📜
ปฺจมกณฺฑ
๑. ติช
ขมาวีมํสาสูติ ปกติวิเสสนเมว กถมิจฺฉิตนฺติ อาห- ‘สมฺพนฺธสฺสิ’จฺจาทิ, ปทานมฺมฺสมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตาติ อตฺโถ, ปกติ วิเสสนนฺติ ติชมาห สทฺทานํ วิเสสนํ, กิมฺปน ปกติวิเสสเน ผล มิจฺจาห- ‘ปกติวิเสสโนปาทาน’มิจฺจาทิ. ยชฺชตฺร ‘ขมาวีมํสาสู’ติ ปกติวิเสสนํ, กสฺมึ อตฺเถ จรติ ขสา วิธียนฺติจฺจาห- ‘อตฺถนฺตรสฺสา นิทฺเทสา’อิจฺจาทิ. อตฺถนฺตรสฺสาติ นิสานาทิอตฺถนฺตรสฺส. ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ ‘สุตานุมิตาน’มิจฺจาทินา. เตเนวาติ กิริยารูปาสุ ขมาวีมํสุ ขสานํ วีธาเนเนว, สกตฺเถ วิธาเนเนติ วุตฺตํ โหติ. ติติกฺขกิริยตฺตาติ อิมินา ปเรสํ วิย ขาทฺยนฺตานํ ธาตุสฺาวิธาน มนตฺถกนฺติ ทสฺเสติ.
ติติกฺขา ขมา, ติติกฺขติ ขมติ, วีมํสา อุปปริกฺขา, วีมํสติ อุปปริกฺขตีติ อตฺโถ. สุตฺเต ติชอิติ นิทฺเทสา ภูวาทิกสฺส คหณํ. นิจฺจณฺยนฺตสฺส จุราทิกสฺส หิ ตาทิเส ปโยชเน สติ พหุลํ วิธียมาเนปิ นิจฺจตฺตมตฺตโน นาติวตฺตติ. อถวา จุราทิมาเนนาพฺยภิจารินา สาหจริยา ติโชปิ จุราทิโกว, ตํ ยถา ‘คาวสฺส ทุติเยนาตฺโถ’ติ. วุตฺเตโคเยโวปาทียเต, นาสฺโส, น คทฺรโภ. กทาจิ ปน อสฺสาทิโนปิ ทุติยสฺส คหณํ สิยา อตฺถปฺปกรณา ทิปฺปภาวโต.
นนุ ¶ จ วีมํสายํ สปฺปจฺจยวิธาน มนุปปนฺนมิตเรตรนิสฺสยโทส ทุฏฺตฺตา, ตถาหิ สิทฺเธ วีมํสาสทฺเท สปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชเต, สติ จ ตสฺมึ วีมํสาติ รูปํ สมฺปชฺชตีติ อิตเรตรนิสฺสโย, อิตเรตร นิสฺสยานิ จ การิยานี โนปกปฺปนฺตีติ เตนาห- ‘อนุวาทรูปาน’มิจฺจาทิ. อนาทิกาลสํสิทฺธสทฺทานุวาโต นตฺถิ อิตเรตรนิสฺสโย โทโสติ ภาโว. ปโยชกพฺยาปารณิปฺปจฺจยาภาเว เตชเตติ รูปํ.
๒. กิตา
ปุพฺเพวิย ปกติวิเสสนาทีตฺยเนน ‘‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสายตฺตตฺตา ‘ติกิจฺฉาสํสเยสู’ติ ปกติวิเสสนนฺติ อาห- ‘ติกิจฺฉาย’มิจฺจาทิ’ตฺยาทิกํ สพฺพํ ยถาโยคเมตฺถาปิ วตฺตพฺพนฺตฺยติทิสติ. วิสฺสตฺโถติ วิสทฺทสฺส อตฺโถ. อถ กิมิตฺถํ ฉปฺปจฺจยนฺตสฺเสว ทฺวิโธทาหรณนฺตฺยาสงฺกิยาห- ‘อตฺถเภทา ทฺวิโธทาหรณ’นฺติ. นิเกโต นิวาโส, สงฺเกโต ลกฺขณํ.
๓. นินฺทา
นินฺท=ครหายํ ตโต ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยา เจ’’ติ (๕-๔๙) อปฺปจฺจเย ตโต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) อาปฺปจฺจเย รูปํ. พนฺธตีติ พธโก.
๔. ตุํสฺมา
ตุํสฺมาตีห ปจฺจยคฺคหณมาจิกฺขติ ‘ตุํตาเย’จฺจาทินา. ตโต เจติ ยโต ตุํสฺมาติ ปจฺจยสฺเสว คหณํ ยโต จ วิเสสน นิทฺเทโส, ตโตติ อตฺโถ. ปจฺจยคฺคหเณ ตทาทิคฺคหณํ วิฺายเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ายโต. วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) วจนาภิ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต กิริยตฺถา’อิจฺจาทิ. โส กิริยตฺโถ อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ โส ปจฺจโยนฺเต ตสฺส (โส ตทนฺโต). ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, (นตุ) ตทนฺตมตฺตสฺเส ตฺยตฺโถ ¶ . นนุ จ ตุํสฺมาอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํ ปจฺจยคฺคหเณ ตุ กถํ ตทาทิโน คหณํ วจนาภาวโตจฺจาห- ‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติ. ยโต วิหิโต เตน วินา น ภวติ สีเลเนติ ตทวินาภาวี ตสฺส ภาโว ตสฺมา. อิมาย ยุตฺติยา วิฺายเต-ตฺโถ, ยมาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’นฺติ. ภวตฺเววํ ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณํ, ตโต กิปฺผลํตฺยาห- ‘เตเน’จฺจาทิ.
สปาทิโตติ ปาทิสหิตโต. ข ฉ สุปฺปตฺตาภาวาติ ข ฉ สานํ อุปฺปตฺติยา อภาวา. วุตฺตปฺปการสฺเสว ตุํปฺปจฺจยนฺตสฺส ปกติภาเวน คหณา สปาทิโต ข ฉ สานมนุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโย. วิปุพฺพา ‘ชิ-ชเย’อิจฺจสฺมา ตุํปจฺจยนฺตา ‘วิเชตุมิจฺฉตี’ติ อตฺเถ ‘‘ตุํสฺมา’’อิจฺจาทินา(โส), ตุํสฺสจ โลโป, เนมิตฺติเก เอกาเร นิวตฺเต ‘ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนโลโป ‘‘ชิหรานํ คี’’ติ (๕-๑๐๒) คี. ชิคีสปฺปกติโต ‘‘ภูเต อีอูํ’’อิจฺจาทินา (๖-๔) อี. ตสฺมึ อ. ‘‘อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา’’ติ (๖-๓๓) อีสฺส รสฺเส พฺยชิคีสิ. ยทิ ตุ สปาทิโต สสฺส อุปฺปตฺติ สิยา, ตทา พฺยชิคีสีติ เอตฺถ ทฺวิพฺพจนํ กรียมานํ สปฺปจฺจยนฺตสฺส ปมสฺเสกสฺสรสฺส ทฺวิพฺพจนํ ภวตีติ ‘‘ข ฉ สาน’’มิจฺจาทินา (๕-๖๙) วิชิย อิติ สมุทาเย อาทิภูตสฺส วิสทฺทสฺส สิยา อีมฺหิ จ วิหิเต สปาทิโน ปกติภาโวติ วิสทฺท ปุพฺเพ อาคโม สิยา, ตโต จ อวิวิชิสีติ อนิฏฺมฺปสชฺเชยฺย.
ตุํสฺมา อิจฺฉายนฺติ จ ปกติปฺปจฺจยตฺถานมุปทิฏฺตฺตา เตน สภาว ลิงฺเคน ข ฉ สปฺปจฺจยา ตทนฺโต จ อนุมิโต น ปน ตุํ, ตุมิห สุโตติ อาห- ‘น ตทนฺโต, นาปิ ฉ ฉสา’ติ. ชิฆจฺฉาอิจฺจตฺร ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ฆสฺส ‘‘จตุตฺถ ทุติยานํ ตติยปมา’’ติ (๕-๗๘) โค. ตสฺส ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ (๕-๗๙) โช. ปาณินินาปีห สปฺปจฺจย วิธายเก สุตฺเต วากฺยมฺปิ ยถา สิยาติ วาวจนํ กตํ, ตทยุตฺตนฺติ นิรากตฺตุมาห- ‘วากฺยมฺปิ’จฺจาทิ. ปกตฺยาทิตฺยตฺร อาทิ สทฺเทน อตฺถวิเสโส คเหตพฺโพ, ปกติ วิเสโส ตุมนฺโต, อิจฺฉตฺโถ-ตฺถวิเสโส ¶ . อิทํ ลกฺขณนฺติ ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’อิติ อิทํ ลกฺขณํ. นิโยคโตติ นิยเมน. อาสงฺกายมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (๓-๑-๗) วากฺยกาเรน วุตฺตํ นิรากตฺตุมาห- ‘อาสงฺกาย’มิจฺจาทิ.
อเจตนตฺตา กูลสฺส อิจฺฉายาสมฺภโวติ ‘กูลปฺปติตุมิจฺฉตี’ติ วากฺยเมเวจฺฉาปกาสนมสิทฺธํ, เตนาสิทฺเธน วากฺเยนาสิทฺธานํ ข ฉ สานํ สาธนํ อสิทฺเธนาสิทฺธสาธนํ. อิจฺฉาวจนิจฺฉาติ อิจฺฉาย วตฺตุมิจฺฉา. อิจฺฉายปวตฺติโต อุปลทฺธีติ อิจฺฉาย อุปลทฺธิ อุปาลมฺโพ ปริชานนํ ปวตฺติโตติ อตฺโถ. เจตนาวติจาติ วุตฺตํ ตสฺมา เจตนาวติ ปวตฺติโต อุปลทฺธึ ทสฺเสตฺวา ตทปเทเส นาเจตเนปิ ทสฺเสตุํ ‘โยเปสา’ติอาทิมาห. เทวทตฺเต รชฺชุ ขีลาทิปาณินา อุยฺโยโค, กูเล มตฺติกาวิกีรณาทิ. รชฺชุ คุโณ. ขีโล [กีล (ปฺจิกา)] สํกฺวาทิ.
ปุโล ติณาทีนํ สงฺฆาโต. สา สุนโข มิมริสตีติ มร=ปาณจาเค’อิจฺฉายํ ตุมนฺตา โส. ‘‘ิ พฺยฺชนสฺเส’’ติ (๕-๑๗๐) ิ. ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ฺสฺส โลโป ‘‘ข ฉ เสสฺวี’’ติ (๕-๗๖) ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาสฺส อิมิมริสติ. ตถา ปิปติสตีติ ‘ปตปถ=คเมน’ อิจฺจสฺส. สา มิมริสตีติ สติปิ สเจตนตฺเต วิสตฺตชีวิตสฺส สุนขสฺส มรณิจฺฉา สมฺภวตีติ ปฏิปาทิตํ. ‘‘อิจฺฉาสนฺตา ปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ’’ติ (๓-๑-๗) ปาณินียวาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตนฺนิรากตฺตุมาห- ‘พุภุกฺขิตุ’มิจฺจาทิ. ชาติปทตฺถนิสฺสเยน นิวุตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘ชาติปทตฺเถ’จฺจาทิ. อิตโร อิจฺฉตฺโถ.
๕. อีโย
กรียติ สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ. ตฺจ นาม ชาติ คุณกิริยาทพฺพ สมฺพนฺธโต ปฺจธา ภวติ. ตตฺถ นามกมฺมํ’ ฑิตฺโถ ฑวิตฺโถติ นาเมน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธา. ชาติกมฺมํ โคอสฺโสติ โคตฺตาทิชาติยา ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธา. คุณกมฺมํ สุกฺโกนีโลติ สุกฺกาทินา คุเณน ทพฺพสฺส ¶ สมฺพนฺธา. กิริยากมฺมํ ปาจโก ปายโกติ ปาจกาทิกิริยาย ทพฺพสฺส สมฺพนฺธา. ทพฺพกมฺมํ ทณฺฑีวิสาณีติ ทณฺฑาทินา ทพฺเพน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธา. เอวํ กมฺมสฺส ปฺจปฺปการสมฺภเวปิจฺฉายมตฺเถ อียสฺส วิธานโต อิจฺฉาสมฺพนฺธิเยว กมฺมํ คยฺหตีติ กิริยากมฺมเมวาตฺร คยฺหเต อมุกเมวตฺถมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. อยฺจ นิปาต สมุทาโย วิเสสาภิธานนิมิตฺตาสฺยุปคเม วตฺตเต.
ตถาปีติโลกวุตฺติรยํวิเสสาภิธานารมฺเภ. ตํสมฺพนฺธิเยวาติ อิจฺฉาสมฺพนฺธิเอว. อตฺตโนปุตฺตมิจฺฉตีตฺยาทิวจนิจฺฉายมตฺตสมฺพนฺธินิปุตฺตาโท อตฺตโนตฺยนุวตฺติยสุตฺตนฺตเรนปจฺจโยวิธียเตปาณินินา, เอตฺถ ตฺว(ตฺต)คฺคหณมนฺตเรนาตฺต สมฺพนฺธินฺเยว ปุตฺตาโท กถํ วิฺายเต วิเสสวจนาภาเว หิ ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปปฺโปตีตีมํโจทฺยมุพฺภาวย มาห- ‘อตฺตสมฺพนฺธินิ’จฺจาทิ. อียสฺส ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปสงฺโคติ สมฺพนฺโธ. กุโตจาห-อียสฺสาอิติธานา’ติ. อตฺถคฺคหณสฺสาวจเน อียสฺสานภิธานาติ ภาโว.
อปฺปตฺติยาติ กรเณ เหตุมฺหิ วา ตติยา. เอตฺถาติ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีเตตฺถาปิ. น อิฏฺโติ อียปฺปจฺจโย นาภิมโต. เนเวตฺถ ภวิตพฺพนฺติ วทโต-ธิปฺปายามาห ‘สาเปกฺขตฺต เยเวติ ภาโว’ติ. ยทิ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีติ วตฺตุมิจฺฉายํ สาเปกฺเขตฺเตปิ สิยา, ตทายมนิฏฺปฺปสงฺโคติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิเจตฺถ’อิจฺจาทิ.
อนิฏฺปฺปสงฺคสฺส สรูปมาห- ‘อตฺตโน ปุตฺตียตีติ สิยา’ติ. อุปฺปชฺชมาเนน อีเยเนว อตฺตตฺถสฺสาภิหิตตฺตา อตฺตสทฺทสฺสาปฺปโยโคติ เจตมฺปิ น สงฺคตนฺติ ปฏิปาทยมาห ‘น จ สกฺกา’ติอาทิ. กสฺมาเทวํ วตฺตุํ น สกฺกาติ อาห- ‘ปกติ’จฺจาทิ. อปูปาทิกาย ปกติยา สมานตฺถสฺเสว วิเสสนสฺส วุตฺติปเท อนฺโตภาว ทสฺสนาติ อตฺโถ. กฺวปเนวํ ทิฏฺนฺตฺยาห- ‘ตํยเถ’จฺจาทิ. ‘‘ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ’’ติ (๔-๒๗) ณิเก อาปูปิโก. นตุ ภินฺนตฺถสฺสาติ พฺยติเรกํ ทสฺเสตฺวา ตํ ทิฏฺนฺเตน สาเธตุมาห- ‘เทวทตฺตสฺสิ’จฺจาทิ. การณมาห- ‘สามฺยนฺตเร’จฺจาทิ. เทวทตฺตสฺส ¶ ธุรุโน กุลนฺติ สามฺยนฺตรพฺยวจฺเฉทาย เทวทตฺตสทฺทสฺโส ปาทานโต คุรุกุลนฺติ วุตฺติปเทน เทวทตฺตตฺถสฺสานฺโต ภาโวติ อตฺโถ. ตเมตฺโถปิ สมานนฺตูปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตเถหาปิ’จฺจาทิ. อถาตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีตฺเยตสฺมึ วากฺเย ปทสฺสานฺวาขฺยานโต อตฺตสทฺทสฺสาปฺผโยโค กินฺน สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจาปิ’จฺจาทิ.
ปทสฺสาติ ปุตฺตียาทิโน ปทสฺส. นจาปิ อปฺปโยโคติ สมฺพนฺโธ. การณมาห- ‘อียนฺตสฺสา’ติอาทิ. อียนฺโต ปุตฺตียาทิ, นิโยคโต น ปปฺโปตีติ สมฺพนฺโธ. ตพฺพาจีสทฺทปฺปโยคนฺติ อฺวาจีสทฺทโยคํ. สุตคฺคหณนฺติ อสุตตฺตาติ วุตฺตสุตคฺคหณํ. อตฺถปฺปกรณาทฺยุปลกฺขณนฺตฺยเนน อตฺถโต ปกรณาทิโตปิ ปุตฺตสฺสตฺต นิยตา คมฺยเต, สุตสทฺทสฺส ตุ คหณมุปลกฺขณตฺถนฺติ วทติ.
นนุ จ สุตฺเต กมฺมาติ วุตฺตตฺตา กมฺมสมุทายโตปีโย สิยา ตฺยาสงฺกิเยว (มภา)วํ สาธยมาห- ‘กมฺมา’ติอาทิ. วตฺตุํ อิฏฺา เอกสขฺยา ยสฺส กมฺมสามฺสฺส ตํ ตถาวุตฺตํ. วตฺตุมิฏฺเก สงฺขฺยสฺส คหณมาห- ‘กมฺมสมุทายโต’ติ. กิมฺปนาวยวโต น สิยา’ มหนฺตมฺปุตฺตมิจฺฉตี’จฺจตฺร ปุตฺตมิจฺจโตจฺจาสงฺกิยาห ‘อวยวโตปิ สาเปกฺขตฺตาเยวา’ติ. น ภตีติ สมฺพนฺโธ. เอวฺจรหิ อิทมฺปิ น สิชฺฌตีติ โจเทนฺโต อาห ‘จรหิ’จฺจาทิ. มหา จายํ ปุตฺโตเจติ มหาปุตฺตมิจฺฉตีติ ยเทวํ กรียติ ตทายมฺปโยโคติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ภวิตพฺพเมเว’จฺจาทิ.
๖. อุปมา
อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชติ สาธียตีตฺยตฺโถ. กีทิสนฺตมุปมานมิจฺจาห- ‘ปสิทฺธสาธมฺยา’อิจฺจาทิ. ปสิทฺโธ ควาทิ, ตสฺส สาธมฺยา สมาน รูปตาย ยมฺปสิทฺธสฺส ควยาทิโน สาธิยสฺส สาธนํ ตมุปมานนฺตฺยตฺโถ. สมาโน ธมฺโม-สฺเสติ สธมฺโม, ควาทิเยว. ตสฺส ภาโว สาธมฺยํ. สาธฺยเต อุปมียเต-เนเนติ สาธนมุปมานํ ควาทิ. สาธุเต อุปมียเตติ สาธิโย, ควยาทิ. ตสฺส สาธนํ สาธิยสาธนํ.
ปุตฺตมิวาจรตีติ ¶ เอตฺถ ‘อาวสถมาวสติ’จฺจาโท วิย อาธารตฺถสฺส วิฺายมานตฺตา ปุตฺเต วิย มาณวเก มธุรนฺนปานทานาทิกมาจรณํ กโรติจฺเจวมตฺถสมฺภเวน ทฺวินฺนมฺปิ อุปมาโนปเมยฺยภาโวตฺยวคมยิตุมาห- ‘ปุตฺเต’อิจฺจาทิ. ปสิทฺเธน สาธนภาเวนุปมานภูเต ปุตฺเต อาจรณมฺปิ ปสิทฺธนฺติ อาห- ‘ตมฺปสิทฺธ’นฺติ. ตทาจรเณน เตน อาจรเณน ปุตฺตมาณวกวิสยมาจรณํ วา ปุตฺตมาณวก สทฺเทนุปจารโต คเหตฺวา วิสยีวเสน วิสยภาวโวหาโรติปิ ยุชฺชติ. วากฺยตฺโถ ปเนตสฺมึ ปกฺเข ‘ปุตฺตมิว ปุตฺตวิสย มาณวกมิว อาจรติ มาณวกวิสยมาจรณํ กโรตี’ติ, วุตฺติยนฺตุ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ ยถาโยคํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.
นนุ จ ยชฺชตฺโรปมาโนปเมยฺยภาโว วุตฺติยํ อีเยเนว โชติโตติ อิวสทฺโท นิวตฺตเต, ตโทปมาโนปเมยฺยภาโว ปุตฺต สทฺเทว วตฺตเต, ตํ กถมุปเมยฺยวจนสฺส มาณวกสทฺทสฺส วุตฺตตฺถสฺส ปโยโค ยุตฺโตจฺจาสงฺกิยาห- ‘อุปมานวจนโต’จฺจาทิ.
ตพฺพิสิฏฺาจรเณติ เตโนปมาเนน วิสิฏฺเ อาจรเณ. อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตตฺตาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อุปมาน วิสิฏฺาจรเณ อุปมานวจนโต อียสฺส วิธาเน โนปเมยฺยวจนมนฺตเรโนปมานวจนสฺส ปวตฺตีติ อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตี’’ติ. อฺถาติ ยทฺยุปมาโนปเมยฺยภาวสฺส อีเยเนว โชติตตฺตา ตทนฺตสฺสุปเมยฺเย วุตฺติ สิยาตฺยตฺโถ. ปพฺพตายตีติ ‘‘กตฺตุตาโย’’ติ (๕-๘) อาโย. อุปเมยฺยสฺสานิวตฺตตฺตา อุปเมยฺย กตฺตุสามฺเ ติปฺปจฺจโย.
๗. อาธา
ยถานนฺตรสุตฺเต อุปมาเน อุปเมยฺยสฺส มาณวกสฺส ปโยโค อุปปนฺโน, ตถาตฺราปิ ‘ปาสาเท กุฏิย’นฺติ โจปเมยฺยสฺสปโยโคติ อติทิสนฺโต อาห- ‘เหฏฺาวิเย’จฺจาทิ. อุปมาเน อุปเมยฺยสฺสานนฺโตภาวาติ อตฺโถ. นนุ กิมตฺถมิทมุจฺจเต ยวตาโย ปาสาเท ¶ อิวาจรติ โส ปาสาทมิวาจรตีติปิ วตฺตุํ สกฺกาติ นาตฺถเภโท-ฺตฺร วจนิจฺฉาเภทาติ ปุพฺเพเนเวตฺถาปิ อีโย สิทฺโธ, ตโต นาตฺโถ-เนน วจเนเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.
๘. กตฺตุ
เอตฺถ กตฺตุโตอิติ วจนา กมฺมาติ นิวตฺตเต, อายคฺคหณา อีโย. กทา ปน กตฺตุวิเสโส-วสียติจฺจาห-‘ยตฺถฺยาทิสทฺทสมานาธิกรณตฺเต’ติอาทิ. ปพฺพตายติ หตฺถิจฺเจวมาทินา หตฺถฺยาทิ สทฺเทน สมานาธิกรณตฺเต สตีติ อตฺโถ.
๙. ฌตฺเถ
โกยํ จฺยตฺโถจฺจาสงฺกิย ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (๔-๑๑๙) จีสฺส อภูตตพฺภาเว กราทิโยเคสติ วิธานา ‘อภูตตพฺภาโว กราทิวิสิฏฺโ’ติ อาห. อภูต ตพฺภาวสฺส กราทิวิสิฏฺตฺตา กโรตฺยตฺถนิวตฺติยาวสฺสํ ปาณินิยา วิย ภุวิคฺคหณํ กตฺตพฺพมฺถา กโรตฺยตฺเถปิ สิยาตฺยาสงฺกิย นิวตฺติเหตุมาห- ‘เตเนวา’ติอาทิ. เยเนว กโรตฺยาทิวิสิฏฺโ อภูตตพฺภาโวจฺยตฺโถ เตเนว เหตุนาติ อตฺโถ. ภวตฺยตฺเถ-เนน การเณน ลทฺเธ กโรตฺยตฺโถปฺยนิฏฺโ ลพฺภติจฺจาสงฺกิย ตนฺนิวตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘กโรตฺยตฺเถ’จฺจาทิ. อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติจฺเจว จีปฺปจฺจเย กตฺตพฺเพ กมฺเมเนว กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธสฺส ทิฏฺตฺตาติ อตฺโถ. การณนฺตรมาห- ‘อิห เจ’จฺจาทิ. อิติสทฺโท เหตุมฺหิ ยสฺมา อิห กตฺตุโตติ วตฺตเต ตโตเจติ อตฺโถ.
อสตฺยตฺถสฺส ปน ภวตฺยตฺเถเยวานฺโตภาวา น ตนฺนิวตฺติ ปฏิปาทิตา. ตปฺปกรเณติ ธาตุปฺปจฺจยปฺปกรเณ. ทฺวิพฺพจนนฺติ ปฏอิจฺจสฺส ทฺวิพฺพจนํ ตโต ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) ราปฺปจฺจโย. ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒) อนฺตสราทิสฺส โลโป. จฺยนฺตา ปจฺจยาภาวตฺถํ- ‘อจีโต’ติ ปจฺจยวิธานสุตฺเต ปฏิเสโธ น กโต, เตนาห-‘อจีโตติ ปฏิเสธาภาวา’ติ. จีติ ภุโสอิติ
ปมนฺตาจี ¶ . ณาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลโป. อิเหเจติ ‘จฺยตฺเถ’’ อิตีมสฺมึเยว. น จ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ.
๑๐. สทฺทา
นนุ จ อสติ สุตฺเต ทุติยาคฺคหเณ ทุติยนฺเตหิจฺจายํ วิเสโส กุโต ลพฺภเต เยน ‘สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหี’ติ วิวรณํ กตนฺติ สจฺจํ, ตถาปิ ปจฺจยวิธิมฺหิ ยุตฺเตปิ ปฺจมิยา นิทฺเทเส ‘สทฺทาทีนี’ติ ทุติยาโยปาทานสามตฺถิยา ตถา วิวรณํ กตํ.
สพฺพตฺถาติ ‘‘ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกาจา’’โท (๔-๑๔) สพฺพตฺถ. กิริยาวาตฺยวธารเณน ยํ พฺยวจฺฉินฺนํ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘น กาเล’จฺจาทิ. ยทีปิ อธีเตจฺจาทีสุ วตฺตมานกาเลน กตฺตุนา เอกวจเนน จ นิทฺเทโส, ตถาปิ เตสมปฺปธานตฺตา อฺสฺมิมฺปิ ภูตาทิเก กาเล กมฺมาโท สาธเน พหุวจเนน จ ปจฺจโย สิยา เอเวติ ภาโว.
นนุ จ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (๕-๑๒) อิปฺปจฺจเย ปตฺเต-ยมารพฺภเต อสฺสปิ ธาตฺวตฺเถเยว วิธานํ, ตโต จ สทฺทาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจเยน น ภวิตพฺพํ, ทิสฺสเต จ อิปฺปจฺจยปโยโคจฺจาสงฺกิย ‘นายมิปฺปจฺจยสฺส พาธโก’ติ ปฏิปาเทตุมาห- ‘ธูวํ กโรติ’จฺจาทิ. นานาภินฺนํ วากฺยํ นานาวากฺยํ, ตสฺส ภาเวน, เตน ภินฺนวากฺยภาเวนายสฺส อิปฺปจฺจยสฺส จ สมุจฺจยโตติ อตฺโถ. ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ตฺเยกํ วากฺยํ, ‘‘สทฺทาทีนิ กโรตฺย’’ปรํ. เอตานิ ทฺเว ภินฺนวากฺยานิ- ‘ธาตฺวตฺเถ นามสฺมา อิปฺปจฺจโย ภวติ, สทฺทาทีนิ กโรติจฺจสฺมึ อตฺเถ อาโย ภวตี’ติ ปจฺเจกมาขฺยาตาเปกฺขาย วากฺยปริสมตฺติยา ภินฺนตา, อภินฺเน หิ กิริยาปเทกวากฺยตา, ภินฺเนตุ นานาวากฺยตา, นานาวากฺเย จ สติ สมุจฺจโย. น หิ สามฺวิเสสภาเวน วิธานเมว พาธาเหตุ, กิฺจรหิ เอกวากฺยตาปิ, ตํ ยถา-‘พฺราหฺมณานํ ทธิ ทิยฺยตํ, ตกฺกํ โกณฺฑฺาเย’ติ. นานาวากฺเย ตุ สมุจฺจโย, ตํ ยถา- ‘พฺราหฺมณา โภชียนฺตุ, มาฒราย วตฺถยุคลํ ทียตู’ติ มาฒโร พฺราหฺมณภาเวน โภชียเต วตฺถยุคลฺจ ลภเต, เตโนชุกํ ¶ วุตฺเตน วตฺถยุคลทาเนน สามฺวุตฺตํ โภชนํ น พาธียเต, ตเถหาปิ อุชุกํ วิหิเตนาเยน สามฺวิหิโต อิปฺปจฺจโย น พาธียเต ลกฺขิยานุโรเธน สตฺถการสฺส วากฺย เภทาเภโทติ นานวฏฺิติโทโสติ มฺเต. ติมฺหิ เล จ สิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ.
ยปฺปจฺจโย น วิหิโต ปาณินีอาทีหิ วิยาติ อธิปฺปาโย. ‘ชล ทล- ทิตฺติยํ’. ‘‘มาโน’’ติ (๕-๖๕) มาโน, ‘‘กตฺตริ โล’’ติ ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (๕-๗๐) จคฺคหเณน ‘ทล ทล’อิติทฺวิตฺตํ ‘‘โลโปนาทิพฺยฺชนสฺส’’ (๕-๗๕) ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) ทสฺสลสฺส จ ทฺวิภาเว ททฺทลฺลมานา. ชลมานาติ อฏฺกถาวจนโตติ อิมินา กิริยาสมภิหาเร ยปฺปจฺจยาภาวํ ทสฺเสติ. อิมินา จ สกฺกเต วิย ภุสาภิกฺขฺเปิ กิริยาสมภิหาโร กิริยาปริวตฺตนํ, ตฺจ ยทา กิริยมฺเน กตฺตพฺพมฺโ กโรติ, เตน กตฺตพฺพฺเจตโร, ตทา ภวตีติ วิฺเยฺยํ. ‘‘สามฺวิหิตา วิธโย ปโยคมนุสรนฺตี’’ติ อิมินา ลกฺขเณน ‘ทล-ทิตฺติย’นฺติ อิมสฺมา ‘‘มาโน’’ติ สามฺเน วิหิโต มานปฺปจฺจโย ภุสตฺเถ อาภิกฺขฺเ จ ภวิสฺสติ. ททฺทลฺล มานาติ เอตฺถ ภุสํ ชลมานา, ปุนปฺปุน ชลมานาติ จ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๑. นโม
นโม กโรติ นโมสทฺทมุจฺจาเรติ, สทฺทํ กโรติ สทฺทมุจฺจาเรตีติจฺเจวมตฺโถ (น) คเหตพฺเพ อนิสฺสยนโต อนภิธานโต วา.
๑๒. ธาตฺวา
อปรินิปฺผนฺโนติ อนิปฺผนฺโน อสิทฺธาวตฺโถติ อตฺโถ. การกสาธิโยติ ยถาลาภํ การเกหิ สาธิโย. อสตฺวภูโตติ อทพฺพภูโต. อยนฺตุ กิริยารูโป ปทตฺโถ ปจตฺยาทีนํ วิกฺเลทนาทิปธานกิริยารูโป จ ตทวยวรูปา ปุพฺพปรีภูตอุทฺธนาโร ปนาทิกาทโย ตาทตฺถิยา จ ปจตฺยาทิวจนียา. ตสฺมา ยถา วุตฺตลกฺขเณ ธาตฺวตฺเถ ธาตุโต วิธียมาโน ตฺยาทิปฺปจฺจโย ตถาภูตเมว ¶ วทตีติ เภทาภาวา อเภทสงฺขฺยาเยกวจเนโนจฺจเต, ‘น พหุวจเนน, เตเนตฺถ ‘ียเต เทวทตฺเตน, ียเต เทวทตฺเตหี’ติ ภวติ. น ยโตกุโตจีติอาทินา ยโต ยตฺถ น ทิสฺสติ, ตโต ตตฺถ น โหตีติ ทีเปติ. ยโต ยตฺถ วิธิ, ส ตสฺส สมฺพนฺธี ภวตีติ นาเมหิ วจนียตฺถโต-ตฺถนฺตรภูโต โยยํ ธาตฺวตฺโถ กมาทีนมตฺถภูโต, โส สกตฺโถติ สกตฺเถเยวายมิปฺปจฺจโย จุราทิณิวิยาติ เวทิตพฺโพ.
ตสฺสจาติ เอการสฺส จ. อถ อติหตฺถยติจฺจาโท ปาทิวิสิฏฺเ เอว ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจยสฺส วิธานา ตทตฺถวิหิเตเนว อิปฺปจฺจเยน ปาทิวิสิฏฺโ ธาตฺวตฺโถ วุตฺโต, เตน กิมตฺโถ อิปฺปจฺจยนฺตสฺส ปาทิโยโคจฺจาสงฺกิย ปโยชนมาขฺยาตุมาห- ‘อติหตฺถยติ’จฺจาทิ. น สามตฺถิยนฺติ สมตฺถตา นตฺถีติ อตฺโถ.
๑๓. สจฺจา
อตฺถมาจิกฺขติ, เวทมาจิกฺขตีติ วิคฺคโห. สุขาเปติจฺจาโท สุขํ เวทยติจฺจาทินา วิคฺคโห. วาปาาติ วิกปฺเปน ปาโต.
๑๕. จุรา
อสติ สุตฺเต สกตฺเถติ กถํ ลพฺภตีติ อาห- ‘อตฺถานติ เทสา’ติ. อตฺถา-นติเทสาติ อตฺถวิเสสสฺส กสฺสจิ สุตฺเต อนิทฺเทสาติ อตฺโถ. อตฺถวิเสสสฺสา-นติเทสมตฺเตน สกตฺโถเยว ณินา วาจฺโจติ กถํ วิฺายเตจฺจาห- ‘สกตฺถสฺส จ สุตตฺตา’ติ. จุร=เถยฺเย อิจฺจาทีสุ เถยฺยาทิกสฺส สกตฺถสฺส สุตตฺตาติ อตฺโถ. โยควิภาคโตติ ‘ณี’ติโยควิภาคโต, รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ สามฺยมจฺจาทิกํ สตฺตงฺคํ รชฺชํ ปวตฺเตตีติ วา อตฺโถ, ปโยชกพฺยาปาเร ณิ.
๑๖. ปโย
ปโยชโก โจทโก พฺยาปารโกติ อตฺโถ นนุ จ วุตฺติยํ ‘กตฺตารํ ปโยชยตี’ติ วุตฺตํ กถํ ปยุชฺชมานสฺส กตฺตุตฺตํติ อาห- ‘ปยุชฺชมาโน’จฺจาทิ. นาวสฺสํ กิริยาปวตฺตกตฺเตเนว โยคฺคตามตฺเตนปิ ¶ กตฺตุตฺตํ สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘กิริยาย โยคฺโค’ติอาทิ. ปาสาณมฺพเลนุฏฺาเปติ’จฺจาทีสุ หิ โยคฺยตายปิ กตฺตุตฺตาวสาโยสิยา, โกปนายํ ปโยชกพฺยปาโรติ อาห- ‘เปสเน’จฺจาทิ. ทาสาทิโน หีนสฺส กตฺถจิ อตฺเถ นิโยชนํ เปสนํ. คุรุอาทิโน สกฺการปุพฺพํ พฺยาปารณมชฺเฌสนํ. ตํ เปสนชฺเฌสนาทิกํ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส โส ตถา วุตฺโต.
อาทิสทฺเทน อานุกูลฺยภาคิโน พฺยาปารสฺส คหณํ, ตถา จ ‘ภิกฺขา วาสยติ การีโส-ชฺฌาเปสี’ติ สิชฺฌติ. ภิกฺขา หิ ปจุรพฺยฺชนวตี ลพฺภมานา วาสานุกูลํ ติตฺติวิเสสมุปชนยติ. การีโสปิ นิวาเต ปเทเส สุฏฺุ ปชฺชลิโตชฺฌยนวิโรธิ สีตกตมุปทฺทวมปนยนฺโต-ชฺฌยนานุกูลสามตฺถิยมาทธาติ ตโต เตสมฺปิ ยุตฺตมฺปโยชกตฺตนฺติ.
ปโยชกพฺยาปาเรตีทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา สิยา ปกติวิเสสนํ วา. ตตฺถ ยทิ ปกติวิเสสนํ สิยา, ตทา ปโยชกพฺยาปาเร วตฺตมานา ณีณาปี วิธียนฺตีติ (คมนํ) ปติ โย นิโยโค ตทตฺโถ คมิ, น คตฺยตฺโถ, ตสฺส จายํ ปโยชฺโชติ ‘คมยติ มาณวกํ คาม’นฺติ คตฺยตฺถสฺส ปโยชฺเช ‘‘คติโพธาหาเร’’จฺจาทินา (๒-๔) วิหิตา ทุติยา น ปปฺโปติ, ตโต ปกตฺยตฺถวิเสสนปกฺโข ทุฏฺโติ ปจฺจยวิเสสนปกฺขํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปจฺจยวิเสสนํ เวทํ น ปกติวิเสสน’นฺติ.
ปโยชกมตฺตคฺคหเณติ มตฺตสทฺโท สามฺวาจี, ยถา ‘กฺา มตฺตํ วารยตี’ติ. กตฺตารํ โย ปยุชฺชติ โย จ กรณาทีนํ ปโยชโก เตสํ สามฺเน คหเณ สตีติ อตฺโถ. พฺยาปาเรตฺเววาติ ปโยชกคฺคหณมนฺตเรน พฺยาปาเรอิจฺเจว วจนํ กตฺตพฺพํ สิยาติ ภาโว, ตนฺติ ปโยชกคฺคหณํ, วิสิฏฺโ วิสโย ยสฺส ปโยชกคฺคหณสฺสตํตถาวุตฺตํ. โกปนายํวิสิฏฺโ วิสโยจฺจาห- ‘โย โลเก’อิจฺจาทิ. อิโตวาติ วกฺขมานสฺส เหตุโน ปรามาโส. ตนฺติ จุราทีหิ ณิวิธานํ. เอวํสทฺโท วกฺขมานาเปกฺโข. ตํ ¶ วิสุํ จุราทีหิ ณิวิธานเมว วกฺขมานปฺปกาเรน สผลํ สิยา นาฺถาติ อตฺโถ. ตเมว ปการํ ทสฺเสติ‘ยทิมินา’จฺจาทิ.
๑๗. กฺโยตา
กตฺตริ วิหิเตสุปิ มานนฺตตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กฺโย ภวตีติ วิฺาเยยฺยาติ ‘ภาวกมฺเมสู’ติ น กฺยสฺส วิเสสนนฺติ อาห- ‘มานนฺตตฺยาทีน’มิจฺจาทิ.
ยทิ หิ กตฺตริ วิหิเตสุ สิยา, ตถา สติ เตสมุภินฺนํ ปธานตฺเตนาภิธียมานานมฺมฺานเปกฺขตฺตา อสมฺพนฺโธ สิยา, น เจ วมฺภูตานมภิธานมตฺถิ, น หิ ‘ียเต’จฺจสฺมา ภาโว กตฺตา จ ปตียเต, นาปิ ‘คมฺยเต’จฺจสฺมา กมฺมํ กตฺตาจ. อปิ ตุ ภาวกมฺมาเนว คมฺยนฺเต, เตนาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิ.
เตสเมวาติ มานนฺตตฺยาทีนเมว. ปรสมฺาภิ ปเรสํ กจฺจายนา นํ ปโรกฺขาอิจฺเจว นามํ. ตพฺพชฺชิเตสูติ ปโรกฺขาสฺิปจฺจยวชฺชิเตสุ. อปโรกฺเขสูติ เอตฺถ ปรสมฺาวเสน ปโรกฺขาอิจฺจเนน สห สมาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฺถาปิ ปฏิปาเทตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาห. ปโรกฺเขติ อินฺทฺริยาวิสเย กาเล. ปโรกฺเขวิหิตา ปจฺจยาติ อิมินา อุปจาเรน ตทฺธิตปฺปจฺจยวเสน วา ปโรกฺขาติ สทฺทนิปฺผตฺติมาห. เต ปน‘อ อุ’ อิจฺจาทโย. ตโตติ ปโรกฺขปฺปจฺจยโต.
นนุ ปุพฺพปกฺเข ‘อปโรกฺเขสู’ติ เอตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถ วจนํ ยุชฺชติ, ทุติยปกฺเข ปน ‘ปโรกฺขวชฺชิเตสู’ติ, ตถา สติ กถเมตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถวจนํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘เตปนา’ติอาทิ. อิธาติ อปโรกฺเขสูติ อิมสฺมึ. นนุ จ ‘‘ปโรกฺเข อ อุ’’อิจฺจาทิสุตฺเต (๖-๖) ‘ปโรกฺเข’ติ ปกติวิเสสนนฺติ ปจฺจยานํ ปโรกฺเข วิหิตตา กถนฺติ มนสิ นิธายาห ‘ปโรกฺเข’อิจฺจาทิ. ภวนํ ภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ.
สาธียมานาวตฺโถติ อิมินา สิทฺธาวตฺถา นิรสฺสเต. ปุพฺพปรีภูโต ปธานกิริยาวยวภูโต กิริยารูโป อตฺโถ ลกฺขณํ สภาโว ¶ ยสฺส ธาตฺวตฺถสฺส โส ตถา วุตฺโต. สตฺวภูโตติ เอตฺถ ปตียตีติ เสโส. พหุวจนมฺปิ โหติ ปากาปาเกติ อธิปฺปาโย, กรียตีติ กมฺมํ, ตฺจ ยทิปิ นามาทิกมฺมมตฺถิ, ตถาปิ กฺริยตฺถาอิจฺจาธิการโต มานาทีนมฺตฺถาลพฺภนโต จ กิริยา สมฺพนฺโธว คยฺหเต, สุ-สวเน สูยมานํ.
ปาณินิเยเหตฺถ ‘‘ภินฺทติ กุสูลํ’ตฺยาโท ยา เภทนาทิกิริยา กมฺมนิ ทิสฺสเต, สา ยทา สุกรตฺตมตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ กตฺตุตฺเตปฺยุปลพฺภติ ‘ภิชฺชเต กุสุโล สยเมเว’จฺจาทินา, ตทาสฺส กตฺตุโน สุตฺตนฺตเรน กมฺมสริกฺขภาโว วิธียเต ‘กมฺมนิสฺสยํ การิยํ ยถา สิยา’ติ. ตนฺนิสฺสายาห- ‘ยทา กมฺมเมเว’จฺจาทิ. ยทา กมฺมเมว กตฺตุภาเวน วิวจฺฉียเตติ สมฺพนฺโธ. กถํ กตฺวา ตถา วิวจฺฉียเตจฺจาห- ‘อตฺตสมเวตาย’อิจฺจาทิ. อตฺตสทฺเทน กมฺมมตฺร วิวจฺฉิตํ, อตฺตนิ สมเวตา เอกเทสีภูตา อตฺตสมเวตา, ตสฺสา กิริยาย กมฺมฏฺกิริยายาติ วุตฺตํ โหติ.
สุเภทตฺตาทิเนติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา. อตฺถโตติ ‘กมฺเมเยว กฺโย’ติ (น สกฺขิ) [ตสฺมา] วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตถาหิ ‘ภิชฺชเตติ สวนา กมฺมตาวคมฺยเต’ติ อิมินา อตฺถโต กมฺเมเยวกฺโยติปฏิปาทิตเมว. วุตฺตเมว ผุฏีกรมาห- ‘ภิชฺชเต อิจฺจสฺมึ ปเท’อิจฺจาทิ. อฺถาติ ยทิ กมฺเมเยว เตปจฺจโย น สิยา. อโตติ ภิชฺชเต อิจฺจสฺมา. อุปสํหรมาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิ. กึ วจเนนาติ ปาณินียานมิว กึ สุตฺตตฺตเรนาติ อตฺโถ.
วจนาภาเวปิ กมฺมกตฺตริ ปทสงฺขารกฺกโมปทสฺสนมุเขน วุตฺติ คนฺถํ วิวริตุมาห- ‘วากฺยโต’อิจฺจาทิ. วากฺยโต อุทฺธริตฺวา ปเทสงฺขริยมาเนติ ‘ภิชฺชเต กุสูโล สยเมเว’ติ วากฺยโต วิสุํ กตฺวา ภิชฺชเต’ติ ปเท สงฺขริยมาเน นิปฺผาทียมาเนติ อตฺโถ. ตเทวาติ ปทตฺถสามฺเมว. ตนฺนิปฺผาทเนติ ตสฺส สงฺขริมานสฺส ปทสฺส สงฺขรเณ. สยนฺตีมสฺสาตฺร อตฺตนาติ อตฺโถ. น เกวล มเนเนตเทว วุตฺตํ- ‘กมฺเมเยว ปจฺจโย’ติ, กิฺจรหิ อฺมฺปตฺถีติ ทสฺเสตุมาห- ¶ ‘อเนน เจ’จฺจาทิ. โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย. อเนนภิชฺชเตติ สวนาอิจฺจาทินา อิทฺจาหาติ อตฺโถ. กินฺตทิจฺจาห ‘กมฺม กตฺตุโน’จฺจาทิ, น ปทมุทาหรณนฺติ กมฺมกตฺตุโน วากฺยเมโวทาหรณํ… วากฺเยเนว ตสฺส ปตีติยา มฺเต. ปทเมโวทาหรณํ กสฺมา น สิยาติ อาห- ‘ปเทหิ’จฺจาทิ. ทุติยมุทาหรณํ ทสฺเสตุมาห- ‘กตฺตุนิสฺสโย ปิ’จฺจาทิ.
อสฺมึ ปกฺเขติ อสฺมึ กตฺตุตฺเตน วิวจฺฉิเต ปกฺเข. ตพฺพิสยตฺตนฺติ กมฺมวาจีสยํ สทฺทวิสยตฺตํ. ภาวกมฺเมสูตีมสฺส กตฺตริจฺจสฺส จ ปจฺจยวิเสสนตฺเถ สติ สามตฺถิยลทฺธมฺปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสู’ติอาทิ. อิมินา อเนน จ วิเสสิสตฺตาติ สมฺพนฺโธ. กินฺตํ วิเสสิตนฺติ อาห- ‘มานนฺต ตฺยาทีสู’ติ. กินฺตมฺปโยชนนฺติ ปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตฺยาทีน’มิจฺจาทิ. ยทิ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ เตน เตน [ธาเนน] สุตฺเตน มานาทโย น สิยุํ, กถนฺตํ วิเสสิเตสุ มานาทีสุ ปเรสุ กฺยาทโย สิยุนฺตีมินา สามตฺถิเยน ( ) [(สติ)] ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ ( ) [(ติ)] จ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุติเกหิ (๖-๑) สุตฺเตหิ ยถาลาภํ ภาวาทีสุ ปจฺจยา โหนฺตีติ วิฺายตีติ ภาโว.
นตทตฺถํ วจนมารทฺธนฺติ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ มานนฺตตฺยาทิวิธานตฺถํ ปาณินิเยหิ วิย สุตฺตนฺตรํ นารทฺธนฺติ อตฺโถ. อถ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ มานาทิวิธานตฺถํ วจนํ นารทฺธํ ธาตุนิยมนํ [ธาตุนิยมตฺถํ] ตฺวสฺส วตฺตพฺพนฺติ ตฺจ สามตฺถิยาว (ลพฺภเตติ) ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถนิยโมปิ’จฺจาทิ. อกมฺมกา ธาตุโต ภาเว กตฺตริ จ สกมฺมกา กมฺเม กตฺตริ เจติ กิริยตฺถนิยโม ยถาวุตฺเตน สามตฺถิยา ลพฺภเตติ สมฺพนฺโธ. อกมฺมกานํ กมฺมวิรหา, สกมฺมกานฺจ สโตปิ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตา อกมฺมกา กตฺตริ ภาเว จ ภวนฺติ น กมฺเม, สกมฺมกา กมฺมสพฺภาวา กตฺตริ กมฺเม จ ภวนฺติ น ภาเวตีทํ สามตฺถิยํ.
กมฺมมเปกฺขเตติ ¶ ปจาทิโต กตฺตริ ปมปุริเสกวจเน กเต ปจติจฺจาทีสุ ปจาทิโน ปจนาทิกิริยา โอทนาทิกํ กมฺมมเปกฺขเต. กตฺตุตฺตมเปกฺขเตติ ภวติจฺจาทีสุ ภูอาทีนํ ภวนาทิกิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเต.
๒๐. ณิณา
ยทตฺถนฺติ ยํปโยชนํ.
๒๓. ชฺยา
ชินนฺโตติ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส. สพฺพตฺเถว ยตฺถ กตฺตริ ปจฺจโย ตตฺถ วิกรณาปิ กตฺตริเยว, ยตฺถ ภาวกมฺเมสุ ตตฺถ วิกรณาปิ ภาวกมฺเมสุเยว,… เอกาย ปกติยา การกเภเท(น) ปจฺจยสฺสาสมฺภวโต. ตสฺมา สหาภิธานานํ มานาทิวิกรณานํ กถนฺนาม สหาสมฺภวํ คจฺเฉยฺยุนฺติ วิธียนฺเต.
๒๗. ภาว
วิวจฺฉาเภเทนาติ สกมฺมกากมฺมกวจนิจฺฉาเภเทน. อุภยตฺถาติ ภาวกมฺเมสุ. กรียตีติ กตฺตพฺโพ กรณีโย. ‘‘อปวาท วิสเย อุสฺสคฺโค นาภินิวิสตี’’ติ เอโส อุสฺสคฺคธมฺโม. ตพฺพาทีนนฺตุ เกสฺจุสฺสคฺคานมฺปิ อปวาทวิสเย ปวตฺติ โหติ พหุลาธิการา. ยถา ‘‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา’’ติ อุสฺสคฺโค, ‘‘วทาทีหิโย’’ติ (๕-๓๐) อปวาโท ตํวิสเยปิ ตพฺพานียา โหนฺติ ‘คนฺตพฺโพ คมนีโย’ติ เวทิตพฺโพติ.
๒๘. ธฺยณ
การิยํ ‘‘ิ พฺยฺชนสฺสา’’ติ (๕-๑๗๐) ิ.
๓๐. วทา
อนฺนโตตีมินา ‘โภคฺคมฺ’นฺเตตฺถ อฺํ นาม อนฺนวตา อฺนฺติ อตฺถมาห.
๓๑. กีจฺจ
กมฺมกโร ¶ ภริตพฺพตาเยจฺจาทินา กิริยาสทฺทตฺตํ ภจฺจสทฺทสฺส ทสฺเสนฺโต สฺาภาวมปากโรติ. ‘‘สฺายํ ภรา’’ติ จ คณสุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เตนาห- ‘สฺายํ ภรา’ติอาทิ.
อภริตพฺพาปิจฺจาทินา อิทํ ทีเปติ ทุวิธา สฺาสทฺทา เกจิ ทจฺจนฺต วิคตาวยวตฺถา ยถา ฑิตฺถาทโย, เกจิทวยวตฺถานุคตายถา สตฺตปณฺณาทโย, ตตฺถ ภริยาสทฺทสฺส กมฺมมฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘ภริตพฺพา ภริยา’ติ, ยถา สตฺต ปณฺณานิ อสฺสาติ สมฺพนฺโธ ปวตฺตินิมิตฺตํ สตฺตปณฺณสทฺทสฺส, เอตฺจ ปวตฺตินิมิตฺตํ สทฺทนิปฺผตฺติกิริยายเมโวปทิสียเต, กฺวจิเทว ตฺวตฺถวิเสเส สตฺยสติ วา ตสฺมึ นิมิตฺเต สทฺโท วตฺตตี’’ติ. โอการสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเม โอปฺปจฺจเย’’ติ (๕-๘๒) กตโอการสฺส.
๓๒. คุหา
สทฺทิกานนฺติ ปาณินิยกจฺจายนาทิเวยฺยากรณานํ. เปสนํ สกฺการปุพฺพกํ วา นิโยชนํ. กามจารานฺุาติ กตฺตุมิจฺฉโต ยถิจฺฉ มนุชานนํ อติสคฺโคนามาติ อตฺโถ. นิมิตฺตภูตสฺสาติ ‘‘โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ’จฺจาทีสุ กฏกรณาทิโน การณภูตสฺส.
นนุ จ สามฺเน วิหิตา เอ(เต), ตถา จ สติ วิชฺฌตฺถวิหิ เตหิ เอยฺยาทีหิ เต พาธียนฺติจฺจาห- ‘นเจ’จฺจาทิ. วิธิวิเสสตฺเต ปีติ วิธานํ วิธิ นิโยชนํ กิริยาสุ พฺยาปารณา, ตสฺส วิธิโน เปสาทีนํ วิเสสตฺเตปิ, นาวสฺสนฺติอาทิ ชยาทิจฺจพฺยาขฺยานํ นิสฺสาย วุตฺตํ, วุตฺตฺหิ เตน ‘‘กิมตฺถํ เปสาทีสุ กิจฺจสฺิโน ตพฺพอนียณฺยตฺยปฺปจฺจยา วิธียนฺเต, น สามฺเน ภาวกมฺเมสุ วิหิตา, เอวเมเต [วิหิตาเอว, โว-กาสิกาวุตฺติ] เปสฺวาทีฺสฺวตฺร จ ภวิสฺสนฺตีติ วิเสสวิหิเตน วิธฺยาทีสุ ปจฺจเยน พาธียนฺเต, วาสรูปวิธินา ภวิสฺสนฺติ เอวฺจรหิ เอตํ าเปติ ‘อิตฺถีอธิการโต ปเรน วาสรูปวิธิ นาวสฺสมฺภวตี’ติ [กิมตฺถมิจฺจาทิ โจทฺย, วิจสสวิหิเตจฺจาทิ ปริหาโร, กิจฺจา หิ สามฺเน วิหิตา, ปฺจมี ตุ เปสาทินาตฺถวิเสเสน, อโต เตน วิเสสวิหิเตน กิจฺจา เปสาทิวิสเย พาธีเยรนฺติ ปุนพฺพิยเต, วาสรูเปจฺจาทินา ปริหารํ วิฆฏยติ. เอวํ จรหิจฺจาทินา เปสาทีสุ กิจฺจวิธานสฺส าปกตฺตํ ทสฺสยติ. (ชินินฺทพุทฺธินุ ๒๑ ส)]. อสรูปวิธิ ¶ อสรูปาปวาทปฺปจฺจโย วา วิกปฺเปน พาธโก โหติ อุสฺสคฺคสฺสาติ เอตํ อวสฺสํ น โหตีติ าปนตฺถมฺปิ น วิธียเตติ โยชนา. ‘‘วา-สรูโป-นิตฺถิยํ’’ติ (ปา, ๓-๑-๙๔) ปรสุตฺตํ. ธาตฺวธิกาเรวิหิโต อสรูโป อปวาทปฺปจฺจโย อุสฺสคฺคสฺส พาธโก ภวติ อิตฺถิ อธิกาเร วิหิตปฺปจฺจยํ วชฺชยิตฺวาติ อตฺโถ. เหฏฺา วุตฺตานุสาเรเนทํ วิฺาตพฺพํ.
โภตา ขลุ กโฏ กาตพฺโพจฺจาทิ เปสเน. ตฺวยา กโฏ กาตพฺโพติ อนฺุายํ. ปตฺตกาเล ปรมุทาหรณํ. เอตฺถ ปน กฏกรเณ กาลาโรจนมตฺตเมว วิฺายติ, น เปสาทิ. ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ติ (๖-๑๑) สุตฺตํ วิเสสวิหิตํ, เตนาห- ‘สามฺ วิธานโต’จฺจาทิ. สตฺติวิสิฏฺเจฺจาทินา วุตฺตมตฺถํ วิวรติ ‘สตฺตี’ติอาทินา. กถํ สตฺติวิสิฏฺตา กตฺตุโนติ อาห- ‘ตํโยคา’ติ. ตาย สตฺติยา โยโค ตํโยโค. อวสฺสกาธมีณตาวิสิฏฺเ ตุ กตฺตริ กิจฺจานํ ตทฺเสฺจ ภาวาย วิสุํ- สุตฺติตํ, เตน, วุตฺตํ ‘อาวสฺสกาธมีณตา วิสิฏฺเว กตฺตรี’ติ. สพฺพตฺเถเวตฺถ ‘อุทฺธํ มุหุตฺตโต’ติอาทินา เอเกกมุทาหรณํ กเมน ทสฺสิตํ. โภตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อรเห, ภวตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ภวํ อรโหติ ปน อรหกตฺตุตฺตปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํ. เอวมุปริปิ. สพฺพเมตํ พหุลคฺคหณานุภาเวเนติ วิฺเยฺยํ.
๓๓. กตฺต
คเลโจปโกติ อโลปสมาโส. อภิมโต ปเรหิ. อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหีติ ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ (๖-๑๑) จ ‘‘สีลาภิกฺขฺาวสฺสเกสุ ณี’’ติ (๕-๕๓) จ อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหิ. อุปาทานสีโล สิกฺขาปนสีโล. มุณฺฑนํ ธมฺโม สภาโว เยสํ เต มุณฺฑนธมฺมา. วธุํ กตปริคฺคหํ สาวิฏฺายนา มุณฺฑยนฺติ เอเตสํ กุลธมฺโม.
๓๕. อาสึ
กาปนายมาสึสา นาเมจฺจาห- ‘อปฺปตฺตสฺเส’จฺจาทิ. กิริยา วิเสสกตฺตุวิสยาติ กิริยาวิเสสสฺส โย กตฺตา โส วิสโย ¶ ยสฺสา สา ตถา วุตฺตา. กิริยาวิเสสกตฺตุวิสยตฺตเมว ผุฏี กตฺตุมาห- ‘อสฺสา’อิจฺจาทิ. อสฺสา ชีวนกิริยาย นนฺทน กิริยาย ภวนกิริยาย วา กตฺตา ตํกิริยํ สมฺปาเทนฺโต ภเวยฺย ภวตูติ อตฺโถ. ชีวตุ นนฺทตุ ภวตูติ อาสึสายํ ปโยเคน ชีวก นนฺทก ภวกสทฺทานํ ตํสมานตฺถตา ทสฺสิตา.
อเกเนวาสึ สนตฺถสฺส คมิตตฺตาติ อาสึสนา เอว อตฺโถ, ตสฺส อกปฺปจฺจเยเนว คมิตตฺตา อวโพธิตตฺตา. นาสึ สนตฺถสฺส ปโยโคติ อาสึสนา อตฺโถ ยสฺส ชีวตุ นนฺทตุ ภวตฺวิจฺจาทิโน สทฺทนฺตรสฺส, ตสฺส นปฺปโยโคติ อตฺโถ.
๓๖. กรา
กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํ.
๓๗. หาโต
ชหนฺติ อุทกนฺติ วีหีสุ หายนสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ทสฺเสติ. ชหาติ ภาเว ปทตฺเถติ อิมินาปิ สํวจฺฉเร. ภาเวอิจฺจสฺสตฺถมาห ‘ปทตฺเถ’ติ. นิปฺผตฺติมตฺตํ กิริโยปาทานนฺติ เกจิ.
๓๙. วิโต
นนุ จ วิโตติ ปฺจมีนิทฺทิฏฺตฺตา ‘วิโต ปรสฺมา าอิจฺจสฺมา’ติ วตฺตพฺพํ กถํ วิปุพฺพาติ วุตฺตนฺติ อาห- ‘วิโต ปโร’อิจฺจาทิ. วิปุพฺโพ ยสฺสโส วิปุพฺโพ. วิสทฺทโต ธาตุมฺหิ ปรภูเต สติ วิสทฺโท ปุพฺโพ นาม โหตีติ อตฺโถ.
๔๐. กสฺมา
สพฺพํ ชานาติ, กาลํ ชานาตีติ วิคฺคโห.
๔๑. กฺวจ
นามชาติคุณกิริยา ทพฺพสมฺพนฺธโต ปฺจวิธตฺเตปิ กมฺมสฺส กฺริยตฺถสฺสาวธิรยมุปาทินฺโนติ กฺริยตฺถสมฺพนฺธา กิริยากมฺมสฺเสห คหณํ. ตฺจ นิพฺพตฺติวิกติปตฺติเภเทน ติวิธํ, ติวิธสฺสาปฺเยตสฺส วิเสสานุปานโต คหณนฺติ กเมนุทาหรนฺโต อาห- ‘กรกรเณ’อิจฺจาทิ.
โลกวิทูติอาทิทสฺสนโต ¶ กฺวจิคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺตุมาห- ‘กมฺมโต’จฺจาทิ. นนุ จ กฺวจิคฺคหเณเนว ‘อาทิจฺจํ ปสฺสติ’จฺจาโทปิ (นิวตฺติ) วตฺตุํ สกฺกา กสฺมา ‘พหุลาธิการา’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘เตเน’จฺจาทิ. เตนาติ เยน กฺวจิคฺคหณํ กุโตจิเยวาติ ทสฺสนตฺถํ กตํ เตนาติ อตฺโถ. เตนาติ วา กฺวจิคฺคหเณน. อถ อาทิจฺจํ ปสฺสติจฺจาโท วิย กมฺมกราทีสุปิ นิวตฺติมทสฺเสตฺวา ‘กฺวจีติ กึ กมฺมกโร’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิ.
ตสฺสาติ พหุลวจนสฺส, มหาธิการตฺตาติ มหาวิสยตฺตา. กุโตจิเยวาติ กุโตจิ ธาตุโตเยว. อเถห กสฺมา น โหติ เทวทตฺโต สยติ ทาตฺเตน ลุนาติ สุนขานํ ททาติ นครา อเปติ ถาลิยํ ปจติ มาตุ สรตี’’ติ, สพฺพเมเวทํ กิริยา (ยา) ภิสมฺพนฺธียตีติ ยทิเปวํ, ตถาปิ กมฺมตฺเตเนว ยํ วตฺตุ มิจฺฉิตํ น การกนฺตรตฺเตน นาปิ สมฺพนฺธภาเวน, ตสฺเสว กมฺมสทฺเทน คหณํ กมฺมวจนสามตฺถิยา, อฺถา สฺยาทิโตจฺเจว วเทยฺย กึ กมฺมาติ วจเนนาติ.
๔๒. คมา
เวทนฺติ เอตฺถ อตฺถมาห วิตฺตินฺติ, ตุฏฺินฺติ อตฺโถ.
๔๓. สมา
ตฺเจติ อุปมานสฺส ปรามาโส. เภเทน วิวรณนฺติ สมานาทีหีติ อวตฺวา เภเทน วิวรณํ. ตุลฺยตายุปลพฺภมานสฺส สทิสาทิสทฺทวจนียตฺตา อวยวตฺถานุคเมนาตฺตโน-ภิเธยฺเย สทิสาทิสทฺทานมฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๔. ภาว
การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกนฺติ อนตฺถนฺตรํ. กโรติ กิริยํ นิพฺพตฺเตติ นิมิตฺตภาเวนาติ การกํ. กตฺตาทีนํ กิริยานิมิตฺตตฺตนฺตุ สยเมว ‘ตตฺถ กตฺตา’ติอาทินา เภเทน ปกาสยิสฺสติ. กิริยานิมิตฺตํ… นิพฺพตฺตเกสุ กตฺตาทีสุ ฉสุปิ รุฬฺหตฺตา เตเนตฺถ กตฺตาวาตฺตปฺปธาโน, กรณาทโยปฺยปฺปธานา การกพฺยปเทโส ลพฺภนฺเต… ¶ อฺถา การกสทฺเทน เตสํ คหณํ น สิยาติ. กิมิทํ การกนฺตฺยาห- ‘สตฺติการก’นฺติ. เอวํ จรหิ ทพฺพาทีนํ กถํ การกตฺตมิจฺจาห- ‘ตทธิกรณา’ติอาทิ. ตสฺสา สตฺติยา อาธารา นิสฺสยาติ อตฺโถ, ปุํ นปุํสเก อธิกรณสทฺโท. เตสุ ทพฺพา ทีสุ ติฏฺตีติ ตตฺรฏฺา, สตฺติ. ตสฺสา ภาโว ตตฺรฏฺตา, ตาย. อถ ทพฺพาทีนํ มุขฺยโต การกตฺเต สติ กิมายาตนฺตฺยาห ‘ยทิ’จฺจาทิ.
เตสนฺติ กตฺตาทิการกานํ. อฺมฺพฺยาวุตฺตรูปตฺตาติ อฺมฺโต พฺยาวุตฺตํ นิวตฺตํ รูปํ กรณาทิสภาโว เยสํ กตฺตาทิ การกานํ เต ตถา วุตฺตา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ ตสฺมา. กรณ รูปนฺติ กรณํ รูปํ สภาโว ยสฺส อธิกรณสฺส ตํ ตถา วุตฺตํ. เอวฺจสติโก โทโสจฺจาห ‘ตถา เจ’จฺจาทิ. เกนจิ สุกรตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ ‘ถาลี ปจตี’ติ ภวติ. ตตฺเรวุกฺกํสวจ นิจฺฉายํ ‘ถาลิยา ปจตี’ติ.
เอวฺจกตฺวาติ นิปาตสมุทาโย-ยํ เหตฺวตฺโถ. ตสฺมาติ อตฺโถ. กตฺตา นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กตฺตุฏฺกิริยานิมิตฺตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํ ‘หสติ นจฺจตี’ติ. ตทตฺเถติ ตาย กมฺมสมวายินิยา ปจนาทิกิริยาย อตฺเถ อธิสฺสยนาทโย ปวตฺเตนฺโต กิริยาย นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวมุปริปิ.
โอทนํ ปจติ เทวทตฺโตติ กมฺมฏฺกิริยาย นิมิตฺตภูตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํ. ภาชนสงฺขรณมธิสฺสยนํ. อาทิสทฺเทน ตณฺฑุลวปนอินฺธนาปหรณาทโย คยฺหนฺติ. ทฺวิธาปตฺติยนฺติ รุกฺขาทีนํ ทฺวิธา ปวตฺติยํ.
พฺยาปเนติ สมฺพนฺเธ. คิรธาตุโต อปฺปจฺจเย- ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (๑๓๗) สุตฺเต ‘อวณฺเณติ โยควิภาคโต คกาเร อิการสฺส อตฺตํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อวณฺเณติ โยควิภาคา อตฺตํ อิสฺสา’ติ. อฺถาปิ ปฏิปาเทตุมาห- ‘เอสฺส วา’ติอาทิ. เอสฺสาติ ‘‘ลหุสฺสุปนฺถสฺสา’’ติ (๕-๘๗) กตเอสฺส. สกเลนาติ ‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ สกเลน สุตฺเตน. ปุรีติ นิปาโต.
อีสกฺกโรติ ¶ พินฺทุโลโป, ทฺวิตฺตํ, สามฺเน วิธานโตติ ปเรสํ วิเสสวิธานสพฺภาวมาห. คณิกาลยํ คณิกานํ เคหํ. เนปถฺยมากปฺโป. ทตฺโตลทฺโธติ ปจฺจยสฺส กมฺมสาธนตฺตํ ทีเปตุํวุตฺตํ. วินาลิงฺควจเนหิ ปาฏิปทิกตฺถํ นิทฺทิสิตุํ น สกฺกาติ ภาเวติ สพฺพลิงฺคสงฺขฺยาสมฺพนฺธโยคฺคปาฏิปทิกตฺถสามฺเ ปจฺจยนิมิตฺตตฺเตน คหิเตปิ สามฺเ จริตตฺถตฺตา ลิงฺควจนํ นปฺปธานนฺติ อิฏฺิอาวุธนฺตี อิตฺถิ นปุํสเกภาเว, ปากาติ พหุวจเนปิ ภาเว ภวติ เอว.
๔๕. ทาธา
สปาทีหิ อปาทีหิจาติ ปาทิสหิเตหิ ปาทิรหิเตหิ จ ทาธาหิ.
๔๖. วมา
สาปานโทณิยนฺติ สารเมยานํ ภฺุชนกอมฺพเณ. ิตสุปาน วมถุวิยาติ ปวตฺตสุนขจฺฉทฺทนํ วิย.
๔๗. กฺวิ
ยถาทสฺสนนฺติ อาจิกฺขตีติ โยชนา. เตน กุโตจิ ธาตุโตติ. คณฺหนฺตีติ คห=อุปาทาเนจฺจสฺส. สลากาสทฺทสฺส สลากนฺติ. สภาสอิจฺจสฺส อนฺตพฺยฺชนโลเป สภาปกติโต ‘‘อิตฺถิ ยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) อาปฺปจฺจโย. ปภาตีติ อา=ทิตฺติยมิจฺจสฺส.
๔๘. อโน
จลนาทีนํ สีลาทีสุ นิปฺผาทนตฺถํ วิสุํ สุตฺติตํ ปเรหิ, อิธ ปน พหุลํ วจเนเนวาติ ทสฺเสตุมาห- ‘จลนาทีสู’ติอาทิ.
๔๙. อิตฺถิ
กฺลิกยกิจฺจตฺร กการพหุตฺตา กการาติ พหุวจนํ. ติติกฺขา อิจฺจาโท ติติกฺขนมิจฺจาทินา วิคฺคโห ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ (๓-๒๖). อปริ ปิโตติ ธาตุปาเ อปริปิโต. ปาณิวิเสโสติ สตฺตวิเสโส. อิมินา จ ‘‘ยถากถฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย’’ติ ทสฺเสติ.
อาสึ ¶ สายํ คมฺมมานายํ สฺาวิสเย ธาตูหิ ติปฺปจฺจโย กิจฺจปฺปจฺจโย จ ยถา สิยาติ ‘‘ติกิจฺจาสิฏฺเ’’ติ (๗-๒-๓) สุตฺติตํ กจฺจายเนน. ตมิห สามฺเน วิธานาว สิทฺธนฺติ นิรูปยิตุมาห- ‘กจฺจายเนน ปเน’จฺจาทิ. ตพฺพ อนียณฺย เตยฺย ริจฺจปฺปจฺจยานํ ‘‘เต กิจฺจา’’ติ (๗-๑-๒๒) กิจฺจสฺํ วิธาย เสสานํ ‘‘อฺเกิตี’’ติ (๗-๑-๒๓) กิตฺสฺา กตา กจฺจายเนน. เตนาห- ‘กิต สฺโ’ติ.
ตพฺพาทิปฺปจฺจโย จ วิหิโตติ สกิยโวหาเรนาห. สกิย สตฺเถ อวุตฺตโทสํ [สุตฺตโทสํ] ปริหริตฺวา วกฺขมานนเยน ยุตฺยภาวา ตถา วิธาเน อยุตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘นจาสึ สาย’มิจฺจาทิมาห. คุหนํ, รุชนํ, โมทนนฺติ วิคฺคโห. สยนํ วา เสยฺยา. วชธาตุโน วสฺส พกาเรน ภวิตพฺพํ, โส กถํ ยกาเร ปรภูเต อสตีติ อาห- ‘จวคฺคพยาติโยควิภาคา วสฺส โพ’ติ.
๕๑. กรา
ริริยปฺปจฺจเย อาทิรการสฺส อนุพนฺธตฺตา อาห- ‘อนฺตสราทิ โลโป’ติ.
๕๒. อิกิ
อถ สรูเปจฺเจตาวติ วุตฺเต- ‘กิริยตฺถสฺส สรูเป’ติ กถํ วิฺายติจฺจาห- ‘กิริยตฺถา’ติจฺจาทิ. นนุ จ โล-ยํ กตฺตริ วิธีย มาโนกถเมตฺถ สิยาตฺยาห- ‘อกตฺตริปิ’จฺจาทิ. อภิมโต กจฺจายนสฺส. ปฏิปาทยิตุมาห- ‘ตตฺถา’ติอาทิ. กรณํ อุจฺจารณํ, อสฺส กโรติ สมาสวากฺยํ. น หิ เอว ทีหิ กาโร วิหิโตติ อกฺขเร เหว การสฺส วิหิตตฺตา อกฺขรสมุทายโต น ปปฺโปตีติ ภาโว. อถ เจติ มตปฺปทาเน. เอวาทิสทฺทวาจกา เอวการาทโย สาธโวติ อถ มตนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถาติ ตถา อภิมเต ตสฺมึ. นิยมเหตุโน อภาวาติ อกฺขเรเหว การปฺปจฺจโย วิเธยฺโย น ปน เอวาทีหิจฺจสฺส นิยมสฺส โย เหตุ ตสฺส เหตุโน อภาวา.
๕๓. สีล
กิมิทสีลมิจฺจาห- ¶ ‘สีลมฺปกติสภาโว’ติ. ตฺจ สีลมนุมาเนน วิฺายติจฺจาห- ‘ตฺเจ’จฺจาทิ. กิริยาวิสยรุจิวิเสสานุมิตนฺติ อุณฺหโภชนสงฺขาตา กิริยา วิสโย ยสฺส โส (กิริยา) วิสโย รุจิวิเสโส, เตน อนุมิตนฺติ อตฺโถ. กิมิทมาภิกฺขฺนฺติ อาห- ‘อาภิกฺขฺ’มิจฺจาทิ. ปุนปฺปุนภาโว โปโนปฺุํ. อาเส วา ตปฺปรตาติ ตเมวาภิกฺขฺํ ปริยาเยหิ ผุฏีกโรติ.
ยชฺเชวนฺติ ยทิ อาภิกฺขฺํ ตปฺปโต วุจฺจเต. ตสฺสีลฺยมิทํ โหตีติ อิมินา- ‘สีลาภิกฺขฺาทิ’’สุตฺเต สีลสทฺเทเนวาภิกฺขฺสฺส คหิตตฺตํ ทีเปติ. อฺถาปิ สีลโต อฺเมวาภิกฺขฺนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺมึ เทเส’ติอาทิ.
คมฺมมาเนติ ปตียมาเน. ปตีติ จ อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราทีหิ. อภิมโตติ ปาณินิเยหิ อภิมโต. อาวสฺสกคฺคหณาเยว สิทฺโธติ วุตฺตํ กถเมตฺถาวสฺสมฺภาโว ปตียติ จฺจาห- ‘ตฺจา’ติอาทิ.
โยควิภาคาติ ‘ณี’ติ โยค วิภาคา. สาธุํ กโรติ, พฺรหฺมํ วทติ, อสทฺธํ ภฺุชติ, ปณฺฑิตมตฺตานํ มฺตีติ วิคฺคโห. สาธุนฺติ กิริยาวิเสสนํ. อสฺสทฺธโภชีติ วเต. วตฺจ โภชเน อตฺถิตายํ สทฺธอสฺสทฺธโภชนวิสยายํ ปวตฺติยํ ยทิ ภฺุชติ อสฺสทฺธเมว ภฺุชติ น สทฺธนฺติ สตฺเถ วุตฺตนิยโม, อสฺสทฺธํ ภฺุชติ เอวาติ โนตฺตรปทาวธารณํ… เอวฺหิ วิฺายมาเน ยเทวาสฺสทฺธํ น ภฺุชติ ตเทว วตโลโป สิยาติ [อตฺถิตาย (โภชนากงฺขิตตฺตา) ยเถจฺฉํ สามฺเน โภชเน ปวตฺติยํ มตฺตายํ อสทฺธโภชนํ สตฺถวิหิตมุปลภมานสฺส สทฺธโต นิวตฺติตฺวา วิเสเส หิ สทฺเธ ปวตฺตินิยโม วตมุจฺจเต, นิยโมจาตฺรทุวิโธ สมฺภวติ-อสทฺธํ ภฺูชติ เอว, อถทฺธโม ภฺุชตีติ วา, ตตฺราทิเม นิยเม ยเทวา สทฺธํ น ภฺุชติ ตเทววต โลโปสิยา (ร-๓-๒๒๘) กาตนฺตปฺชิกา]. อฺถาปิ ปฏิปาทยิตุมาห- ‘ฆณนฺตาทีหิ’จฺจาทิ.
๕๔. ถาว
สยเมว อตฺตนาเอว. กมฺมกตฺตรีติ อุภยตฺถาปิ กมฺมกตฺตริ ปจฺจโย พหุลาธิการาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ปน เอโกปิ ปทตฺโถ กมฺมฺจ ¶ โหติ กตฺตาจ การกสตฺติเภทโต. ยถา ‘ปียมานํ มธุ มทยตี’ติ เอกสฺสาปิ สตฺติเภทา กมฺมตฺตํ กตฺตุตฺตํ, ตถา ตฺราปีติ วิฺเยฺยํ. โย ปรํ ภฺชติ ตตฺถปิ สิยา สามฺวิธานโตติ อาห- ‘นิปาตนสฺสิ’จฺจาทิ. โทสนฺธการํ ภินฺทตีติ โทสนฺธการภิทุโร.
๕๕. กตฺต
ภูตสทฺเทเนตฺถาธิปฺเปตตฺถมุปทสฺเสตุมาห- ‘ภูตมตีต’มิจฺจาทิ. อฺถาติ ยทฺยติกฺกนฺตวจโน น สิยาติ อตฺโถ.
นนุจาตฺเรตเรตรนิสฺสยโทโส ปสชฺชเต, สตี หิ ภูตาธิกาเรตฺโต วิธียเต, สติ จ ตฺเต ภูตสทฺทสฺส นิปฺผตฺตีติ ผุโฏ เยวิตเรตรนิสฺสยโทโสติ. เนสโทโส, สงฺเกตาติ พฺยตฺโต สทฺทตฺถสมฺพนฺโธ จิรกาลปฺปวตฺโต, นาสฺส กิฺจิ อสาธุตฺตํ, อติกฺกนฺเต จาสฺส วุตฺติ สทฺทสตฺติสภาวโต เวทิตพฺพา. กฺตวนฺตา ทโยปิ จรหิ สทฺทสตฺติสภาวโต ภูเตเอว ภวิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํ. ภูตสทฺโท-ยมติกฺกนฺตตฺเถ ปสิทฺโธ กฺตวนฺตาทโยตฺวปฺปสิทฺธา, อโต เตน ปสิทฺธตฺเถนาปฺปสิทฺธานมนฺวาขฺยานํ กรียตีติ. ภูเตติ จายํ ปกติวิเสสนํ วา สิยา ‘ภูตตฺเถ วตฺตมานา’ติ, ปจฺจยตฺถ วิเสสนํ วา’ภูเต กตฺตรี’ติ, ตตฺร กสฺสิทํ วิเสสนนฺติ อาหภูเตติ ปกติวิเสสน’นฺติ. กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธสฺส เจ’ตฺยาทิ. อถ ปจฺจยตฺถวิเสสเน โก โทโสจฺจาห- ‘ปจฺจยตฺถวิเสสเน หิ’จฺจาทิ. ปจฺจยตฺถสฺส กตฺตุโน อนภิกฺกนฺตตฺตา อยนฺติ ปโยโค โนปปชฺชเตติ ภาโว. อภิเธยฺเยติ อิมินา ปโยชนาทึ พฺยวจฺฉินฺทติ.
๕๖. กฺโต
กมฺเม คุณีภูตตฺตาติ กมฺเม สติ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตา. ‘‘คุณมุขฺเยสุ มุขฺเยเยว การิยสมฺปจฺจโย’’ติ มุขฺเย กมฺเมเยว ปจฺจโย, น ตุ ภาเว ตสฺเสตฺถาปฺปธานตฺตา.
๕๗. กตฺต
นนุจารมฺเภติ ¶ วุตฺตํ- ‘กิริยารมฺเภ’ติ กถนฺติ อาห- ‘โสเจ’จฺจาทิ. โส จ อารมฺโภ. กิริยาเยว อารมฺโภกิริยารมฺโภ ตสฺมึ. กิริยารมฺเภติ สามฺเน วุตฺตตฺตา กิริยตฺถวิเสสนํ วา เอตํสิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา อุภยถาปิ น โทโสติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถวิเสสนํ เจต’นฺติอาทิ. ปจฺจยตฺถวิเสสนปกฺเขปิ สามตฺถิยา อารมฺเภ กิริยตฺถสฺสาปิ ปวตฺตี โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถสฺสาปิ’จฺจาทิ. สามตฺถิยํ ทสฺเสติ ‘สามตฺถิยมฺปนา’ติอาทินา. อนนฺตรสุตฺเตน โย วิหิโต กฺโต, โสปิ สามฺเน วจนโต ภาวกมฺเมสุ อารมฺเภปิ โหตีติ โยชนา. สามฺเน วจนโตติ ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ (๕-๕๖) สามฺเน วจนโต. ภาวกมฺเมสุเจติ เอวํ น วุตฺตนฺติ ‘ยถาปตฺตฺเจ’ติ วทตา วุตฺติกาเรเนวํ น วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ อาห- ‘ปุพฺพสฺมึ วิยา’ติ อาทิ. อนิยมุปฺปตฺติ สฺาย สติ าปนนฺติ ตนฺนิเสเธตุมาห- ‘ปุนพฺพจนโต’ติอาทิ. มาสงฺกีติ กมฺมนิ, เตเนวุปฺปตฺตีติ ปมา. เอวํ มฺเต ‘‘ภาวกมฺม คหณํ จากาเรนานุกฑฺฒิย ‘ภาวกมฺเมสุ จา’ตฺยเนน กฺเตวิธีย มาเน อิทมาสงฺกียเต ‘ปุพฺเพเนว สามฺเน สิทฺเธ ปุนพฺพจนา [ปุนพฺพจนํ] กิริยตฺถานิยเมน ตฺตสฺสุปฺปตฺตี’ติ, ยถาปตฺตฺเจติ หฺยุจฺจมาเน จกาเรน ยถาปตฺตมฺปิ การิยมนฺุายเตติ ปุพฺเพเนว วจเนน ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ยถาปตฺโต กฺโต ภวตีติ วิฺายเต’’ติ. เอวฺจรหิ ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา ‘‘กตฺตริอารมฺเภ’’อิจฺเจว วุจฺเจยฺย กึ จกาเรเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ปทานมวธารณ ผลตฺตา’จฺจาทิ.
นนุจาทิภูโต กิริยากฺขโณ อารมฺโภ นาม, พหูหิ กิริยากฺขเณหิ กเฏ ปริสมตฺเตเยว ภูโต กาโล จ ภวตีติ กิริยาผลสฺสาปรินิปฺผนฺนตฺตา วตฺตมาโนว กาโลติ ตตฺรกฺโต น ปปฺโปติจฺจาสงฺกิยาห- ‘กิริยาผลสฺสิ’จฺจาทิ. กเฏกเทสสฺสาปิ กฏตฺตา ¶ ตสฺส จ นิพฺพตฺตตฺตา ภูตวจนิจฺฉาติ ภาโว. นนุจาทิสูเต กิริยากฺขณกาเล กโฏ นาภินิพฺพตฺโต, กฏการณภูตา พีรณาว หิ ตทา สนฺติ, น จ ตทวตฺถา เต เอว กโฏติ กถํ ‘ปกโต กโฏ’ติ ภูตกาเลน ปกตสทฺเทน กฏสทฺทสมานาธิกรณตฺตมิจฺจาห- ‘อาทิภูเตเน’จฺจาทิ. ตตฺถ ตสฺมึ วิเสเส. ปกตฺตุํ อารภิ, ปกตฺตุํ อารภียิตฺถ, ปโสตฺตุํ อารภิ, ปโสตฺตุํ อารภนนฺติ อตฺเถ ตฺโต.
๕๘. าส
อนารมฺภตฺถํวจนนฺติ อารมฺเภ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา. อปาทิโนปิสิลิสสฺส สกมฺมกตฺตา- ‘เยภุยฺเยนา’ติ วุตฺตํ. สกมฺมกตฺถนฺติ วตฺวา สกมฺมตฺตเมสํ ปาทิโยเค สติ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘ปาทิสหิตา’จฺจาทิ. ขโฏปิกา มฺโจ.
๕๙. คม
อวิวจฺฉิตกมฺโม เจหากมฺมโกติ กถยมาห- ‘อวิชฺชมาเน’จฺจาทิ. ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํ. อโยยิตฺถาติ ยา โต. กฺโต น วิธาตพฺโพ ปาณินิเยหิ วิย. การณสามคฺคิยํ ภูตายนฺติ สสฺสาทิเหตุภูตสมิทฺธิยํ ภูตายํ. สา จ ภูตา เยวาตีมินา การณสามคฺคิยา อตีตกาลิกตฺตมาห.
๖๐. อาหา
อาธาเรเจติ อนุวุตฺติยา เอตฺถ จการโต ‘ยถาปตฺตฺเจ’ติ สมฺพนฺธา วุตฺตนฺติ เสโส. เอวํ น กุโตจิ อปกสฺสนํ สิยาติ เอวมาธาราทิเก อนุวตฺตมาเน สติ กุโตจิ อาธาราทิโต อปกสฺสนํ วิสุํ กรณํ น สิยาติ อตฺโถ. ตถา สติ เหฏฺา สุตฺเตเนกโยคเมว กเรยฺยาติ อธิปฺปาโย. ภาวกมฺเมสูติ สมฺพชฺฌเตติ โยชนา.
พหุลสฺส ภาโว กมฺมํวาติ พหฺวตฺถาทานเมวาตฺร พหุลสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ภาโว กมฺมํเจติ ตตฺถ ปจฺจโย. เกจีติ ปาณินิเย เยว สนฺธายาห. ตสฺสาปิ ภูเตเยว ปวตฺติมุปทิสติ ‘โสปิ’จฺจาทิ
นา ¶ . ภิชฺชมานนฺติ ปจฺจมานํ. ปรรูเปน ปสฺสินฺโนติ โยชนา. เกจิติ เตเยว. ‘‘มติพุทฺธิปูชตฺเถหิ เจ’’ติ (๓-๒-๑๘๘) เตสํ สุตฺเต จสทฺทากฑฺฒิเต ทสฺเสติ ‘ยถา’ติอาทินา. อกฺโกจฺฉิ ตนฺติ กมฺเม วิคฺคหมาห, ตนฺติ กมฺมปทํ, เอวมุปริปิ จุราทิณิโลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ตฺยาการนิวตฺติ. กสิรยํ คตฺยาทฺยเน กตฺโถ, กฏฺํตฺยตฺร กิมตฺโถติ อาห- ‘เอตฺถ หึสตฺโถ’ติ.
เหตุโนติ ทุกฺขผลสฺส เหตุโน อคฺยาทิโน. กฏฺสทฺทสฺส ผลเหตุภูเต อคฺยาทิเก วตฺตมาเน เอวํ โหตุ ผเลวตฺตมาเน กถนฺติ อาห- ‘ยทาปนา’ติอาทิ. โกธาติโก อิธ.
๖๑. ตุํตา
นนุ จ ภาเวอิติ ภวตินายํ ฆณนฺเตน นิทฺเทโส กรียตีติ ภวติวิสโยว ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส กโต ภวติ, ตโต จ ภวติโน โย ภาโว ตสฺมึเยว วาจฺเจ ปจฺจโย สิยา, โส จ ภวติโต เยวุปฺปชฺชมาเนน ปจฺจเยน สกฺกาภิธาตุํ ตโต ตสฺมาว ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา กถํ ปจิตุํ ปาโก จาโค ราโคติปจาทีหิภวติ จฺจาห- ‘ภวนํภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ’ติ.
กิริยาสามฺฺหิ สพฺพธาตฺวตฺถานุคตํ ภวติสฺสตฺโถ, เตน กิริยาสามฺวาจินาตฺถนิทฺเทโส กรียมาโน สพฺพธาตุวิสเย กโต ภวติ ตสฺมา ปจาทีหิปิ ภวตีตฺยธิปฺปาโย.
นนุ จาตฺร ตุมาทโย ภาเว ภวนฺตีติ วุตฺเต น วิฺายเต กึวิเสสิเต ภาเว ตุมาทโย ภวนฺติจฺจาห- ‘ยโต’จฺจาทิ. ตสฺสาติ ธาตุโน. โย วตฺตพฺโพ ภาโวติ โย วาจฺโจ ภาโว. กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธา’ติ. ตุมาทีนํ ยา ปกติ ตาย วาจฺเจเนว ภาเวน สห สมฺพนฺธาติ อตฺโถ. าตพฺพนฺติ ภาเว ตพฺโพ. อถ กฺริยายํตฺยเนน ตพฺพาทฺยภิหิตสฺส ทพฺพรูปาปนฺนสฺส ภาวสฺส กถํ คหณํตฺยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. สกนิสฺสยกิริยาพฺยปเทโสติ ทพฺพ รูปสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตาย กิริยาย พฺยปเทโส ทฏฺุํ จกฺขุจฺจาโท ภวนกิริยาย ปตียมานตฺตา ตุมาทโย ภวนฺเตว.
นนุ ¶ จ ตุมาทีนํ ภาเว วิหิตตฺตา กิริยาเยว ปธานตฺตนฺติ กมฺม การกํ นปฺปตียเตติ กถํ ‘กฏํ กาตุํ คจฺฉตี’ติ สิยาจฺจา สงฺกิย ปฏิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. ธาตฺวตฺถกโต กิริยาสงฺขาเตน ธาตฺวตฺเถน กโต. อตฺถีติ อิมินา ยตฺถ ‘สุปฺยเต เทว ทตฺเตเน’จฺจาโท นตฺถิ, ตตฺถ น กมฺมมฺปตียเตติ ทสฺเสติ.
‘‘อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา’’ติ (๔-๒-๑๒) กจฺจาเนน อตทตฺถายมฺปิกิริยายํ ตุมาทโย ยถาสิยุนฺติ วิสุํ สุตฺติตํ, เตนาห- ‘อิจฺฉตฺเถสฺมิ’จฺจาทิ. ยถา ‘โภตฺตุํ ปจตี’ตฺยาโท โภชนกิริยา ปโยชนา ปจนกิริยา โหติ, เนวเมตฺถ ตปฺป โยชนา อิจฺฉา… ปจนกิริยายวิยตปฺปโยชนตฺตาภาวโตติ อยมสฺสาธิปฺปาโย. ปุเนจฺจาทินา วุตฺตานิฏฺปาตสฺสาสงฺกํ วิรจยมาห- ‘อตทตฺถายมฺปิ’จฺจาทิ.
อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคาติ อิมินา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉนฺโตติ อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคตฺถเมว, น อิจฺฉาย ปโยชนํ กรณนฺติ ทีเปติ. เทวทตฺตํ ภฺุชมานมิจฺฉตีเตตฺถ โภตฺตุนฺติ น โหติ สมานกตฺตุเกสูติ วจนโต, โภชนสฺส เทวทตฺโต กตฺตา, อิจฺฉติสฺส อฺโเยวาติปิ สุตฺตสฺส วิสุํ ปโยชนํ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เทวทตฺต’มิจฺจาทิ.
อิจฺฉติสฺสาติ’เทวทตฺตํ ภฺุชมานมิจฺฉตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉตีติ วุตฺตอิสิสฺส. สาธนํ ‘เทวทตฺตํ ภฺุชมาน’นฺติ วุตฺตกมฺมสงฺขาตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส สาธนตฺโถ-อิจฺฉติ. ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมา. กมฺมเมวิจฺฉาย ปโยชนภาเว ิตนฺติ ภาโว. นิรตฺถกนฺติ เอตทตฺถเมว สมานกตฺตุกคฺคหณํ กตํ ตฺจ ยถาวุตฺเตน ปสงฺคาภาวา นิรตฺถกนฺติ อธิปฺปาโย.
สกาทฺยตฺเถสุ ธาตู สูปปเทสุ ธาตุ มตฺตา ตุมาทโย สุตฺตนฺตเรน วิหิตา ปาณินิเยหิ, เตนาห- ‘สกาทิธาตุปฺปโยเค’ติอาทิ. สิทฺธาติ ตุมาทโย สิทฺธา. ภุชิกิริยตฺถาติ ภุชิกิริยา อตฺโถ ยสฺสา สตฺติยา สา ภุชิกิริยตฺถา ปตียเต. ปตีย มานตฺเต ¶ การณมาห- ‘อสโตปิ หิ’จฺจาทิ. ปเรเหตฺถ อกิริยตฺโถปปทตฺโถ ปุนารพฺโภติ วณฺณิตํ. ตเทตํ วิฆฏยิตุมาห- ‘เตเน’จฺจาทิ. ปเรสมยมธิปฺปาโย ‘‘สกฺโกติ โภตฺตุํตฺยาโท โกสลฺยํ คมฺยเต. คิลายติ โภตฺตุํติ ตทสตฺติ. ฆฏเต โภตฺตุํตฺยาโท โยคฺยตา. อารภเต โภตฺตุํตฺยาโทภุชิสฺเส วาทฺยวตฺถากิริยนฺตรํ. ลภเต โภตฺตุํติ อปฺปจฺจกฺขานํ. อตฺถิ โภตฺตุนฺติอาทีสุ สมฺภวมตฺตํ. วฏฺฏติ โภตฺตุํตฺยาโท โทสา ภาโว คมฺยเต. สกฺโกติจฺจาทิโน อุปปทสฺส โภชนาทิกิริยตฺถตา น คมฺยเต ตสฺมา อกิริยตฺเถสุปิ สกาทีสูปปเทสุ ตุมาทโย ภวนฺตี’’ติ.
ปตียมาเนสฺวปฺเยเตสฺวตฺถนฺตเรสุ ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ ปุพฺเพน วิหิตสฺส ตุมาทิโนตฺร น พาเธติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ โภชนกิริยตฺถตา สกฺโกติอาทีนํ อตฺถิ เยวาติ อตฺโถ สิทฺธาเยว ‘‘ตุํตาเย’’จฺจาทินา. อลมตฺถวิสิฏฺเสุ ปริยตฺติวจเนสูปปเทสุ ธาตุโต ตุมาทโย วิหิตา ปเรหิ, ตตฺถาห ‘อลมตฺถวิสิฏฺเ’อิจฺจาทิ. ปหุสทฺทมฺปิ อนฺโตคธํ กตฺวา ‘สมตฺถาที’ติ วุตฺตํ, ภวติสฺส สมฺภโว ‘‘ปุพฺเพกกตฺตุกาน’’นฺติ (๕-๖๓) เอตฺถ พฺยาขฺยายิสฺสเต. อภิมตาติ กจฺจายเนน ‘‘อรหสกฺกาทีสุ เจ’’ติ (๔-๒-๑๓) จสทฺเทน อภิมตา อิมสฺสาติ ‘กาโล โภตฺตุํ’ติอาทิโน. ยถา โภตฺตุมโนติอาทินา ปเรสมฺปิ อยเมว นิปฺผตฺติกฺกโมติ ทีเปติ. อพฺยภิจารโตติ อวินาภาวโต, ภวติ โภชนํ ภาโวติ โภชนํ ภฺุชนํ ภาโว ภวตีติ อตฺโถ. นตุคมิสฺสกิริยาตทตฺถาติ คมนกิริยา โภชนตฺถา น โหตีติ อตฺโถ. อตฺถสทฺโทหฺยยํ ปโยชนวจโน ยฺจ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ ภวติ. นจายํ โภชนมุทฺทิสฺส คมิสฺสติ, กิฺจรหิ การิยนฺตรํ, เกวลํ เตน นิมิตฺเตน สมฺภาวียเต. ยทา ตุ โภชนตฺถเมวารพฺภเต คมนกิริยา, ตทา ภวตฺเยว’คมิสฺสติ โภตฺตุ’นฺติ.
ตุํวิสเย ณโกปิ วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตตฺราห- ‘การโก วชติ’จฺจาทิ. ปริหารมาห- ‘ปุพฺเพ’จฺจาทินา. ‘กตฺตริลฺตุ’จฺจาทินา โยยํ ¶ ณโก ตีสุปิ กาเลสุ สามฺเน วิหิโต, กฺริยตฺถา ยํ กฺริยายํ อุปปเท กตฺตุโน-ภิธานํ สิทฺธํ, น จาสฺส วิเสสวิหิเตน ตุํปจฺจเยน พาธา ภินฺนตฺตา, ตุํปจฺจยสฺส หิ ภาเว วิธานํ ณกสฺส ตุ กตฺตรีติ. ปุพฺพณเกเนว สิทฺเธปิ ลฺตฺวาทินิวตฺติยา โส วิเธยฺโยว, โน เจ ลฺตฺวาทโยปิ สิยุนฺติ โจทกปฺปสงฺคมาสงฺกิยาห- ‘นเจว’มิจฺจาทิ. อวคมาภาวเมว ผุฏยิตุมาห- ‘นหึ’จฺจาทิ. หิ ยสฺมาตฺยตฺเถ โย เอโส วชติ โส กตฺตา, โย เอโส วชติ โส วิกฺขิโปตฺยยมตฺโถ-ตฺร คมฺยเต, น ปน เตหิ ตาทตฺถิยํ คมฺยเตติ อตฺโถ. โจทโก ลฺตฺวาทีหิ สามฺยมาปาทยิตุํ สามริสํ วุตฺตวิธิเนวาปฺปตฺตึ ณกสฺสาปฺยาห- ‘ณโกปิ’จฺจาทิ. อคตฺถํ [อปกตตฺถํ (โปตฺถเก)] ยทิปิ ณเกน ตาทตฺถิยํ น คมฺยเต ปกรณโต คมฺยเตติ ณโก ภวิสฺสตีตฺยาสงฺกิย โจทโก อาห- ‘อเถ’จฺจาทิ. ปุพฺเพจฺจาทินา วุตฺโต-ยํ ‘ณโก น วิเธยฺโย’จฺจสฺส น ปริหาโร… โสตฺตรตฺตา ยถาวุตฺเตน, กินฺตุ‘ตสฺมา เนวิ’จฺจาทินา อิมินา วุจฺจมาโนวปริหาโรติวิฺาตพฺพํ. ตเทวํลฺตฺวาทีนมฺปิปตฺติโตณกลฺตฺวาทีหิ ตาทตฺถิยานวคเม วินิจฺฉิเต ตาทตฺถิยวิเสเสน เตสํ สมฺภโวติ อนตฺถกํ ‘‘ณกสฺส กิริยตฺโถปปทสฺสวิธานํ ลฺตฺวาทิปฏิเสธนตฺถ’’นฺติ วากฺยการวจนนฺติ สตฺถกาโร นิคมยมาห- ‘ตสฺมา’’จฺจาทิ. ภวตุ ปกรณโตว [จาปจฺจยโภว] ตาทตฺถิยาวคโม, ตถาปิณโก ปโร วิเธยฺโยตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘อถาปิ’จฺจาทิ. คตตฺตํ. ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถายํ กฺริยายมุปปเท ภาเว จ ณปฺปจฺจยาทโย วิหิตา, ตตฺราห- ‘ปากาย วชติ’จฺจาทิ. อวิหิเตสุปิ ตาทตฺถิยา สิทฺธเมเวติ อธิปฺปาโย.
๖๒. ปฏิ
โสตุนาทีสุ ‘สวนํ กาตุน’อิจฺจาทินา วิคฺคโห. สุเตเนติ สวนนฺติ วิคฺคโห.
๖๓. ปุพฺเพ
เวติ นาติสมฺพชฺฌเต วิธิโน นิจฺจตฺตา. เอกสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ¶ ‘สขฺยาวจโนยเมกสทฺโท’ติ. กุโตจฺจาห-‘สทฺทาน’มิจฺจาทิ. เอกสทฺทสฺส สงฺขฺยาวจนตฺเต โยตฺโถ สมฺปชฺชเต, ตมาห ‘เอกสงฺขฺยาวจฺฉินฺโน’ติ, ตทตฺถาติ กฺริยตฺถสฺสตฺถา. ยทิปิ ‘ปุพฺพํ พฺยาปาร’นฺติ สมุทาเย เอกเทสภูโต พฺยาปาโร นิทฺธาริยมาโนติ วุตฺตํ, ตถาปิ ปุพฺพสทฺเทน พฺยาปารวาจโก กฺริยตฺโถ วุจฺจเต อุปจารา, เตเนว ‘เตสุ โย ปุพฺโพ ตทตฺถโต กฺริยตฺถา’ติ วุตฺติยํวุตฺตํ. นนุ จ สตฺติ การกํ, อฺา จ ปุพฺพกาลกิริยาย สตฺติ, อฺา อุตฺตร กาลกิริยาย, ตสฺมา กุโต เอกกตฺตุกตฺตมิจฺจาสงฺกิย ปฏิปาเทนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. สตฺติมโต ทพฺพสฺสาติ เทวทตฺตาทิโน สตฺติมโต ทพฺพสฺส. ตทชฺฌาโรปาติ เอกตฺตสฺส อชฺฌาโรปา. เอก กตฺตุกานํ พฺยาปารานํ กมาภิธานาย ตุนาทโย วิธียมานา ภาเวเยวุปฺปนฺนา สกฺโกนฺติ กมมภิธาตุนฺติ ภาเวตฺยตฺราภิสมฺพชฺฌเต.
เอกกตฺตุกานนฺติ พหุวจนตฺตา ‘ภุตฺวา ปิตฺวา วชตี’ติปิ ภวติ. ภุตฺตสฺมินฺเตตฺถ อเนกกตฺตุกตฺตา ภฺุชิตฺวาปิ ภวติ. ปาณินิ ยานมิว วิสุํ วจนมนฺตเรน ตุนาทิวิธิปฺปฏิปาทยมาห- ‘มุขํ พฺยาทาย สุปติ’จฺจาทิ. พฺยาทายาติ ทาธาตุสฺส วิอาปุพฺพสฺส ตฺวาปฺปจฺจเย ‘‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’’ติ (๕-๐๖๔) ตฺวาสฺส ปฺยาเทเส รูปํ, มุขวิวรณํ กตฺวาตฺยตฺโถ, พฺยวธายกกาลสฺสาติ พฺยาทาน สุปนานมนฺตเรโย กาโล ตสฺส, เภทานุปลกฺขณนฺติ เภทสฺสาทสฺสนํ. เภทสฺสีนํ เกสฺจิวิชฺชมานตฺตา’เกหีจี’ติ วุตฺตํ. สหภาเวปีติ พฺยาทานสุปนานํ สหภาเวปิ. วฑฺฒิตโก ภตฺตราสิ.
อภิมตา ปาณินิยานํ, ปราย นทิยา ปพฺพโต-วโร วิเสสี ยเตติ อปฺปตฺวา นทิมฺปพฺพโต’ติ วุตฺเต นทิยา โอรภาเค ปพฺพโตติ อตฺโถ. ภวติ, ตโต จ ปาเรภูตนทีวิสิฏฺโ ปพฺพโต ปตียเต. อวเรน ปพฺพเตน ปรา นที วิเสสียเตติ อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นทีติ วุตฺเต ปาเร นทิยา โอเร ปพฺพโตติ อตฺโถ ปตียเต, ตโต จ โอรภาเค ปพฺพตวิสิฏฺา นที วิฺายเต. ภวติโน สพฺพตฺถ สมฺภเว สติ เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา ยถา คมฺย เต ¶ ตถา ทสฺเสติ ‘ปมํ น ปปฺโปติ’จฺจาทิ. นิคมยติ ‘ตเทว’มิจฺจาทินา.
ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ ปเร-ฺถา นิปฺผตฺติมากงฺขนฺติ ปาณินิยาทโย, ตตฺราห- ‘เอกกตฺตุกาน’มิจฺจาทิ. อาภิกฺขฺาวคเม การณํ ปุจฺฉติ ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิ. วุตฺตเมว ผุฏยติ ‘เยหิ’จฺจาทินา. เยหีติ เวยฺยากรเณหิ. ชิวคฺคาหํ อคาหยิจฺจาโท ปเรฺถา ปฏิปนฺนาตทาห- ‘กมฺม’มิจฺจาทิ. สกงฺเคติ ปาณิปาทาทิเก-ตฺตนิเยวยเว. ณํ ปจฺจโย อภิมโตติ สมฺพนฺโธ. กึ ณมฺปจฺจเยนาติ อิทํ วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อฺถา สิทฺธิปฺปการมาห- ‘ชีวสฺสิ’จฺจาทิ. กึ วิสิฏฺนฺติ ปุจฺฉิตฺวา ชีวคฺคาเหน วิสิฏฺนฺติ ทสฺเสตุํ ชีวคฺคาห’นฺติ อาห. ชีวคฺคาหสงฺขาตํ คหณมกาสีติ อตฺโถ.
อาขฺยาตนฺติ อคาหยีติ อาขฺยาตํ กตฺตพฺพรูปนฺติ อิมานา คหณ กิริยาย กมฺมตฺตํ โพเธติ. ตพฺพิเสสนมฺปีติ กตฺตพฺพรูปาย คหณ กิริยาย วิเสสนมฺปิ. ตถาภูตเมวาติ กตฺตพฺพรูปเมว. ตถา เจติ กิริยาวิเสสเน ทุติยาย ณมนฺเต ชาเต สติ. ณมนฺต รูปนฺติ ณมนฺตสฺส รูปํ ยสฺสาติ วิคฺคโห. ณํปจฺจเยนิห กิฺจิเนติ สมฺพนฺโธ. อิเหติ อิมสฺมึ พฺยากรเณ. กิฺจิ ปโยชนํ. ปจาทิโตติอาทิสทฺเทน เตหิ อวิหิตณมฺปจฺจยา คหิตา.
๖๔. นฺโต
โย สาธยิตุมารทฺโธ นจ นิฏฺมุปคโตติ โย กฏาทิสาธยิตุํ นิพฺพตฺตยิตุํ อารทฺโธ นิฏฺํ ปริสมตฺตึ น โจปคโต นปฺปตฺโต. ปวตฺโต-นุปรโตวาติ โย ปพฺพตาทิ นิจฺจปฺปวโต-อวิรโต เตเนว นิฏฺํ โนปคโตโสวตฺตมาโนติ วุจฺจเตติ โยชนา. ตพฺพิ สยกิริยาทฺวาเรนาติ ยถาวุตฺตกฏาทิวิสย กิริยามุเขน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ยถาวุตฺตกฏาทีนํ วตฺตมานตฺตา ตพฺพิสยา กิริยาปิ วตฺตมานา เอวาติ ตํทฺวาเรน กฺริยตฺถวิเสสน’’นฺติ.
ภฺุชติ เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยชฺชปิ ภฺุชมาโน หสติ ขชฺชติ [วทติ] ปานิยํ ปิวติ, ตถาปิ ยุตฺตา วตฺตมานตา กตฺตุมิจฺฉิตสฺสารมฺโภ น ¶ ปริสมตฺโตติ วุตฺตํ- ‘สาธยิตุมารทฺโธ น จ นิฏฺมุปคโต’ติ. ติฏฺนฺติ ปพฺพตาติอาทีสุ นิจฺเจสุ ปพฺพตาทีสุ ภูตานาคตานมสมฺภวา ตนฺนิเสธิโน วตฺตมานสฺสาปฺยสมฺภวา ยทีปิ กาลวิภาโค น วิฺายเต, ตถาปิ อารทฺธสฺส านสฺสาปริสมตฺติยา วตฺตมานา เอวาติ วุตฺตํ- ‘ปวตฺโต-นุปรโต วา’ติ. กตฺตุวิเสสเน สติ โก โทโสจฺจาห- ‘กตฺตุ วิเสสเน’จฺจาทิ. อิหาปิ สิยา กตฺตุโน วตฺตมานตฺตา, วตฺตมานตฺต เมวาสฺส ปกาเสตุมยนฺติ วุตฺตํ. ‘‘อปมา สมานาธิกรเณ’’ตฺยาทีหิ (๓-๒-๑๒๔) อเนเกหิ สุตฺเตหินฺตปฺปจฺจโย ปาณินิเยหิ วิหิโต.
อิธ ปน สามฺเน วิหิตตฺตา อาห- ‘สามฺเนา’ติอาทิ. สนฺโต ‘อส-ภุวิ’นฺตปฺปจฺจโย. ‘‘กตฺตริ โล’’ (๕-๑๘) ‘‘นฺตมานานฺติ ยิยุํสฺวาทิโลโป’’ติ (๕-๑๓๐) อการสฺส โลโป. ตปนฺโต ‘ตป-สนฺตาเป’. ชปฺปนฺโต ‘ชปฺป=วจเน’. ปนฺโต ‘ป=อุจฺจารเณ’ ปจนฺโต ‘ปจ=ปาเก’ธารยนฺโต ‘ธร=ธารเณ’. ปโยชกพฺยาปาเร ณิ, ธริตุํ ปยฺุชมาโน ธารยนฺโต. ทิสฺสนฺโต ทิส ทุส=อปฺปิติยํ’’ ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๑๒) ยชนฺโต ‘ยช-เทวปูชายํ’. อรหนฺโต ‘อรห-ปูชายํ. ยถาจาติอาทินา อปมาสมานาธิกรณาทีสุ ‘สํวิชฺชมาโน วิโรจมานํ ชปฺปมาโน’จฺจาทีสุ มาโน นฺโต วิย ทฏฺพฺโพติ วทติ.
๖๕. มาโน
กาลกโต อวตฺถาวิเสโส วโย. มาโนวาติ อิมินานฺตปฺปจฺจยาภาวมาห. ยุชฺฌมานา’ยุธ=สมฺปหาเร’ ‘‘ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๑๒) ‘‘ตวคฺควรณาน’’มิจฺจาทินา (๑-๔๘) ธสฺส โฌ’’วคฺคลเสหิ เต’’ติ (๑-๔๙) ยสฺส จ. ‘‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’’นฺติอาทินา (๑-๓๕) ฌสฺส โช. นจฺจมานา ‘นจฺจ=นจฺจเน’.
๖๗. เตสฺส
สวิสเยติ กตฺตริ ภาเว กมฺเมจ.
๖๘. ณฺวาท
ณฺวาทโยติ ¶ ‘ณฺวาทโย’จฺจเนน สุตฺเตน. กติปยธาตฺวาทิปริคฺคเหนาติ ธาตโว ปกติภูตา อาที เยยํ กาลาทีนํ เต ธา ตฺวาทโย เตสํ ปริคฺคเหนาติ อตฺโถ. กาโล วตฺตมานาทิ, การกํ กตฺตาทิ ปกํเสน นิยเมน ปจฺจโย กรียเต เอตสฺมาติ ปกติ. กากฺริยํ อายุกาทิ.
การิยวิเสสนฺติ อาเทสาทิการิยวิเสสํ. การุ สิปฺปิชาติ วิเสโส. ตจฺฉกาทโย (ตจฺฉกกมฺม) การตนฺตวายรชกนหาปิตา ปฺจ การโว จารุทารุติ วตฺตมาเน กาลนิยเมนาฺตฺราปิ ภวิสฺสติ. เอวํ การุอาทีสุปิ.
๖๙. ขฉ
ขฉสานนฺติ วุตฺเต ตทนฺตคฺคหณํ กถมิจฺจาห- ‘ปจฺจยคฺคหเณ’จฺจาทิ. พฺยาขฺยาตตฺถํ, นนุ สุตฺเต เอกสฺสโรติ ปุลฺลิงฺเคน นิทฺเทโส, อาทีติ จ ตพฺพิเสสนํ, เอวํ สติ นปุํสเกน วิวรณํ กถํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘สทฺเท’จฺจาทิ, อถ ชาคเรจฺจาโท ปุถควยเวกสฺสรสฺส ชาครสทฺทสฺส จ ปจฺเจกํ กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เตเนเว’จฺจาทิ.
เตเนวาติอาทีติ เอกสฺสโรจฺจสฺส วิเสสนตฺตเหตุนาว. อวยเวกสฺสรสฺสาติ วิเสสนสมาโส ‘อวยโว จ โส เอกสฺสโร เจ’ติ. อถาทีหิ เอกสฺสรวิเสสนตฺเตปฺยวยเวกสฺสรสฺส กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เอกสฺเสวาทิตฺตา’ติ.
อิตรสฺสาติ ปเมกสฺสรโต-าสฺสาวยเวกสฺสสรสฺส. โทสทุฏฺตฺตา เนตฺถ วิเสสนสมาโสติ วตฺตุมาห- ‘เอกสฺสโรติ’จฺจาทิ. ตถา สติ โก โทโสติ อาห- ‘เอโก เจ’จฺจาทิ. สโรทีติ จ วุตฺเต ‘อีห-ฆฏเน’จฺจาทีนเมว สิยา.
นนุ จ ปจติมฺหิ เยเนวากาเรน ปจสทฺโท เอกสฺสโร เตเนว ตทวยวาปิ อจฺสทฺโท ปสทฺโท จ เอกสฺสโร, ตโตวาวยวานมฺปิ ปจฺเจกํ ทฺวิพฺพจนํ ปปฺโปติ… ทฺวิพฺพจนการิยิโน อาทิสฺส เอกสฺสรสฺส สามฺเน นิทฺเทสา, เอวฺจ สมุทายสฺส ตทวยวานฺเจกสฺสรานํ วิสุํ ทฺวิพฺพจเน ¶ กเต อนิฏฺมฺปปฺโปตีตีทมปากตฺตุมาห- ‘สกึสตฺถปฺปวตฺติยา สาวยวสฺส สมุทายสฺส คหณ’นฺติ. สกึ สตฺถปฺปวตฺติยา เอกวารํ ทฺวิพฺพจนสุตฺตสฺส ปวตฺติยา ทฺวิพฺพจนกรเณนาติ วุตฺตํ โหติ.
สาวยวสฺสาติ ยถาวุตฺตาวยเวหิ สห วตฺตมานสฺส น วินา เตหิ. เอวํ มฺเต ‘‘ยสฺส ทฺวิพฺพจเน กรียมาเน สพฺเพสมวยวานํ คหณํ ภวติ, ตสฺเสว สมุทายสฺส ทฺวิพฺพจนํ ยุตฺตํ นาวยวานํ, เตสฺหิ ทฺวิพฺพจเน เอกาย ทฺวิพฺพจนสฺสุปฺปตฺติยา น สพฺเพสํ คหณํ กตํ โหติ นาวยวนฺตสฺส สมุทายสฺส จ กตนฺติ ปุน เตสํ ทฺวิพฺพจนาย สตฺถปฺปวตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติ. อุปปตฺตนฺตรมาห- ‘อถเว’จฺจาทิ. อิห าเน ทฺวิพฺพจนํ ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺติ ทฺเว ปกฺขา. ตตฺร าเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข โทสทสฺสนโต ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺตฺยยเมว ปกฺโขพฺภุปคโตติ ทสฺเสนฺโต ปมนฺตาว าเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข ภาวินํ โทสมาห- ‘ปมสฺเสกสฺสรสฺสิ’จฺจาทิ. ทฺวิสทฺโท สงฺขฺเยยฺเย วตฺตเต.
สงฺขฺเยยฺยฺเจตฺถ สทฺทรูปมุจฺจารณํ วา, ตตฺถ อุจฺจารเณ สงฺขฺเยยฺเย าเน ทฺวิพฺพจนํ น สมฺภวติ… อุจฺจารณสฺส สทฺทา(นุคต) ธมฺมตฺตา. สทฺทรูเป สงฺขฺเยยฺเย าเน ทฺวิพฺพจนํ, ตตฺถ [ตฺจ (โปตฺถเก)] โทโส. ตถา จาห- ‘รูปทฺวเย วิธียมาเน’ติ. ตถา สติ นิวุตฺติธมฺเม านี ภวตีติ านิโน นิวุตฺติยา ภวิตพฺพํ, นิวุตฺติยา จ ธาตุตฺตา นิวุตฺติ, เตนาห- ‘ปกติปฺปจฺจยวิภาคาภาวโต’ติ. เตน ปฺปจฺจเย ปเร ปกติยา วิธียมานํ การิยํ น สิยา, เตน วุตฺตํ- ‘อสฺส อิตฺตํ น สิยา’ติ. ปิปาสติ ‘ปา=ปาเน’. อิจฺฉายํ ปาตุนฺติตุมนฺตา ‘‘ตุํสฺมา’’จฺจาทินา (๕-๖๑) โส. ‘ปาส ปาส’ อิติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ฺสฺส โลโป, ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺส’’ (๕-๗๔) ‘ข ฉ เสสฺวสฺสิ. ทฺวิปฺปโยเค ตุ ทฺวิพฺพจเน นายํ โทโส สมาวิสตีติ อาห- ‘อาวุตฺติยํ ติ’จฺจาทิ. ทฺวิธา ภูตสฺสา ติธินา ธาตุสฺเสว ทฺวิธาภูตตฺตํ ทีเปติ.
๗๐. ปโร
โยควิภาคา ‘อ ’อาทีสุ คมฺยเต. ยทิ หฺยตฺราปิ ฉฏฺี อภิมตา สิยา ตทา ‘‘ข ฉ ส ปโรกฺขานเมกสฺสโรทิทฺเว’’ติ เอกเมว โยคํ ¶ กเรยฺย. ปโรกฺเข วิหิตา ออาทโย ธาตุโตว, นาฺโตติ ปโรกฺขาวจนสนฺนิธานา จสทฺเทน ธาตุวิหิตปฺปจฺจยาว คยฺหนฺตีติ อาห- ‘อฺสฺมิมฺปิ ธาตุวิหิตปฺปจฺจเย’ติ. ยทิ ปน ภุสตฺโถ อาภิกฺขฺตฺโถ วา วตฺตุมิฏฺโ สิยา, ตทา ภูสตฺถาทีสุ จ ททฺทลฺลติจฺจาทิกํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. จงฺกมติ โมมูหจิตฺตานีติ ภุสตฺถสฺส ยุชฺชมานตฺตา ตฺยาทโย ภุสตฺเถ ภวนฺติ พหุลาธิการาติ วตฺตุํ สกฺกาติ.
๗๑. อาทิ
ปโม ทุติโยติ จ ทฺเว เอกสฺสรา. ตตฺถ ‘‘ขฉสานเมกสฺสโรทิ ทฺเว’’ (๕-๖๙) ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (๕-๗๐) ปมสฺเสกสฺส รสฺส ทฺวิพฺพจนํ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ ตุ ทุติยสฺส, ตสฺมา กถมฺสฺสุจฺจมาเนอฺสฺสพาธกํสิยา ตสฺมา กเตปิทุติย ทฺวิพฺพจเนปมทฺวิพฺพจนํ สมฺภวตฺเววาตินปมทฺวิพฺพจนาปวาโท-ยํ โยโคจฺจาสงฺกิยาห- ‘ปเม’จฺจาทิ. กฺริยตฺถาธิการา กฺริยตฺถานนฺติ ฉฏฺิยา ทุติเยเนกสฺส เรนจ สมฺพนฺธา ปมทฺวิพฺพจนสฺสวิธาย กมฺวากฺยมฺํ ทุติยสฺสาติ น วากฺยเภโทติ อาห- ‘เอเก’จฺจาทิ. อสฺสาติ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ อสฺส โยคสฺส, ปุพฺพโยเคติ ปุพฺเพหิ ทฺวิหิ สุตฺเตหิ. ‘‘อาทิสฺมา สรา’’ติ สรมทฺวิตฺเตนุปาทาย สามฺเน สทฺทรูปสฺส ทฺวิพฺพจนวิธานโต ปุพฺเพ วิย พฺยฺชนยุตฺตสฺเสว วิธานํ ตเถวิฏฺตฺถตฺตาติ ปมทฺวิพฺพจน สมฺพนฺธิโน พฺยฺชนสฺส ทฺวิพฺพจนพาธาตฺยวคนฺตพฺพํ.
๗๒. นปุ
ปฏินิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตํ นิมิตฺตํ ปติ ปฏินิมิตฺตํ, นิมิตฺเต สตีติ อตฺโถ.
๗๓. ยถิ
ปเมกสฺสรสฺส ปมทฺวิพฺพจนํ วิสโย, ทุติเยกสฺสรสฺส ทุติยทฺวิพฺพจนํ, เตนาห- ‘ยถา วิสย’นฺติ. ปม ทุติย ตติย ทฺวิพฺพจนนฺติ เอตฺถ ปุอิติ ปมํ สทฺทรูปํ, ตฺติอิติ ทุติยํ, ยิสิติ ตติยํ.
๗๖. ข ฉ
ขปฺปจฺจยาทิ กรียตีติ เสโส.
๘๒. ยุว
จตฺถปรตฺตาติ ¶ จตฺถสมาสา ปรภูตตฺตา. เตน ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธน. สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ สมฺพนฺโธ. อาจริเยน โยวิภตฺติโลเปเนว นิทฺทิฏฺตฺตา อาห- ‘ลุตฺตโยวิภตฺติโก วา นิทฺเทโส’ติ.
๘๓. ลหุ
ธูปายตีติ ธูปิตา, ปจฺจยสฺสาติ ติปฺปจฺจยสฺส. กานุพนฺธกรณมนตฺถกํ สิยาติ ฆกฺวิกรณสฺส ปจฺจยตฺตาภาเว (ตํ) นิพนฺธนสฺส การิยสฺสาภาวา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕-๘๕) ปฏิเสธา ภาโวติ กการานุพนฺธมนตฺถกํ สิยา.
๘๕. นเต
ปุจฺฉียิตฺถาติ วิคฺคยฺห ตฺโต, ตสฺส ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ (๕-๑๔๓) โ. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอ โอนมฺปฏิเสธมุเขนาติ เอโอนมฺปฏิเสธสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํ. จินิตพฺพนฺติอาทีสุ จียิตฺถ จียติ วาติอาทินา วิคฺคโห. จินิตุนฺติอาทีสุ จินนา ยาติ(อาทินา). นนุ จ (ิอาค)โม, น ปจฺจโยติ กถมฺปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ (๕-๘๓) เอโอ ปปฺโปนฺติ กถฺเจ สมฺปฏิเสโธจฺจาสงฺกิยาห- ‘ิสฺเส’จฺจาทิ. นนุจาทิมฺหิ น ยุวณฺณาภิ กถเมตฺถปฺปสงฺโคติ อาห- ‘สกาปานํ กุกฺกูเณติ’จฺจาทิ.
ปตฺโตการสฺสาติ ธุสทฺเท อุการสฺส ปตฺโตการสฺส. ยุวณฺเณจฺจาทินาปตฺตสฺสาติ (ตพฺพ) ตุํ ปจฺจเยสุ จ ณิโน ปตฺตสฺส. วา วิธานา น ิ. ธุนาเปตพฺพนฺติอาทิปาเ ิมฺหิ อกเต ‘‘อฺตฺราปี’’ติ (๕-๘๗) ปฏิเสธาภาโว. ธุนาเปตีติ ปาเติมฺหิ เล จ ‘‘กฺวจิ วิกรณาน’’นฺติ (๕-๑๖๑) วิกรณโลเป จ เอกาโร. อสติ นาคเม ‘‘ยุวณฺเณ’’จฺจาทินา เอตฺตํ สิยา ตมฺปินาคเม อุปนฺตตฺตา เนตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘ตถาปิ’จฺจาทิ. ปกฺขนฺตรมาห- ‘นาคเม’จฺจาทิ.
๘๗. อฺ
สม ทม-อุปสเม. สเมตีติ สมโก, ทเมตีติ ทมโก, ชน-ชนเน, ชเนตีติ ชนโก พธ=พนฺธเน, พธตีติ พธโก.
๙๒. ปทา
นิปชฺชติ ¶ นิปชฺชนํ. ปมชฺชเต ปมชฺชิตพฺพํ. ปมชฺชนาย ปมชฺชิตุํ. ปมชฺชติ ปมชฺชนํ.
๙๓. มํวา
รุนฺธิตุนฺติอาทีสุ โรธนายาติ วิคฺคโห.
๙๔. กฺวิมฺหิ
นนุ กิมตฺถมนฺตคฺคหณํ ยโต ‘‘กฺวิมฺหิ โลโป-นฺตพฺยฺชนสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺเสว โลโป สิยาติ โจทนํ มนสิ นิธาย ตคฺคหเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อนฺตคฺคหณ’มิจฺจาทิ. โลปวิธีสูติ (วีอาทิโลปวิธีสุ, ฉฏฺี นิทฺทิฏฺนฺติ) ‘‘วีมนฺตุ วนฺตู’’นฺติ (๔-๑๓๘) ฉฏฺีนิทฺทิฏฺํ. ภทนฺตวิธิจริตตฺตพฺยาปารํ [ตทนฺตวิธิจิรเภทนาจฺจนพฺยาปารํ (โปตฺถเก)] นิสฺสายาห- ‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ตี พฺยาปารา’ติ. อนฺตสฺสาติ วีอาทีนมีการาทิโน. อฺถาติ สพฺพาปหาริโลปฺาปนาภาเว. อนตฺถกํ สิยา ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติมสฺส พฺยาปารสมฺภาวา. อิทานิ ฉฏฺีนิทฺทิฏฺานํ วิเสเสน วตฺตุมิจฺฉิตฺตํ อนฺตสฺเสว โลปปตฺติโทสํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตทนฺเต’จฺจาทิ.
๑๐๑. ปร
อถ ทฺวิตฺเตติ กถมวสียเต สทฺเท อภาเวติอาห- ‘ปร’อิจฺจาทิ. อนนฺตรสุตฺเต ‘‘ปริปจฺจสโม หี’’ติ วุตฺตตฺตา ตโต ปรสฺสาติ กินฺนาวสียตีติ โจทน มุพฺภาวิย ตทยุตฺตตํ ทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิ.
๑๐๓. ธาสฺส
อปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตา.
๑๐๔. กิมฺหิ
กฺโต ทูสิธาตุโต ทูสยตีติ อตฺเถ.
๑๐๖. มุห
‘‘วณฺเณ ¶ ยนฺตํ ตทาโท’’ติ ปริภาสาย อยมตฺโถ ‘‘วณฺเณ ปเร ยํ การิยํ ตํ ตทาโท ตสฺมึ วณฺเณ อาทิภูเต โหตี’’ติ เตติ ตกาเร ปเร.
๑๐๗. วห
เตตฺเววาติ วตฺวา ปจฺจุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘วุยฺหตี’ติ. วุตฺติวจนํ มุลฺลิงฺคิย อตฺถํ วทติ ‘อุสฺสา’ติอาทิ.
๑๐๘.
นิธียิตฺถาติ วิคฺคโห.
๑๐๙. คมา
รานนฺติ วุตฺเต ‘รา-อาทาเน’อิจฺจสฺส คหณมฺปิ วิฺาเยยฺยาติ อาห- ‘ราน’นฺติอาทิ.
๑๑๐. วจา
สุตฺเต ‘วสฺสา’ติ สสฺสโรว คยฺหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘วสฺสาติ หี’ติอาทิ.
๑๑๒. วทฺธ
วตฺต=วตฺตเนตีมสฺมา ตฺติปฺปจฺจเย วา อุกาโร น วิหิโตติ อาสเยน ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘วตฺตวตฺตเนติ’จฺจาทิ. วุตฺติมตฺเตติ นิปาตนาติ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต’’ เตตฺถ (๓-๖๙) ‘วุตฺติมตฺเต’ติ นิปาตนา. า=คตินิวตฺติยนฺติ เอตฺถ ‘คตินิวตฺติย’นฺติ นิปาตนา ปกฺเข อุกาโร น โหติ, เตนาห- ‘วตฺตี’ติอาทิ. วตฺตนํ วุตฺติ วตฺติ.
๑๑๓. ยช
กสฺส สพฺพสฺสาติ อาห- ‘ย อการาน’นฺติ.
๑๑๕. คาปา
พฺยตฺตินิทฺเทเสนาติ อิมินา ชาตินิทฺเทสสฺสานิสฺสิตตฺตํ ทสฺเสติ. อีสฺเสจฺจาทินา วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ.
๑๑๗. สาส
สตฺถํ ¶ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส.
๑๒๐. า
‘‘นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน’’ติ (๕-๖๔) นฺโตติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๑. สกา
กุกฺปฺปจฺจเย อนฺตกกาโร กุปฺปจฺจเย อาทิกกาโร อนฺตาวยวตฺโถ.
๑๒๒. นีโต
นาฺตฺรจยาทีสูติ นิจฺฉยโต-ฺเสุ [อฺสฺมึ] จยาทีสฺวตฺเถสุ โฉ น ภวตีติ อตฺโถ.
๑๒๓. ชร
อีมฺหิ ชสทฺเท อการสฺส โลโป, เล ตุ ชีราปยติ. ตสฺสาติกฺยสฺส.
๑๒๔. ทิสสฺส
ทิฏฺิ ทสฺสนํ, ทสฺสนาย ทฏฺุํ. ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) ทฺวิตฺเต ทุทฺทโส. ‘‘อา อี’’จฺจาทินา (๖-๓๓) อีสฺส รสฺโส (อทฺทกฺขิ). ทกฺขิสฺสติ ‘‘ภวิสฺสติ สฺสติ’’จฺจาทินา, (๖-๒) สฺสติ.
๑๒๕. สมา
วาทสฺสเรติ วิกปฺเปน ทการสฺส ราเทเส.
๑๒๗. อน
ทสฺสาตฺยนนุวตฺตมาเนปิ ทสฺเสว ปปฺโปติ วจนพเลนาติ ทสฺเสตุํ ปกฺขนฺตรมาห- ‘อาทิสฺสา’ติอาทิ. อนฆณฺสุ ปเรสุ อาปรีหิ ทสฺสานิยเมน โฬจฺจาสงฺกิย เนวํ, ยถากฺกมเมว นิสฺสิโตติ ทสฺเสตุมาห- ‘อนฆณฺสุ’จฺจาทิ. อาปรสฺสาติ อาการโต ปรสฺส ทสฺส.
๑๒๘. อตฺยา
วุตฺติยํ เอตสฺมึ วิสเยติ เอตฺถ เอตสฺมินฺติ ตฺยาทินฺตวชฺชิตปจฺจย วิสเยติ อตฺโถ. วิฺายมานตฺตา าปิโต โหตีติ คมฺยเต. น ¶ าปกโตติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘กิฺจิ วจนานุสารโต วิฺายมานตามตฺเตน าปียเต กิฺจิ าปเกน, อสฺมิมฺปกฺเข วุตฺตานุสารโต กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุโน อปฺปโยโค วิฺาปียตี’’ติ. ปกฺขนฺตรมาห- ‘าปกตฺตาเยว วา’ติอาทิ. สมตฺเถติ ตถาหิจฺจาทินา. อสสฺสาปฺปโยโคติ อสธาตุสฺส กิสฺมิฺจิ ตพฺพาทิเก ปจฺจเย ปเร ภวิตพฺพนฺติอาทีนมปฺปโยโคติ อตฺโถ.
วินาปิ สุตฺตนฺติ ‘‘อตฺยาที’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วินาปิ. เอวํ มฺเต ‘‘อสสฺส ภูอาเทเสน สาธียมานํ สพฺพมิฏฺํ พหุลาธิการโต ภูธาตุนาว สิชฺฌติ วินาปิ ภูอาเทสสุตฺตนฺตรนฺติ กตฺถจิ กสฺสจิ อปฺปโยคสฺส าปกตฺตมฺปิสฺส ยุชฺชติ อฺตฺถ กรียมานมิหาปิ อตฺถวนฺตํ สิยา’’ติ.
เยติ ธาตุปฺปโยคา ยสฺมินฺติ วิสเย, ปาติสฺสาติ ‘ปา-รกฺขเณ’ตีมสฺส, นปฺปโยโค ปายยติ ปายยิตพฺพนฺติอาทิปฺปโยโค น โหตีติ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ เยฺยํ. พฺรูสฺสาติ ‘พฺรู=วจเน’อิจฺจสฺส. อทิสฺสาติ ‘อท-ภกฺขเณ’อิจฺจสฺส. อีอาทีติ ภูเต อีอาทิ. เอติสฺส จ อีอาทีสูติ สมฺพนฺโธ.
อวโพเธ เอติสฺส ณิเสสุ จ อีอาทีสุ จ, อชฺเฌเน เอติสฺส ปโรกฺขาสุ จ ณิเสสุ จ อีอาทีสุจาติ โยเชตพฺพํ. สพฺพตฺถ นปฺปโยโคติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พหุลํวิธานโต าตพฺพาติ โยชนา. ยกฺวิกรเณน นิทฺเทสา ‘อส-กฺเขปเนตี มสฺสา’ติ วุตฺตํ, ตทาห- ‘อสสฺสา’ติอาทิ.
๑๒๙. ออา
สฺสาติ ชาตินิทฺเทโสติ อาห- ‘สฺสอิติ’จฺจาทิ.
๑๓๐. นฺต
ปุพฺพสรโลเป รูปสฺส สมานตฺตา อนฺตินา อนฺตุ จ คหิโตติ ‘สนฺติ สนฺตู’ติ อุทาหรณทฺวยํ ทสฺสิตํ.
๑๓๑. ปาทิ
เต จ ปาทโย โชเตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อนฺวยพฺยติเรเกหิ กิริยา ยทิปิ ธาตุนาว วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. กึ วิสิฏฺา กิริเย จฺจาห- ¶ ‘สามฺภูตา วิสิฏฺา วา’ติ. โส วิเสโสติ เยน วิเสเสน วิสิฏฺา กิริยา ธาตุนาว วุจฺจติ โส วิเสโส. วาจก เภทโตติ สามฺาย จ กิริยาย วิสิฏฺาย จ วาจกานํ ธาตูนํ เภทโต เตนาปีติ กจฺจาเนนาปิ. สณฺานํ สณฺิติ.
๑๔๑. กส
กิฏฺมทตีติ กิฏฺาโท, กิฏฺสทฺเทนุปจารโต กสิตฏฺาเน อุฏฺิต สสฺสํ วุจฺจติ.
๑๔๒. ธสฺโต
สฺสาภาวตฺตํ นิปฺปจฺจนฺเตติ อชฺฌาหาโร.
๑๔๔. สาส
อนุสาสียิตฺถาติ อนุสิฏฺโ กมฺเม กฺโต ‘‘สา สสฺส สิสฺวา’’ (๕-๑๑๗) สาสนาย สาสิตุํ.
๑๔๗. พห
อถ พหสฺสาติ ฒาเทสสมฺพนฺเธ ฉฏฺี กสฺมา น วิฺายเตติ อาห- ‘พหสฺสา’ติอาทิ. ฒโยคปชฺเชนาติ ฒกาเรน สห โยคปชฺเชน เอกีภาเวนาติ อตฺโถ.
๑๔๘. รุหา
โฬจาติ วุตฺตตฺตาติ เอวํ มฺเต ‘‘ยทายํ ปจฺจยาเทโส สิยา ตทา เอเต สมาเสเน-กโต นิทฺทิเสยฺยา’’ติ, เตนาห- ‘หฬาติ วเทยฺยา’ติ.
๑๔๙. มุหา
มุทฺโธติ ‘‘โธ เหเตหี’’ติ (๕-๑๔๕) ตสฺส โธ.
๑๕๐. ภิทา
อิมสฺสาติ ‘ปี-ตปฺปเน’ตีมสฺส, อิหาติ อิมสฺมึ าเน. ปินยีติ ถูโล อโหสีติ อตฺโถ สูยีติ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน อทียิ อฑียิ อลียิ อลูยีติเม สงฺคยฺหนฺติ. ยาว กฺติคฺคหณาติ ‘‘โลโป วฑฺฒากฺติสฺสา’’ติ (๕-๑๕๘) กฺติวจนาวธิ.
๑๕๑. ทาตฺวี
อทียิตฺถาติ ¶ ทินฺโน, อททีติ ทินฺนวา.
๑๕๒. กิรา
อกิรี, อกิรียิตฺถาติ วา กิณฺโณ, อกิรีติ กิณฺณวา. อปุรี ปุรียิตฺถาติ ปุณฺโณ, อปุรีติ ปุณฺณวา. อขิยีติ ขีโณ ขีณวา.
๑๕๓. ตรา
อตรี, อชีรีติ กเมน วิคฺคโห. จียิตฺถาติ จิณฺโณ, จินีติ จิณฺณวา.
๑๕๗. มุจา
อสกฺขีติ สตฺโต สตฺตวา. ‘สช=สงฺเค’ตี มสฺสาปิ สตฺโต สตฺตวาติ โหติ.
๑๕๘. โลโป
วฑฺฒนํ วฑฺฒิ.
๑๕๙. กฺวิ
อภิภวตีติ อภิภู.
๑๖๒. มาน
มสฺส โลโปติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๓. ฺิล
คเหตฺวา ‘คห-อุปาทาเน’คหณํ กตฺวา คเหตฺวา.
๑๖๔. ปฺโย
โอสฺสฏฺานุพนฺธสฺสาติ ปริจฺจตฺตานุพนฺธสฺส. ยการมตฺตสฺส นิวตฺตนตฺโถติ วิเสสนตฺโถตีมสฺส อธิปฺปายตฺถมาห. ตถาหิ วิเสสนํ เกวลยการโต วิสุํ กรณํ อตฺโถ ยสฺสาติ อฺ ปทตฺเถ สติ เกวลยการสฺส นิวตฺตนํ วิฺายเต. ยการมตฺเต คหิเต โก โทโสติ อาห- ‘โย วา ตฺวาสฺส สมาเสติหี’ติอาทิ. ปตฺวาติ ‘ปต ปถ=คมเน, ปท=คมเน’อิจฺจสฺส วา.
๑๖๕. ตุํ
ตโยปีติ ตุํยาน รจฺจา.
๑๖๙. ทิสา
นาปฺปกฺเกติ ¶ น อปฺปตฺเต ปตฺเตเยวาติ อตฺโถ. าปกาโลโปติ ‘‘ติตาลีสา’’ติ (๑-๑) าปกโตเยว กฺตฺวาปฺปจฺจยสฺส โย วกาโร ตสฺส โลโปติ อตฺโถ.
๑๗๑. รา น
นนุ นสฺสาติ วุตฺเต ปจฺจยนการสฺสาติ กถํ วิฺายตีติ อาห- ‘นสฺสา’ติอาทิ,นฺตมานตฺยาทีนํ ปจฺจยานํ นสฺส ‘‘นนฺตมานตฺยาทีน’’นฺติ (๕-๑๗๒) ณตฺตปฏิเสธา วิฺายติ ปกรณโตติ [ปกาโรติ (โปตฺถเก)] อาห- ‘ปจฺจยนกาโรวา’ติ.
๑๗๓. คม
อิจฺฉียเตติ อิจฺฉิตพฺพํ. เอสนํ อิจฺฉา. อิจฺฉียิตฺถาติ อิจฺฉิตํ, อาสนมาสิตพฺพํ. อาสนาย อจฺฉิตุํ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส.
๑๗๗. กร
อมานปรจฺฉกฺกตฺเต กุรุอาเทเสน โนทาหฏํ. กราโนติ ‘‘มานสฺสมสฺสา’’ติ (๕-๑๖) มโลโป. กสฺมา นฺตปุพฺพฉกฺเกสุ กุรุ อาเทเสน โนทาหฏนฺติ อาห- ‘ววตฺถิเต’จฺจาทิ.
๑๗๙. โณ
นิคฺคหีตสฺสาติ ‘‘มฺจรุธาทีน’’นฺติ (๕-๑๙) กตนิคฺคหีตสฺส. คหณียํ คณฺหิตพฺพํ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ปฺจมกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.