📜
ฉฏฺกณฺฑ
๑. วตฺต
ตทตฺถสฺเสวาติ ตสฺส กฺริยตฺถสฺส. โย กิริยาสงฺขาโต อตฺโต ตสฺเสว. เอเตน อาธารเมตํ กฺริยตฺถสฺสาติ าเปติ. นหิจฺจาทินา ตทตฺถสฺเสว วิเสสเน การณมาห. สุตฺตํวินาติปเรสํวิย ¶ สุตฺตํ วินา. ตาปิ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ อิมินา วตฺตุมิฏฺตฺตาติ เอตฺถ เสสวจนมวโพเธติ. เอวกาเรนา (ติ วตฺตมานสฺเสวาติ เอตฺถ เอวสทฺเทน.) ตพฺพิวจฺฉาติ วตฺตมานวจนิจฺฉา.
ตํสมีปสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺเทน มหากสฺสปสฺส สุภทฺทวจนานุสฺสรณสงฺขาโต มรณปฺปตฺติเหตุ ทุกฺขานุภวสงฺขาโต จ กิริยาวิเสโส ปริคฺคหิโต, เต วา วตฺตมานกิริยาวิเสสาติ เตสมุภินฺนมาสนฺนานิ กเมน อธมฺมทีปนมรณานิ, เตนาห-ทีปน มรณานมาสนฺนตฺตา’ติ. เอวํ มฺเต ‘‘ตกฺกาลวตฺตมานกิริยาวิเสสสฺส ทีปนมรณสงฺขาตํ ตํสมีปตาวิปิ กิริยนฺตรํ วตฺตมานคฺคหเณน ตํสามีปฺยํ คยฺหติ, ยถา (คงฺคาสมีโป) เทโส คงฺคาติ วุจฺจติ ตโต ‘คงฺคายํ คาโว’ติ สิยา’’ติ. ปุเร อิจฺจาทินา ปกฺขนฺตรํ วิรจิตํ วุตฺติกาเรน, ตทุปทสฺเสตุํ มุขยติ ‘สภาวโต’ อิจฺจาทิ.
กิริยากาโลติ วตฺตมานกิริยากาโล. อวสิสฺสตีติ ปุเรปุราสทฺเทหิ ทีปิตอนาคตกาลโต อวสิสฺสติ. กิริยา กาเลติ ทีปนมรณกิริยากาเล. ตสฺสาติ ทีปนมรณสฺส. วตฺตมานตฺตาติ เอตฺถ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ เสโส. อเนนาติ ปุเรจฺจาทิวุตฺติวจเนน. ปุเรปุราสทฺเทหิ อนาคตกาลาวคเม สติ ทิปฺปติ มรตีติ เอตฺถ ทีปนมรณกิริยากาโล มุขฺเย ตทา วตฺตตีติอาห- ‘มุขฺยํ วตฺตมานตฺตมาเห’ติ. ปุน ปกฺขนฺตรมุปนีตํ กาเลจฺจาทินา วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุํ มุขมาวตฺตยติ ‘อนาคเต’จฺจาทิ.
วุตฺติยํ กาลพฺยตฺตโยติ กาลาติวตฺตนํ, วตฺตมานกาลาติกฺกเมน อนาคตกาเลปิ พาหุลกาตฺยาทโย โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตเทว สมตฺเถติ ‘ภวนฺเตว’อิจฺจาทินา. ตฺยาทโยตีมินา สพฺเพสํ อาขฺยาติกานํ คหณํ. ลสฺส ทีโฆติ สมฺพนฺโธ. คจฺฉตีติ สกฺกสฺส สหภาวํ คมิสฺสตีติ อตฺโถ.
๓. นาเม
ปฏิชานิสฺสนฺตีติ วตฺตมาเน อนาคตวจนํ, ปฏิชานนฺตีติ อตฺโถ. อิตรมฺปน ภูเต ภวิสฺสตีติ อาสิ, กริสฺสตีติ อกริ, เจเต สฺสสีติ ¶ เจติตา อสิ, ภฺุชิสฺสสีติ ภฺุชิตา อสิ. อโนกปฺปนา อสฺสทฺธา. อมริสนํ อกฺขมา. อิมินาวาติ อตฺถิวจเน อุปปเท โกธา สทฺธาสุ คมฺมมาเนสฺว-สตีปิ วจนนฺตเร อิมินาว สามฺวจเนน สิทฺธนฺติ อตฺโถ. ครหาวมาติ ตสฺส เหตุวจนํ. ตถาหิจฺจาทินา ครหาวคมเมว สมตฺเถติ. อตฺถินาม อีทิสนฺติ [อตฺถินามาติ (โปตฺถเก)] อาภิโทสิกสฺส กุมฺมาสสฺส ปริภฺุชนํ วิชฺชเต นามาติ อตฺโถ. วิชฺชมานมฺปิ ตํ อสทฺทหนฺโต อมริสนฺโต เอวํ วทติ. นตฺถีติ มฺเติ อธิปฺปาโย, เตนาห- ‘ปจฺจกฺขมปี’ติ [อีทิสมฺปีติ] อาทิ. โยปีติ สทฺทสฺส โสปีติ ตสทฺเทน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อตฺถีติ วิชฺชมานตฺเถติ วุตฺตวิชฺชมานตฺโถ วกฺขมานปกฺขตฺตเยปิ ทฏฺพฺโพ.
นนุ อตฺถินาม ตาตาติ เอตฺตเก วุตฺเต ปโม อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ, ทุติโย อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ ตติโย อตฺถิมฺเจฺจาทิโก ชิคุจฺฉเนยฺยนฺติ สทฺทปริยนฺโต จ วจนปฺปพนฺโธ กถํ ลพฺภตีติ มนสิ นิธายาห- ‘โสปนา’ติอาทิ. อิมินาติ ‘อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโม’ติ วจเนน. านโภชเน ครหตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตํ สกฺกตานุสาเรน. นิสฺสายนิสฺสายาติ ยตฺถ ภควา นิสินฺโน ตํ านํ นิสฺสาย นิสฺสาย.
๔. ภูเต
กิริยารูเปติ กิริยาสภาเว, เอวมฺตฺราปีติ อคมิ อคมิตฺถาตีเมหิ อฺตฺร อคมุํ อิจฺจาทิเก อคโมจฺจาทิเก จ. อนุทรา อโลมิกาติ สนฺตมปฺยุทราทิกํ มหตฺตาภาวปฏิปาทนาย พหุตฺตา ภาวปฏิปาทนาย จ น วตฺตุมิจฺฉียเต.
๕. อน
อฺปทตฺถวุตฺติยาติ วุตฺตมฺปทตฺถํ ทสฺเสติ ‘วกฺขมานลกฺขโณ’จฺจาทินา. วกฺขมานลกฺขโณติวุตฺติกาเรน ‘‘อาายฺยา’’จฺจาทินา วกฺขมานลกฺขโณ. อนฺโตกตฺวาติ อิมินา อาสทฺทสฺสาภิวิธิมฺหิ ปวตฺติมาห. อหรุภยตฑฺฒรตฺตํ วาติ เอตฺถ วาสทฺโท ปกฺขนฺตเร. อฑฺฒรตฺตสทฺเทน ¶ รตฺติยา จตุตฺโถ ภาโค-ตฺร วตฺตุมิฏฺโ, อโห จ ตสฺส อฑฺฒรตฺตฺจาติ อตฺโถ. อิมสฺสาธิปฺปายตฺถมาห- ‘อตีเตจฺจาทิ. อุภยตฺถ อธิปฺปายํ วิวรติ‘อย’มิจฺจาทินา. ปฺจยาโมติ อตีตาย รตฺติยา ปจฺฉิมปฺจจตฺตาลีสวินาฑิกาธิกฆฏิกาตฺตยํ อนาคตาย ปุริมปฺจจตฺตาลีสวินาฑิกาธิกฆฏิกตฺถยฺเจติ อฑฺฒาธิกสตฺตฆฏิกาปริมาโณ เอโก ยาโม อหสฺส จตฺตาโรติ ปฺจ ยามา ปหารา อสฺสาติ ปฺจยาโม.
คตายปจฺฉิโม ยาโม, ปจฺฉิมทฺธมิมสฺส วา;
ปหาโร-นาคตายาที, ตททฺธมปิ วา ตถา.
วุตฺตกาลาวธิ มชฺโฌ, กาโล โส-ชฺชตโน มโต;
ตนฺนิเสเธน โยตฺวฺโ, โส-นชฺชตโน มโต.
อคมตฺถาติอาทีสุ ออีสฺสอาทีนํ สมฺพนฺธิพฺยฺชนสฺสาภาวา น อิ. พฺยามิสฺเสปีติ อชฺชตนมิสฺเสปิ ภูเต. นฺสมาสนิสฺสเย พฺยามิสฺเส ยถา ปปฺโปตีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ปริยุทาเสตาเว’จฺจาทิ.
อชฺชตนนิสฺสโยติ พฺยามิสฺเส อชฺชตนภาคีนิสฺสโย. อตฺถุติ ปฺเห ตุ ตทฺนิสฺสโยติ พฺยามิสฺเสเยว ตโต อชฺชตนโต อิตรานชฺชตน นิสฺสโย อฺตฺราติ พฺยามิสฺสโต อฺตฺร ภูตกาเล. ปสงฺโคติ อา ุอาทีนํ ปสงฺโค. อชฺชหิยฺโยวาติ พฺยามิสฺสตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๖. ปโร
สมาโสติ ฉฏฺีสมาโส การกสมาโส วา. นิปาตนตา จาสฺส วิเสสโตติ. เอตฺจาติ ปโรกฺเขติ เอตฺจ. กฺริยตฺถสฺส อุปาธิ วิเสสนํ กฺริยตฺโถปาธิ, ตสฺส กฺริยตฺโถปาธิโน ภูตา นชฺชตนสฺส สาธนทฺวาเรน วิเสสนํ, น ตูชุกํตฺยตฺโถ. กสฺมา โนชุกํ วิเสสนํ ตฺยาห ‘พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา’ติ. ตเมว ผุฏยิตุมาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ.
สาธิยมานาติ อิมินา ธาตฺวตฺถสฺสาปรินิปฺผนฺนตํ โพเธติ. เต สนฺติ อินฺทฺริยานํ. สนฺโต วิชฺชมาโน วิสโย เยสํ อินฺทฺริยานํ เต สมฺภาโว ¶ ตตฺตํ, ตสฺมา. เนติ ปฏิเสเธ, สาธนทฺวาเรน วิเสสนตฺเต พฺยวจฺเฉชฺชสพฺภาวา ยถาวุตฺตโทโส น ภวตีติ อตฺโถ. โทสา ภาวเมว ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺสิ’จฺจาทิ. ยสฺสาติ ธาตฺวตฺถสฺส. ตตฺถาติ ตสฺมึ อปฺปจฺจกฺเข ธาตฺวตฺเถ. การกานํ สตฺติสภาวตฺตา สาปิ อปจฺจกฺขา วาติ โจเทติ นนุเจจฺจาทินา. อสตฺโตติ อสมตฺโถ.
อตฺตานาม อตฺตโน ปจฺจกฺโขติ ตพฺพิสเย อมฺหการกสฺส วิธานมยุตฺตนฺติ มนสิ นิธาย ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิ. อตฺตโพธนียาปิ หิ กิริยา ยทา จิตฺตวิกฺเขปโต โนปลกฺขียเต, ตทายํ ปโรกฺขา ภวติ, เตนุตฺตมวิสเยปิ ปโรกฺขภาโว ตสฺสา ภวตฺเวว. ชาครโตปิ ยทา มทา มโนพฺยาตงฺคโต อนุปลทฺธิ, ตทาปิ ภวตฺเยเวติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ พฺยาสตฺตวจนํ. อภินิพฺพตฺติกาเลติ กิริยา นิพฺพตฺติกาเล, ‘สุตฺโต-หํ กึ วิลลาป, มตฺโต-หํ กึวิลลาเป’ติ อิทมตฺโรทาหรณํ. จิตฺต จิกฺเขปวิสยปฺปทสฺสนาเยตฺถ สุตฺตวจนํ.
๗. เอยฺยา
เอยฺยาโทตีมินา เอยฺยาทฺยตฺโถ คหิโตติ โพเธตุํ เยเนจฺจาทิกํ วุตฺตํ. นิมิตฺตสทฺทาเปกฺขาย ตนฺติ วตฺตพฺเพ วิสยสทฺทาเปกฺขายโสติ วุตฺตํ. เตสนฺติ เอยฺยาทีนํ. วิสยํ ทสฺเสติ ‘เหตุผเลสฺวิจฺจาทิโก’ติ. อาทิสทฺเทน ปฺหปตฺถนาทโย คหิตา. อถาตฺร กฺริยคฺคหณาภาเว กฺริยาติปตฺติยนฺติ กถํ ลพฺภติจฺจาห- ‘กฺริยาติ ปตฺติย’นฺติ อาทิ. กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อภิเธยฺยทฺวาเรนาติ กิริยาสงฺขาตอตฺถมุเขน, ปกตกฺริยตฺถ วิเสสนตฺตาติ กฺริยตฺถาธิการโต อธิกตสฺส ธาตุสฺส วิเสสนตฺตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อติปตฺติยนฺติ อธิกตกฺริยตฺถวิเสสนํ, วิเสสนฺจ โหนฺตํ โนชุกํ ภวิตุมรหติ กิฺจรหิ อภิเธยฺยทฺวาเรน, ตถาหิ อติปตนํ นาม กฺริยาย โหติ, น กฺริยตฺถสฺส อยุชฺชนโต, ตสฺมา อติปตฺติยนฺติวุตฺเตกฺริยาติปตฺติ ยนฺติ ¶ อิทํ กฺริยตฺถวิเสสนํ โหนฺตํ อภิเธยฺยทฺวาเรน โหตีติ กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กต’’นฺติ. วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโตติ วิรุทฺธปฺปจฺจยสมวายาติ อตฺโถ.
การณเวกลฺลโตวาติ เหตุมโต ผลสฺส โย เหตุ ตสฺส วิกลตฺเตน. ตตฺเรตีมสฺส อตฺโถ วตฺตมานวิสเยติ. กฺริยาติปตฺติยนฺติ ภูตาทิ กฺริยาติปตฺติยํ. ลิงฺคโตติ นิมิตฺเตน. คมเกน ลิงฺเคน คมฺมายาติปตฺติยา พุชฺฌนกาลํ วตฺตมาโน กาโล น ติฏฺติ อติกฺกมตีติ อาห- ‘วตฺตมานตาย พฺยติกฺกมา’ติ. ตเทว ผุฏยติ ‘สมกาล’นฺติอาทินา. สมกาลนฺติ เอกกฺขเณ. วตฺตมานสฺส กฺริยาติปตฺยสมฺภวา ตทวสิฏฺาตีตานาคเตสฺเวยฺยาทีนมฺภาโว (อฺถา) นุปปตฺติยาติ วุตฺตํ วุตฺติยํ ‘สามตฺถิยาติอาทิ.
ลิงฺเคนาติ เอตฺถ ปุพฺเพ ทกฺขิเณน คมเน สติ สกฏิสฺสาปริยา ภวนทสฺสนํ ทกฺขิเณน คมนสฺส สกฏาปริยาภวนเหตุตฺเต ลิงฺคํ, ทกฺขิเณน คมนสฺสาติปตฺติยา อฺโต คมนาทิ ลิงฺคํ. สกฏา กิริยาภวนาติปตฺติยา สกเฏ ครุภาราโรปนาทิ ลิงฺคํ. ปมวเย อรหตฺตภวนํ ตํเหตุภูตฺจ ปพฺพชฺชํ ปเรสํ ปมวเย ปพฺพชฺชานิมิตฺตารหตฺตปฺปตฺติลิงฺเคน วิฺาย ปพฺพชฺชายาติปตฺติ ฆรกมฺมพฺยาวฏตาทิลิงฺเคน, อรหตฺตสฺสาติปตฺติ จ ปพฺพชฺชานิมิตฺตาภาเวน [ภาววิรเหน (โปตฺถเก)] ลิงฺเคนาวสียเตติ ลิงฺเคน ภูต กฺริยาติปตฺติ ปน เวทิตพฺพา, ยทิ ปเนวมภิฺาลาภี ปยฺุชติ ตทา ปจฺจกฺขาเณเนว สพฺพํ วิฺาย ปยฺุชตีติ เวทิตพฺพํ. ลิงฺคโตวสียมานายนฺติ ปน พาหุลฺเลน วุตฺตํ.
๘. เหตุ
นิจฺจภวนํ เหตุ (ตฺยาทินา) เหตุผลภาโวเยเวตฺถ, นาติ ปตฺตีติ ทีเปติ. สพฺพปฺปจฺจโยทาหรณวเสนาติ สพฺเพสํ เอยฺยาทีนมฺปจฺจยานํ อุทาหรณวเสน. เหตุผลานํ สพฺภาวโตติ วุตฺตตฺตา เหตุผลานิ ทสฺเสติ หนนมิจฺจาทินา. เอวํ เหตุผลสพฺภาวโต สพฺพกาเล ¶ จ วิธานโต เอตฺถ วตฺตมาเนปิ ปปฺโปตีติ ภาโว. โส จ เหตุเหตุมนฺตภาโว จ.
๙. ปฺเห
ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทีสุ ปฺโหติ ปุริมํ ปทํ, สมฺปุจฺฉนาติ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทินา ทฏฺพฺพํ. สเมจฺจ อฺมฺํ ปุจฺฉนา สมฺปุจฺฉนา, ยาจนํ เทหี ตฺยาทินา ยาจนมตฺถํ, อิฏฺสฺสาสมฺปตฺตสฺสาตฺถนมิฏฺาสึสนํ. ปตฺตกาลวเสน จ วิสยเภเทน ภินฺนาย ปีติ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปตฺตกาลํ ทสฺเสติ นิมิตฺตภูตสฺสาติอาทินา. นิมิตฺตภูตสฺสาติ ตํตํกิจฺจสมฺปชฺชเน การณภูตสฺส. วิธิ นาม ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิก นิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสนเปสนานิ. เอตฺถ จ อนฺุาปตฺตกาเลสุ จ ปฺจมี วิหิตา ปเรหิ, ทิฏฺธมฺมิกาทีสุ ปฺจสุ สตฺตมี. อิธ ปน เต ทฺเวปิ วิธิวิเสสาเยวาติ วิธิมฺหิ อนฺโตกริตฺวา เอยฺยาทึ วิธาตุํ ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตทิทานิ วตฺตุกาโม อาห- ‘อนฺุาปตฺตกาเลสุปิ’จฺจาทิ. วิธิปฺปตีติเมว ปกาเสติ ‘เอวํ กเรยฺยาสี’’ติจฺจาทินา. อนุชานนฺโตปิ ทีเปนฺโตปิ กิริยาสุ พฺยาปาเรติเยวาติ พฺยาปารณมฺปตีติโตติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เปสเนปิ เกสฺจิ พฺยากรณฺูนํ สตฺตมีวิธิจฺฉิโตติวุตฺติกาเรน ยํ วุตฺตํ, ตํ ทานิ วตฺตุมาห- ‘เปสเน ปิ’จฺจาทิ. สมูลตนฺติ เกสฺจิ สทฺทิกานํ สตฺตมีวิธิวิธานมูเลน สมูลตํ. ‘‘อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี’’ติ (๓-๑-๑๑) กจฺจานสุตฺตํ. กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ ปริกปฺโป เหตุผลกิริยา สมฺภโว จ, ตสฺมึ อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถ. อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสน ปตฺถนาปตฺตกาเลสุ จ.
๑๐. ตุ อนฺตุ
อุทาหฏาติ คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุอาทินา อุทาหฏา. ททาตูติ ยาจเน.
๑๑. สตฺย
อรหตฺเถ จายเมว ปโยโค, เตน ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย ภวํ อรโหติ โยเชตฺวา ทฏฺพฺโพ.
๑๒. สมฺภา
โยคฺคตาชฺฌวสานนฺตีมสฺสาตฺถปทํ ¶ , สตฺติสทฺทหนนฺติ สามตฺถิยสฺส สทฺทหนนฺติ อตฺโถ. ปโยคานุสาริตํ ทีเปตี สมฺพนฺโธ. คมฺมมาเนติ สมฺภาเวมิจฺจาทินา ภฺวาทิธาตูหิ อวุจฺจมาเนปิ คมฺยมาเน. อุทาหฏํ ‘อปิปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺยา’ติ. มหาพลตาย หตฺถิหนเน อลมตฺถวิสเย สมฺภาวเน สตฺยปิ อลํ สทฺโท-ตฺราลมตฺโถ ยุตฺโตติ น ภวนฺเตตฺยาทโย หนิสฺสติ. ธาตุนาติ เอตฺถ ธาตุคฺคหเณน ภฺวาทโย คยฺหนฺเต ตตฺถ ธาตุสทฺทสฺส รุฬฺหตฺตา ปุพฺพาจริยสฺาย วา. อุทาหฏนฺติ ภฺุเชยฺย ภวํ ตฺยาทินา.
๑๓. มาโย
สูติ มาสูติ เอตฺถ สุสทฺโท. เอตฺถ อิมสฺมึ อุทาหรเณ. นิวตฺเตติ มาสทฺโทติ เสโส. อารทฺธนฺติ อิมินา วตฺตมานํ วนคมนํ ทสฺเสติ. อนฺโตภูตณฺยตฺถาติ ณิปฺปจฺจยาภาเวปิ อตฺตนิ อนฺโตภูตณฺยตฺถ ธาตุโต. อีอาทีนํ อาอาทีนฺจ สกกาโลนาม ภูโต กาโล. ธาตุสมฺพนฺโธ วิเสสนวิเสสฺสภาโว, เตนาห- ‘ธาตฺวตฺถ สมฺพนฺเธ วิเสสน วิเสสฺสภาวลกฺขเณ’ติ. สพฺพตฺถาขฺยาต วาจฺโจตฺโถ วิเสสฺโส สฺยาทฺยนฺตวาจฺโจ วิเสสนํ.
อิฏฺโติ ปเรสมิฏฺโ. ชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกา’’ติ (๕-๕๙) สุตฺเต คมนตฺถสทฺเทน ‘เย คตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา’ติ ชานนตฺโถปิ คหิโตติ เอวํ คหิตชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ อตฺโถ. อภิมตานิ ปาณินิยานํ. ตถา สทฺทสฺสตฺถมาห- ‘อนนฺตเรน คตตฺถ’(นฺติ อน)นฺตเร วุตฺเตน กรณภูเตนาติ อตฺโถ. อภิมโตติ ปาณินิยานเมว อิธาธิปฺเปตสมุจฺจยํ วตฺตุมาห- ‘สมุจฺจโย’อิจฺจาทิ. อถาตฺร กถมเนกาสํ กิริยานํ จีย มานตา ยาวตา เอกาวาฏนกิริยาชฺฌยนกิริยา เจตฺยาสงฺกิยาห- ‘สาธนเภทเน’จฺจาทิ. มาทิสาธนานมฺเภเทนาฏน กิริยายปิ เภโทติ อตฺโถ. ตกฺกิริยาปฺปธานสฺสาติ สา ลวนกิริยา ปธานมสฺส กตฺตุโน. โย- ยมฺเปิ นิโยเชนฺโต วิย กิริยํ กโรติ โส นา-ฺกิริยาปธาเน ยุตฺโต, ตกฺกิริยาปฺปธาเนเยเวติ.
๑๔. ปุพฺพ
มหาวากฺยรูปตฺตา ¶ ปกรณสฺส ตทเปกฺขาย วากฺเยกเทสตฺตํ ‘‘วตฺตมาเน ติอนฺติ, ภวิสฺสติ’’จฺจาทีนํ วากฺยานนฺติ อาห ‘วากฺเยกเทเสหี’ติ. อโตเยวมาห-วากฺยาวยโวปโร-ธุนา กรียเต’ติ. วิธิวากฺยตฺตมสฺส ทสฺเสตฺวา นิยมวากฺยตฺตํ ทานิ ทสฺเสตุํ ‘อถวา นิยมตฺถมิทนฺตฺยาทีน’นฺตฺยาห. นิยมสุตฺตตฺตเมว ผุฏยติ ‘เตหิ’จฺจาทินา. เตหิ เตหิ สุตฺเตหีติ ‘‘วตฺตมาเน ติ อนฺติ’’จฺจาทีหิ เตหิ เตหิ สุตฺเตหิ. อิมินาติ ‘‘ปุพฺพปรา’’ทินา อิมินา สุตฺเตน. นนุ ตุมฺหามฺหเสเสสูติ เอตฺตเก วุจฺจมาเน ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทฺสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสู’ติ อยํ วิเสโส กุโต คมฺยเต เยเนวํ วิวฏํตฺยาห- ‘กตฺตุกมฺเม’จฺจาทิ. กตฺตาทีสุ วิธานฺจ วกฺขติ.
กตฺตุกมฺมานเมวาติ อิมินา ภาวํ พฺยวจฺฉินฺทติ. ตถา จ วกฺขติ- ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนียตฺตาภาวา’ติ. อสตฺวภูตาเยจฺจาทิกเมกวจน สมฺภเว การณํ, ตุมฺหามฺเหจฺจาทิกนฺตุ ปมปุริสสมฺภเว. ตุมฺหามฺหเสเสสุ โหนฺตา มชฺฌิมุตฺตมปมา กถํ ภาวาทีสุ วิฺายนฺติ กถฺจ ตุมฺหามฺหาทิสทฺทวจนียสฺส การกตฺถสฺสาขฺยาเตน ตตฺถ วิหิเตน สฺาวิภตฺตา ตุมฺหามฺหาทิสทฺทปฺปโยคาภาโวจฺจาสงฺกิย ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ ตํทานิ วิวรนฺเตน ‘ยทิ ภาวาทีสุ มานาทโย น วิธียนฺเต ตทามานาทีสุ ปเรสุ ภาวาทีสุ กฺยลาทีนํ วิธานเมว โนปปชฺชตี’ติ อิมินา สามตฺถิเยน ตุมฺหาทีสุ การเกสุ มชฺฌิมาทีนํ ภาโว วิฺายติ เตเนว ตุมฺหาทิการกตฺถสฺส ตตฺถ วิหิเตนาขฺยาเตน สฺาปิตตฺตา ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโค นาม น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘ตุมฺหาทิสฺวิ’จฺจาทิกมารทฺธํ. ยชฺเชวํ ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโคเยว น สิยา จฺจาห- ‘ยชฺเชว มิจฺจาทิ. ปริหารมาห- ‘สสทฺเทนา’ติ. ตุมฺหาทิสทฺเทน. พฺราหฺมณาอิจฺจเนนาภิหิตเมว พหุตฺตํ พหโวติ วจเนนานุชฺชเต. วจนาภาเว กถํ ตุลฺยาธิกรณตฺตํตฺยาห- ‘อนุชฺชมานสฺสิ’จฺจาทิ. อนุชฺชมานสฺสาติอนุวทิตพฺพสฺส คจฺฉติจฺจาทินา นิทฺทิฏฺสฺส กตฺตุโน.
อนุวาเทนาติ ¶ (ตุมฺหาทิ) อนุวาเทน. ‘‘นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปโม’’ติ (๓-๑-๕) กจฺจานวจนํ, เตนาห- ‘เตเนวิ’จฺจาทิ. อสมานาธิกรณตฺตา หิ ‘ตยาปจฺจเต’จฺจาโท น ภวติ. ตถาหิ ตเยจฺเจตํ กตฺตุวาจี ปจฺจเตจฺเจตํ กมฺมวาจี กมฺเม อาขฺยาตปฺปจฺจย วิธานโต.
‘เอหิ มฺเ รเถน คมิสฺสสี’ติ ปาณินิยาติมตนิปฺผาทนกฺกโม (นิรสฺส) เต ‘ปริหาเส’จฺจาทินา. มฺติสฺส ปโยเคติ อุปปทวเสน มนธาตุสฺส ปโยเค. ธาตุมฺหาติ คมิอาทิโต. อุตฺตม ปุริเสกวจเน ปตฺเตติ คมิสฺสามีติ ปตฺเต. มชฺฌิโมภิมโตติ คมิสฺสสีตฺยภิมโต. มชฺฌิเม ปตฺเตติ มฺเสติ ปตฺเต, อุตฺตเมกวจน มิฏฺนฺติ มฺเติฏฺํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มฺเส ตฺวํ รเถน คมิสฺสามีติ วตฺตพฺเพ มฺเ ตฺวํ รเถน คมิสฺสสีติ ภวตีติ (วุตฺต’’นฺติ). เอหิ มฺเจฺจาทิ น กิฺจิ วุตฺตํ วุตฺติยํ. ยถาสวิสเยวมชฺฌิมุตฺตมา สมฺปชฺชนฺติ, ตถาสมฺพนฺธมุปทสฺสยมาห- ‘เอวเมตฺถาภิสมฺพนฺโธ’จฺจาทิ. ปราภิมตํ สมฺพนฺธํ กุรุมาโน อาห- ‘นตฺเวว’มิจฺจาทิ. อโถจฺจเตจฺจาทินา ปราธิปฺปายมาห- ‘ยเท’จฺจาทิ.
ยเทวมภิสมฺพนฺโธติ ‘มฺเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ ยทา เอวมภิสมฺพนฺโธ กรียตีตฺยตฺโถ. โส เจวมนุคโตติ ‘มฺเ อหํ ตฺวํ รเถน คจฺฉสิ’จฺเจวํ โส จ ปโยโค อนุคโตตฺยตฺโถ. ปการนฺตรกปฺปนายาติ ‘มฺเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ อนฺตรกปฺปนาย.
๑๕. อาอี
เตนจาติ สมาสิตตฺเตน จ,สฺสตฺยาทีนมคฺคหณนฺติ ยทิ เตสํ คหณํ สิยา อาอีสฺสาทีสูติ น สมาเสน วเทยฺย.
๑๗. ภูสฺส
กตากตปฺปสงฺคีโย วิธิ โส นิจฺโจ-นิจฺจา พลวาติ ปมํ วุก ภวตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กตากตปฺปสงฺคิตฺตา’จฺจาทิ.
๑๘. ปุพฺพ
ออาทฺยเปกฺเขติ ออาทีสูติ อนุวตฺตออาทฺยเปกฺเข.
๒๓. กร
นนุ จ ‘โสสฺสา’ติ กสฺมา วุตฺตํ ‘‘กฺวจิ วิกรณาน ‘‘มิจฺเจว (๕-๑๖๑) โลโป ¶ สิยาติ ‘กรสฺส กุ’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธายาห- ‘กฺวจิ วิกรณานํ ตฺยาทิ. อฺตฺรปโยคานุสรณา ปโยคานุสรณํ วินา โอโลโป วิฺาตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.
๒๕. หาสฺส
การิยํ อาหงฺสงฺขาตมสฺส อตฺถีติ การิยี, เตน อปโร การิยี หฺติ หึสียตีติ อตฺโถ.
สโหสฺเสหีติ กรสฺส โอกาเรน สฺเสน จ สห หาสฺส สฺเสน สหาติ อตฺโถ. อถ กถํ โอสฺเสหิ สเหว วุตฺตา เทโสติวิฺายตีจฺจาสงฺกิยาห- ‘สหวจนสามตฺถิยา’ติ. สห สทฺทสฺส สหตฺถ(สฺส จ) โสสฺส สฺเสนาติ กถนสามตฺถิยาติ อตฺโถ. อธิปฺปายํ วิวรติ ‘เอวํ มฺเต’จฺจาทินา. เอวํ มฺเต- โอสฺสาน มนาเทสิตฺเต อิจฺจาทินา ปาเน ภวิตพฺพมิว ลกฺขียเต… เตเนว ปาเนสหวจนสามตฺถิยสฺส ปตีติสพฺภาวโต. น ตุ ‘เอวํมฺเตโอสฺสานมนฺตาเทสตฺเต หาสฺสจาติ วจนมนตฺถกํ สิยา หา โต เจตฺเวว วเทตฺย โอสฺสานมนาเทสิตฺเต’จฺจาทินา ปาเน… โอสฺสานมนฺตาเทสปฺปสงฺคสฺเสวาภาวโต. นเหตฺถาเทสาเทสิ สมฺพนฺธฉฏฺี อตฺถิ… โสสฺสาติ วิเสสนฉฏฺิยาปฺปธานาย สฺเสนาติ สหตฺเถ ตติยาย จ นิทฺทิฏฺตฺตา. อุภยตฺถาติ สฺสตฺยาทีสุสฺสาทีสุ จ.
๒๘. อาอี
ปุพฺพสรโลโปติ วิกรณโลโป อาการาเทเส จ ทฺวีสุ วาเรสุ ปุพฺพสรโลโป.
๒๙. คมิ
อคาติ อีมฺหิ ลโลโป, อาการาเทเส จ ปุพฺพสรโลโป.
๓๐. ฑํส
อคฺฉา อคจฺฉีติ นิคฺคหีตาคเมน.
๓๒. ณานา
อุชฺฌิตานุพนฺธานนฺติ ปริจฺจตฺตานุพนฺธานํ.
๓๓. อาอี อู
สุตฺเต ¶ อาติ อิมินา อุภยตฺถ ปมปุริเสกวจนํ คหิตนฺติ อาห- ‘อา’ติอาทิ.
๓๔. กุส
อภิรูหีติ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) ทีโฆ.
๓๕. อา อี สฺส
ปโรกฺขาปรนามเธยฺยานนฺติ ปโรกฺขาติอฺนามานํ.
๓๘. เอยฺยา
เตเหวาติ เหฏฺา วุตฺตสุตฺตทฺวเยเหว, สหจริตาเยนาติ ‘‘ภูเต อี อุํ’’อิจฺจาโท (๖-๔) ปรจฺฉกฺเก ปม ปุริเสกวจนอากาเรน ‘‘อนชฺชตเน อาุ’’อิจฺจาโท (๖-๕) ปุพฺพจฺฉกฺเก ปมปุริเสกวจน อากาเรน จ สหจริตาการานเมว ปจฺจาสตฺติยา สหจริตา ปตฺติวเสน ปวตฺตาเยน คหณนฺติ อตฺโถ. คหิตตฺตา ตฺวาทิ สมฺพนฺธี คยฺหเตติ สมฺพนฺโธ. นิสฺสยกรณํ นาม พฺยตฺติวเสเนว, น สามฺวเสนาติ อาห ‘เอเตนา’ติอาทิ.
๔๐. เอโอ
อนฺตสราทิโลโป ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒).
๔๒. โอสฺส
อาเทสานนฺติ ออาทีนมาเทสานํ.
๔๖. อึสฺส
ปุพฺพสฺมินฺติ อกาสินฺติ เอตฺถ.
๕๒. ตสฺส
กฺริยตฺถวิหิตานมฺปิ ธาตุวิหิตานมฺปิ อฺเสํ ตพฺพาทีนํ ปจฺจยานํ น คหณนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๔. มิมา
อมฺหีติอาทีนิ วตฺตมาเน ตฺวาทีสุ วา มิมานมุทาหรณานิ.
๕๗. หิมิ
มุยฺหามิ ¶ มุห=เวจิตฺเต ‘‘ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๒๑).
๖๑. าสฺส
ชานาติ ‘‘าสฺส เน ชา’’ (๕-๑๒๐)
๖๗. หนา
ฉ จ ขา จ ฉ ขา.
๗๐. กยิ
อิมินา กตา กยิราติ อชฺฌาหริตพฺพํ.
๗๑. ฏา
เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺสาติ วุตฺตตฺตา อุปาทิวชฺชิตสฺสาติ วิฺายติ.
๗๔. คุรุ
โอกาโร คุรุติ สํโยคปุพฺพตฺตา วุตฺตํ.
๗๖. โอวิ
วิกรณสทฺทสฺส อฺถาปิ พฺยวจฺเฉทกตฺตสมฺภเว อิธาธิปฺเปตํ พฺยวจฺเฉทกตฺตมฺปฏิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.
๗๘. เอยฺยา
อฺตฺราปีติ ภเวยฺยามุภเวยฺยามอิจฺจตฺราปิ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ฉฏฺกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ สพฺพถา สารตฺถวิลาสินี ฏีเกติ.
นิคม
สพฺพทา ¶ สุภทายิตฺตา, สตฺตานนฺตนิเสวิเต;
ปสตฺเถ-นฺวตฺถสฺาย, ปฺาเต สุภสฺิเต.
จาควิกฺกมปฺานุทฺทยาทิคุณสาลินา;
สุภเสนาธินาเถน, การิเต วสตา สตา.
ปฏิสลฺลานสารุปฺเป, วิหาเร สาธุโคจเร;
มโนนุกูเล โยคีนํ, วเร วิกฺกมสุนฺทเร.
เถเรน รจิตา สายํ, สาสนุชฺโชตนตฺถินา;
ฏีกา คุรุปทมฺโภช, รโชมตฺถกเสวินา.
๕. พหุสฺสุตานํ วิฺูนํ, ปรมตฺถาวคาหินํ.
ปวตฺตตุ จิรํ เจโต, รฺชยนฺตี นิรนฺตรํ.
เยสํ น สฺจิตา ปฺา, เนกสตฺตนฺตโรจิตา;
สมฺโมหพฺภหตาเวเต, นาวพุชฺฌนฺติ กิฺจิปิ.
กินฺเตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิห;
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธูวิเวกิโน.
ปฺุเน สตฺถรจนาชนิเตน เตน,
สมฺพุทฺธสาสนวโรทยการเณน;
โลกามิเสสุปิ กิเลสมลา อลคฺโค,
สมฺพุทฺธสาสนวโรทยมาจเรยฺยํ.
เย-นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,
มนฺถาจ โลลฺลสิตาณวเรน ลทฺธา;
สารามถาติ สุขิตา สุขยนฺติ จฺเ,
เตเม ชยนฺติ คุรวา คุรโว คุเณหิ.
ฏีกาโย วินสาทินํ วิรจยี โย กณฺภูสาปโร,
วิฺูนํ ชินสาสนามลมตีโส-กาสิ จานากุลํ;
สนฺโตสกฺกมโนมโนมกมโน สพฺภาวนีโย มหา,
สามี เม คุรุปุงฺคโว วิชยเต สารีสุโต-ยํ ภุวิ.
ราชา ¶ วิกฺกมพาหุ พาหิตริปู ตาตฺวสฺส [ภาตาสฺส] โลกิสฺสโร,
สมฺมิตฺตานิหโน ติสีหฬปตี โยยํ มหาวิกฺกโม;
นิพฺภีโต [ติสูโร] วิชยาทิพาหุ วิชยี โส อาสิ ลงฺกิสฺสโร,
ตํ นิสฺสาย ผลํ จิราย ผลตฺเจตํ สตํ สนฺตตํ.
สิทฺธิ รตฺถุ
อคฺคมฺโมติวํเสน, อภยารามสามินา;
ปฺจิกาวณฺณนาภูตา, สา สารตฺถวิลาสินี.
มฺรมฺมกฺขรมาโรเปตฺวา, วิโสเธตฺวา ยถาพลํ;
สกิยพฺยวหาเรน, ติถีวสุ กรินฺทุนา.
ยุตฺเต วสฺเส ลงฺกาทีปา, สรฏฺมาหตา ปุน;
ภาสฺสปฺปทีปกาตนฺต, กาสิกาปฺจิกาทิหิ.
สํสนฺทิตฺวา วิจาเรตฺวา, วาเจตฺวาจ ปุนปฺปุนํ;
อูนาธิกาทิ โทสานิ, อปเนตฺวา สิเนสิเน.
สุทฺธฏฺเก จ วสฺเสสา, ปาปิตา ปกติฏฺิตึ;
สุทฺธาสุทฺธํว ทสฺเสนฺตี, โสเธตุ ปาสุทฺธิยา.