสยฺย น เกวลมุปฺปาเทตารํ, อตฺถิจฺจาทิ ปิตามหสฺส อตฺตโนปิ นิทฺเทเส การณวจนํ, ตํ อปจฺจํ นิมิตฺตํ การณํ, ยสฺส ตํ ตํนิมิตฺตํ ตสฺมา [กตฺวา (โปตฺถเก)] เอวํ ทิฏฺิโก หิจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สมตฺเถติ.
พฺยวหิตชนิเตนาปีติ พฺยวหิเตน กตฺตุนา ชนิเตนาปิ, กรเณ จายํ ตติยา, เหตุมฺหิ วา. กสฺมา เอวํ ทิฏฺิโกติ อาห ‘ยํ นิมิตฺตํ หิ’จฺจาทิ. หิสทฺโท ยสฺมาทตฺเถ. ยสฺสาติ ปุพฺพชสฺส, เตน อปจฺเจน อปตนํ ตทปตนํ ตโต, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘เตน พฺยวหิตชนิเตนาปิ ปุมุนา ปุพฺพโชปิ นรกํ น ปตติ โส ปุพฺพชสฺสาปฺย ปจฺจํ ภวติ ยถาวุตฺเตน นิพฺพจเนนา’’ติ. ตสฺมาจฺจสฺส ปุพฺเพ วุตฺตยสฺมาตฺยเนนาภิสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อุปปตฺยนฺตรมาห-‘อุปจารโตเว’จฺจาทิ. ปุพฺพ ปุพฺพภาเว สตีติ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิชฺชมานตฺเต สติ. พฺยวหิเตน ชนิเต อปจฺเจปิ นิมิตฺตํ อปายาปตการณภาโว อตฺถิเย วาติ สมฺพนฺโธ. เกสนฺติ อาห-‘ปุพฺเพสนฺติ ปุพฺพชานนฺติ อตฺโถ, เก นาติ อาห- ‘ปารมฺปริเยนา’ติ. อเภโทปจาเรนาติ ปุพฺพปุพฺพภาเว สติจฺจาทินา วุตฺตนเยน ชนกสฺส วิย ปารมฺปริเยนปุพฺเพสมฺปินิมิตฺตตา วโต ชนกสทิสตฺตา ชนกาว นาม เต สิยุนฺติ เอวมเภเทน อุปจรณโต จินฺตนโตติ อตฺโถ. อุภยถาติ าเยน อุปจาเรนจาติ อุภเยน ปกาเรน, เอวมุภยถาปิ มูลปฺปกติยา ปจฺเจนาภิสมฺพนฺธา กถมนนฺตร [มนนฺตราทิ (โปตฺถเก) (ตตฺถ) โปตฺถเก] ชนิเตนาปจฺเจนาทิปุริสสมฺพนฺโธเยน ตโต ณาทิปฺปจฺจโย สิยาติ นาสงฺกฺนียํ.
ตโต จาติ มูลปฺปกติโต จ, อปจฺจสามฺวจนิจฺฉายนฺติ อิตฺถิ ปุนฺนปุํสกตฺตวิเสโสปคฺคาหิ อปจฺจสามฺสฺส วจนิจฺฉายํ.
เอวมฺมูลกติโต- ปจฺจสามฺเน ณาทิปฺปจฺจยํ ววตฺถเปตฺวา อิทานิ อปจฺจาทิโตปิ โหเตว ณาทิ สามฺวิธานา. โส จ พหุลาธิการโต ¶ คุรุชนายตฺตตฺตา ตนฺนิโยคาจรเณน ปสตฺเถ เยวาปจฺเจ พฺยวหิตชนิเตปิ อิตฺถิวชฺชิเต สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘นตฺตาทีหิ’จฺจาทิ. สติเยว คุรุชเน สปฺปธานภาเวน กุจฺฉิเต-ปจฺเจตุ นตฺตาทีวุตฺตีหิ วสิฏฺาทีหิ ณาทิปฺปจฺจโย โหติ วาสิฏฺโติอาทิ, อิตฺถิยฺจ น โหติ วาสิฏฺีติอาทิ.
อตฺถโตติ สามตฺถิยโต. อปจฺเจ วิธียมาโน ปจฺจโย อปจฺจวตา ชายมาโน ตสฺสาปจฺจนฺติ อตฺเถ ชายติ. โสจาย มตฺถวิเสโส ฉ(ฏฺิยนฺต) ตาภาเว กถํ สิยาติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํ. อนนฺตเร วาปจฺเจ ปุตฺเต-ภิเธยฺย นตฺตาโท วาปจฺเจ-ภิเธยฺยาติ สสมฺพนฺโธ. กุโตจิ อปจฺจวตา นตฺตาโท เอว. อิทฺจ สพฺพมฺพหุลวจเนว สมฺปชฺชตีติ อาห- ‘พหุลาธิการา’ติ. อปจฺเจติ เอกวจเนน นิทฺเทเส ปุมุนา นปุํสเกน กริยติ, เตเน กสฺมึ เยวาปจฺเจ สิยา, น พหูสุ วสิฏฺสฺสาปจฺจานิ วาสิฏฺานิ, น จิตฺถิ วาสิฏฺานิ, น จิตฺถิยํ วาสิฏฺีตฺยาสงฺกิยาห-‘อิทฺเจ’จฺจาทิ. อิทฺจ อปจฺจวจนฺจ. อิมินา เจตฺถ ตถา นิสฺสยกรณํ ทสฺเสติ. ตสฺส วจนิจฺฉาภาวโตติ ตสฺส ลิงฺควจนสฺส สุตฺเต วตฺตุมิจฺฉายาภาวโตติ อตฺโถ.
กึ ปน การณํ สุตฺเต ลิงฺควจนาวจนิจฺฉายํ ตสฺสาปฺปธานตฺตา เยนเกนจิ ลิงฺคาทินา นิทฺเทโส-วสฺสํ กตฺตพฺโพติ นานนฺตริยกตฺตา ตสฺเสโหปาทานํ, ยถาธฺตฺถิโนปลาลาทิโนปฺยปฺปธานสฺโสปาทานนฺติ. ตโตเยวาห-‘อุปลกฺขียสฺเสตฺถ ปธานตฺตา’จฺจาทิ. อิตฺถิปุมตฺตยุตฺตชฺวิเสโส อุปลกฺขีโย, อปจฺเจตีทมุปลกฺขณํ, สยนฺติ ยถาวุตฺตมุปลกฺขณํ สยํ. การิยปฺปฏิปตฺติยาติ ปุเม นปุํสเกปจฺเจ-ภิเธยฺเย วิธิ โหติจฺเจวํ การิยปฺปฏิปตฺติยา วตฺตุํ น อิฏฺํ.
วจนนฺตเรปิ อฺสฺมึ วจเน. อาณีติ ณิปฺปจฺจยสุตฺตํ วทติ. อโคตฺตาทิโตติ โยโคตฺตสฺสาทิภูโต น โหติ, ตโต, เตเนว ‘‘อาณี’’ติ สุตฺเต (๔-๕) วกฺขติ-‘อการนฺตมตฺตโตวายํณิน โคตฺตาทิภูตโต’ติ. วากฺยสมาสาปีติ ยถาสงฺขฺเยนาห. ตสฺมึ อตฺเถติ ตสฺมึ วากฺโยปทสฺสิเต อตฺเถ, ตนฺติ วากฺยํ. สมาสวุตฺติฺจ นิวตฺเตยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ.
สติปนาติ ¶ วากาเร สติ ตุ อนิจฺจตฺตา ณปฺปจฺจยสฺส. โสปีติ สมาโสปิ, สมาโสติอาทินา ปกฺขนฺตรมาห. เตน วากฺยสิชฺฌเนน. ปกฺเข วากฺยสมาสาปิ สิยุนฺติ ปกฺเข สมาสวุตฺติยา เอว พาธิตตฺตา ปกฺขนฺตเร ณาทิวุตฺติ น พาธียตีติ วากฺยวุตฺติโยปิ สิยุนฺติ อตฺโถ.
๒. วจฺฉา
วจฺฉกจฺจาทินา กจฺจาทิคณํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วิภาเคน นิปฺผตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘วจฺฉาทีหี’ติอาทิมาห. ‘‘กณฺโห พฺราหฺมเณ’’ติ คณสุตฺตํ. ตตฺถ กณฺหสทฺโท พฺราหฺมเณ วตฺตมาโน ณานณาย นปฺปจฺจเย อุปฺปาทยตีติ อตฺโถ. เอวมาทีหิจฺจาทินา อากติคณตฺตมสฺส ทสฺเสติ. ‘‘กตาณิโยเว’’ติ คณสุตฺตํ, ทิจฺจาทีสูติ ยโตณฺโย ทิสฺสติ ‘‘ณฺย ทิจฺจาทีหี’’ติ (๔-๔), เต ทิจฺจาทโย, เตสุ ปาาติ ตํสุตฺตปฺปเทเส ‘‘กตา ณิโยเว’’ติ ปาาภาเวปิ ทิจฺจา ทีนมากติคณตฺตา ปิตเมว นาม ตนฺติ วุตฺตํ.
ณฺเยติ ณฺยปฺปจฺจเย กเต. โคตฺตาทิสทฺทาติ โคตฺเต วํเส อาทิภูตา สทฺทา. วํโสติ อนฺวโย. โสเยว คาวํ สชาติ สาธารณํ วิชาติวินิวตฺตนํ สกฏาทิวจนํ ตายตีติ โคตฺตนฺติ วุตฺตํ, เตนาห-‘โคตฺตํ วํโส’ติ. ตสฺสาติ โคตฺตสฺส, ตสฺสาทโย โคตฺตาทโยติ เสโส. เกเต โคตฺตาทโยจฺจาห- ‘สฺาการิโน’จฺจาทิ. วจฺฉาทโย นตฺตาทิโน อปจฺจสฺส อปจฺจํ ตทปจฺจาทิ จาติ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺตาทิโน’จฺจาทิ.
๓. กตฺติ
ฆปสฺนฺตาเวตฺถ ภียฺโย กตฺติกาทโยติ คยฺหนฺติ. ยทิ ปเนตฺถ อฺเปิ คยฺหนฺติ, อตฺถิ ปณฺหิอาทโย เกจิเยว กตฺติกาทีสุ อนฺโตคธา โหนฺตีติ วตฺตุมาห- ‘เอตฺถา’ติอาทิ. วินตา สุปณฺณมาตา, เตหีติ วิธวาทีหิ. วิธวาทิคณํ ทสฺเสติ ‘พนฺธก’จฺจาทิ. วิคโต ธโว ปติ อสฺสาติ วิธวา, พนฺธกี อภิสาริณี.
๔. ณฺยทิ
ยสฺส ¶ จ จวคฺโคติ สมฺพนฺโธ, เกวลํ คคฺคฺโยติ เอตฺตกเมวา ทสฺเสตฺวา ปรสตฺถาคตคคฺคาทิคเณกเทสภูตกุณฺฑนีสทฺทโตปิ โกณฺฑฺโติ มุทาหรนฺโต โส คคฺคาทิคโณปฺยตฺราภฺยุปคโตติ วิฺาเปติ. ตสฺมา ตสฺมึ คคฺคาทิเกปิ ปรสตฺถปิเต โยโย ปโยโค อาคเม ทิสฺสติ วจฺโฉ อคฺคิเวสฺโสจฺจาทิ. โสปีห เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห-‘คคฺคาทิ’จฺจาทิ. คคฺคาทีติ คคฺคาทิ อยํ. โคตฺตสฺส คคฺควํสสฺส อาทิภูเตน คคฺเคน อุปลกฺขิโต คโณ โคตฺตาทิคโณ, เตน คคฺโค นาม โกจิ, ตสฺสตฺวปจฺจํ คคฺคีติ ภวติ. ปปุตฺตาโทวาติ อวธารณํ คคฺคสฺสาปจฺจํ คคฺคิจฺเจว ยถาสิยาติ.
๕. อาณิ
ปกตสฺสาติ ‘‘มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ วา ‘‘นามสฺมา’’ติ วา ปกตสฺส. อาติ นามวิเสสเนสติ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺต วิธินา อการนฺโต คยฺหตีติ อาห-‘วิเสสเนน จา’ติอาทิ. อนนฺตรมปจฺจนฺติ สมฺพนฺโธ.
๖. ราช
ปจฺจยนฺเตนาติ ราชฺโติ ปจฺจยนฺเตน. ราชฺโตีมสฺสตฺโถ ขตฺติยชาตีติ, ราชฺชาตีติ อตฺโถ. รฺโ อปจฺจํ ราชาปจฺจํ.
๘. มนุ
สมุทาเยนาติ ปจฺจยนฺตสมุทาเยน, ชาติยนฺติ มนุสฺสชาติยํ. ชาติสทฺทาเอเตติ อิทํ มนุสฺโส มานุโสติ เอตฺถ อปจฺจตฺถาภาเว เหตุวจนํ. อปจฺจตฺโถ เอตฺถ นตฺเถวาติ จ อิทํ วิสุํ มนุสฺสมานุส สงฺขาตสฺส ปจฺจตฺถสฺสาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. โณวาติ มนุโน อปจฺจนฺติ อตฺเถ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ (๔-๑) ณปฺปจฺจโยว. น ชาตีติ พฺยติเรกมาห.
๙. ชน
ราชสมฺพนฺเธติ ¶ รฺเติ วุตฺตราชสมฺพนฺเธ. ปฺจาลานํ ขตฺติยานํ อปจฺจํ, ปฺจาลานํ ชนปทานํ ราชาติ วา เอวเมตฺถ วิ(ภาโค) เวทิตพฺโพ โอกฺกากานํ อปจฺจํ ราชา วา โอกฺกาโก.
๑๑. ณรา
สามฺเน รตฺตสทฺทสฺสาตฺถมาห- ‘กุงฺกุมาทินา’ติ. อฺถา ‘ราโค กุสุมฺภาที’ติ วุตฺตตฺตา กุสุมฺภาทินาติ (วุตฺตํ) สิยา, รฺชิ อย มตฺถิ อภิสงฺเค‘โภชเน รตฺโต’ติ. อตฺถิ วณฺณวิเสเส ‘รตฺโตโค’ติ, โลหิโตตฺยตฺโถ, อตฺถิ สุกฺกสช วณฺณนฺตราปาทเน‘รตฺโต ปโฏ’ติ. อิห ตุ ตติเย-ตฺเถ วตฺตมาโน คยฺหตีติ วุตฺตํ- ‘วณฺณนฺตรมาปาทิต’นฺติ. ราคาติ.
อตฺถคฺคหณนฺติ อตฺถปฺปธานตฺตา นิทฺเทสสฺส วุตฺตํ. ตฺจาจริยาน มุปเทสโต อวิจฺฉินฺนา (จริย) ปารมฺปริยาวคมฺยเต, ราคาติ กสาว สงฺขาตอตฺถนิทฺเทโส. เตนาติ ปฏสฺส รตฺตภาเว ราคสฺส กรณนิทฺเทโส, รตฺตนฺติ ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส, ปจฺจโย จายํ กสา วตฺถโต ภวตฺยสมฺภวา, เตน สุตฺเต ราคาติ วุตฺเตปิ ตพฺพาจกา กสาวสทฺทาติ วิฺายติ, ราคาติ ปน เตนาติ ราคสฺเสว นิทฺทิฏฺเปิ ตพฺภาเวนา [ตพฺพาวกภาเวนา-ติ ภวิตพฺพํ] ตฺโถ นิทฺทิฏฺโ, ตพฺพาจกา จ โหนฺโต‘เตน รตฺต’นฺติ อตฺเถ โหตีติ กสาเวน รตฺตนฺติ วิฺายตีติ ราควาจิโน ตติยนฺตตฺตํ สมฺปชฺชติ, เตน ‘ณ ราคา เตน รตฺต’นฺติ วุตฺเตปิ ลพฺภมานตฺถวเสน วุตฺตํ- ‘ราควาจิตติยนฺตโต’ติ. สุตฺเต ปน ราเคน รตฺตนฺเตตสฺมึ อตฺเถ ราคา ราควาจีสทฺทา ตติยนฺตา ณปฺปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. อภิธานโตติ อุปจารวเสน กถนโต. วินาปิ เตนาติ ตํปจฺจยํ วินาปิ.
๑๒. นกฺข
ตติยนฺตโต วิชฺฌตฺถํ เตนาติ อนุวตฺตเตติ สมฺพนฺโธ. สุตฺเต อยมตฺโถ ‘‘อินฺทุยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิโต เจ กาโล, ตทา เตน ¶ ลกฺขิเต กาเลตฺยสฺมึ อตฺเถ ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา โณ โหตี’’ติ. สุตฺตวิวรเณ ตุ ตฺเจตฺยาทิกมธิปฺปายวเสน วุตฺตํ. เตนาตฺยนุวุตฺติยา ตติยนฺตโตติ ลพฺภติ นกฺขตฺเตนาติ สุตตฺตาติ, กาเลติ ปน อตฺถนิทฺเทสโต ณปฺปจฺจยาเธยฺยสฺส กาโล อาธาโรติ วิฺายตีติ ‘ลกฺขิเต กาเล’ติ วุตฺตํ, วิเสสฺสคตวิภตฺติยา วิจาริตาย วิเสสน คตา จ (วิจาริตา) นามาติ อาห- ‘นกฺขตฺเตเน’ติจฺจาทิ, อิห เกจิ ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ กิริยาสภาวมิจฺฉนฺติ อนิจฺจํ, อปเร ตุ ทพฺพสภาวํ นิจฺจํ. ตสฺโส ภยสฺสปิ กาลสฺส จนฺทยุตฺเตน ผุสฺสาทินา ลกฺขิยภาวา ลกฺขเณ ตติยา ยุตฺตนฺติ วตฺตุมาห- ‘กิริยา รูโป กาโล’จฺจาทิ.
วิเสสาวสาโยติ กาลสฺส วิเสสาวธารณตฺถเมว หิ ‘ผุสฺสี รตฺติ’จฺจาทิ. โลเก ปยุชฺชเต. คุรุนาติ เอตฺถ คุรุ ชีโว, น นกฺขตฺตํ, จนฺทยุตฺตตา ปเนตฺถ อตฺถิ… จนฺทยุตฺเตน คุรุนา รตฺติยา ลกฺขิตตฺตา. กตฺติกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโตติ เอตฺถ จนฺทํ วินา กตฺติกาย ตุ เกวลาย มุหุตฺโต กาโล ลกฺขิโต ‘กตฺติกา มุหุตฺโต’ติ. ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธีติ เอตฺถ ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน อตฺถสิทฺธิ ลกฺขิตา น กาโล ผุสฺโสติ. นกฺขตฺตยุตฺตสฺส กาลสฺส รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสน นกฺขตฺตวาจิโต อุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยสฺส สุตฺตนฺตเรน โลปํ วิธาย ปุน อฺเน สุตฺเตน ยุตฺตาติ เทสวิธาเนน สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตหิ-ฏฺมภิธานํ ปเรหิ, ตทาห- ‘อโห รตฺโต’จฺจาทิ.
รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสนาติ ผุสฺสี รตฺติ ผุสฺโส อโหติ เอวํ รตฺยาทิวิเสสสฺส อปรามาเสน อสมฺมสฺเสน อคฺคหเณน. สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตนาติ ผุสฺสกตฺติกาทีนํ ยํยํ ลิงฺคํ ยายา สงฺขฺยา, อตฺตนิเยหิ เตหิ เตหิ ลิงฺเคหิ ตาหิตาหิ จ สงฺขฺยาหิ ยุตฺเตน นกฺขตฺตสทฺเทน. น ตทุปลกฺขิโต กาโลติ กตฺติกา สทฺโทพหุวจนนฺโต พหุตารกตฺตา กตฺติกาย, ตายกตฺติกาย ลกฺขิโตกาโลปเรหิวิย น กถียตีติ อตฺโถ. อถ ตทุปลกฺขิตสฺสกาลสฺเสวกตฺติกาสทฺเทนาภิธาเน โก โทโส เย เนวมุจฺจเตจฺจาห- ¶ ‘อชฺเชติ’จฺจาทิ. อิมินา จ ปรมเต โทโส อุพฺภาวิโต, ตทตฺถตฺเต สตีติ ตทุปลกฺขิตกาลตฺถตฺเต สติ.
สตฺตมี สิยาติ นกฺขตฺตสทฺทา ตทฺธิตโลปนฺตา ผุสฺเสน ปายสํ ภฺุเชยฺย, ผุสฺเส ปายสํ ภฺุเชยฺยา’ตฺยาโท อาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สิยา สตฺตมี, ยา สุตฺตนฺตเรน วิธียติ ปาณินีเยหิ, ตโต ‘อชฺชกตฺติกา’เตตฺถาปฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สตฺตมี สิยา โลปนฺตตฺตา ‘อชฺชกตฺติกาสู’ติ, น ปมา. ปมาเยว ปนายํ ปโยโค ‘อชฺชกตฺติกา,ติ. อชฺเชตฺยธิกรณปฺปธาโน อโหรตฺตกาลวาจี สทฺโท, กตฺติกาสทฺโทปิ ตทฺธิตโลเปน ตกฺกาลาภิธายโก, ตโต เยวอุภินฺนมฺปิสามานาธิกรณฺยา กตฺติกาโยปฺยธิกรณํ สมฺปชฺชนฺเต, ตฺจ น วินาเธยฺเยน โหตีตฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขายํ เตสุ สตฺตมีเยว สิยา, น ปมา (อุป) ปชฺเชยฺยาตฺยธิปฺปาโย. อตฺตโนทานิ ทสฺสเน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคํ ปมาเยโวปปตฺตึ ทสฺเสตุมาห- ‘จนฺเท ปนูปจาเรเน’จฺจาทิ, นาเธยฺยนฺตราเปกฺขาจฺจเนน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคมาห. เอวฺจรหิ วจนมนฺตเรน ปเรสํ วิย สตฺตมีวิธายกํ กถํ กตฺติกาย ชาโตจฺจาสงฺกิย ตมฺปฏิปาเทตุมาห- ‘กตฺติกาย ชาโต’จฺจาทิ. พหุวจนนฺตตฺเตปิ กตฺติกาย ชาติยเมก วจนนฺตํ. ปการนฺตรมาห- ‘โลโปติ’จฺจาทิ. โลเปนาติ กตฺติกาหิ อินฺทุยุตฺตาหิ ลกฺขิโต กาโลติ วิคฺคยฺห กตณปฺปจฺจยสฺส โลเปน.
๑๓. สาสฺส
เสติ ปมนฺตาติ สาติ นิทฺทิฏฺปมนฺตา, ยํ ปมนฺตนฺติ สาเจติ ทสฺสิตํ ปมนฺตมาห. ปมนฺตสฺส เทวตาปุณฺณมาสิตฺตภาวโต ตทตฺถมเภเทนาห- ‘สา’ติ. กา สา เทวตาจฺจาห- ‘โลกปฺปสิทฺธาเยว เทวตา’ติ. ยาคสมฺปทานมฺปิ โลเก เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ ยาคสฺส ยชิตพฺพสฺส ปุโรฑาสาทิโน สมฺปทานมฺปิ ปฏิคฺคาหโก ปินฺทาทิ โลเก เทยฺยสฺส ปุโรฑาสาทิโน เทวตา สามีติ ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ, อินฺโท เทวตา อสฺส อินฺทํ, อาทิจฺโจ เทวตา อสฺส อาทิจฺจํ, หวิ ปุโรฑาสาทิ ยาคทพฺพํ.
มนฺตโถมนียมฺปิ ¶ เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ เยน มนฺเถน โย ถูยเต โส ตสฺส มนฺตสฺส เทวตา สามีติ โลเก ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ มหินฺโท ยโม วรุโณ เทวตา อสฺสาติ วิคฺคโห. วุตฺตนย เมวาติ ‘‘นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล’’ติ สุตฺเต วุตฺตนยเมว. ชาตฺเยกวจนํ มฆายาติ, ตารกรูปานมฺปน พหุตฺตา มฆาสทฺโท พหุวจนนฺโต. ปาณินียา ‘‘สาสฺมึ ปุณฺณมาสีติ สฺาย’’นฺติ (๔-๒-๒๑) สุตฺตยิตฺวา ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมึ ผุสฺโส มาโส ผุสฺโส อทฺธมาโส ผุสฺโส สํวจฺฉโรติ สฺายํ ปฏิปาเทนฺติ, เตน เตสํ ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมึ ปฺจทสรตฺเตติ เอตฺถ จ ภตกมาเส จ ตทฺธิโต น ภวติ. อิธ ปน ‘สฺาย’นฺติ วจนาภาเว ภตกมาเสปิ ฉฏฺฺยตฺเถ ภวตีตฺยาสงฺก วิรจยติ ‘ภตกมาเสปิ’จฺจาทิ. ปุณฺโณ มา อิจฺจตฺร มาสทฺโท จนฺทปริยาโยติ อาห- ‘มาสทฺเทเน’จฺจาทิ. ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนาติ เอตฺถ ปุณฺณมาสีสทฺทสฺส ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นีหริตฺวา วจนาติ อตฺโถ. วุตฺติยา อตฺถสฺส ผุฏีกรณาย วุตฺตํ- ‘โส ปุณฺโณ ติอาทิ. ตสฺสนฺติ ปุณฺณมาสิยํ. สาปุณฺณมาสี, ภตกสฺส ภติยา กมฺมการกสฺส โย ตึสติ รตฺโต มาโส ปริพฺพยนิยมิโต, ตสฺส สมฺพนฺธินี เนติ สมฺพนฺโธ.
ยสฺสฺจติถียนฺติ อนิยเมน ปฏิปทาทิมาห. อโตเอว จ นิปาตนาติ อิมสฺมาว นิปาตนา, เตเนวาห- ‘สุตฺเต วจนเมว นิปาตน’นฺติ. มาสสุติยาจฺจาโท สาธิปฺปายมตฺถํ วิวรติ ‘ยทิปิ’จฺจาทินา. อสฺสาติ สามฺวจเนปิ ‘สาสฺส เทวตา ปุณฺณมาสี’ติ สุตฺเต อสฺสาติ อวิเสสวจเนปิ โสเยว ปุณฺณมาสีสทฺเท สูยมาโน มาโสเยว ฉฏฺฺยตฺโถ วิฺายตีติ สมฺพนฺโธ.
ปฺจทสรตฺตาโทติ ปเรสํ สฺาคหเณน นิวตฺติตปฺจทสรตฺตาโท. อถ อทฺธมาสสํวจฺฉรานมฺปิ อุทาหรณตฺเต โนปฺาโส กสฺมา น กโตจฺจาห- ‘อทฺธมาสสํวจฺฉราน’มิจฺจาทิ. เอวมฺมฺเต ‘‘อทฺธมาสสํวจฺฉรานํ น ปจฺจเยโนชุกมภิธานมปิ ตุ สํวจฺฉเรปิ ผุสฺสาทิมาสสมฺภวาสฺมึ สํวจฺฉเร ผุสฺเสน มาเสน สมฺพนฺธา ผุสฺโสตฺยุปจารียเต, ยถา จ ผุสฺสาทิมาสสฺส สมฺพนฺธี อทฺธมาโส ผุสฺโส อทฺธมาโสตฺยุปจารียเต ¶ , น ปโนชุกนฺติ เตสมุทาหรณตฺเต นานุปาทาน’’นฺติ.
๑๔. ตม
นากฑฺฒนตฺโถติ ณสฺสากฑฺฒนตฺโถ น โหติ. ยทฺยากฑฺฒนตฺโถ อสฺส, ตทา จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุกฑฺเฒยฺยาติ มฺเต, โกจิเยว โหตีติ โหนฺตีติ อิโต ภินฺทิตฺวา อาเนตพฺพํ. ตทา เทสสฺสาติ อิมินา ‘‘ตทาเทสา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ. กตยาเทสสฺสาปีติ กโต ยาเทโส ยสฺส ตสฺส กตยาเทสสฺสาปีติ. อิการสฺสาติ ยาเทสโต ปุพฺเพ อิการสฺส, อิมินา จาเทสาเทสีนมเภโท ทสฺสิโต. ตสทฺเท เนเกนาปิ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺเธ สิทฺเธติ เอวมฺเต- ‘‘ยถา’เตน กตํกีต’ (๔-๒๙) นฺตฺยาทิสุตฺเต เอโกว ตสทฺโท พหูหิ ปจฺจยตฺเตหิ สมฺพชฺฌเต, ตถิหาปิ เอกเมว ตสทฺทคฺคหณํ ‘ตมธีเต ตํชานาตี’ติ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเต, ตสฺมา กิเมตทตฺเถน ทฺวิตคฺคหเณเน’’ติ. ทฺวิตคฺคหเณ ปโยชนตฺตยํ วุตฺตํ, ตตฺถ ปมํ ทสฺเสนฺโต ชานนิจฺจาทินาธิปฺปายมาวีกตฺวา ทฺวิตคฺคหณมิจฺจาทินา ปทตฺถมาห.
ตตฺถ-‘โย ยมธีเต ชานาติ จา’ติ อิมินา ทฺวิตคฺคหณาภาเว ปจฺจยตฺถาวยวสฺส สมุจฺจยปฺปสงฺคมาห. สมุจฺจเย สติ(โย) ยมธีเต ชานาติ จ, ตตฺเถว สิยา, โย ปนาธีเต เกวลํ, น (ชานาติ) ตตฺถ น สิยาติ โพธยิตุํ พฺยภิจารมาห‘น ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธเน’ติ. ยถา ‘‘เตน กถํ กีต’’มิจฺจาโท ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิ ปจฺเจกสมฺพนฺเธน ภวติ เอวมฺมาวิฺายีติ ยเถจฺจาทิ กสฺสาตฺโถ. ‘เตน กตํ กีต’’มิจฺจาทีหิ อวตฺวา ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิสุตฺเตกเทสวจนมตฺถพฺยตฺติ ตถา วุตฺเต โหตีติ วุตฺตํ, เตน ชิตมิจฺจาโท ชยนาทิกา กิริยาเน กทพฺพสมวายิตฺเตน ปสิทฺธาติ ยุตฺโต ตตฺถ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺโธ, เนวมชฺเฌน เวทนา ปฺเยกทพฺพสมวายิตฺตาภิยฺโยตฺยธิปฺปาโย.
อิทานิ ¶ ทุติยํ ทสฺเสติ ‘ชานน’มิจฺจาทิ, นิมิตฺต มิฏฺานิฏฺโพธการณํ มุหุตฺโต กตฺติกาทิ, อุปฺปาโต อิฏฺานิฏฺสูจกํ ปถวิสมุทฺทาทีนํ สภาวปริจฺจาเคนาฺตตฺตคมนํ. ชานนสามฺเติ นิมิตฺตาทีนํ ชานน สามฺเ. ‘ยถาวุตฺตชานนสฺส อชฺเฌน วิสยตฺเต เหตุมาห- ‘ตํ ชานาตีติ ตสทฺเทน อธียมานปรามสโต’ติ. ตติยํ ทสฺเสติ ‘ยโต เจ’จฺจาทินา. ยโต จ อุปฺปนฺเนน วิธินา อชฺเฌน าตุ อภิธานมฺปสิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ, โปตฺถเกสุ ปน อชฺเฌตุาตูสุติ ปาโ ทิสฺสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘กตฺถจิ ปสิทฺธิวิสโย โหติ ตสทฺโท, ตถา จ วุตฺตํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ ปกฺกนฺตวิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ตํสทฺโท ยํ สทฺทํ นา เปกฺขเต’ติ, ตสฺมา ปสิทฺธิวิสเยน ตสทฺเทน ปุถเคว ปสิทฺธิยา อุปสงฺคหตฺถํ ทฺวิตคฺคหณํ กตฺตพฺพ’’นฺติ. อตฺถตฺตเย วตฺตมานสฺส ตุ ตสทฺทสฺส สวิสโย วิเสโส ตโตวาตฺถิเกหิ เวทิตพฺโพ.
๑๕. ตสฺส
วิสยสทฺโท คามสมุทาเยปิ วตฺตเต, คามสมุทาโย จ นาม เทโสเยว, เตนาห วิสโยปิ คามสมุทายตฺตา เทโสเยวา’ติ, อิมินา วิสยเทสสทฺทานํ สมานาธิกรณตฺตมาห. วสาติ เทสวาสิโน วสาตโย, อนุวาโก คนฺถวิเสโส.
๑๖. นิวา
ตนฺนาเมจฺจาทินา น เกวลํ นิวาเสเยว, อถโข วกฺขมาเนสุ ปีติ ทสฺเสติ. ปจฺจยนฺตํ เสพฺพาทิ. เทสนามมฺภวติ จตูสุ อตฺเถสูติ วิฺายติ, เตนาห-‘นิวาสาโท วิธี’ติ. นิวาสาโทติ นิวาส อทูรภวนิพฺพตฺตอตฺถิอตฺเถสุ. สํหิตนามํ นาม โลกิยสทฺทโว หาราปฺปสงฺคมฺสทฺทโวหาเรนุปาตฺตนามํ.
๑๗. อทู
นครมฺปิ เทโสเยวาติ อาห- ‘อทูรภว’นฺติ.
๑๘. เตน
ยถาโยคตฺโถติ วุตฺติยํ วุตฺตยถาโยคสทฺทสฺส อตฺโถ.
๑๙. ตมิ
ปจฺจยนฺตนาเมติ ¶ ปจฺจยนฺตนามํ ยสฺส สตฺตมฺยตฺถภูตสฺส เทสสฺส หสฺมินฺติ อตฺโถ, นาฺสฺเสติ ภูมาทิวิสิฏฺตฺถยุตฺตโต อฺสฺส ปจฺจยนฺตนามํ น โหตีติ อตฺโถ. พทรา พพฺพชา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ วิคฺคโห.
๒๑. อชฺชา
หียฺยตฺตโนติ ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑๓๔) ทฺวิตฺตํ.
๒๓. อมา
อมาสห ภโว อมจฺโจ.
๒๔. มชฺฌา
มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโม, อนฺเต ภโว อนฺติโม อิจฺจาทิ.
๒๕. กณ
มคเธสุ อรฺเ คงฺคายํ ปพฺพเต วเน กุเล พาราณสิยํ จมฺปายํ มิถิลายํ สมฺภโวติ วิคฺคโห. ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) เอยฺยโกติ เสโส. ปจฺจยนฺตรทสฺสเน สติ อิมินาว สุตฺเตน อิโต อฺตฺราปิ ปจฺจยนฺตรานิ โหนฺตีติ เสโส, คาเม ภโว อุทเร ภโว ปฺจาเลสุ ภโว โพธิปกฺเข ภโวติ วิคฺคโห.
๒๖. ณิโก
สรเท ภโว, ภวา วาติ วิคฺคโห.
๒๗. ตมสฺส
สิปฺปสทฺทตฺถมาห-‘โลสลฺล’นฺติ. ตเมว พฺยฺชยติ ‘กิริเย’จฺจาทินา, กรณํ กิริยา วาทนาทิกสฺส อภฺยาโส, โส ปุพฺโพ ยสฺสาติ สมาโส, วีณาทิสทฺเทหิ กิมุจฺจเตจฺจาห- ‘วีณาทิ’จฺจาทิ, ทพฺพํ ตํตํสมุทายรูปํ. สิปฺปฺจาติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวติ ‘กิริยา วิเสโส’ติ. วาทนาทิกิริยาย วิสิฏฺโ ชานนกิริยาวิเสโสติ อตฺโถ, อิมินา วีณาทิสทฺทา ทพฺพตฺถวุตฺติโน วาทนาทิกิริยํ กิริยา วิเสสฺจ ¶ สิปฺปมุปจาเรน วทนฺตีติ ทีเปติ. อิติสทฺโท เหตุมฺหิ. สาเยเวติ อภฺยาสิตพฺพา ชานนกิริยาวิเสสสฺส ปุพฺพภูตา วาทนกิริยา, วิเสเสตุํ ยุตฺตา วีณาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโย.
ยุตฺตตา เจตฺถ… วีณาทิวาทนวเสน สิปฺปสฺส คเหตพฺพภาวโต, กถํ วีณาทิสทฺเทหิ ทพฺพวุตฺตีติ วาทนา วุจฺจตีติ อาห- ‘วีณาทิ วิสยตฺตา’ติ, วาทนวุตฺติวีณาทิสทฺทานํ สิปฺปวุตฺติตฺตํ ยถาวุตฺตสฺโส ปมาวเสน วตฺตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ. วีณาทิวาทนนฺติ ยเถติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตเมว ผุฏยนฺโต วุตฺติคนฺถสฺส มุขํ วิวรียติ ‘กิริเย’จฺจาทินา. กิริยาตฺยาสปุพฺพกํ าณกฺขมํ โกสลฺลํ วาทนกิริยา วิสยตฺตา วีณาวาทนมิจฺจเนน กิริยาสทฺเทน วุจฺจตีตฺยตฺโถ. มุทงฺคํ มุทงฺควาทนํ สิปฺปมสฺส, วํโส สิปฺปมสฺสาติ วิคฺคโห. สีลมทฺทพฺพํ กถํ ปํสุกูลาทิ(โน) สีลตฺถสมานาธิกรณตฺเตนาภิธานนฺตฺยาห- ‘ปํสุกูลาทิธารณ’มิจฺจาทิ. ตฺจ สีลนฺติ สมฺพนฺโธ.
อปฺปิจฺฉตายาติ ปจฺจยปฺปิจฺฉตาย. สนฺตุฏฺิตายาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิธสนฺตุฏฺิยา. อนุวิธียมานํ กรียมานํ. ผลนิรเปกฺขนฺติ อิมินา อิธ โลเก จีวราทิเหตุ ปณิธาย ปํสุกูล ธารณาทึ ปฏิกฺขิปติ, สีลํ ตปฺปรภาเวน เสวนา. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ปํสุกูลาทิธารณํ ปํสุกูลาทิวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิสทฺเทโนปจาเรนาภิธียเต, สีลํ ปํสุกูลธารณวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิ สทฺเทโนปจาเรโนจฺจตี’’ติ. ติจีวรํ สีลมสฺสาติ วิคฺคโห เตสํ คุโฬ ปณฺยมสฺสาติ วิคฺคโห โตมรํ, มุคฺคโร ปหรณมสฺสาติ วิคฺคโห, อุปธียตฺยุปริอาธียตีติ รถงฺคํ วุจฺจติ. กามกฺขนฺธกิเลสาภิสงฺขารา วา อุปธิ อุปทธาติ สุขํ ทุกฺขํวาติ กตฺวา.
๒๘. ตํหนฺติ
พหุมฺหิ ภูตานคเตสุปิ ปจฺจยภาเว การณมาห-‘สงฺขฺยากาลานมวิวจฺฉิตตฺตา’ติ, สุตฺเต วุตฺตาย เอกสงฺขฺยาย วุตฺตมานกา ลสฺเสว จ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตาติ อตฺโถ.
ตทุปาทานนฺตูติ ¶ เตสเมกวจนาทีนมุปาทานนฺตุ. ตํ นานนฺตรีย กตฺตาติ อุปลกฺขณวเสน เตสํ วจนกาลนฺตรานมวินาภาวิตฺตาติ อธิปฺปาโย. หนฺติจฺจาทิตฺยาทฺยนฺตสฺส กิริยาปฺปธานตฺเต กถํ ณาทีนํ ตทตฺเถ ชายมานานํ สาธนปฺปธานตฺต มิจฺจตฺร เหตุมาห ‘สภาวโต’ติ. มีเน หนฺตีติ เมนิโก. อชิวฺหา อนิมิสา จ มจฺฉา, ทิฏฺโว สนฺทิฏฺนฺติ อิมินา สํสทฺทสฺส วิสุํ อตฺถภาวํ ทสฺเสติ. โลกุตฺตรธมฺโมติ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม, ผลธมฺโมปิ เหฏฺิโม สกทาคามิวิปสฺสนาทีนํ ปจฺจยภาเวน อุปริมคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภาวโต ปริยายโต ทิสฺสมาโนว วฏฺฏภยํ นิวตฺเตติ, ภาวนาภิสมยวเสน มคฺคธมฺโม สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานธมฺโม.
วฏฺฏภยนฺติ กมฺมกิเลสวิปากสงฺขาตํ ติวิธวฏฺฏภยํ. วิธาน วจนนฺติ อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาตวิธิโน ปกาสตํ เอหิปสฺส วจนํ. ปริสุทฺธตฺตาติ กิเลสมลวิรเหน สพฺพถา วิสุทฺธตฺตา. อมนฺุมฺปิ กทาจิ สปฺปโยชนํ ยถาสภาวปฺปกาสเนน ทสฺเสตพฺพํ ภเวยฺยาติ ตทภาวํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘วิชฺชมานมฺปิ เจ’จฺจาทิ. นนุ จ เอหิปสฺสาติ ตฺยาทฺยนฺตา, ตสฺมา เนเตติ ปจฺจโย ปปฺโปติ, ตถาหิ ปาฏิปทิกโต ปจฺจยวิธานมฺปฏิปาทิตํ, น ตฺยาทฺยนฺตโต นาปิ วากฺยโต, ตสฺมา กถเมหิปสฺสิโกติ โหตีติ อาห-‘เอหิปสฺสสทฺโทจาย’มิจฺจาทิ. ปทสมุทายสฺสานุกรโณติ ปทสมูหสฺส อนุกรณภูโต เอโก เอหิปสฺสสทฺโท. อถวา เอหิ อาคจฺฉ อิมํ ธมฺมํ ปสฺสาติ โย อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาโต วิธิ, ตพฺพาจโก ยนฺนิปาโต เอหิปสฺสาติ, เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, อถวา เอหิจฺเจว นิปาโต, ทสฺสนํ าปนํ ปสฺโส, เอหีติ ปสฺโส าปนํ เอหิปสฺโส, เอหิปสฺสํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก.
๒๙. เตน
เอกีภาโวติ มุคฺเคหิ สํสฏฺานํ มาสานมิว มิสฺสีภาโว. เอโสติ สํสคฺโค, อุกฺกํเสนาติ อุกฺกํสาธาเนน [อุตฺกํสสาธเนน (โปตฺถเก)] จ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . สํสคฺคอุกฺกํสานํ สหภาวสฺส อเนกนฺติ กตฺเต การณมาห- ‘อสุจิทพฺเพ’จฺจาทินา. พฺยติเรกมาห- ‘นุกฺกํโส’ติ ยตฺถ สํสคฺครหิตํ เกวลมภิสงฺขตฺตมตฺถิ, ตตฺถ ปจฺจยมุทาหรเณน ทสฺเสตฺวา วิชฺชาย สห สํสคฺคสฺสาวิชฺชมานตฺเต การณํ วทติ ‘รูปี ธมฺมตฺตา’ติอาทิ. รูปํ ภูโตปาทายเภทมสฺส อตฺถีติ รูปี, ฆตาทิ สํสฏฺํ ภตฺตาทิ. ตสฺส ธมฺโม สภาโว สํสคฺโค, ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมา, ตสฺสาติ สํสคฺคสฺส, วิชฺชาตฺวรูปี… ยถาวุตฺต รูปสภาวาภาวา, เตนาห- ‘วิชฺชาย จ อรูปิตฺตา’ติ จรอิจฺจนฺธาตุเยว จรติ.
วาจสิกํ มานสิกนฺติ ‘‘มนาทีนํ สก, ยํกิฺจีติ สตาทิกํ ยํกิฺจิ. พาหุลเกเนเวตฺถาวธารณํ ลพฺภตีติ วุตฺตํ- ‘ตโต วา’ติ, เทวทตฺเตน กีโตติ โส อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺส อปฺปตีติ อภิธานสตฺติเวกลฺเลน วุตฺติยมนวคโม, เทวทตฺติโกติ หิ วุตฺเต เทวทตฺเตน กีโตตฺยยมตฺโถ นปฺปตียเต… ตาทิส สทฺทสตฺติเวกลฺเลน ตทตฺถสฺสานมิธียมานตฺตา, อวคโม จ นาม สติ สามตฺถิเย สิยาติ อิมมตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมาห- ‘ตทตฺถาปฺปตีติยา’ติอาทิ.
อภิธานลกฺขณตฺตนฺติ อภิธานํ สติ สามตฺถิเย วากฺเย วจนียสฺสาตฺถสฺส วุตฺติยา กถนํ ลกฺขณํ สภาโว เยสนฺเต อภิธานลกฺขณา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ, ตพฺพาทิสมาปฺเยวเมว ทฏฺพฺพา. มริเจน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วาติ, สลากาย ชิตนฺติ วิคฺคโห.
๓๐. ตสฺส
โย ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐)
๓๔. โณ
ปวุตฺเตปีติ กจฺจายเนน ปวุตฺตนฺติ อตฺเถ ‘‘อฺสฺมึ’’ติสฺมึโณ โหเตวาติ อธิปฺปาโย.
๓๕. ควา
ทุโน รุกฺขสฺส.
๓๘. มาตา
มาตาปิตุนฺนํ ¶ มาตาปิตโรติ มาตุยา มาตาปิตโร ปิตุสฺส มาตาปิตโร, น เอกเมกโต ทฺวีสูติ เอกโต เอกโต วุตฺตนเยน ทฺวีสุทฺวีสุ อตฺเถสุ น ภวตีติ อตฺโถ.
๓๙. หิเต
มาตุ หิโต, ปิตุ หิโตติ วิคฺคโห.
๔๐. นินฺท
เสน รูเปน าเตปิ วิเสสรูเปน อฺาโต อฺาตวิเสโส. กฏฺาทิมยา ยา ปฏิมา ตมฺปฏิจฺฉนฺทกํ. สมฺพนฺโธ สสฺสามีลกฺขโณ อสฺส อตฺถีติ สมฺพนฺธิ กสฺสาติ กึ สทฺทนิทฺทิฏฺโ, โสว วิเสโส, สมฺพนฺธิวิเสโส วิสโย อสฺส อฺาณสฺสาติ สมาโส. ปโยคาสมฺภวาติ อยมสฺโสติ วุตฺต อสฺสปฺปกติยาปิ ปโยคา สมฺภวา. ตถาหิ ยทิ ยสฺสาจฺจนฺตมชานนํ สิยา ตถา สติ สพฺพถา วตฺถุชานนาภาเว ปกติเยว น สิยา, น หิ สพฺพถา อวิฺาตตฺโถ สทฺโท ปโยคมหรติ, ตสฺมา สรูเปน าตสฺส ยสฺส วิเสโส อวิฺาโต, โสเยวิธ อฺาโต-ติมโตติ วิฺายเต, อฺาโต-สฺโสกสฺส [อฺาโต เสสฺสฺส (โปตฺถเก)] วา กุโตติวา กึ สภาโว เวติ หิ อสฺสโกติ. กปฺปจฺจยนฺโต หตฺถิกอิจฺจยนฺนามเธยฺยํ นามํ ยสฺส หตฺถิวิยาติ ทสฺสิตปฏิภาคสฺส โส กปฺปจฺจยนฺตนามเธยฺโย. อภินิเวเสน วา สิชฺฌนฺติ ยถา อชฺชุนาทิเวสธารินิ อชฺชุนาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโย.
ปฏิมายาติ เอตฺถ ปูชนตฺถา เอว ปฏิมา คหิตา, โมรสมาน นามตฺตา โมโรวิยาติ โยชนา, จฺจา ติณปุริโส, อิธ ปน ตํ สทิโส ปุริโส มนุสฺโส จฺจา. อกสฺมา เอว อากสฺมิกํ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (๔-๑๒๒) ณิโก. ยํกิฺจิ อพุทฺธิปุพฺพกํ, ตมากสฺมิกํ, ตสฺมึ อากสฺมิเกภิเธยฺโย สติ อิวสทฺทตฺเถ วตฺตมานโต อีโย โหตีติ อตฺโถ. กาโก จ ตาลฺจ ผลํ กากตาลานิ, เตสมิว มิลนํ. อชาขคฺคานมิว มิลนํ ยทากสฺมิกํ, กิฺจิ ตม ชาขคฺคียํ ¶ , โณ อิวตฺเถ. สกฺกรนฺติ ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ (๔-๑๒๕) วุทฺธฺยภาโว. มุนีว, พาโลว, กุลิสมิว, เอกสาลาอิวาติ วิคฺคโห, โลหิโตว โลหิติโก ผฏิกมณิ.
๔๑. ตมสฺส
โทณาทีตฺยาทิสทฺเทน ขารสตาทโยปิ ปริมาณวิเสสา คยฺหนฺติ. สงฺขฺยา อสีติปฺจาทโย, อฺํ วา ยํกิฺจีติ อุปฑฺฒกายาทิ, โสฬส โทณา เอกา ขารี. นนุ ปฺจกํ คนฺถชาตนฺติ วตฺวา อฺํ วา สงฺฆาทิกนฺติ วุตฺตํ ตํ กถํ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สงฺขฺยาย สฺาสงฺฆสุตฺตาชฺฌยเนสู’’ติ (๕-๑-๕๘) สุตฺติตตฺตาภาวาติ มนสิ นิธาย ‘สงฺขฺยาวาจีหิ’จฺจาทิ วุตฺตํ. ‘‘อาทสหิ สงฺขฺเยเย วตฺตนฺตี’’ติ ปฺจสทฺทสฺส สงฺขฺเยเย วุตฺตตฺตา อาห- ‘ปฺจาวยวา’ติ. ปริมาณสทฺทสนฺนิธาเน สงฺขฺยาเนปิ ปฺจสทฺโทติ มฺมาโน อาห- ‘ปฺจสงฺขฺยานฺเจ’ติ. ปฺจา วุตฺตโยติ ปฺจวารา, รูปานีติ จ ปริยายนฺตเรน อาวุตฺติสทฺทสฺเส วาตฺถํ พฺยตฺตํ กโรติ.
๔๔. กิมฺหา
นนุ สุตฺเต สงฺขฺยายนฺติ น วุตฺตํ กตฺยาทโย จ ปโยคา สงฺขฺยา ปริมาเณเยว ทิสฺสนฺติ กถํ นาเมตฺถายํ วิธีติ อาห- ‘พหุเล’จฺจาทิ. สงฺขฺยาปริมาเณเยวายํ วิธีติ กึ สทฺเท สงฺขฺยาปริมาณ วิสเยเยว วตฺตมาเน อยํ รตฺยาทิโก วิธีติ อตฺโถ, นนุ เจตฺถ กึ สทฺโท ปฺเห วตฺตมาโน กถํ สงฺขฺยาปริมาเณ วตฺตเตติ วุจฺจเต, ยชฺชปิ สงฺขฺยาปริมาเณ น วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยาปริมาณสฺส ปุจฺฉิยมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสเย วตฺตเต วาติ. พหุลาธิการ ปโยคสามตฺถิยเหตุนิทสฺสเน ผลมาห- ‘ยตฺรตฺวิ’จฺจาทิ, ปริจฺเฉทกตฺเตน ปริมาณกตฺเตน. อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยทากิมิทํ สงฺขฺยา ปริมาณเมสํ ทสนฺนํ น กิฺจิ อปฺปกเมเวตนฺติ สงฺขฺยาปริมาณเมว กึ สทฺเทน นินฺทียเต, ตทาปิ สงฺขฺยา ปริมาณสฺส นินฺทียมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสยตฺตเมเวติ เขเป วตฺตมานาปิ กึ สทฺทา รติจฺจาทิ สิยา, พหุลาธิการาทิโตว ปเนตฺถ น สิยา’’ติ. รการานุพนฺธา อิสทฺทโลปตฺถาติ โยชนา.
๔๕. สฺชาตํ
พุภุกฺขาปิปาสปฺปกตีหิ ¶ ขสนฺตาหิ อกมฺมวจนิจฺฉายํ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกาธาเร จา’’ติ (๕-๕๙) กตฺตริ กฺเต ิมฺหิ จ พุภุกฺขิโต ปิปาสิโตติ สิทฺเธปิ วตฺตมาเน ปโยคตฺถํ พุภุกฺขาปิปาสาติ ปาโ.
๔๖. มาเน
สพฺพมฺปริจฺเฉทรูปนฺติ อุมฺมานปริมาณาทิกํ สพฺพํ ปริจฺเฉทรูปํ. ตตฺร จ อุจฺจตฺเตน มานมุมฺมานํ, สพฺพโต มานํ ปริมาณํ.
๔๗. ตคฺโฆ
‘‘ปมาณปริมาเณหิ สงฺขฺยายจาปิ สํสเย มตฺโตวตฺตพฺโพ’’ติ (๕-๒-๓๗) ปาณินิยวตฺตพฺพการวจนํ, ตตฺถ ปมาณ มายาโม. สงฺขฺยายาติ ปฺจมี. เอเตหิ สํสเย มตฺโต วตฺตพฺโพติ อตฺโถ. วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทีนิ กเมน ตตฺโถทาหรณานิ.
น วตฺตพฺพนฺติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺพวจนํ ปฏิกฺขิปติ. ปฏิกฺขิตฺเต ตสฺมึ วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทิ(นา) ยํกิฺจิ ทณฺฑปุพฺพณฺณาทิกํ [ปณฺณาทิกํ (โปตฺถเก)] สํสยิตํ, เตน มานสงฺขาตสฺส ปริจฺเฉทสฺสาภาวา กถเมเต ปโยคา สิยุนฺติ อาสงฺกิย ตตฺถ การณมาห- ‘ตถาภฺยูหนโต สิทฺธตฺตา’ติ. ตถาภฺยูหนโตติ วิทตฺถิมานมฺปมาณมสฺส รตนมฺมาน มสฺสาตฺยาทินา เตนปฺปกาเรน อภฺยูหนโต อภฺยุปคมโตติ อตฺโถ. สํสโย จ นาม อุภยปกฺขปรามสเน สติ สิยาติ ยถาวุตฺตมพฺภูหนํ สาเธตุมาห-นานฺตเรเน’จฺจาทิ. ปกฺขทฺวเยหีติ วิทตฺถิ มานมสฺส รตนมฺมานมสฺสาติ เอวมาทิเกหิ ปกฺขทฺวเยหิ. อภฺยูหนํ สํสยสฺสาติ คมฺยเต. ชณฺณุ มานมสฺส ชณฺณุตคฺฆํ.
๔๘. โณจ
ปุริโส ปมาณมสฺสาติ วิคฺคโห.
๔๙. อยู
อุปาธฺยนฺตโรปาทานาติ ‘อํเส’ติ นิมิตฺตนฺตโรปาทานา นิวตฺตตีติ โยชนา.
๕๐. สงฺขฺยา
สจฺจุตีสาสทสนฺตาย ¶ สงฺขฺยาย ปมนฺตาย อสฺมึ สตสหสฺเส อธิกา สงฺขฺยาติ อตฺเถ โฑ ภวตีติ สุตฺตตฺโถ. สจฺจุตีสา สทสนฺตาติ ปมาวจนํ ปมนฺตโต วิธิาปนตฺถํ. นนุ จ สุตฺเต ‘สตสหสฺส สตสหสฺเส โฑ’ติ น วุตฺตํ, ตถา สติ วุตฺติยํ กถํ ‘สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา’ติ วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยาห-อุภยถาวคมา’ติอาทิ. อุภยถาวคมาติ สตํ สหสฺสนฺติ จ สตสหสฺสนฺติ จ อุภยปฺปกาเรนาวคมา, อุภยถาวคโม ปโยค ทสฺสนฺเจตฺถ เอวํ วิวรเณ การณนฺติ อธิปฺปาโย. ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเย ปกตฺยตฺเถ สตีติ เยนเกนจิ สุวณฺณกหาปณาทินา ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเย. สุวณฺณมาสกทีน [สุวณฺณกหาปณาทีนํ (โปตฺถเก)] มสมาน ชาติยานํ. อเกวลํ โจทาหรณํ ทสฺเสตุํ ‘เอกวีส’นฺติ วุตฺตํ. อนิปฺผนฺนตฺตา สทฺทานมิธ ปจฺจยคฺคหณปริภาสาวตาโร นตฺถิ.
๕๑. ตสฺส
นนุ จ สงฺขฺยาสทฺโท สงฺขฺยาเน สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตเต, กถเมตฺถ สงฺขฺยาเนวสิตา วุตฺติ เยเนวํ วิวรณํ กตมิจฺจาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปจฺจาสนฺนํ สงฺขฺยาสทฺทสฺสาติ อธิปฺปาโย. อิมินา จ กรณสาธโน-ยํ ปูรณสทฺโทติ วิฺาเปติ. ยโตติ วุตฺตยํ สทฺทสมฺพนฺธินา ตํสทฺเทน เสติ อุลฺลิงฺคิตสฺส สงฺขฺยาติอตฺถมุปทสฺสิย สาเยว ปูรียเตตีมสฺส กมฺมภาเวน ติฏฺตีติ ทสฺเสตุํ เตน ปูรเณน ปูรียเต’ติ อาห.
สมฺปชฺชเตติ ปูรียเตตฺยสฺสตฺถมาจิกฺขติ. อเนเนตํ ทสฺเสติ ‘‘(น) ฆฏิกาทีนมิว ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติริตฺตีกรณํ สงฺขฺยาย ปูรณํ กิฺจรหิ ตสฺส สมปฺปตฺติเยวา’’ติ. อถ กายํ วโจยุตฺติ ‘สาสงฺขฺยา ปูรียเต เยเน’ติ, ยาวตา สาติ ยสฺมา ปจฺจโย วิหิโต ตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส ปรามาโส ตสฺส จ ปูรเณน อเภโทจฺจาสงฺกิยาห- ‘อเภเทโนจฺจเต สงฺขฺยา ปูรียเต เยเนตี’ติ อภิธานาภิเธยฺยานมเภโทปจาเรน วุจฺจตีตฺยตฺโถ, สงฺขฺเยยฺยปูรเณ ¶ โฑ น โหตีติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวตุมาห- ‘ทฺวาทสนฺน’มิจฺจาทิ. โส ฆโฏ ตาสํ ฆฏิกานํ ปูรโณ ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติ ริตฺตีกรณวเสน. วีสติยา ปูรโณติอาทินา วิคฺคโห.
๕๔. ฉา
กจฺจายเนน ‘‘ทฺวิตีหิ ติโย’’ติ (๒-๘-๔๒) สุตฺเตน ทฺวิติสทฺเทหิ ติยปฺปจฺจยํ วิธาย ‘‘ติเย ทุตาปิ จา’’ติ (๒-๘-๔๓) ทฺวิตีนํ ทุตาเทเสน ทุติยํ ตติยนฺติ จ ‘‘จตุเฉหิ ถา’’ติ (๒-๘-๔๑) สุตฺเตน จตุโต ถปฺปจฺจยํ วิธาย ทฺวิตฺเตน จตุตฺถนฺติ จ นิปฺผาทิตํ. อิธ ตถา ภาเวน กถํ เต สิชฺฌนฺตีติ อาสงฺกิย วุตฺติยํ ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘สงฺขฺเย’จฺจาทิ. วุตฺติยํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา สุตฺเตกเทสา ทสฺสิตาติ ตานิ สมฺปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา ‘จตุตฺถตติยาน’มิจฺจาทินา จ วุตฺตานิ.
๕๕. เอกา
สงฺขฺยาวจนสฺส คหเณ โก โทโสจฺจาห-‘สงฺขฺยาวาจิ’จฺจาทิ. พหุตฺตวิสเย ปโยโค น สิยาติ สงฺขฺยาวจนสฺส เอกตฺเถ นิยตตฺตา วุตฺตํ. เอกากีหิจฺจสฺส อตฺถมาจิกฺขติ ปธานภูเตเหว’จฺจาทินา. อุปปชฺชเก พหุตฺตวิสเย ปโยโคตฺยเปกฺขเต.
๕๖. วจฺฉา
ตโร โหตีติ วุตฺเตปิ เตหิ ตโร โหตีติ วิฺายติ, วจฺฉาทีหีติ สุตตฺตา ปน วจฺฉาทีนนฺติ จ วิฺายตีติ วจฺฉาทีนนฺติอาทินา วุตฺติคนฺโถปทสฺสนํ. นนุ ตนุตฺเต ววจฺฉาทีหิ ปจฺจโย วิธียเต, เย จ สรีเรน กิสาวจฺฉาทโย, ตตฺราปฺยวิเสเสน ปโยโค ปสชฺชติ [ปโยปสชฺชเน (โปตฺถเก)] วิเสสานุปาทานโต, ตสฺมา กถมตฺร สภาวสฺเสว ตนุตฺตํ วิฺายเต เยเนวํ วิวฏมิจฺจาห- ‘วจฺฉาทิสทฺทาน’ มิจฺจ-ทิ, วจฺฉาทีหิ ปกตีติ ปจฺจเย วิธียมาเน ตาสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วโยวิเสสาทิ, ยสฺมึ สติ วจฺฉาทโย สทฺทา ทพฺเพ-ภินิวิสนฺเต, ตํ ปจฺจยา-สนฺนํ, น จ กิสตฺตสฺส ภาวา ทพฺเพ วจฺฉาทิสทฺทา ปวตฺตนฺเต. อโต ¶ ตสฺเสว สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส ตนุตฺเต ยุตฺตํ ปจฺจเยน ภวิตุํ, (น) ตนุตฺตมตฺเตติ มฺเต. ปวตฺตินิมิตฺตํ สมฺพนฺธิ อาสนฺนนฺติ สมานาธิกรณานิ.
วจฺโฉ ปมวโย, ตสฺส ตนุตฺตํ ทุติยวยปฺปตฺติ. ทุติยฺหิ วยํ ปปฺโปนฺตสฺส วจฺฉสฺส ปโม วโย วจฺฉสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ กิฺจิมตฺตาวเสสํ ภวติ อมุเมวาห-‘สุสุตฺตสฺเส’จฺจาทินา. อุกฺโขตรุโณทุติยวยปฺปตฺโต วุจฺจเต, ตสฺส ตนุตฺตํ ตติยวยปฺปตฺติ. ตติยฺหิ วยปฺปตฺตกาเล ทุติยสฺส วยสฺส อุกฺขสทฺทปฺปวตฺติ นิมิตฺตสฺส กิฺจิมตฺตา วเสสโต [วสิสฺสเต (โปตฺถเก)] ชาติสงฺกรตฺตา คทฺทภชาติยา วฬวาชาติยา จ มิสฺสตฺตา. ภารวาหกตฺตมฺปติ โย สมตฺโถ, โส อุสโภตฺยุจฺจเต, ยทาตุ ตสฺส ภารวาหกตฺเต สามตฺถิยํ มนฺทํ ภวติ ปริกฺขีณํ, ตทา ตนุตฺตมฺภวตีตฺยาห- ‘สามตฺถิยสฺส ตนุตฺตํ อปฺปพลตา’ติ.
๕๗. กิมฺหา
สมุทาโย นาม ทฺวฺยวยโว วา สิยา พหุกาวยโว วา, ตตฺถ ทฺวฺยวยวสมุทายา นิทฺธารเณ สามตฺถิยา เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิฺายติ ตเมวานุสรติ. พหุกาวยวสมุทายาปฺเย ‘กสฺส นิทฺธารเณ’ติ สุตฺเต เอกสฺสาติ วจนาภาเวปิ เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิฺาตพฺพํ เตเนว กตโร ภวตํ เทวทตฺโต’ตฺยาทิกมุทาหรณมทาสิ. กตโร ภวตํ เทวทตฺโต กตโร ภวตํ กโตฺยาทฺยุทาหรณพหุตฺเตน นิทฺธารณวาจีนมพหุตฺเถปิ นิทฺธาริยมานวาจีหี’ติ พหุตฺเตน วุตฺตํ. อปจฺจปรํปราย ปวตฺตํ โคตฺตํ วํโส, ตทภิ ธายิโน อปจฺจปฺปจฺจยนฺตาปิ อเภโทปจาเรน โคตฺตํ, เตวาปจฺจา ปจฺจวนฺตสมฺพนฺธทฺวาเรนาปจฺเจ ปวตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา ภวนฺติ, จรณสทฺทา จ กา โย กิริยาสทฺทา ภวนฺติ กาทีหิ วุตฺตชฺฌยนตฺถํ ยถา สกํวตจรณกิริยานิมิตฺตตฺเตนาชฺเฌตูสุ ปวตฺตาติ เตสํ สมฺพนฺธิสทฺทานํ เกสฺจิ อตฺถสฺส กิริยาสทฺทานํ จาตฺถสฺส อสตฺยปิ ชาติตฺเต ชาตินิพนฺธนํ โลเก การิยมิฏฺํ ตทุตฺตํ ‘‘โคตฺตฺจ จร- เณหิ ¶ สหา’’ติ. ตตฺถาปิ ชาติตฺตมฺปริภาสิตํ, เตนาห- ‘กสฺส จรณตฺตา ชาติตฺตํ โคตตฺตา ชาติตฺต’นฺติ จ.
๕๘. เตน
โลกิยาติ ปรสทฺทสตฺถกาเร สนฺธายาห. อิห ตุ อวิเสเสน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นิรุตฺติยํ สามฺเน วุตฺตตฺตาติ โยชนา. สามฺเน วุตฺตาการํ ทสฺเสตุํ ‘กถ’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เทเวหิ ทตฺโต พฺรหฺมุนา ทตฺโตติอาทีนิ กตฺตริ กรเณ วา วิคฺคหวากฺยานิ. เทวทตฺโต เทวทตฺติโก เทวิโย เทวโลติอาทีนิ วุตฺติปทานิ.
ตตฺถ นิรุตฺติปิฏกาคตานํ ‘เทวทตฺตา เทวทตฺติโก’ติอาทีนํ วุตฺติปทานมฺถา นิปฺผตฺติมุปทสฺสิย เทวโล เทวิโยติอาทีนมฺปน วจนนฺตเรเนว นิปฺผตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘เทเวหิ ทตฺโต’ติอาทิ วุตฺตํ. ปรสทฺทสตฺถการานมฺปิ เทวโล เทวิโยติ วจนนฺตเรเนว สาธนํ สาธนาการฺจ เตสํ ทสฺเสตุํ ‘เกจีหี’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกเทสโตเยว ปจฺจยมิจฺฉนฺติ เตน เตสํ เทวโล เทวิโย ทตฺติ โลจฺจาทิ ภวติ. กปฺปนาคารโวติ ทตฺตสทฺทโลปนาเมกเทสวเสน กปฺปนาคารโว.
๕๙. ตสฺส
น จ สพฺเพติอาทินา พหุลาธิกาเร ผลํ วุตฺตํ. ภาวสทฺโท กตฺถจิ กิริยายํ วตฺตเต ‘ภาเว อยํ วิธี’ติ. กตฺถจิ อธิปฺปาเย ‘อยเมเตสํ ภาโว [ภาโวธิปฺปาโย]’ติ. กตฺถจิ ปทตฺเถ ‘อิเม ภาวา’ติ. กตฺถจิ สตฺตามตฺเต‘ติณานํ ภาโว’ติ. เตนาห-‘ภาวสทฺทสฺเส’จฺจาทิ. รูปสาธน ทฺวาเรนาติ ภาวสทฺทสฺส รูปสาธนทฺวาเรน, สปฺปนฺติ ปกาเสนฺติ อตฺถ มเนนาติ สทฺโท. โสว อภิธานํ อภิธียเต-เนนตฺโถติ กตฺวา. พุชฺฌติ อตฺถสรูปนฺติ พุทฺธิ, สาว ปตียเต-เนนาตฺโถ ปจฺเจติ อตฺถ มิติ วา ปจฺจโยติ วุจฺจติ.
นนุ จ ‘ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา’ติ วุตฺตํ ตสฺมา ปวตฺตินิมิตฺตมุภินฺนมฺปิ ภวติ, ตถาสติ ‘สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺต’นฺติ สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตา กสฺมา ¶ วุตฺตาติ วุจฺจเต. ปากฏภาเวน อภิธานาภิเธยฺยสมฺพนฺธสฺส สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตํ วตฺวา วิสุํ พุทฺธิยา นิมิตฺตสฺส รูปานุคตตฺตํ วิเสเสตฺวา ปวตฺตินิมิตฺตตมสฺสา ทีเปตุํ ‘นิมิตฺตวสาหิ’จฺจาทิมาห. ทพฺเพคุโณติ ทพฺเพ วุตฺติยํ คุโณ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. คุณสทฺทสฺเสว ชาติสทฺทตฺเตโนทาหรณทฺวยํ ทตฺตํ… คุณสฺส ชาติยา วิสุํ ชาตินิมิตฺตสฺสาภาวโต [นิธิตฺตสฺส ภาวโต]. กิริยาทีติอาทิสทฺเทน ทพฺพาทีนํ คหณํ, เกจิ ปน กิริยาสทฺทานํ กิริยา ปวตฺตินิมิตฺตนฺตฺยาหุ. เตสํ เทวทตฺตาทีนํ อวตฺถาวิเสเสน อวตฺถาเภเทน สามฺํ ตทวตฺถา วิเสสสามฺํ. เตนาห- ‘เทวทตฺตสฺสา’ติอาทิ. วิชฺชมาโน ปทตฺโถ วิสโย เยสํ เทวทตฺตาทีนํ สฺาสทฺทานํ เตสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติลกฺขณมาจิกฺขิตมฺปฏิปาทิตนฺติ อตฺโถ.
อเนน จ เทวทตฺตาทโย สฺาสทฺทาปิ สมานา ชาติสทฺทาติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ จรหิ สฺาสทฺทาปิ ชาติวจนา สิยุํ, ปฺจวิธตฺตเมสํ ปริหายตีติ. เนทเมวํ วิฺเยฺยํ… ปสิทฺธตรชาตฺยาภิธาน กโควีหิยวาทิสทฺทา ชาติสทฺทตฺเตน วิสุํ ปริคฺคยฺหนฺติ.
สมฺพนฺธิเภทโตติ ฆฏาทิสมฺพนฺธีนํ เภทโต. อภาวสฺสเภทโตติ ฆฏปฏาทีนํ สมฺพนฺธีนํ เภเทน อภาวสฺส เภทโต อเภเทปิ เภทา อุปจริตา สนฺตีติ โยชนา. ยสฺส สามฺสฺส วสา, เตสุ อุปจริตเภเทสฺวากาสาทีสุ. นิรวยวาวิชฺชมานวิสยานนฺติเย อากาโส วิย นิรวยวา อภาโว วิย อสนฺตา จ, เต วิสโย เยสํ สทฺทานํ เตสนฺติ อตฺโถ. สามฺํ ภาโวติ ปุถุชฺชนาทิสามฺํ ภาโวติ อตฺโถ. อลสสฺส ภาโว กิริยาสมฺพนฺธิตฺตํ, พฺรหฺมฺํ ชาติ จาปลฺยํ เนปฺุํ คุโณ วา. วุตฺติยํ สกตฺเถกนฺตาติ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (๔-๑๒๒) อิมินา สกตฺเถ กตกปฺปจฺจยนฺตาติ อตฺโถ. น ทฏฺพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตกาโลว ปตฺตกลฺลํ. กรุณา เอว การฺุํ.
๖๒. อณฺวา
‘‘เอกโยคนิทฺทิฏฺานํ สหวาปวตฺติ สหวา นิวตฺตี’’ติ ‘ภาว กมฺเมสู’ติ ¶ อนุวตฺตเต. ตถาปิ ภาเวตีมินาเวตฺถ สปฺปโยชนตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสุ’จฺจาทิ.
๖๔. ตร
ยชฺชปิ สีธาตุสฺส เกวลสฺส สุปเน ปวตฺติ, ตถาปฺยติปุพฺพสฺส อุกฺกํเส ปวตฺตีติ อาห- ‘อติสโย อุกฺกํโส’ติ. โส จ อติสโย กสฺส สมฺภวติจฺจาห- ‘โส จ กิริยาคุณาน’นฺติ. กถํ เตสมติสโยจฺจาห- ‘อาธารภูตทพฺพวสา’ติ. กุโตจฺจาห- ‘อนเปกฺขิเต’จฺจาทิ. อนเปกฺขิโต กิริยาคุณานํ นิสฺสโย ทพฺพสงฺขาโต เยสนฺติ วิคฺคโห, ทพฺพสฺส นิสฺสยภูตสฺสา-ติสยตฺตํ โหนฺตมฺปิ นิสฺสิตานํ กิริยา คุณานํ วเสเนว สิยา นาฺถาติ วตฺตุมาห-‘ปจฺจธิกรณ’นฺติอาทิ.
นนุ จ ยทิ กิริยาคุณานเมวาติสโย, ตทา น สิชฺฌติ ‘โคตโร’ติ เนส โทโส, โน เจตฺถ ชาติยาติสโย, กสฺส จรหิ คุณสฺส โค อยํ โย สกฏํ วหติ, โคตโร-ยํ โย สกฏํ วหติ สิรฺจาติ, ชาติยา หิ นิจฺจาเยกรูปาย โนกฺกํสาปกํสโยโค สมฺภวตีติ ทพฺพสฺสาปิ นาติสยสมฺภโว. ตถาหิ ตุลฺยปฺปมาณสฺส คุณกโตว มูลโต อุกฺกํโส ทิสฺสติ สมาเนปิ หิ อายาเม วิตฺถาเร จ ปฏสฺส กาสิกสฺสาฺโวาคฺโฆ ภวติ มาถุรสฺสาฺโ วาติ. ทพฺพสฺสาปิ สาติสเยหิ ยุตฺตตามตฺเตน สาติสยตฺตสฺสุปฏฺาปิตตฺตา วุตฺตํ- ‘เตเนวาหา’ติอาทิ. ยทคฺเคน กิริยาคุณานํ นิสฺสิตานมติสยวเสน นิสฺสยภูตมฺปิ ทพฺพํ กถฺจิทปฺยติสเย วตฺตติ นาม, ตทคฺเค ตพฺพาจิกาปิ ปกติ อตฺตโน วจนียตฺถวเสน ตตฺถ วตฺตติเยว นามาติ ‘อติยเย วตฺตมานโต’ติ ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, เตเนวาห- ‘อิมินา ปกติ วิเสสนตฺตฺจาหา’ติ. สกตฺถิกานํ ปกติอตฺโถ โชตนีโย โหตีติ สมฺพนฺโธ.
สกตฺถิกานนฺติ กตฺตริ ฉฏฺี สมฺพนฺธวจนิจฺฉาย, สกตฺถิเกหีติ อตฺโถ. เหตุมาห- ‘ปกติวิเสสนนฺตี’ติ. อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา ¶ ‘อติสเย วตฺตมานโต’ติ, ปกติวิเสสนํ, ตโต ปกตฺยตฺถภูเต-ติสเย ชาตตฺตา สกตฺถิเกหิ ยถาวุตฺตนเยน ปกตฺยตฺถภูเตติสโย โชตนีโย โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ นาภิเธยฺโยติ พฺยติเรกมาห, ตถา จ วกฺขติ- ‘อติสยโชตกาตราทโย’ติ.
อถ ปกติวิเสสนตฺเต กสฺมา นาภิเธยฺโย โชตนีโยจฺจาห ‘ปกติยาเยว’จฺจาทิ. อุกฺกํโส สมานคุณวิสเยเยว โลเก ทิฏฺโ [ปวิฏฺโ (โปตฺถเก)] เตน สามฺวจเนปิ ตาทิถวิสเยเยว [โสเยว] การณ วเสน โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อติสเยเน’จฺจาทิ. ทฺวินฺนเมกสฺสา-ติสเยจฺจาทินา ‘ทฺวิพหูสุกฺกํเส ตรตมา’’ติ (จํ ๔-๓-๔๕) สกฺกตสุตฺตตฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ. ตรอิยาติ สกโวหาเรน วุตฺตํ, เตสนฺตุ อียปฺปจฺจโย. เอวมิหาวิธานํ สุขสาเนตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยถาวุตฺตสุตฺตตฺถวเสน ทฺวินฺนเมกสฺส อุกฺกํสาภาวา ‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’จฺจาโท ตรปฺปจฺจโย น โหตีติ เอโก มาถุโร ทุติโย ปาฏลิปุตฺตโก อิเมสํ สุกุมารานํ ทฺวินฺนเมโก มาถุโร-ติสเยน สุกุมาโร สุกุมารตโร, เอกมฺเสํ ทฺวินฺนมุกฺกํเสตถาฺเสํ ทฺวินฺนเมกสฺสาติ เอวํ ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, อุภยตฺร ตฺววยวาเปกฺขมฺพหุวจนํ, ตถาหิ สุกุมารตฺเตนุกฺกํสิยมานานํ สมุทายานมวยวา มาถุรา พหโว ปาฏลิปุตฺตกาปิ นิกฺกํสิยมานา ตเถวาวยวา พหโว โหนฺติ, เอวํ มาถุรา ปาฏลิ ปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’ติ ตรปฺปจฺจเยน สิชฺฌติ. อิมสฺมึ คาเม อฑฺฒตรา วาณิชฺชาจฺจาโทปิ กถิเตน าเยน ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, พหุวจนนฺตุ กตฺถจิ อวยวาเปกฺขนฺติ สพฺพํ สกฺกเต กิจฺเฉน สาเธนฺติ. อิห ตุ ตถาวิธสฺส สุตฺตสฺสา วิธานา ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย’’ติ ตราทีนมติสเย สามฺเน วิธานา สพฺพตฺถ ตรปฺปจฺจเยน สุขสาธนํ โหตี’’ติ.
อวตฺถาเภเทนาติ ¶ ปฏุตราวตฺถาวโต ปฏุอวตฺถาย ภินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตถาหิ ตเมวาวตฺถนฺตรยุตฺตํ วตฺตาโร ภวนฺติ อฺเ ‘ภวํสูอวตฺโถ’ติ. ปการนฺตเรนปิ สาธเน เหตุมาห- ‘อติสยมตฺเต วา วิธานโต’ติ. อนวฏฺิตตฺตมาห- (‘อติสยวาปิ’จฺจาทิ). ปฺจสฺเวเตสูติ เอเตสํ ยถาวุตฺตานํ ตราทีนํ ปฺจนฺนํ มชฺเฌ, รูปานิ คุณวจนสฺส วุตฺติยมุทาหริตานิ. กิริยาวจนสฺส ตุ ‘อติสเยน ปาจกตโร ปาจกตโม’ติ. อิสฺสิก อิยอิฏฺา สราที ตโต (อฺโต) น โหนฺติ พหุลาธิการา.
๖๖. ตสฺส
ตสฺสาติ สามฺเน วุตฺเตปิ วิการสมฺพนฺธีเยว ฉฏฺิยนฺโต คยฺหติ, ฉฏฺิยนฺตสมฺพนฺธีเยว จ วิกาโร คยฺหติ สมฺพนฺธวสาติ ทสฺเสตุมาห ‘ยสฺสา’จฺจาทิ. โกสการกปาณวิเสเสหิ กโต โกโส. ปาณโย สตฺตา, โอสธฺโยผลปากนฺตา, รุกฺขา ปุปฺผผลูปคาติ รุกฺโขสธีนํ ลกฺขณํ วทนฺติ ตลฺลกฺขเณเนตฺถ รุกฺโข สธโย น คยฺหนฺติ, กิฺจรหิ โอสธิสทฺเทน ลตาทิปิ คยฺหติ, รุกฺขสทฺเทน (วนปฺป)ตโยปิ, วนปฺปตโย หิ ผลวนฺตา น ปุปฺผวนฺตา. กถํ คาวสฺส วิกาเร ปุริเส มโยจฺจาห- ‘อฺสฺมิ’นฺติอาทิ. คาวสฺส อิทํ โคมยํ.
๖๗. ชตุ
อุปปตฺยนฺตรนฺติ ปจฺจยโลปโต ยุตฺยนฺตรํ.
๖๘. สมู
ตีสุตฺตเรสุ จ วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ. ราชฺมนุสฺสานมฺปิ ชาติยมปจฺเจ ฺสฺสปฺปจฺจยานํ วิธานา วุตฺตํ ‘โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา’ติ อาห- ‘ราชฺานํ สมูโห’จฺจาทิ. อุกฺโข อุสโภ. โอฏฺโ ขรโต, อุรพฺโภ เมโส, เอวมิจฺจาทินา ‘อุกฺขานํ สมูโห’จฺจาทิ. วากฺยมปทิสติ. กากานํ สมูโหติ วิคฺคโห, ณิกอจิตฺตาติ อิมินา ณิโก อจิตฺตวาจ เกเหว ทิสฺสตีติ าเปติ. อปูโป ปิฏฺปูโป, สํกุลนฺติ (คุฬ) มิสฺสกขชฺชกวิเสโส.
๖๙. ชนา
‘‘ตทสฺสฏฺานมีโย ¶ จา’’ติ (๒-๘-๑๓) กจฺจายนสุตฺตสฺสาย มตฺโถ ‘‘ตทสฺสฏฺานมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺิยนฺตโต อียปฺปจฺจโย โหตี’ติ. เตน มทนสฺส านํ มทนียํ พนฺธนสฺส านํ พนฺธนียํตฺยาทิกํ สาเธนฺติ. อิธ ปน ตถาวิธสฺสาภาวา กถํ ตํ สิชฺฌตีตฺยาสงฺกิย ‘มทนีย’นฺติอาทิกํ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘มทนียาทิปฺปสิทฺธิยา’จฺจาทิ. สาธนกฺกมํ ทสฺเสตุมาห- ‘เอวมฺเต’จฺจาทิ.
านนฺติ การณํ. ‘‘อุปมตฺถายิตตฺต’’นฺติ (๒-๘-๑๔) กจฺจายนสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘อุปมตฺเถ อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหตี’’ติ เตน ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ ติมิรมิว ทิสฺสตีติ ติมิรายิตตฺตํตฺยาทิกํ สาเธนฺตีติ วุตฺตนยเมว. ตมฺปิหจฺจาทิกํ ทฺวีสุ สาธนกฺกมทสฺสนํ, ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ทสฺสิโต โย กมฺมตฺโถ โสปิ ธูมายีติ กตฺตุวเสน สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ กตฺตุสาธนโต ธูมายิตสทฺทา สกตฺเถตฺตปฺปจฺจเยปิ ธูโม วิย ทิสฺสตีติ อตฺเถ อายิตตฺถปฺปจฺจเยปิ นาตฺถเภโท-ฺตฺรวจนิจฺฉาเภทาติ ทฏฺพฺพํ, ภาวตฺโถ ปน เตสํ ภาวปฺปธานวเสน ลพฺภติ, ธูมสฺเสว ทสฺสนนฺติ วิคฺคเห อายิตตฺเตน วา.
๗๐. อิโย
อฺสฺมินฺติ อฺสฺมิมฺปิ อตฺเถ อิโยติ โยชนา.
๗๔. กถา
ปวาเส ทูรคมเน สาธุ ปวาสิโก, อุปวาเส รตฺยโภชเน สาธุ อุปวาสิโก.
๗๕. ปถา
ปเถ สาธุ อุปาการกํ ปาเถยฺยํ, มคฺโคปกรณํ, สปติมฺหิ ธน ปติมฺหิ สาธุ อุปกรณํ สาปเตยฺยํ ธนํ.
๗๗. ราโย
ตุมนฺตกิริยายาติ ฆาเตตุํ (ตฺยาทีตุ) มนฺตกิริยาย. วา สทฺโท สมุจฺจโย, ฆาเตตุํ วาติอาทินา โยเชตพฺโพ.
๗๘. ตเม
อิติสทฺเทน ¶ พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมุปทสฺสยมฺนาเปกฺขํ สปฺปธานํ มนฺตฺวาทิ วิธิมฺหิทมตฺถทฺวยํ พฺยาปารียติจฺจาห-‘เอตฺถ อสฺส อตฺถี’ติ. นนุ จ ยํ ยสฺส โหติ ตํ ตสฺมิมฺปิ โหติ (ยํ ยสฺมึ โหติ) ตสฺสาปิ ตํ โหติ เตเนว วุจฺจเต- ‘ฉฏฺีสตฺตมีนมวิเสโส’ติ, ตตฺรฺ ตรนิทฺเทเสเนว สิทฺเธ กิมตฺถมิห ฉฏฺีสตฺตมีนํ เภเทโนปาทานํ กรียตีติ วุจฺจเต-ยตฺราวยวาวยวิภาโว, ตตฺเถว ฉฏฺีสตฺตมีนมตฺถสฺส อวิเสโส [วตฺถุโต (โปตฺถเก)] ยถา ‘รุกฺเขสาขา รุกฺขสฺส สาขา’ติ. สสฺสามิภาวชฺชนกภาวาโท ตุ นาวสฺสมาธาราเธยฺยภาโวติ ทฺวินฺนเมวตฺถานมุปาทานนฺติ.
นนุ จ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ สติ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวติ ยถา ‘นีลมุปฺปล’นฺติ, เนวาตฺถิตฺตสฺสาตฺถิ พฺยภิจาโร, ตถา จ วุตฺตํ- ‘น สตฺตํ ปทตฺโถ พฺยภิจรตี’ติ, ตสฺมา พฺยเวจฺเฉชฺชาภาวา นิรตฺถกมตฺถีติวิเสสนนฺตฺยาห- ‘ปทตฺถสฺเส’จฺจาทิ. สตฺตายํ อพฺยภิจาเร ปีติ สมฺพนฺโธ. กาลนฺตรา พฺยภิจารตฺถมตฺถีติวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘กาเล’จฺจาทิ.
นนุ จ สุตฺเตสุ กาโล ปธานํ น โหติ, ‘‘เตน กตํ กีตํ’’ตฺยาทินา หิ ปจฺจยตฺโถ ทสฺสิโต, ตถา หิ กายิกํวาจสิกํ ตฺยาโท น กาลสมฺปจฺจโย, เอวมิหาปิ สตฺตามตฺเต ภวิตพฺพํ, อตฺถีติ ตุ วตฺตมานสตฺตาย เอว ปริคฺคโห กถมวสียเต เยน กาลวิเสสนํ สิยาติ. สจฺจํ, กินฺตุ ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจาราภาเวปิ อตฺถีติวิเสสโนปาทานสามตฺถิยาตฺร วิสิฏฺโ สตฺตา อตฺถีติ วิเสสนตฺเตโนปาตฺตา, น สตฺตามตฺตนฺติ ปตียเต, สา ปน วิสิฏฺา สตฺตา สมฺปติสตฺตา, อตฺถิ จ ตสฺสา พฺยภิจาโร สามฺสตฺตายาติ ยุชฺชเตว วิเสสนวิเสสฺสภาโวติ มฺเต. อุปาธีติ วิเสสนํ.
น ภฺุชติจฺจาทิวิยาติ ยถา น ภฺุชตีติ นฺสฺส ปฏิเสธตฺตา วิรุทฺธตฺถปทสฺส สนฺนิธาเน-ตฺถนฺตรสฺส ปฏิเสธรูปสฺสตฺถสฺสาวคติ ปทนิพนฺธนสฺส วิธิโน อพาธิกา ภวติ, ตมิวากฺยตฺโถ. อธิปฺปายตฺถ มาห- ¶ ‘อตฺถิวจนิจฺฉาย โย วิสโย ตสฺส นิยโม’ติ. กติ ปยสมฺภเว น ปน โคมา รุกฺขวาติ โยชนา, เตหีติ ปสํสาปหูเตหิ. กกุเท อาวตฺโต กกุทาวตฺโต, นินฺทิโต กกุทาวตฺโต อสฺส อตฺถีติ กกุทาวตฺตี. กถํ นินฺทิตตฺตมสฺสิจฺจาห-‘กกุทา วตฺโต’จฺจาทิ. สํสตฺโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิจฺจเนน เคหฏฺิเตน วิชฺชมาเนนปิ ทณฺเฑน ทณฺฑีติ นาภิธียตีติ วทติ. ทพฺเพภิเธยฺเยติ ชาติสนฺนิสฺสยโคปิณฺฑอสฺสปิณฺฑาทิสงฺขาเต ทพฺเพ-ภิเธยฺเย, ภวํ ภเวยฺยาติ ยทากทาจิ ภวนฺโต ยทิ ภเวยฺย.
๗๙. วนฺตฺว
ปฺวา ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส.
๘๐. ทณฺฑา
ทฺเว โหนฺตีติ อิโก อีเจติ ทฺเว โหนฺติ, เอกเมกํวาติ อุภินฺนํ. วาสทฺโท ทฺเว โหนฺตีติ เอตฺถาปิ ทฏฺพฺโพ. อุตฺตมีเณว ธนา อิโกติ คณสุตฺตํ วิวรติ ‘อุตฺตมีเณวา’ติอาทิ. เกเนตฺถ สมาโสติ อาห- ‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถนฺติ สมาโส’ติ. อุตฺตมีโณ ธนสามี. อสนฺนิหิเต อตฺถาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตีมสฺส อตฺถํ วิวรติ ‘อปฺปตฺเต’ติ. อสมฺปตฺเตติ อตฺโถ. อสนฺนิหิเตติ จ อตฺโถ อิจฺจสฺส วิเสสนํ. อตฺถนํ อสนฺนิหิเต อตฺเถ อาสิสนํ อตฺโถ, โส อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก อตฺถี. ตทนฺตาจาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตฺยนุวตฺตเต, อสนฺนิหิโตปาธิกา อตฺถนฺตา จ อิก อีปฺปจฺจโย ภวตีตฺยตฺโถ. วณฺณนฺตาอีเยวาติ คณสุตฺตํ, พฺรหฺมานํ เทวานํ วณฺโณติ วา สมาโส. หตฺถทนฺเตหิ ชาติยนฺติ คณสุตฺตํ.
ชาติยนฺติ ปจฺจยวิเสสนํ. วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหีติ คณสุตฺตํ. พฺรหฺมสทฺเทน นิยมวิเสโส วุจฺจติจฺจาห-‘วิชฺเช’จฺจาทิ. ตสฺมิฺจนิยมวิเสสจรเณ ติณฺณํ พฺราหฺมณาทีนเมวาธิกาโร, นสุทฺทสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตฺเจ’จฺจาทิ. เตวณฺณิโก วณฺณีติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ตีสุ วณฺเณสุ ภโว ตทนฺโตคธตฺตา เตวณฺณิโกติ ภวตฺเถ ณิโก. วณฺณสทฺโท พฺราหฺมณาทิวณฺณวจโน. ตตฺร พฺรหฺมจาริมฺหิตฺยเนน สุทฺโท พฺยวจฺฉิชฺชเต.
อถวา ¶ พฺรหฺมนฺติ นิพฺพานํ ตทตฺโถ คนฺโถปิ, ตํ พฺรหฺมํ นิพฺพานํ ธมฺมํ วา เตปิฏกํ จรตีติ พฺรหฺมจารี, ยติ. ยตโยปิ หิ วณฺณีติ พฺรหฺมจาริโนติ วุจฺจนฺติ. วณฺณีลิงฺคีติ หิ วุตฺเต ติลิงฺควาติ อตฺโถ. วณฺณ สทฺโท ปเนตฺถ ยถาวุตฺต พฺรหฺมปริยาโย. โปกฺขราทิโต เทเสติ คณสุตฺตํ. เทโส เจตฺถ ยตฺถ(ตฺถิ โปกฺขราทีนิ โส). ปทุมคจฺฉ โปกฺขรณีนํ วาจกสฺสาติ อิมินา ปทุมานิ อสฺสํ สนฺตีติ ปทุมินีติ โปกฺขรณีปิ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. นาวา อตฺถีติ นาวิโก, ยาคเม นาวายิโก. สุขทุกฺขา อี, พลา พาหูรุปุพฺพา เจติ จ คณสุตฺตานิ.
๘๒. มุขา
อิหาปิ ปสชฺเชยฺย มธุ อสฺมึ ฆเฏ อตฺถีติ เอตฺถาปิ ปโยเค มธุรนฺติ รปฺปจฺจโย ปาปุเณยฺย มธุมฺหิ อภิเธยฺยติ อธิปฺปาโย. น คจฺฉนฺตีติ นคา. ยชฺชปิ อูสวาจฺจาโท ปหูตาทิวิสยายาตฺถิตาย สมฺภโว, ตถาปิ ุสาทิวโต ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน วจนิจฺฉาภาวา ุสวา ฆโฏจฺจาทิ น สิชฺฌติ ตสฺมา ปหูตาทิวิสยาตฺถิตาสมฺภเวปิ ตํวโต-ตฺถสฺส ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน ุสโร เทโสติ วตฺตุ มิจฺฉายํ ปจฺจโย ยถา สิยา อฺตฺรมาภวิจฺเจวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห- ‘อิติ’จฺจาทิ. กฺุชวาติเอตฺถ กฺุชสทฺโท ติณลตาทฺยจฺฉาทิตปพฺพเตกเทเส วตฺตเต.
๘๗. ปิจฺฉา
ปเรหิ วาจาสทฺทา อาโล วิหิโต นินฺทายํ, เนห ตเถติ โจทนมุพฺภาวยติ ‘นินฺทาย’มิจฺจาทินา.
๘๘. สีลา
สีลมสฺส อตฺถิ, เกสา อสฺส สนฺตีติ วิคฺคโห. อณฺณา นิจฺจนฺติ นิจฺจวิธฺยุตฺถํ คณสุตฺตํ. คาณฺฑีราชีหิ สฺายนฺติ สฺาวิสยนิยมนตฺถํ คณสุตฺตํ. คณฺฑสฺส คณฺฑมิคสิงฺคสฺส อยํ คาณฺฑี, สา อสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีโว.
๙๐. สิสฺส
สมสฺส อตฺถีติ สุวามี,สํ สกิยํ.
๙๑. ลกฺขฺยา
อการาเทโส ¶ จ ณสนฺนิโยเคนาติ อิมินา ยตฺถ ณกาโร ตตฺเถวายมการาเทโสติ ทสฺเสติ. อุปาทานโตติ อิมินา นิสฺสยกรณเมโก สตฺถิโย าโยติ ทสฺเสติ. อนฺตสฺส อวิธานสามตฺถิยาจาติ อิมินา สติปิ ปุพฺพโลเปน ปโยค นิปฺผตฺติยํ อการํ วิธาย ตสฺส โลโป นิรตฺถโกติ ทสฺเสติ. ลกฺขี สิรี อสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณ.
๙๔. อิมิยา
กปฺโป โยคฺยตา อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฏา หานภาโค, เสนา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโห.
๙๕. โตป
‘โอหาก จาเค’ อิติ สกการสฺส หาธาตุโน ปโยเค โตปฺปจฺจยํ นิเสเธตฺวา‘สตฺถา หียเต สตฺถา หีโน’ติ อุทาหรณํ ทสฺสิตํ. เตนาห- ‘สกฺกเตจฺจาทิ. ทสฺเสตุํ ตติยมฺปนุทาหรณนฺติ สมฺพนฺโธ. จีปฺปจฺจยาวสานานนฺติ ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (๔-๑๑๙) วุตฺโต จีปฺปจฺจโย อวสาเน เย สนฺติ วิคฺคโห. ชาติยวชฺชิตานนฺติ ‘‘ตพฺพติ ชาติโย’’ติ (๔-๑๑๓) สุตฺเตน ชาติยปฺปจฺจเยน วชฺชิตานํ. กจฺจายเน ตุ โตอาทีนํ วิภตฺติ สฺตฺตา น ตโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติ.
๙๖. อิโต
วุตฺติยํ ‘เอตสฺส ฏ เอต’ อิติ อโตอิจฺจตฺร เอตสฺส ฏาเทโส เอตฺโต อิจฺจตฺร เอตอาเทโสติ อตฺโถ.
๙๗. อภฺยา
นนุ จ กึ อิมินา สุตฺเตน, ปฺจมฺยนฺตา ‘‘โต ปฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) ภวิสฺสติ, อปฺจมฺยนฺตาตุ ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ (๔-๙๘) เนตเทวํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘โต ปฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) ปกติวิเสสานมปรามาสโต กุโตจิ ปฺจมฺยนฺตา โหตุ, อปฺจมฺยนฺตา ปน ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ สุตฺเต สสงฺขฺยสฺสาทิสทฺทสฺส ¶ คหเณน ตํสทิสา สสงฺขฺยาเอโวปลกฺขียนฺตีติปิ วิฺาเยยฺย ตโต อปฺจมฺยนฺเตหิ อภฺยาทีหิ โต น สิยาติ อภิโตจฺจาทิ น สิชฺฌตีติ ‘‘อภฺยาทีหี’’ติ สุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๙๘. อาทฺยา
นนุ จ โตอิจฺเจว สามฺเน สุตฺติเต ยโตกุโตจิ ปฺจมฺยนฺตา วา อปฺจมฺยนฺตา วา พหุลํ วา โตมฺหิ อิฏฺปฺปสิทฺธีติ กึ อาทฺยาทีหีติ สุตฺเตนาติ สจฺจํ, ตถาปิ วิภาเคน ทสฺสิเต วิภาคโส วิเสสาวสาโย สิยาติ น โทโสติ. ยนฺติ ปมนฺตา โตมฺหิ ยโต.
๑๐๐. กตฺเถ
ปุพฺเพเนวาติ ‘‘สพฺพาทิโต’’ (๔-๙๙) จฺจาทินาว. เอตสฺสาติ เอตสทฺทสฺส, อิมสฺสาติ อิมสทฺทสฺส.
๑๐๑. ธิ
วาวิธานาติ วิกปฺเปน ธิปฺปจฺจยสฺส วิธานา.
๑๐๒. ยา
ยตฺราติ วุตฺเต ยตฺถาติ อุปฺปลกฺขิตเมว สิยาติ น วุตฺตํ. เอวมุปริปิ.
๑๐๔. กุหึ
หิฺจนํ วิธียเต ‘‘หึ หํ หิฺจน’’นฺติ (๒-๕-๙) สุตฺเตน. หิฺจิอาทีนนฺติ หิฺจิทาจิรหจิอาทีนํ.
๑๐๕. สพฺเพ
เอตสฺมึ กาเล เอกทาอิจฺจาทิ ทฏฺพฺพํ.
๑๐๖. กทา
กุทาสทฺโท จนํสทฺทโยเคว ทิสฺสติ กุทาจนนฺติ.
๑๐๗. อชฺช
นิมิตฺตนิมิตฺตีนนฺติ การณการิยานํ, สมาเนติ สาธารเณ. สมานเมว โพเธติ ‘ตํยเถ’จฺจาทินา. เอตฺถ ปน มมฺมตาฬนํ นิมิตฺตํ ปาณ หรณํ ¶ นิมิตฺตี, ตสฺสาติ อนชฺชตนสฺส. อุปริ ตฺยาทิกณฺเฑ กรหสทฺโท ตุ จิสทฺทสํยุตฺโตว ทิสฺสติ กรหจีติ.
๑๑๐. ธาสํ
สงฺขฺยาวาจิโน สทฺทา สงฺขฺยาสทฺเทน คหิตาติ อาห- ‘อตฺเถ’จฺจาทิ. ปกาโร ทพฺพคุณธิสโยปิ อตฺถิ, ตตฺถ ยทิ โสปิ คยฺเหยฺย ทพฺพ คุณานํ ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา ธาปฺปจฺจยนฺต(มฺปิ ตพฺพิสโยเยเวติ) [เจตฺถ (โปตฺถเก] (ปการวาจกลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา) อลิงฺคมสงฺขฺยฺจ [ธาปฺปจฺจยนฺตมลิงฺคมสงฺขฺยฺจ-อิติ กาสิกาวุตฺติปฺชกายํ] น สิยา, เอวฺจ สตฺยพฺยยตฺตมภิมตนฺตสฺส น สิยา, ตฺจิฏฺํ, กิริยาวิสเย ตุ ตสฺมึ คยฺหมาเน เอกธาภฺุชติ ทฺวิธาภฺุชติ ทฺวิธาคจฺฉติจฺจาโท โภชน คมนาทิกิริยาย สพฺพถา ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคาภาวา ยถาวุตฺต โทโส น สิยาติ ปาณินียวุตฺติกาเรน ชยาทิจฺเจน กิริยา วิสโยเยเวตฺถ ปกาโร คหิโต. ตมฺปติ อาห- ‘ทพฺเพ’จฺจาทิ. กสฺมา ปเนวมาหาติ อาห- ‘นวธาทพฺพ’มิจฺจาทิ. ‘‘นวธา ทพฺพํ, พหุธา คุโณ’’ติ เวเสสิกานํ สงฺเกโต.
ตตฺถ ปุถพฺยาโปเตโชวายฺวากาสกาลทิสาตฺตมนานีติ นว ทพฺพานิ. รูป รส คนฺธ ผสฺส สงฺขฺยาปริมาณ ปุถุตฺตสํโยควิภาค ปรตฺตาปรตฺตพุทฺธิสุขทุกฺเขจฺฉาโทสปยตนา จ คุณา, จสทฺเทน คุรุตฺต ทวตฺตสิเนหสงฺขารธมฺมาธมฺมสทฺทา เจติ จตุพฺพีสติ พหุธา คุโณ. อตฺราปิ ยถาวุตฺตกาสิกาวุตฺติยา ปฺจิกากาเรน ชินินฺทพุทฺธินา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณตฺยตฺราปิ ‘‘กิริยาชฺฌาหริตพฺพา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณ อุปทิสียติ วิฺายติ พฺยาขฺยายเต วิชฺชเตวา’’ติ กิริยาวิสโยเยว ปกาโร ปฏิปาทิโต, ปโยคทสฺสนโต พฺยวจฺเฉชฺชภาวา สพฺพตฺถ กิริเยเวติ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณติ ปโยคทสฺสนโต ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ คยฺหุปคตฺตา พฺยวจฺเฉทยิตพฺพานํ ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ ภาวา สพฺพสฺมึ ทพฺพคุณวิสเย ชินินฺทพุทฺธินา วุตฺตนเยน กิริยา ¶ อตฺเถวาติ กิริยาวิสโยว ปกาโร คยฺหตีติ วุตฺติการ ปฺชิกาการานํ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ อตฺโถ.
ตโตเยวาติ ยโต วิเสสโนปาทานมยุตฺตํ ตโตเยว ทฺวีหิจฺจาทิกมาเหติ อตฺโถ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิธา กโรตีติ กิริยาปโยเคปิ ปกาโร ทพฺพคุณวิสโย… ทพฺพวิสยสฺส คุณวิสยสฺส วา ทฺวิธาภาวสฺส กรียมานตฺตา, นตุ กิริยาวิสโย… ทฺวิธาภาวสฺส กรณกิริยาวิสยสฺเสตฺถ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตา. ตโตเยว กิริยาปกาโรปาทาเน [ปกาโรติสยเน (โปตฺถเก)] อตฺร ธาปฺปจฺจยนฺตปฺปโยโค น สิยาติ วิฺาเปตุํ ‘ทฺวีหิ’จฺจาทิกมาเห’’ติ เตนาห‘อตฺเร’จฺจาทิ.
ทพฺพคุณวิสเย ปกาเร คยฺหมาเน โยยํ โทโส สมฺภาวิโต ปเรหิ, ตํ ทานิ นิรากตฺตุมาห ‘สติปิเจ’จฺจาทิ. สภาวโต อลิงฺคมสงฺขฺยฺจาติ สมฺพนฺโธ, สงฺขฺยนฺตราปาทเน คมฺยมาเน ธาปฺปจฺจโย วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตทาห- ‘ทพฺพสฺเส’จฺจาทิ สงฺขฺยานฺตราปาทเนปีติ ปุพฺพํ ยา ววตฺถิตา สงฺขฺยา, ตโต- ฺํ สงฺขฺยานฺตรํ ตสฺสาปาทนํ กรณํ สงฺขฺยนฺตราปาทนํ, ตสฺมิมฺปีติ อตฺโถ.
๑๑๓. ตพฺพ
โส ปกาโร อสฺสาติ ตพฺพา, ตสทฺเทน ปการสฺส ปรามฏฺตฺตา ตพฺพตีเตตฺถ ปการวตีติ อตฺโถ วุตฺโตติ อาห- ‘ตสทฺเทเน’จฺจาทิ. ปการวตีติ ปการวติ อตฺเถ. มุทุปฺปการวา มุทุชาติโย.
๑๑๕. กติ
กึ สงฺขฺยานมฺปริมาณเมสนฺติ อตฺเถ ‘‘กิมฺหา รติ รีวรีวตก ริตฺตกา’’ติ (๔-๔๔) สุตฺเตน รติปฺปจฺจยํ วิธาย กตีติ สิทฺธตฺตา วุตฺตํ- ‘สงฺขฺยาปริมาณวิสเย สาธิตตฺตา’ติ, กติ จ โส สงฺขฺยา ปริมาณวิสยตฺตา สงฺขฺยา เจติ กติสงฺขฺยา, ตาย.
๑๑๖. พหุ
ปจฺจาสตฺตีติ สมฺพนฺธิมฺหิ เอกมฺหิ ทสฺสิเต ทฺวิฏฺตฺตา สมฺพนฺธสฺส ปโร สมฺพนฺธี ¶ วิฺายมาโน ปโรว วิฺายติ ยุตฺติโตติ ‘สมฺพนฺธโตวา’ติ วุตฺตํ.
๑๑๗. สกึ
นิปาตนสฺสาติ สกินฺติ นิปาตนสฺส.
๑๑๘. โส
ขณฺฑํ ขณฺฑํ ขณฺฑโส, ปุถุ ปกาโร ปุถุโส.
๑๑๙. อภู
นนุ จ อภวนนฺนาม สพฺพถา อนุปฺปตฺติยา วา อวตฺถนฺตเรน วา, ตถา สตฺยภูตสทฺโท-นุปฺปนฺนมตฺตวจโนปีติ กถมภูตสทฺโท-วตฺถนฺตเร นาภูเต วุตฺโตจฺจาห- ‘อภูตสฺสิ’จฺจาทิ. กถมวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียตีติ เจ อภูตสทฺโท ยทฺยนุปฺปนฺนวาจี สิยา, ตทา ตสทฺทปฺป โยโคเยว น สิยา… ตสทฺเทนาภูตสฺเสว คหณโต, อภูตภาเวจฺจาทินา สุตฺติตํ สิยา, เตน ตสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา อวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียติ, ตปฺปรามฏฺฺจาวตฺถนฺตรมภูต สทฺโท อเปกฺขเต, เตนาห- ‘ตพฺภาเวติวจนา’อิจฺจาทิ. ภวนํ ภาโว ตาย อวตฺถนฺตเร ภาโว ตพฺภาโว ตสฺมึ. เตนาห ‘อภูตสฺเส’จฺจาทิ. ภาเวติ วิสยสตฺตมี, สํสตฺตมี วาติ อาห- ‘วิสเย คมฺมมาเน วา’ติ. กุณฺฑลตฺเตนาติ กุณฺฑลสภาเวน.
๑๒๐. ทิสฺส
ทิสฺสนฺตีติ วุตฺเต ปโยเค ทิสฺสนฺตีติ อยมตฺโถ วิฺายตีติ อาห ‘ทิสิ’จฺจาทิ, อิทํ สุตฺตํ วิชฺฌงฺค ปริภาสา ภวตีติ เสโส. ‘‘โณวา-ปจฺเจ’’ติอาทินา (๔-๑) สุตฺเตน วุตฺเตสฺวเนกวิเธสุ อตฺเถสุ ปริ สมนฺตโต ภาสตีติ ปริภาสา, วิธิโน ปจฺจยสฺส องฺคภูตา ปริภาสา วิชฺฌงฺคปริภาสา. วิธิเยวาติ สุตฺตมิทนฺติ สมฺพนฺโธ. วกฺขมานสุตฺตทฺวยนฺติ ‘‘อฺสฺมึ สกตฺเถ’’ติ สุตฺตทฺวยํ.
๑๒๕. สํโย
อนฺตรสทฺโท-เนกตฺโถปีหานฺตราฬวาจี มชฺฌวาจี คยฺหติ, น วิชฺชเตนฺตรเมสนฺติ อนฺตราฬมตฺตปฏิเสเธปโยชนํ นตฺถีติ กตฺวานฺตรา ฬฏฺสฺสาภาวานฺตราฬํ ¶ นตฺถีตฺยุปจรียติ, เอวฺหิ โลเก ปยุชฺชเต ‘อนนฺตรา อิเม คามา อนนฺตรา อิเม ปาสาทา’ติ อนฺตราฬคตสฺส ฺสฺส คามสฺสฺสฺส ปาสาทสฺส วาภาวา ตถา พฺยปทิสียเต, ตเถวมิหาปฺยนฺตราฬคตสฺสฺสฺส พฺยฺชนสฺสาภาวา อนนฺตรา อิตฺยุจฺจนฺเต, อถวานฺตรสทฺโท พฺยวธานวาจี พฺยวธานาภาวโต-นนฺตรา อิติ วุจฺจนฺเต. อนฺตรํ กโรตีติ วา ขาทิอิปฺปจฺจยํ [ณิปฺปจฺจยํ (โปตฺถเก)] วิธาย อนฺตรายติ พฺยวธานํ กโรตีติ กตฺตริ อปฺปจฺจยํ วิธาย อนฺตโร พฺยวธายโก นตฺเถเตสนฺติ อนนฺตรา. ยถา ‘รุกฺขา วนนฺเต’ตฺถ รุกฺขา สมุทิตาเวกวนพฺยปเทสํ ลภนฺเต, ตถาตฺราปิ พฺยฺชนา สมุทิตาเวเต สํโยคพฺยปเทสโคจรตฺตํ ปฏิปชฺชนฺเต.
สํโยโคติ หิ สมุทายปฺปธาโน นิทฺเทโส พฺยฺชนาตฺยวยวปฺปธาโน, ตสฺมา พฺยฺชนาติ พหุวจเนน สํโยโคติ เอกวจนนิทฺเทโส ฆฏเต, นนุ จ วณฺณานมุจฺจาริตปฺปธํสิตฺตา โยคปชฺชมฏฺิตมานานํ น สมฺภวติ สมุทายตฺตนฺติ สมุทายตฺตมยุตฺตนฺติ นายุตฺตํ, ตถาหิ อุตฺตรุตฺตรคฺคาหินิ พุทฺธิ ปุพฺพปรีภูเต พฺยฺชนาวยเว สมุทายรูเปน สงฺกปฺเปนฺตี สมุทายโวหารมฺปวตฺตยีติ.
ณานุพนฺเธติ ทิติสทฺทสฺส สํโยคาวิสยตฺตา เทจฺโจติ ‘สรานมาทิสฺสา’ติ วิสโย, อุฬุมฺปสทฺทสฺส สํโยควิสยตฺตา โอฬุมฺปิโกติ เอตสฺส วิสโยติ ตตฺถ ราฆโว เวนเตยฺโย เมนิโก เทจฺโจ โทสคฺคานฺติ รูปานิ. อิธ ตุ โอฬุมฺปิโก โกณฺฑฺโติ ยุชฺชนฺติ. เตเนว จ ตตฺถ ปฺจิกา เอตฺถ, เอตฺถ จ ปฺจิกา ตตฺถ อุปเนตพฺพาติ.
๑๒๗. โกส
โกสชฺชนฺติ เอตฺถ ตสฺส ชตฺตฺจ นิปาตนา, อชฺชวนฺติ เอตฺถฺห ‘‘อุวณฺณสฺสา วว สเร’’ติ (๔-๑๒๙).
๑๓๕. โชวุ
ยการสฺส ทฺวิตฺเต เชยฺโย.
๑๓๗. กณ
อติสเยน อปฺโป, อติสเยน ยุวาติ วิคฺคโห.
๑๓๙. เฑส
สติสฺสาติ ¶ วุตฺเต สติสทฺโท วิฺายติ สตฺยนฺเตปิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเตสตฺยนฺโต กถํ วิฺายติจฺจาสงฺกิย ‘‘สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาเส’’จฺจาทินา (๔-๕๐) สตฺยนฺตาทีหิ โฑ วิหิโต, ตสฺมิฺจ เฑตินิมิตฺเตโนปาทินฺเน ตทุปาทานสามตฺถิยาสตฺยนฺโตว วิฺายตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เฑติ นิมิตฺโตปาทานา’ติอาทิ.
๑๔๒. อธา
ธาตุโต อฺโ สทฺโท อธาตุ ตสฺส. ปฺจิกายมฺปน ปกติปิ สทฺโทเยวาติ ธาตุโตอิจฺจาทินา อธาตุสทฺทสฺส อตฺถมตฺตํ วุตฺตํ.
ตสฺสาติ อธาตุปฺปกติยา, อธาตุสทฺทสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. เตนจาติ กกาเรน จ, ตสฺมาติ เตน การเณน. ปุพฺพคฺคหณมนฺตเรนาติปาณินินา อิการาเทสวิธายเก อิมสฺมึเยว สุตฺเตกการโต ปุพฺพสฺส อิการาเทสวิธานตฺถํ ปุพฺพคฺคหณํ กตํ, ตํ ปุพฺพสฺสาติวจนํ วินาติ อตฺโถ. สเจติอาทินา กถยตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส วุตฺโต, อสฺสาติ ชาตินิทฺเทเส ตุ อาการสฺสจิกาโร ภวตฺเยว, สิยา เอตนฺติ พหุปริพฺพาชกาติ เอตํ รูปํ โหติ. สฺยาทฺยตฺร พฺยวหิโต… กการโต ปุพฺเพ สฺยาทิ, น สฺยาทิ กการา ปโรติ.
นนุ จ อสฺยาทิโตติ เอตฺถ ปสชฺชปฺปฏิเสโธ น กสฺมา คหิโต, น ปริยุโทโสติ อาสงฺกิย ปริยุทาเสสฺมึ คหิเต สติ โทสํ วตฺตุมารภเต ‘ปริยุทาเส’อิจฺจาทินา. สฺยาทิโตติ สฺยาทฺยนฺตโต ปริพฺพาชกสทฺทโต. ปริพฺพาชกสทฺโทหิ สฺยาทฺยนฺโต วากฺเย สฺยาทฺยนฺตตฺตา, เตเนว วกฺขติ- ‘ปริพฺพาชกสทฺทโต เอตฺถ สฺยาทฺยุปฺปตฺตี’ติ. อสฺยาทิสฺมา ปโรติ กตฺวา พหุปริพฺพาชกสทฺทโต น สฺยาทฺยุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธ.
ตโตจาติ พหุปริพฺพาชกสทฺทโต จ. ปสชฺชปฺปฏิเสเธน นสทฺเทน ¶ อฺปทตฺถสมาเสปิ สิยาว โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อวิชฺชมาโนสฺยาทิ’จฺจาทิ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
จตุตฺถกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.