อฺ > พฺยากรณ คนฺถ-สงฺคโห > ปโยคสิทฺธิปา

อการาทโย ¶ นิคฺคหีตนฺตา เตจตฺตาลีสกฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา อ, อา, อิ, อี, อุ, อู, เอ, ऐ, โอ, औ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ. เตน กฺวตฺโถ ‘‘เอ โอน+ม วณฺเณ’’ติ. ติตาลีสาติ วจนํ กตฺถจิ วณฺณโลปํ าเปติ, เตน ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทิ สิทฺธํ.

อกาโร อาทิ มริยาทภูโต เยสํ เต ออาทโย. ตโย จ จตฺตาลีส เจติ ติตาลีส, อิมินา นิปาตเนน วา จตภาคโลโป. วณฺณียติ อตฺโถ เอเตหีติ วณฺณา.

เอตฺถา+ห – ‘‘กสฺมา อาจริยกจฺจายนาทีหิ วิย เอกจตฺตาลีสกฺขราน+มกฺขรสฺ+มกตฺวา ติตาลีสกฺขรานํ วณฺณสฺา กตา’’ติ. วุจฺจเต –

สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายา+ทิกปฺปิกา;

พฺรหฺมาโน จา-สุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเรติ –

วจนโต มาคธิกานํ เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโ, โสตฺถิ-ตฺยาทีสุปิ อเสสพฺยาปิกานํ ติตาลีสกฺขรานํว อุชุกานฺวตฺถปฺปกฺขรคุณิกา, เนว ปน ‘รุกฺขา วนํ’ตฺยาโท วิย อวยเว สมุทายโวหาโร, ‘สมุทฺโท มยา ทิฏฺโ’ตฺยาโท วิย จ สมุทาเย อวยวโวหาโรติ ทสฺเสตุํ ปจฺเจกํ วณฺณสฺา กตาติ.

‘‘สกฺกจฺจสวนํ พุทฺธสาสนสมฺปตฺตี’’ติ ‘‘สิถิลธนิตาทิ อกฺขรวิปตฺติยฺหิ อตฺถสฺส ทุนฺนยตา โหตี’’ติ จ ยสฺมา วุตฺตํ.

ตสฺมา ¶ อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย วิจกฺขโณ;

อุปฏฺหํ ครุํ สมฺมา, อุฏฺานาทีหิ ปฺจหิ.

ตตฺถ อการาทีน+มนุกฺกโม ปเน+ส านาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต. ตถา หิ าน+กรณ+ปยตเนหิ วณฺณา ชายนฺติ. ตตฺถ ฉ านานิ กณฺ+ตาลุ+มุทฺธ+ทนฺต+โอฏฺ+นาสิกาวเสน.

ตตฺถ อวณฺณ+กวคฺค+หานํ กณฺโ านํ, อิวณฺณ+จวคฺค+ยานํ ตาลุ, ฏวคฺค+ร+ฬานํ มุทฺธา, ตวคฺค+ล+สานํ ทนฺตา, อุวณฺณ+ปวคฺคานํ โอฏฺโ, เอ วณฺณสฺส กณฺตาลู, โอ วณฺณสฺส กณฺโ+ฏฺา, วการสฺส ทนฺโต+ฏฺา, นิคฺคหีตสฺส นาสิกา, ง, ฺ, ณ, น, มานํ สกานํ นาสิกา จ. เอตฺถ จ –

หกาโร ปฺจเมเหว, อนฺตฏฺาหิ จ สํยุโต;

โอรโส อิติ วิฺเยฺโย, กณฺโช ตทสํยุโต.

ยถา อวงฺโหติ (อวง โหติ., ตฺหิ, ตณฺหา, ปุพฺพนฺโห, อมฺเห, คุยฺหํ, คารยฺหา, อารุลฺโห, พหฺวกฺขรนฺติ.

วณฺณานํ อุจฺจารณุสฺสาโห ปยตนํ, ตํ กึ – สํวุตาทิกรณวิเสโส, สํวุตตฺต+มการสฺส, วิวฏตฺตํ เสสสรานํ สการ+หการานฺจ, ผุฏฺตฺตํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺตฺตํ ย+ร+ล+วานํ.

เอวํ าน+กรณ+ปยตน+สุติ กาลภินฺเนสุ อกฺขเรสุ สรา นิสฺสยา, อิตเร นิสฺสิตา. ตตฺถ –

นิสฺสยา+โท ¶ สรา วุตฺตา, นิสฺสิตา พฺยฺชนา ตโต;

วคฺเค+กชา พหุตฺตา+โท, ตโต าน+ลหุกฺกมา.

‘‘ออาทโย’’ติ วตฺตเต ยาว ‘‘พินฺทุ นิคฺคหีต’’นฺติ. ตฺจ โข ‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ สตฺตมฺยนฺต+มภิสมฺพนฺธียเต, ‘‘วณฺณา’’ติ วตฺตเต –

ออาทีสฺวา+ทิมฺหิ นิทฺทิฏฺา โอทนฺตา ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติ. ยถา อ อา, อิ อี, อุ อู, เอ ऐ, โอ औ. สรนฺติ=สปฺปธานภาเวน ปวตฺตนฺติ, พฺยฺชเน วา สาเรนฺตีติ สรา.

ออาทีสฺวา+ทิเมสุ ทสสุ ทฺเว ทฺเว สวณฺณา นาม โหนฺติ ยถากฺกมํ. ยถา อ อาอิติ, อิ อีอิติ, อุ อู อิติ, เอ เออิติ, โอ, โออิติ. สมานา สทิสา วณฺณา สวณฺณา, สมานตฺตฺจ านโต. ‘‘ทฺเว ทฺเว’’ติ วตฺตเต วกฺขมาเนสุ ทฺวีสุ.

เตสฺเวว ทสสุ เย ทฺเว ทฺเว สวณฺณา, เตสุ โย โย ปุพฺโพ, โส โส รสฺสสฺโ โหติ. ยถา อ อิ อุ เอ โอ. เตสุ ‘สํโยคโต ปุพฺพาว ทิสฺสนฺติ ทฺเว ปนนฺติมา’ต ทสฺเสตุํ ตตฺถ สาธุตฺตา เตสมฺปิ อิธ สงฺคโห, ยถา เอตฺถ เสยฺโย โอฏฺโ โสตฺถิ. รสฺสกาลโยคา ตพฺพนฺตตาย วา ¶ รสฺสา. รสฺสกาโล นาม อจฺฉราสงฺฆาโต อกฺขินิมฺมิลนสงฺขาโต วา กาโล, เตน เอกมตฺโต รสฺโส, ทฺวิมตฺโต ทีโฆ, อฑฺฒมตฺโต พฺยฺชโน. ฉนฺทสิ ทิยฑฺฒมตฺตมฺปิ รสฺสนฺติ คณฺหนฺติ อาจริยา.

ออาทีสฺวา+ทิภูเตสุ ทสสุ เย ทฺเว ทฺเว สวณฺณา, เตสุ โย โย ปโร, โส โส ทีฆสฺโ โหติ. ตํ ยถา อา อี อู เอ โอ. ทีฆกาลโยคา ตพฺพนฺตตาย วา ทีฆา.

ออาทีสุ กาทโย นิคฺคหีตปริยนฺตา เตตฺตึส พฺยฺชนา นาม โหนฺติ. ยถา ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ อิติ. พฺยฺชียติ อตฺโถ เอเตหีติ พฺยฺชนา. กการาทีสฺว+กาโร อุจฺจารณตฺโถ.

ออาทีสุ กการาทโย มการนฺตา ปฺจปฺจกา วคฺคา นาม โหนฺติ. ยถา ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม อิติ. ปฺจ ปฺจ ปริมาณ+เมสํ ปฺจปฺจกา. วชฺเชนฺติ ยการาทโยติ วคฺคา. เต ปน ปมกฺขรวเสน ¶ กวคฺค+จวคฺคาทิโวหารํ คตา กุสลตฺติกาทโย วิย.

อการาทีสฺว+ยํ วณฺโณ พินฺทุมตฺโต, โส นิคฺคหีตสฺโ โหติ. รสฺสสรํ นิสฺสาย คหิต+มุจฺจาริตํ นิคฺคหีตํ, กรณํ นิคฺคเหตฺวา วา.

กรณํ นิคฺคเหตฺวาน, มุเขนา+วิวเฏน ยํ;

วุจฺจเต นิคฺคหีตนฺติ, วุตฺตํ พินฺทุ สรานุคํ.

พหฺวกฺขรสฺากรณํ อนฺวตฺถสฺตฺถํ, ฌ+ลาทโย ตุ รุฬฺหีสฺา.

วณฺณา สรา สวณฺณา จ, รสฺสา ทีฆา จ พฺยฺชนา;

วคฺคา จ นิคฺคหีตนฺติ, โหติ สฺาวิธิกฺกโม.

โลก อคฺคปุคฺคโล, ปฺา อินฺทฺริยํ, ตีณิ อิมานิ, โน หิ เอตํ, ภิกฺขุนี โอวาโท, มาตุ อุปฏฺานํ, สเมตุ อายสฺมา, อภิภู อายตนํ, ธนํ เม อตฺถิ, สพฺเพ เอว, ตโย อสฺสุ ธมฺมา, อสนฺโต เอตฺถ น ทิสฺสนฺติ อิตี+ธ สรสฺายํ –

สเร สโร โลปนีโย โหติ. สโรติ การิยีนิทฺเทโส, โลโปติ การิยนิทฺเทโส. โลโป= อทสฺสนํ อนุจฺจารณํ ¶ , สโรติ ชาตฺเยกวจนวเสน วุตฺตํ, สเรติ โอปสิเลสิกาธารสตฺตมี, ตโต วณฺณ กาล พฺยวธาเน การิยํ น โหติ, ตฺว+มสิ, กตมา จานนฺท อนิจฺจสฺาติ. เอวํ สพฺพสนฺธีสุ.

เถรยฏฺินฺยาเยน ปวตฺตเต ปริภาสา ทุพฺพลวิธิโน ปติฏฺาภาวโต. สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว วิธีติ ปุพฺพสรโลโป. โลกคฺคปุคฺคโล, ปฺินฺทฺริยํ, ตีณิมานิ, โน เหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, มาตุปฏฺานํ, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ธนํมตฺถิ, สพฺเพว, ตยสฺสุ ธมฺมา, อสนฺเต+ตฺถ น ทิสฺสนฺติ. ปุพฺพสฺส การิยวิธานา สตฺตมีนิทฺทิฏฺสฺส ปรตา+ว คมฺยเตติ ปเรติ ปรวจนมฺปิ ฆฏเต.

ยสฺส อิทานิ, สฺา อิติ, ฉายา อิว, อิติ อปิ, อสฺสมณี อสิ, จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อกตฺู อสิ, อากาเส อิว, เต อปิ, วนฺเท อหํ, โส อหํ, จตฺตาโร อิเม, วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโน อสิ พีชโก, กถา เอว กา, ปาโต เอวาตี+ธ ปุพฺพสฺสรโลเป สมฺปตฺเต ‘‘สโร โลโป สเร’’ ตฺเวว.

สรมฺหา ปโร สโร กฺวจิ โลปนีโย โหติ. ยสฺส ทานิ, สฺาติ, ฉายาว, อิติปิ, อสฺสมณีสิ, จกฺขุนฺทฺริยํ, อกตฺูสิ, อากาเสว, เตปิ, วนฺเทหํ, โสหํ, จตฺตาโรเม, วส- โลภิ ¶ , โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก, กถาว กา, ปาโตว. กฺวจีติ กึ, ปฺินฺทฺริยํ, ปฺจินฺทฺริยานิ, สตฺตุตฺตโม, เอกูนวีสติ, ยสฺเสเต, สุคโตวาโท, ทิฏฺาสโว, ทิฏฺโโฆ, จกฺขายตนํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา. ‘‘วิวกฺขาโต สนฺธโย ภวนฺตี’’ติ ายา วตฺติจฺฉาปิ อิธ สิชฺฌติ. กฺวจีตฺย+ธิกาโร สพฺพสนฺธีสุ, เตน นาติปฺปสงฺโค. (โลปสนฺธิ).

ตสฺส อิทํ, วาต อีริตํ, น อุเปติ, วาม อูรุ, อติ อิว อฺเหิ, วิ อุทกํ อิตีธ ปุพฺพสฺสรโลเป –

ลุตฺตา สรา ปเรสํ อิวณฺณุวณฺณานํ เอ+โอ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. ยถาสํขฺยานุทฺเทโส สมานานํ.

วณฺณสทฺโท ปโร ยสฺมา, เตน สวณฺโณปิ คยฺหติ สยฺจ รูปํติ อีอูนมฺปิ เอ+โอ. สพฺพตฺถ รสฺสสฺส ชาตินิทฺเทเส ทีฆสฺสาปิ คหณตฺถํ อิท+มารทฺธํ. ตสฺเสทํ, วาเตริตํ, โนเปติ, วาโมรุ, อเตวฺเหิ, โวทกํ. อิทฺจ ปจฺฉิโมทาหรณทฺวยํ ‘‘อวณฺเณ ลุตฺเต เอว เอ+โอ โหนฺตี’’ติ คาหสฺส นิเสธนตฺถํ. วาตฺเวว, ตสฺสิทํ. กถํ ‘‘ปจฺโจรสฺมิ’’นฺติ, โยควิภาคา. ปติ อุรสฺมินฺติ วิภชฺช ‘‘ยวา สเร’’ติ ยกาเร ‘‘ตวคฺควรณา’’ทินา โจ, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ปุพฺพรูปฺจ, ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ’’ติ (โยควิภาคา) อุสฺส โอ จ. ลุตฺตาติ กึ, ทส อิเม ¶ ธมฺมา, ยถา อิทํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา. อติปฺปสงฺคพาธกสฺส กฺวจิสทฺทสฺสานุวตฺตนโต น วิกปฺปวิธิ นิยตา, เตน อุเปโต, อเวจฺจาติ เอวมาทีสุ วิกปฺโป. ตารกิตา, ยสฺสินฺทฺริยานิ, มหิทฺธิโก, สพฺพีติโย, เตนุปสงฺกมิ, โลกุตฺตโรติอาทีสุ วิธิ จ น โหติ.

ปฏิสนฺถารวุตฺติ อสฺส, สพฺพวิตฺติ อนุภูยเต, วิ อฺชนํ, วิ อากโต, ทาสี อหํ, อหุวา ปุเร, อนุ อทฺธมาสํ, อนุ เอติ, สุ อาคตํ, สุ อากาโร, ทุ อากาโร, จกฺขุ อาปาถํ, พหุ อาพาโธ, ปาตุ อกาสิ, น ตุ เอว, ภู อาปนลานิลํ อิตี+ธ ‘‘ยุวณฺณานํ’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต,

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ยการ+วการา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, สพฺพวิตฺยนุภูยเต, พฺยฺชนํ, พฺยากโต ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีเฆ ทาสฺยาหํ, อหาปุเร, อนฺวทฺธมาสํ, อนฺเวติ, สฺวาคตํ, สฺวากาโร, ทฺวากาโร, จกฺขฺวาปาถํ, พหฺวาพาโธ, ปาตฺวากาสิ, น ตฺเวว, ภฺวาปนลานิลํ. วาตฺเวว, วิอากโต, สาคตํ.

อธิคโต โข เม อยํ ธมฺโม, ปุตฺโต เต อหํ, เต อสฺส ปหีนา ปฺจ, เต อหํ, เย อสฺส, เต อชฺช, ยาวตโก อสฺส กาโย, ตาวตโก อสฺส พฺยาโม, โก อตฺโถ, อถ โข อสฺส, อหํ โข อชฺช, โส อหํ, โส อชฺช, โส เอว, ยโต อธิกรณํ, โส อหํ อิตี+ธ ‘‘ยวา สเร’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต,

เอโอนํ ¶ ยการ+วการา โหนฺติ วา สเร ปเร ยถากฺกมํ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีเฆ อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม, ปุตฺโต ตฺยาหํ, ตฺยาสฺส ปหีนา ปฺจ, ตฺยาหํ, ยฺยสฺส, ตฺยชฺช, ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม, กฺวตฺโถ, อถ ขฺวสฺส, อหํ ขฺวชฺช, สฺวาหํ, สฺวชฺช, สฺเวว, ยตฺวาธิกรณํ, สฺวาหํ. วาตฺเวว, เตชฺช, โสหํ. กฺวจิ ตฺเวว, ธนมตฺถิ, ปุตฺตามตฺถิ, เต นาคตา, อสนฺเตตฺถ, จตฺตาโร อิเม.

โค เอฬกํ, โค อสฺสํ, โค อชินํ อิตี+ธ ‘‘สเร’’ติ วตฺตเต.

สเร ปเร โคสฺส อววาเทโส โหติ. ส จ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ สพฺพสฺส ปสงฺเค ‘อนฺตสฺสา’’ติ วตฺตเต.

ง-กาโร อนุพนฺโธ ยสฺส, โส อเนกวณฺโณปิ อนฺตสฺส โหตีติ โอการสฺเสว โหติ. ‘‘สํเกโต+นวยโว+นุพนฺโธ’’ติ วจนา ง-การสฺสา+ปฺปโยโค. อุจฺจาริตานนฺตรปฺปธํสิโน หิ อนุพนฺธา, ปโยชนํ อนุพนฺโธติ สํเกโต. คเวฬกํ, ควาสฺสํ, ควาชินํ.

เอวสทฺเท ปเร อิติสฺส โว โหติ วา. ส จ –

ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส ¶ ยํ การิยํ, ต+ทนฺตสฺส วิฺเยฺยนฺติ อิการสฺสา+เทโส. อาเทสิฏฺาเน อาทิสฺสตีติ อาเทโส. อิตฺเวว. อฺตฺร ยาเทโส, ‘‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’’ติ ตสฺส โจ, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ยสฺส จกาโร, อิจฺเจว. เอเวติ กึ, อิจฺจาห. (อาเทสสนฺธิ).

ติ องฺคุลํ,ติ องฺคิกํ, ภู อาทโย, มิคี ภนฺตา อุทิกฺขติตฺยาทิสนฺธโย วุจฺจนฺเต. ‘‘มยทา สเร’’ติ วตฺตเต.

เอเต มยทา จ อาคมา โหนฺติ วา สเร กฺวจิ. อาคมิโน อนิยเมปิ –

สโรเยวา+คมิ โหติ, วนาทินนฺตุ าปกา;

อฺถา หิ ปทาทีนํ, ยุกวิธาน+มนตฺถกํ.

เอตฺถา+คมา อนิยตาคมีนเมว ภวนฺติ เจ, ยการาคเมเนว ‘‘นิปชฺช’’นฺติ สิทฺเธ ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ พฺยฺชนสฺส ยุกา+คโม นิรตฺถโกติ อธิปฺปาโย. ติวงฺคุลํ, ติวงฺคิกํ, ภูวาทโย, มิคี ภนฺตา วุทิกฺขติ, ปวุจฺจติ, ปาคุฺวุชุตา. อิโต นายติ, จินิตฺวา. ยสฺมาติห, ตสฺมาติห, อชฺชตคฺเค. นิรนฺตรํ, นิราลโย, นิรินฺธโน, นิรีหกํ, นิรุตฺตโร, นิโรชํ, ทุรติกฺกโม, ทุราคตํ, ทุรุตฺตรํ, ปาตุรโหสิ, ปุนราคจฺเฉยฺย, ปุนรุตฺตํ, ปุนเรว, ปุนเรติ, ธีรตฺถุ, ปาตราโส, จตุรงฺคิกํ, จตุรารกฺขํ, จตุริทฺธิปาทปฏิลาโภ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ, ภตฺตุรตฺเถ, วุตฺติเรสา, ปถวีธาตุเรเวสา ¶ , นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริวพฺภกุเฏ, อารคฺเคริว สาสโป, อุสโภริว, สพฺภิเรว สมาเสถ. ปุถเคว, รสฺเส ปเคว. ลหุเมสฺสติ, คุรุเมสฺสติ, อิธมาหุ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ, ภทฺโร กสามิว, อากาเส มภิปูชเย, เอกเมกสฺส, เยน มิเธกจฺเจ. ภาติเยว, โหติเยว, ยถายิทํ, ยถาเยว, มายิทํ, นยิทํ, นยิธ, ฉยิมานิ, นวยิเม ธมฺมา, โพธิยาเยว, ปถวีเยว ธาตุ, เตสุเยว, เตเยว, โสเยว, ปาฏิเยกฺกํ, วิยฺชนํ, วิยากาสิ, ปริยนฺตํ, ปริยาทานํ, ปริยุฏฺานํ, ปริเยสติ, ปริโยสานํ, นิยาโยโค. อุทคฺโค, อุทโย, อุทาหฏํ, อุทิโต, อุทีริตํ, อุเทติ, สกิเทว, กิฺจิเทว, เกนจิเทว, กิสฺมิฺจิเทว, โกจิเทว, สมฺมทตฺโต, สมฺมทฺา วิมุตฺตานํ, สมฺมเทว, ยาวทตฺถํ, ยาวทิจฺฉกํ, ยาวเทว, ตาวเทว, ปุนเทว, ยทตฺถํ, ยทนฺตรํ, ตทนฺตรํ, ตทงฺควิมุตฺติ, เอตทตฺถํ, อตฺตทตฺถํ, ตทตฺถํ, สทตฺถปสุโต สิยา, อฺทตฺถุ, มนสาทฺา วิมุตฺตานํ, พหุเทว รตฺติ. วาตฺเวว, อตฺตอตฺถํ, ทฺวาธิฏฺิตํ, ปาตุอโหสิ. ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส พฺยฺชนโตปิ, ภิกฺขุนีนํ วุฏฺาเปยฺย, จิรํ นายติ, ตํเยว.

ฉ อภิฺา, ฉ องฺคํ, ฉ อสีติ, ฉ อํสา, ฉ อายตนํ อิตี+ธ ‘‘วา สเร’’ ‘‘อาคโม’’ติ จ วตฺตเต.

ฉสทฺทา ปรสฺส สรสฺส ฬกาโร อาคโม โหติ วา. ฉาติ อนุกรณตฺตา เอกวจนํ. ฉฬภิฺา, ฉฬงฺคํ, ฉฬสีติ, ฉฬํสา, ฉฬายตนํ. วาตฺเวว, ฉอภิฺา. (อาคมสนฺธิ).

โลโป ¶ อทสฺสนํ, านึ, ย+มามทฺทิย ทิสฺสติ;

อาเทโส นาม โส ยา ตุ, อสนฺตุปฺปตฺติ อาคโม.

กฺา อิว, กฺาว อิจฺจาทิ สรสนฺธินิเสโธ วุจฺจติ, ปสงฺคปุพฺพโก หิ ปฏิเสโธ. ปุพฺพสรานํ โลเป สมฺปตฺเต ‘‘สโร’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต.

ปุพฺพปรสฺสรา ทฺเวปิ วา กฺวจิ น ลุปฺยนฺเต. กฺา อิว, กฺเว, กฺาว.

สาริปุตฺต อิเธกจฺโจ, เอหิ สิวก อุฏฺเหิ, อายสฺมา อานนฺโท, คาถา อภาสิ, เทวา อาภสฺสรา ยถา, เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, ภควา อุฏฺายาสนา, ภควา เอต+ทโวจ, อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ, คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต, ภูตวาที อตฺถวาที, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส, สามาวตี อาห, ปาปการี อุภยตฺถ ตปฺปติ, นที โอตฺถรติ, เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา, ภิกฺขู อามนฺเตสิ, ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ, ภิกฺขู เอว+มาหํสุ, อิมสฺมึ คาเม อารกฺขกา, สพฺเพ อิเม, กตเม เอกาทส, คมฺภีเร โอทกนฺติเก, อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, สงฺโฆ อาคจฺฉตุ, โก อิมํ ปถวึ วิเจสฺสติ, อาโลโก อุทปาทิ, เอโก เอกาย, จตฺตาโร โอฆา, อเร อหมฺปิ, สเจ อิมสฺส กายสฺส, โน อติกฺกโม, อโห อจฺฉริโย, อโถ อนฺโต จ, อถ โข อายสฺมา, อโถ โอฏฺว+จิตฺตกา, ตโต อา- มนฺตยิ ¶ สตฺถาติ เอวมาทโย อิธ กาลพฺยวธาเนเนว สิชฺฌนฺติ. กฺวจีติ กึ, อาคตา+ตฺถ, อาคตา+มฺหา, กตม+สฺส วาโร, อปฺปสฺสุตา+ยํ ปุริโส, จมรี+ว, สพฺเพ+ว, สฺเว+ว, เอเส+ว นโย, ปริสุทฺเธ+ตฺถา+ยสฺมนฺโต, เน+ตฺถ, กุเต+ตฺถ ลพฺภา, สเจ+ส พฺราหฺมณ, ตถู+ปมํ, ยถา+ห, ชีวฺหา+ยตนํ, อวิชฺโช+โฆ, อิตฺถินฺทฺริยํ, อภิภา+ยตนํ, ภยตู+ปฏฺานํ, สทฺธี+ธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ. (สรสนฺธินิเสโธ)

ตตฺร อภิรติ, ตตฺร อยํ, พุทฺธ อนุสฺสติ, ส อตฺถิกา, สฺาวา อสฺส, ตทา อหํ, ยานิ อิธ ภูตานิ, คจฺฉามิ อิติ, อติ อิโต, กิกี อิว, พหุ อุปการํ, มธุ อุทกํ, สุ อุปธาริตํ, โสปิ อยํ, อิทานิ อหํ, สเจ อยํ, อปฺปสฺสุโต อยํ, อิตร อิตเรน, สทฺธา อิธ วิตฺตํ, กมฺม อุปนิสฺสโย, ตถา อุปมํ, รตฺติ อุปรโต, วิ อุปสโม, โลกสฺส อิติ, เทว อิติ, วิ อติปตนฺติ, วิ อตินาเมนฺติ, สงฺฆาฏิ อปิ, ชีวิตเหตุ อปิ, วิชฺชุ อิว, กึสุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ, เต อสฺส ปหีนา, โส อสฺส, มธุวา มฺติ พาโล, เอวํ คาเม มุนิ จเร, ขนฺติ ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มํกุ ภวิสฺสามิ, สุ อกฺขาโต, โย อหํ, โส อหํ, กามโต ชายติ โสโก, กามโต ชายติ ภยํ, สกฺโก อุชุ จ สุหุชุจ, อนุปฆาโต, ทุรกฺขํ, ทุรมํ, ทุภรตา. ยิฏฺํ วา หุตํ วา โลเก, ยทิ วา สาวเก, ปุคฺคลา ธมฺมทสา เต, โภวาที นาม โส โหติ, ยถาภาวี คุเณน โส, ยถา อิทํ, สมฺมา ทกฺขาโต, ปรา กโม, ตณฺหา กฺขโย, ฌานสฺส ลาภี อมฺหิ, ถุลฺลจฺจโย อิตี+ธ –

รสฺส+ทีฆานํ ¶ กฺวจิ ทีฆ+รสฺสา โหนฺติ พฺยฺชเน. ตตฺราภิรติ, ตตฺรายํ, พุทฺธานุสฺสติ, สาตฺถิกา, สฺาวา+สฺส, ตทาหํ, ยานี+ธ ภูตานิ, คจฺฉามีติ, อตีโต, กิกีว, พหูปการํ, มธูทกํ, สูปธาริตํ, โสปายํ, อิทานาหํ, สจายํ, อปฺปสฺสุตายํ, อิตรีตเรน, สทฺธีธ วิตฺตํ, กมฺมูปนิสฺสโย, ตถูปมํ, รตฺตูปรโต, วูปสโม, โลกสฺสาติ, เทวาติ, วีติปตนฺติ, วีตินาเมนฺติ, สงฺฆาฏีปิ, ชีวิตเหตูปิ, วิชฺชูว, กึสูธ วิตฺตํ, สาธูติ, ตฺยาสฺส ปหีนา, สฺวาสฺส, มธุวา มฺตี พาโล, เอวํ คาเม มุนี จเร, ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มํกู ภวิสฺสามิ, สฺวากฺขาโต, ยฺวาหํ, สฺวาหํ, กามโต ชายตี โสโก, กามโต ชายตี ภยํ, สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ, อนูปฆาโต, ทูรกฺขํ, ทูรมํ, ทูภรตา. ยิฏฺํว หุตํว โลเก, ยทิว สาวเก, ปุคฺคล ธมฺมทสา เต, โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โส, ยถยิทํ, สมฺมทกฺขาโต, ปรกฺกโม, ตณฺหกฺขโย, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ, วสิมฺหิ, ถุลฺลจฺจโย. กฺวจีติ กึ, ตฺยชฺช, สฺวสฺส, ปติลิยตีติ ทีฆนิเสโธ, มายิทํ, มนสาทฺา วิมุตฺตานํ, ยถากฺกมํ, อารกฺขาตีตํ, ทียติ, สูยตีติ รสฺสการิยนิเสโธ. กถํ ยานิว อนฺตลิกฺเขติ, ‘‘ทีฆรสฺสา’’ติ โยควิภาคา. (ทีฆ+รสฺสสนฺธิ).

สรมฺหา ปรสฺส พฺยฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ. เอตฺถ จ อาวุตฺติทฺวิวจนํ าเนทฺวิวจนนฺติ ทฺวีสุ าเนทฺวิวจนํ เวทิตพฺพํ.

ตานิ ¶ จ ป+ปติ+ปฏิ+กม+กุส+กุธ+กี+คห+ชุต+า+สิ+ สุ+สู+สมฺภู+สร+สสาทีนมาทิพฺยฺชนานฺจ โหติ. อิธ ปมาโท=อิธปฺปมาโท, เอวํ อปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สุปฺปสนฺโน, สมฺมา ปธานํ=สมฺมปฺปธานํ รสฺสตฺตํ. อปฺปติวตฺติโย, อธิปฺปติปจฺจโย, สุปฺปติฏฺิโต,. อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปตฺติ. ปกฺกโม, ปฏิกฺกโม, เหตุกฺกโม, อากมติ=อกฺกมติ, เอวํ ปกฺกมติ, ยถากฺกมํ. อกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสติ, อนุกฺโกสติ, อาโกสติ=อกฺโกสติ. อกฺกุทฺโธ, อภิกฺกุทฺโธ. ธนกฺกีโต, วิกฺกโย, อนุกฺกโย. ปคฺคโห, วิคฺคโห, อนุคฺคโห, จนฺทคฺคาโห, ทิฏฺิคฺคาโห. ปชฺโชโต, วิชฺโชโต, อุชฺโชโต. กตฺู, วิฺู, ปฺาณํ, วิฺาณํ, อนฺาณํ. อวสฺสโย, นิสฺสโย, สมุสฺสโย. อปฺปสฺสุโต, วิสฺสุโต, พหุสฺสุโต. อาสวา=อสฺสวา. ปสฺสมฺเภนฺโต, วิสฺสมฺเภนฺโต. อฏฺฏสฺสโร, วิสฺสรติ, อนุสฺสรติ, อนุสฺสติ. ปสฺสสนฺโต, วิสฺสสนฺโต, มุหุสฺสสนฺโต, อาสาโส=อสฺสาโส. อาทิสทฺเทน อวิสฺสเชนฺโต, วิสฺสเชนฺโต, อภิกฺกนฺตตโร, ปริจฺจเชนฺโต, อุปทฺทโว, อุปกฺกิเลโส, มิตฺตทฺทุโน, อายพฺยโย, อพฺพหิ อิจฺจาทิ.

ติก+ตย+ตึส+วตาทีน+มาทิพฺยฺชนสฺส จ. กุสลตฺติกํ, ปีติตฺติกํ, เหตุตฺติกํ. โลกตฺตยํ, โพธิตฺตยํ, วตฺถุตฺตยํ. เอกตฺตึส, ทฺวตฺตึส, เตตฺตึส, จตุตฺตึส. สีลพฺพตํ, สุพฺพโต. สปฺปีติโก, สมนฺนาคโต, ปุนปฺปุนํ อิจฺจาทิ.

วตุ+วฏ+ทิสาน+มนฺเต, ยถา วตฺตติ, วฏฺฏติ, ทสฺสนํ, ผสฺโส อิจฺจาทิ.

อุ+ทุ+นิอุปสคฺค+ต+จตุ+ฉ+สนฺตสทฺทาเทสาทีหิ ¶ ปเรสฺจ. อุกํโส=อุกฺกํโส, เอวํ ทุกฺกรํ, นิกฺกงฺโข, อุคฺคตํ, ทุจฺจริตํ, นิชฺชฏํ, อุชฺชหํ, อุจฺจงฺคํ, อุนฺนมติ, ทุกฺกโร, นิทฺทโร, อุนฺนโต, ทุปฺปฺโ, นิมฺมโล, อุยฺยุตฺโต, ทุลฺลโภ, นิพฺพตฺโต, อุสฺสาโห, นิสฺสาโร. ตกฺกโร, ตชฺโช, ตนฺนินฺโน, ตปฺปภโว, ตมฺมโย, จตุกฺกํ, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปโท, จตุพฺพิธํ, จตุสฺสาลํ, ฉกฺกํ, ฉนฺนวุติ, ฉปฺปทิโก, ฉพฺพสฺสานิ. สกฺกาโร, สคฺคุโณ, สนฺทิฏฺิ, สปฺปุริโส, มหพฺพโล.

อปทนฺตอาการวชฺชิตทีฆโต ยการสฺส จ, นิยฺยาติ, สุยฺยติ, อภิภุยฺย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, เธยฺยํ, เนยฺยํ, เสยฺโย, เชยฺโย, เวยฺยากรโณ. อาการวชฺชิตนฺติ กึ, มาลาย, โทลาย, สมาทาย.

ฉนฺทานุรกฺขเณ-นปฺปชเห วณฺณพลํ ปุราณํ, อุชฺชุคเตสุ เสยฺโย, คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ. สรมฺหาติ กึ, าโย, ตํขณํ. กฺวจิตฺเวว, นิกาโย, นิทานํ, นิวาโส, ตโต, ฉสฏฺิ, อุปนียติ, สูยติ.

๓๕. จตุตฺถทุติเยสฺเว+สํ ตติยปมา

จตุตฺถทุติเยสุ ปเรสฺเว+สํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติยปมา โหนฺติ ปจฺจาสตฺยา. วคฺเค ฆ+ฌ+ฒ+ธ+ภา จตุตฺถา, ข+ฉ++ถ+ผา ทุติยา, ค+ช+ฑ+ท+พา ตติยา, ก+จ+ฏ+ต+ปา ปมา. ป+อุ+ทุ-นิอาทีหิ ปเรสํ ฆาทีนํ ทฺวิภาเว ตติยปมา โหนฺติ. ปครติ=ปคฺฆรติ, เอวํ อุคฺฆรติ, นิคฺโฆโส, อุคฺฆาเฏติ. เอโสว ตชฺฌานผโล, ปมชฺฌานํ, อภิชฺฌา-ยติ ¶ , อุชฺฌายติ. ทฑฺโฒ, พุฑฺโฒ. วิทฺธํเสติ, อุทฺธํสิโต, อุทฺธาโร, นิทฺธโน, นิทฺธุโต. วิพฺภนฺโต, อุพฺภนฺโต, สมุพฺภนฺโต, ทุพฺภิกฺขํ, นิพฺภยํ, ตพฺภาโว, จตุพฺภิ. สทฺธา, สทฺธมฺโม. มหพฺภยํ.

รสฺสสเรหิ ปเรสํ วคฺคทุติยานํ ทฺวิภาโว เจ, ปมา. ปฺจกฺขนฺธา, เอวํ รูปกฺขนฺโธ, อกฺขโม, อภิกฺขณํ, อวิกฺเขโป, ชาติกฺเขตฺตํ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย. เสตจฺฉตฺตํ, เอวํ สพฺพจฺฉนฺนํ, วิจฺฉนฺนํ, โพธิจฺฉายา, ชมฺพุจฺฉายา, สมุจฺเฉโท. ตตฺร ิโต=ตตฺรฏฺิโต, เอวํ ถลฏฺํ, ชลฏฺํ, อฏฺิตํ, นิฏฺิตํ, จตฺตาริฏฺานานิ, ครุฏฺานิโย, สมุฏฺิโต. สพฺพตฺถาเมน, ยสตฺเถโร, ปตฺถรติ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อนุตฺถุนํ. ปปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, อนิปฺผลํ, วิปฺผาโร, ปริปฺผุเฏยฺย, มธุปฺผาณิตํ. อาการโต, อาขาโต=อกฺขาโต, เอวํ ตณฺหากฺขโย, อาณากฺเขตฺตํ, สฺากฺขนฺโธ. อาฉาทยิ=อจฺฉาทยิ, เอวํ อจฺฉินฺทติ, นาวฏฺํ, อตฺถรติ, อปฺโผเฏติ. กฺวจิ ตฺเวว, ปุวขชฺชกํ, ตสฺส ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา, ยถาิตํ, กมฺมผลํ, สีลํ ตสฺส ฌายิโน, เย ฌานปฺปสุตา ธีรา, นิธนํ, มหาธนํ. (ทฺวิภาวสนฺธิ).

อกรมฺห เส เต, โส โข พฺยนฺติ กาหิติ, โส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอโส อตฺโถ, เอโส อาโภโค, เอโส อิทานิ อิตี+ธ ‘‘เว’’ติ วตฺตเต.

เอโอนํ วณฺเณ กฺวจิ อ โหติ วา. อกรมฺห ส เต, อกรมฺห เส เต, เอวํ ส โข พฺยนฺติ กาหิติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอส อตฺโถ ¶ , เอส อาโภโค, เอส อิทานิ. วณฺเณติ กึ, อโมฆวจโน จ โส, คนฺธพฺพานํ อธิปติ, มหาราชา ยสสฺสิ โสติ. ‘‘น สนฺธิสมาสา วทฺธสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา คาถามชฺเฌ สนฺธิ น โหตีติ ‘‘ติวิธสฺสา’’ติ วุตฺตติมฺหิ ปเรปิ วณฺโณ ปโร นาม น อิติ. (สรพฺยฺชนสนฺธิ).

อต ยนฺตํ, ตถ ยํ, มท ยํ, พุธ ยติ, ธน ยํ, เสว โย, ปร เยสนา, โปกฺขรณ โย อิตี+ธ –

ตวคฺควรณานํ จวคฺคพยา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยกาเร. ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ปุพฺพรูปํ. อจฺจนฺตํ, ตจฺฉํ, มชฺชํ, พุชฺฌติ, ธฺํ, เสพฺโพ, ปยฺเยสนา, โปกฺขรฺโ. อปุจฺจณฺฑกายํ, ชจฺจนฺโธ, ยชฺเชวํ, อชฺฌคมา, อชฺฌตฺตํ, อชฺฌุปคโต, อชฺโฌคาเหตฺวา, ทิพฺพํ. กฺวจิตฺเวว, รตฺยา.

สก ยเต, รุจ ยเต, ปจ ยเต, อฏ ยเต, ลุป ยเต, กุป ยเต, สล ยเต, ผล ยเต, ทิส ยเต, อส ยเต อิตี+ธ ‘‘เย’’ติ วตฺตเต วกฺขมาเนสุ ทฺวีสุ.

วคฺคลเสหิ ปรสฺส ยการสฺส กฺวจิ เต วคฺคลสา โหนฺติ. สกฺกเต, รุจฺจเต, ปจฺจเต, อฏฺฏเต, ลุปฺปเต, กุปฺปเต, สลฺลเต, ผลฺลเต, ทิสฺสเต, อสฺสเต. กฺวจิตฺเวว, กฺยาหํ.

หสฺส ¶ วิปลฺลาโส โหติ ยกาเร. มุยฺหติ, คุยฺหติ.

พหุ อาพาโธ อิตี+ธ อุสฺสวกาเร ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วตฺตเต.

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา วกาเร. พวฺหาพาโธ. วาตฺเวว, พหฺวาพาโธ.

ตถนรานํ ฏณลา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. ทุกฺกตํ=ทุกฺกฏํ, เอวํ สุกฏํ, ปตฺถโฏ, ปตโฏ, อุทฺธโฏ, วิสโฏ. อฏฺกถา. ปณิธานํ, ปณิปาโต, ปณาโม, ปณีตํ, ปริณโต, ปริณาโม, ทุณฺณโย, นิณฺณโย, โอณโต. ปริปนฺโน=ปลิปนฺโน, เอวํ ปลิโพโธ, ปลฺลงฺกํ, ตลุโน, มหาสาโล, มาลุโต, สุขุมาโล. (พฺยฺชนสนฺธิ).

จกฺขุ อุทปาทิ, อกฺขิ รุชติ, ปุริม ชาติ, อณุ ถูลานิ, กตฺตพฺพ กุสลํ พหุํ, ต สมฺปยุตฺตา, ตต สภาวโต อิตี+ธ ‘‘เว’’ติ วตฺตเต ยาว ‘‘มยทา สเร’’ติ.

นิคฺคหีตาคโม โหติ วา กฺวจิ. สามตฺถิเยนา+คโมว, ส จ รสฺสสรสฺเสว โหติ… ตสฺส รสฺสสรานุคตตฺตา. านีน+มาลิงฺฆิย คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาคโม. จกฺขุํ อุทปาทิ, อกฺขึ ¶ รุชติ, ปุริมํ ชาติ, อณุํ ถูลานิ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ, ตํสมฺปยุตฺตา, ตํตํสภาวโต. วาคฺคหเณน จกฺขุ อุทปาทิ อิจฺจาทิ. อวํสิโร, ยาวฺจิทํติอาทิ นิจฺจํ… ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส, ววตฺถิตสฺส ลกฺขณสฺสา+นุโรเธน ลกฺขเณ ปวตฺติตา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสา. วาสทฺโท หิ อตฺถทฺวเย วตฺตเต กตฺถจิ วิกปฺเป, กตฺถจิ ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเหติ. ยทา ปจฺฉิเม, ตทา นิจฺจ+มนิจฺจ+มสนฺตฺจ วิธึ ทีเปติ. เอตฺถ ปน กฺวจิสทฺทสฺสา+นุวตฺตนา เตเนวา+สนฺตวิธิ สิทฺโธติ วาสทฺเทนิ+ตรทฺวยํ. กฺวจิ ตฺเวว, น หิ เอเตหิ, อิธ เจว.

สํ รมฺโภ, สํ รตฺโต, สํ ราโค, ตาสํ อหํ สนฺติเก, เอวํ อยํ, ปุํ ลิงฺคํ, กึ อหํ, ตสฺส อทาสึ อหํ อิตี+ธ ‘‘นิคฺคหีตา’’ธิกาโร อา ‘‘มยทา สเร’’ติ.

นิคฺคหีตสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ. ทีเฆ สารมฺโภ สํรมฺโภ, สารตฺโต สํรตฺโต, สาราโค สํราโค, ปุพฺพสฺสรโลเป ตาสาหํ สนฺติเก, เอวายํ, ทฺวิตฺเต ปุลฺลิงฺคํ ปุํลิงฺคํ, กฺยาหํ, ตสฺส อทาสหํ. ปฏิสลฺลาโน, สลฺเลโข, ปาตุกาโม, คนฺตุมโน, อริยสจฺจาน ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ, อวิสาหาโร, จิรปฺปวาสินฺติอาทีสุ นิจฺจํ. กฺวจีติ กึ, เอว+มยํ, กิ+มหํ, เอตํ มงฺคล+มุตฺตมํ.

กตํ อิติ, อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, จกฺกํ อิว, กลึอิว, หลํ อิทานิ, กึ อิทานิ, ตฺวํ อสิ, อิทํ อปิ, อุตฺตรึ อปิ, ทาตุํ อปิ, สทิสํ เอว อิตี+ธ –

นิคฺคหีตมฺหา ¶ ปรสรสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ. กตนฺติ, อภินนฺทุนฺติ, อุตฺตตฺตํว, จกฺกํว, กลึว, หลํทานิ, กึทานิ, ตฺวํสิ, อิทมฺปิ, อุตฺตริมฺปิ, ทาตุมฺปิ, สทิสํว. วาติ กึ, กตํอิติ, กิมิติ, ทาตุมปิ, สทิสํ เอว.

ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชติ, เอวํ อสฺส เต อาสวา อิตี+ธ ปรสฺสรโลเป –

อพฺยวหิตานํ ทฺวินฺนํ พฺยฺชนานํ เอกตฺร ิติ สํโยโค, ตสฺมึ สํโยเค โย อาทิภูตาวยโว, ตสฺส วา กฺวจิ โลโป โหตีติอาทิพฺยฺชนสฺส โลโป. ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ, เอวํส เต อาสวา. ติณฺณํ สํโยคานํ วิสเย อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺส อิติ โหติ.

ตํ กโรติ, ตํ ขณํ, สํ คโต, ตํ ฆตํ, ธมฺมํ จเร, ตํ ฉนฺนํ, ตํ ชาตํ, ตํ ฌานํ, ตํ าณํ, ตํ านํ, ตํ ฑหติ, ตํ ตโนติ, ตํ ถิรํ, ตํ ทานํ, ตํ ธนํ, ตํ นิจฺจุตํ, ตํ ปตฺโต, ตํ ผลํ, เตสํ โพโธ, สํ ภูโต, ตํ มิตฺตํ, กึ กโต, ทาตุํ คโต อิตี+ธ –

นิคฺคหีตสฺส โข วคฺเค วคฺคนฺโต วา โหตีติ นิมิตฺตานุสฺสรานํ ปจฺจาสตฺยา ตพฺพคฺคปฺจโม โหติ. ปจฺจาสตฺติ นาม านโต อาสนฺนตา คุณโต วา, คุณโตติ วณฺณสฺาทิคุณโต. นิคฺคหีตสฺส ¶ อนุสรียตีติ ปจฺฉา กตฺวา สรียตีติ อนุสฺสโรติปิ วุจฺจติ. ตงฺกโรติ=ตํ กโรติ, เอวํ ตงฺขณํ, สงฺคโต, ตงฺฆตํ. ธมฺมฺจเร, ตฺฉนฺนํ, ตฺชาตํ, ตฺฌานํ, ตฺาณํ. ตณฺานํ, ตณฺฑหติ. ตนฺตโนติ, ตนฺถิรํ, ตนฺทานํ, ตนฺธนํ, ตนฺนิจฺจุตํ, ตมฺปตฺโต, ตมฺผลํ, เตสมฺโมโธ, สมฺภูโต, ตมฺมิตฺตํ. กิงฺกโต, ทาตุงฺคโต, ตณฺหงฺกโร, รณฺชโห, สณฺิโต, ชุตินฺธโร, สมฺมโตติอาทีสุ นิจฺจํ.

อานนฺตริกํ ย+มาหุ, ยํ ยเทว, ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ หิอิตี+ธ –

ย+เอว+หิสทฺเทสุ นิคฺคหีตสฺส วา โ โหติ. ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ยสฺส กาโร. อานนฺตริกฺ+มาหุ=อานนฺตริกํ ย+มาหุ, ยฺเทว=ยํยเทว, สฺส ทฺวิตฺเต ปจฺจตฺตฺเว, ปจฺจตฺตํ เอว, ตฺหิ, ตฺหิ. ‘‘อพฺยภิจารินา พฺยภิจารี นิยมฺยเต’’ติ ายา เอวสทฺทสหจริยา ‘‘ย’’ อิติ สพฺพาทิยสทฺทสฺเสว คหณํ.

สํโยโค, สํโยชนํ, สํยโต, สํยาจิกาย อิตี+ธ –

สํสทฺทสฺส ยํ นิคฺคหีตํ, ตสฺส วา โ โหติ ยกาเร. สฺโโค=สํโยโค, เอวํ สํโยชนํ, สฺโต, สฺาจิกาย. อิธ ยการมตฺโตว คยฺหเต. สํสฺสาติ กึ, เอตํ โยชนํ, ตํ ยานํ, ตํ สรณํ ยนฺติ.

ตํ ¶ เอว, ตํ อหํ พฺรูมิ, ยํ อาหุ, ธนํ เอว, กึ เอตํ, นินฺทิตุํ อรหติ, ตํ อิทํ, ยํ อนิจฺจํ, ตํ อนตฺตา, เอตํ อโวจ, เอตํ เอว อิตี+ธ –

นิคฺคหีตสฺส ม ย ทา โหนฺติ วา สเร กฺวจิ. ตเมว ตํ เอว, ตมหํ พฺรูมิ=ตํ อหํ พฺรูมิ, ยมาหุ, ธนเมว, กิเมตํ, นินฺทิตุมรหติ. ตยิทํ. ยทนิจฺจํ, ตทนตฺตา, เอตทโวจ, เอตเทว. ‘‘มยทา’’ติ โยควิภาคา พุทฺธม สรณม อิจฺจาทิ ภวติ.

ตทมินาทีนิ นิปฺปชฺชนฺติ. ‘‘ย+ทลกฺขณิกํ, ตํ นิปาตนา’’ติ ายา ลกฺขณนฺตเรน อวิหิตา เทส+โลปา+คม+วิปลฺลาสา, สพฺพตฺถ อิมินาว ทฏฺพฺพา. อิทฺจ ปเรสํ ปิโสทราทิมิว ทฏฺพฺพํ. ผุสิตํ=ชลพินฺทุ, ผุสิต+มุทร+มสฺส ปิโสทรํ. อิสฺส อกาเร ตํ อิมินา=ตทมินา, สกึ อาคามี=สกทาคามี, ธสฺส ทกาเร เอกํ อิธ อหํ=เอก+มิทา+หํ, วิธสฺส วิทาเทโส สํวิธาย อวหาโร=สํวิทาวหาโร, วาริสทฺทสฺส วกาเร, หสฺส ลกาเร จ กเต วาริวาหโก=วลาหโก, ชีวนสฺส ชีอาเทโส, ชีวนสฺส มุโต=ชีมูโต. ฉวสฺส สุอาเทเส, สยนสฺส สานาเทเส จ กเต ฉวสฺส สยนํ=สุสานํ. อุทฺธสฺส อุทุอาเทเส, ขสฺส ขลอาเทเส จ ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ ทฺวิตฺตาทิมฺหิ จ กเต อุทฺธํ ขํ อสฺส อุทุกฺขลํ. ปิสิตสฺส ปิอาเทเส, อสสฺส สาจาเทเส จ กเต ปิสิตาโส=ปิสาโจ.

มหีสทฺทสฺส ¶ มยูอาเทเส, รวติสฺส ราเทเส จ กเต มหิยํ รวตีติ มยูโร. เอว+มฺเปิ ปโยคโต+นุคนฺตพฺพา. เอตฺถ จ –

ต+ทุจฺจเต ปฺจวิธํ นิรุตฺตํติ.

ยถา ทฺวาเร นิยุตฺโต=โทวาริโกติ โอกอาคโม. หึสสทฺทสฺส สีโหติ วิปลฺลาโส. นิชโก=นิยโกติ วิกาโร. เมหนสฺส ขสฺส มาลา เมขลาติ วณฺณโลโป, ห+น+มการานํ โลโป. มยูโรติ อตฺเถ รวติสฺส อติสฺสยโยโคติ.

ยถริว ตถริเวติ นิปาตาว. ‘‘ชรคฺควา วิจินฺเตสุํ, วร+มฺหากํ ภุสามิเว’’ติ เอตฺถ อิวสทฺโท เอวการตฺโถ. นิคฺคหีตสนฺธิ.

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ สนฺธิกณฺโฑ ปโม.