อฺ > พฺยากรณ คนฺถ-สงฺคโห > ปโยคสิทฺธิปา

อถ ¶ นามานิ วุจฺจนฺเต. ตํ อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนา จ+ตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํ. ตํ ทุวิธํ สลิงฺคา+ลิงฺคโต, อนฺวตฺถรุฬฺหิโต จ, ติวิธํ ปุมิ+ตฺถิ+นปุํสกลิงฺคโต, รุกฺโข, ลตา, วนนฺติ. จตุพฺพิธํ สามฺ+คุณ+กฺริยา+ยทิจฺฉานามโต, รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวฑฺโฒติ. อฏฺวิธํ อวณฺณิ+วณฺณุ+วณฺโณ+การ+นิคฺคหีตนฺตปกติเภทโต, เอตฺถ กึสทฺโท นิคฺคหีตนฺโต. ปจฺจยา ปมํ กรียตีติ ปกติ, สทฺโท, ธาตุ จ.

ตตฺถ สลิงฺเคสุ ตาว อการนฺตโต ปุลฺลิงฺคา สุคตสทฺทา สตฺต วิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเต. สุคตอิติ ิเต –

๑. ทฺเว ทฺเว+กาเนเกสุ นามสฺมา สิโย อํโย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมึ สุ

เอเตสํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา ยถากฺกมํ. ยโต อิเม สตฺต ทุกา โหนฺติ, ‘‘อตฺถวนฺต+มธาตุก+มปจฺจยํ ปาฏิปทิกํ กิตก+ตทฺธิต+สมาสา เจ’’ติ วุตฺตตฺตา ตํ นามํ ปาฏิปทิกํ นาม. เกจิ สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺค+สงฺขฺยา+กมฺมาทิปฺจกํ ปาฏิปทิกนฺติ วทนฺติ. เตเน+ตํ วุจฺจติ –

สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สทฺทตฺถ+มพฺรวุํ ปเร;

สงฺขฺยา+กมฺมาทิกานนฺตุ, วิภตฺติ วาจกา มตา.

สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สงฺขฺยา+กมฺมาทิปฺจกํ;

สทฺทตฺถ+มพฺรวุํ เกจิ, วิภตฺติ ปน โชตกาติ จ.

ตโต ¶ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนฺจาติ อนิยเมน ปสงฺเค ‘‘นามสฺมา’’ติ อธิกาโร.

นามสฺสา+ภิเธยฺยมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหตีติ วตฺติจฺฉาวสา ปมาเย+กวจนพหุวจนานิ. สิ โยอิติ ปมา. สิสฺสิ+การสฺสา+นุพนฺธตฺตา อปฺปโยโค. ปโยชนํ ‘‘กิ+มํสิสู’’ติ สํเกโต, ตถา อํวจนสฺสา+การสฺส. เอตฺถ ตถาติ วุตฺตสฺสาติเทโส อฺทียธมฺมาน+มฺตฺถปาปน+มติเทโส. เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ ปเมกวจนํ สิ.

อโตติ วตฺตเต, อโตติ นามวิเสสนตฺตา ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ปริภาสโต อการนฺตโต นามสฺมา วิธิ.

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส โอ โหติ. ปุพฺพสรโลเป สุคโต ติฏฺติ. พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โย. เอวํ อุปริปิ โยเชตพฺพํ.

อการนฺตโต นามสฺมา ปมาทุติยาโยนํ ฏาเฏ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ฏการานุพนฺธตฺตา ‘‘ฏานุพนฺธา+เนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ สพฺพาเทโส. สุคตา ติฏฺนฺติ.

อามนฺตณาธิเก ¶ อตฺถมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหตีติ เอกสฺมึ เอกวจนํ สิ.

นามสฺมา ค+สีนํ โลโป โหติ. โภ สุคต จิรํ ติฏฺ.

ออิอุอิจฺเจเตสํ วา ทีโฆ โหติ เค ปเร ติลิงฺเค+ติ ทีเฆ โภ สุคต สุคตา จิรํ ติฏฺ. สกฺกเต สุคตาติ ทีฆํ ทูราลปเนเยวิ+จฺฉนฺติ, สมีปาลปเนปิ ทสฺสนโต ตํ น คเหตพฺพํ. พหุวจเน โยสฺส ฏา, สุคตา จิรํ ติฏฺถ.

ตสฺมึ กมฺมการเก ทุติยาวิภตฺติ โหติ. อํโยอิติ ทุติยา. เอตฺถ ทุติยาตติยาทิภาโว วิภตฺติสุตฺเต สิโย อิติ ปมาวิภตฺยาทีนิ+มุปาทาย วุจฺจติ, ตํ ตํ อุปาทาย ปฺตฺตตฺตา. ทุติเยกวจนํ อํ, อการสฺสา+ปโยโค. สุคตํ ปสฺส. ทุติยาพหุวจนํ โย, ตสฺส เฏ, สุคเต ปสฺส.

ตสฺมึ ¶ กตฺตริ กรเณ จ การเก ตติยาวิภตฺติ โหติ. นา+หิอิติ ตติยาวิภตฺติ. ตติยาเอกวจนํ นา.

อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ นิจฺจํ. สุคเตน กตํ.

อการนฺตสฺส สุหิสฺเว+โหติ. สุคเตหิ.

นามสฺมา ปเรสํ สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ โหนฺติ ยถากฺกมํติ หิสฺส ภิอาเทเส สุคเตภิ. กรเณ สุคเตน โลโก ปุฺํ กโรติ, สุคเตหิ สุคเตหิ วา.

ตสฺมึ สมฺปทานการเก จตุตฺถี สิยา. ส+นํอิติ จตุตฺถี. จตุตฺเถ+กวจนํ ส. วิภตฺติสุตฺเต สฺส+นํติ ทีฆปาเน สุคตสฺสาติ สิทฺเธปิ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ ตฺยาทิการิยสุตฺเตสุ สฺสสฺสาติ อกฺขรคารวตา โหตีติ ลาฆวตฺถ+มิท+มารทฺธํ –

นามสฺมา ¶ ปรสฺส สสฺส สุาคโม โหติ. ส จ ‘‘ฉฏฺิยา’’ติ วตฺตมาเน –

ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส านุพนฺธ+กานุพนฺธา อาทฺยนฺตาโหนฺตีติ อาทฺยวยโว. อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ฺกาโร อสฺมึ สุตฺเต สํเกตตฺโถ. สุคตสฺส ทานํ เทติ.

พหุลาธิการํ กปฺปทุมมิว มฺนฺติ สทฺทิกา. ตฺจ –

กฺวจิ ปวตฺตฺย+ปวตฺติ, กฺวจ+ฺํ กฺวจิ วา กฺวจิ;

สิยา พหุลสทฺเทน, วิธิ สพฺโพ ยถาคมํติ –

อการนฺตโต ปรสฺส จตุตฺถิยา สสฺส อาโย โหติ วา พหุลํ. สุคตาย. เยภุยฺเยน ตาทตฺเถเยวา+ย+มาโย ทิสฺสตีติ อิโต ปรํ โน+ทาหรียเต. จตุตฺถีพหุวจนํ นํ,

นามสฺส ¶ ทีโฆ โหติ สุนํหิสุ. สุคตานํ.

เอตสฺมา อวธิการกา ปฺจมีวิภตฺติ โหติ. สฺมา+หิอิติ ปฺจมี. ปฺจมฺเยกวจนํ สฺมา,

‘‘อโต’’ ‘‘ฏาเฏ’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต.

อการนฺตโต นามสฺมา ปเรสํ สฺมา+สฺมึนํ ฏา+เฏ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. สุคตา อเปหิ สุคตมฺหา สุคตสฺมา วา. ปฺจมีพหุวจนฺหิ, สุคเตภิ สุคเตหิ.

การเกหิ อฺโ สมฺพนฺโธ, ตตฺร ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ. ส+นํอิติ ฉฏฺี, ฉฏฺเกวจนํ ส, สุคตสฺส วิหาโร, ฉฏฺีพหุวจนํ นํ, สุคตานํ.

อาธารการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหติ. สฺมึ+สุอิติ สตฺตมี. สตฺตมฺเยกวจนํ สฺมึ, สุคเต ปติฏฺิตํ สุคตมฺหิ สุคตสฺมึ วา. สตฺตมีพหุวจนํ สุ, ‘‘สุ+หิสฺว+สฺเส’’ติ เอ, สุคเตสุ.

สุคโต, สุคตา. โภ สุคต, โภ สุคตา, ภวนฺโต สุคตา. สุคตํ, สุคเต. สุคเตน, สุคเตภิ ¶ , สุคเตหิ. กรเณ สุคเตน, สุคเตภิ, สุคเตหิ. สุคตสฺส, สุคตาย, สุคตานํ. สุคตา, สุคตมฺหา, สุคตสฺมา, สุคเตภิ, สุคเตหิ. สุคตสฺส, สุคตานํ. สุคเต, สุคตมฺหิ, สุคตสฺมึ, สุคเตสุ.

สุคโต สุคโต. สุคตํ นมติ. สุคเตน กโต. สุคเตน ชิโต. สุคตสฺส ทเท. สุคตา วิคโต. สุคตสฺส สุโต. สุคเต รมเต. เอวํ –

คนฺธพฺพ+กินฺนร+มนุสฺส+ปิสาจ+เปตา;

มาตงฺค+ชงฺคม+ตุรงฺค+วราห+สีหา,

พฺยคฺฆ+จฺฉ+กจฺฉป+ตรจฺฉ+มิค+สฺส+โสณา.

หินฺตาล+ตาล+วกุล+ชฺชุน+กึสุกา จ;

มนฺทาร+กุนฺท+ปุจิมนฺท+กรฺช+รุกฺขา,

เยฺยา มยูร+สกุณ+ณฺฑช+โกฺจ+หํสา.

สุคตสทฺโทว, ยโต สพฺโพ สทฺโท, น สทฺทตาลิตตฺโถว, อถ โข สํโยคาทิวเสนปิ อตฺถํ วทนฺติ. เตเน+ตํ วุจฺจติ –

สํโยคา วิปฺปโยคา จ, สาหจริยา+วิโรธโต;

อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, สทฺทนฺตรสมีปโต.

สามตฺถฺโย+จิตฺร+เทเสหิ ¶ , กาล+พฺยตฺตา+นุรูปโต;

อุปจาร+กากุเภท, สมฺพนฺเธหุ+ปลกฺขณา.

วจนา จ ตทงฺคตฺตา, ปธานตฺตาติอาทิหิ;

สทฺท+ตฺถา ปวิภชฺชนฺเต, น สทฺทาเทว เกวลาติ.

เอตฺถ สํโยคโต ตาว, ‘‘สกิโสรา เธนุ ทียตู’’ติ, กิโสโร อสฺสโปตโก, ตํสํโยคโต วฬวา เอว ปตียเต.

วิปฺปโยคโต – ‘‘อกิโสรา อานียตู’’ติ ตปฺปฏิเสธา วฬวา เอว ปตียเต.

สหจรณโต – ‘‘ราม+ลกฺขณ’’อิติ อุภินฺนํ สหจรเณน ราโมติ ทาสรถิ เอว ราโม, น อฺาภิธาโน ชามทคนฺยาทิ. ลกฺขโณปิ โสมิตฺติ เอว, น ตุ โย โกจิ ลกฺขโณ.

วิโรธโต – ‘‘ราม+ชฺชุนา’’ อิติ ภคฺคโว สหสฺสพาหุ จ อฺมฺวิรุทฺธาติ เต เอว ปตียนฺเต, น ทาสรถิ สพฺยสาจิ จ.

อตฺถโต – ‘‘สินฺธว+มานย, ปวิสามิ รณงฺคณ’’มิติ รณงฺคณปเวโส วาหนวิเสเสน โหตีติ อตฺถโต ตุรงฺคปตีติ, น ตุ ลวณวิเสสํ.

ปกรณโต-โภชนวิธิมฺหิ อุปสงฺขริยมาเน ‘‘สินฺธว+มานเย’’ติ, อตฺร หิ สทฺทนฺตรสฺสา+ภาเวปิ โภชโนปกรณสมวาย+มาโลกิตภาวโต ลวเณ ปฏิปตฺติ, ตาทิโส หิ ปตฺถาโวติ.

ลิงฺคโต ¶ – ‘‘เทวทตฺตํ ปม+มุปเวสย สมาราธิตคุรุํ’’ติ, อตฺร สมาราธิตคุรุตฺเตน ลิงฺเคน ตสฺส พาหุสฺสจฺจ+มวคมฺยเต, น ตุ โย โกจิ เทวคุโณ.

สนฺนิธานโต – ‘‘อชฺชุโน กตวีริโยติ’’ ปตียเต, โน อกตวีริโย อชฺชุโนติ.

สามตฺถิยโต – ‘‘อนุทรา กฺา’’ติ อุทเร อสติ กฺา เอว นตฺถีติ ตสฺสา กิสางฺคิยา มชฺฌปเทโสติ ปตียเต.

โอจิตฺรโต – ‘‘รามสทิโส+ยํ’’ อิติ, อตฺร หิ ราโม ปยุตฺตทาสรถิสฺมึ ภิยฺโย สาธารโณ ปริจโยติ ทาสรถิ เอว ปตียเต, น ภคฺควราโม.

เทสโต – ‘‘โปฏฺปา’’ อิติ กิสฺมิฺจิ เทเส ปสํสาวจนํ. กิสฺมิฺจิ อกฺโกสวจนํ.

กาลโต – ‘‘ปเจ’’ติ ทกฺขิณาปเถ กตฺถจิ ปุพฺพณฺเห ยาคุปาเก, สายณฺเห ตุ โอทนปาเก.

พฺยตฺติโต – ‘‘คามสฺส อทฺธ’’ มิติ สมภาเค, นปุํสกตฺตา. ‘‘คามสฺส อทฺโธ’’ติ ปุมตฺเตน ตุ อสมภาเค.

อนุรูปโต – ‘‘นรปติ สาธุ รกฺขติ โคมณฺฑล’’มิติ มหีมณฺฑลปาลนํ ราชิโน+นุรูป+มิติ มหีมณฺฑลปาลเนว ปตีติ, น ตุ โคยูถรกฺขเน.

อุปจารโต – อตํสภาเว ตํสภาวาโรปน+มุปจาโร, ส จ ตทฏฺโ, ตทฺธมฺโม, ตํสหจริโย, ตํสมีโปติ จตุพฺพิโธ ¶ , ตตฺถ ยถากฺกมํ มฺจา อุกฺโกสนฺติ, อคฺคิ มาณโว, ยฏฺึ ปเวสย, คงฺคายํ วโชติ.

กากุโต-กากุสทฺโท อิตฺถิยํ, ส จ วิการ+โสก+ภีติ+ธนิรูเปสุ ทิสฺสติ, วตฺตุ กายวิการา กถฺจิ ตํ อกตวาอปิ เกนจิ อฺเน ‘‘กึ ตฺวํ ตํ อกาสิ ‘‘อิติ ปุฏฺโ โกเปน ภมุเภทา ‘‘อหํ กตวา อมฺหี’’ติ กเถติ, ตสฺส ภมุเภทกฺริยา อกฺริยาปฏิฺํ สูจยติ.

สมฺพนฺธ โต – ‘‘มาตริ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, ปิตริ สุสฺสูยิตพฺพํ’’ อิติ, อตฺร หิ สมาตริ สปิตรีติ สมฺพนฺธิสทฺทาภาเวปิ สา มาตา โส ปิตา จ อสฺส ปุตฺตสฺสาติ ปตียเต.

อุปลกฺขณโต – ‘‘กาเกหิ รกฺขิตพฺพํ ทธี’’ติ กากสทฺโท สพฺเพส+มุปฆาตกานํ สามฺํ อุปลกฺเขตีติ สุนขาทิสพฺเพหิปิ นิวารียเต.

วจนโต – ‘‘ทารา’’อิติ ทารสทฺโท กลตฺเต พหุวจนนฺโต, อฺตฺถ อนิยตวจโน.

ตทงฺคตฺตา – ‘‘สชฺชิตํ โภชน’’มิติ วุตฺเต ตปฺปริกฺขารตฺตา ตทุปกรณ อาสน, ปาติ, พฺยฺชนาทีนํ สมฺปาทนมฺปิ ปตียเต.

ปธานภาวโต – ‘‘นิคฺคจฺฉติ อวนินาโถ’’ติ รฺโ นิคฺคมเนน ตทุปชีวีนมฺปิ นิคฺคมนํ วิฺายติ.

เนยฺยนีตตฺถสุตฺเตสุ ¶ , เยฺยํ สทฺทตฺถมตฺตกํ;

เน+ตฺถ วตฺตพฺพอตฺเถน, สุตฺตํ นีตตฺถกํ ภเวติ.

เอว+มฺเสมฺปิ อการนฺตานํ ปุลฺลิงฺคานํ สทฺทานํ รูปนโย กฺริยา+ภิสมฺพนฺโธ จ. สุคตสทฺทโต ยสฺส สทฺทสฺส วิเสโส อตฺถิ, ตํ วกฺขาม. อิโต ปรํ ฉฏฺิยา จตุตฺถีสมตฺตา ปฺจมีพหุวจนสฺส จ ตติยาพหุวจเนน สมตฺตา น ตา ทสฺสิยนฺเต.

คุมฺพ สิ, ‘‘อโต’’ ‘‘สิสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.

อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจิ. คุมฺเพ คุมฺโพ, คุมฺพา. โภ คุมฺพ คุมฺพา, ภวนฺโต คุมฺพา อิจฺจาทิ สุคตสมํ. เอวํ ผุสฺสิตคฺเค ผุสฺสิตคฺโค, วตฺตพฺเพ วตฺตพฺโพ อิจฺจาทิ. สิสฺโส+การสฺส นิจฺจตฺตา กตฺถจิ ปกฺเข เอการตฺต+มิท+มารทฺธนฺติ สิสฺโส+การปกฺเข เอว ภวตีติ ‘‘อํ นปุํสเก’’ติ อ+มาเทเสน เอการสฺส นปุํสกวิสเย พาธิตตฺตา ‘‘พหุลํ’’ วิธานา นปุํสเกปิ สุเข ทุกฺเขติ กฺวจิ โหเตว.

อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติ. เอกจฺโจ, เอกจฺเจ. โภ เอกจฺจ เอกจฺจา, เอกจฺเจ. เอกจฺจํ, เอกจฺเจ. เอวํ เอส+ส+ปมสทฺทานํ.

โกโธ ¶ , โกธา. โภ โกธ โกธา, โกธา. โกธํ, โกเธ.

โกธาทีหิ นาสฺส สา โหติ วา. โกธสา โกเธน. อตฺถสา อตฺเถน. ‘‘เย อุตฺตมตฺถานิ ตยิ ลภิมฺหา’’ติ อตฺถสทฺโท นปุํสกลิงฺโคปิ ทิสฺสติ.

ทิวาทีหิ นาเมหิ สฺมิโน ฏิ โหติ นิจฺจํ. ทิวิ, เอวํ ภุวิ. เอตฺถฏิมฺหิ นิจฺจํ วการาคโม รสฺโส จ. เอตฺถ ภูสทฺโท วธูสทฺทสมํ.

๑๔๔. มนาทีหิ สฺมึ+สํ+นา+สฺมานํ สิ+โส+โอ+สา+สา

มนาทีหิ สฺมิ+มาทีนํ สิ+โส+โอ+สา+สา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. มโน, มนา. โภ มน มนา, มนา. มโน, มนํ, มเน. มนสา มเนน, มเนหิ มเนภิ. มนโส มนสฺส, มนานํ. มนสา มนา มนมฺหา มนสฺมา, มเนหิ มเนภิ. มนสิ มนมฺหิ มนสฺมึ, มเนสุ.

รูปสิทฺธิยํ อห+รหสทฺทา มนาทีสุ ปิตา. อหสฺส อาปาทิตฺตา รโหติ นิปาตตฺตา รหสีติ วิภตฺยนฺตปฏิรูปกนิปาตตฺตา อิธ น คหิตา.

คจฺฉนฺต สิ, ‘‘สิสฺส’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต. ปรโต ภิยฺโย นานุวตฺตยิสฺสาม, วุตฺติยา เอว อนุวตฺตสฺส คมฺยมานตฺตา.

สิมฺหิ นฺตปจฺจยสฺส อํ โหติ วา. ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ ายา ‘‘นฺตสฺสา’’ติ สุตตฺตา นฺตสฺเสว อํ, น ตทนฺตสฺส อนุมิตสฺส สทฺทสฺส. เอว+มุปริปิ นฺต+นฺตูนํ อาเทสวิธานฏฺาเนสุ. ‘‘คสินํ’’ติ สิโลโป. คจฺฉํ คจฺฉนฺโต.

๒๑๕. นฺต+นฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม

ปเม โยมฺหิ นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ นฺโตอิจฺจาเทโส โหติ วา. ส จ พหุลาธิการา ปุเมว, คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา.

เค ปเร นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ ฏ+ฏา+อํอิจฺจาเทสา นิจฺจํ โหนฺติ พหุลํ. โภ คจฺฉ คจฺฉา คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา.

อํเสสุ ¶ นฺตปจฺจยสฺส ฏ โหติ วา นฺตุสฺส จ. ววตฺถิตวิภาสา+ยํ. คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต.

๒๑๗. โต+ตา+ติ+ตา ส+สฺมา+สฺมึ นาสุ

ส+สฺมา+สฺมึ+นาสุ นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ โต+ตา+ติ+ตา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ. คจฺฉโต คจฺฉสฺส คจฺฉนฺตสฺส.

นํมฺหิ นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ ตํ วา โหติ. คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ. คจฺฉตา คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตมฺหา คจฺฉนฺตสฺมา. คจฺฉติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตมฺหิ คจฺฉนฺถสฺมึ, จฺเฉนฺเตสุ.

เอวํ มหํ จรํ ติฏฺํ, ททํ ภุฺชํ สุณํ ปจํ;

ชยํ ชีรํ วจํ ปียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํ.

นิยมสุตฺต+มิทํ. ภูธาตุโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา. ภวํ.

ภวนฺตสทฺทสฺส โภนฺตาเทโส วา โหติ ค+โย+นา+เส. นฺโตอาเทโส, โภนฺโต โภนฺตา ภวนฺโต ภวนฺตา. เค ¶ ปน โภ โภนฺต โภนฺตา ภว ภวา ภวํ, โภนฺโต โภนฺตา ภวนฺโต ภวนฺตา. โภนฺตาเทสปกฺเข ฏ+ฏา+อํอาเทสา พหุลาธิการา น โหนฺติ. ภวํ ภวนฺตํ, โภนฺเต ภวนฺเต. โภตา โภนฺเตน ภวตา ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ ภวนฺเตภิ. โภโต โภนฺตสฺส ภวโต ภวสฺส ภวนฺตสฺส, ภวตํ ภวนฺตานํ. ภวตา อิจฺจาทิ คจฺฉนฺตสมํ.

โภอิติ อามนฺตเณ นิปาโต, ‘‘กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’’ติ พหุวจเนปิ ทสฺสนโต. เอวํ ภนฺเตติ. ภทฺเทติ ภทฺทสทฺทนฺตเรน สิทฺธํ. ภทฺทนฺตอิติ ทสฺส ทฺวิภาเวน.

สํ สนฺโต, สนฺโต สนฺตา. โภ ส สา สํ, สนฺโต สนฺตา. สํ สนฺตํ ‘‘สํโยคาทิโลโปติ นสฺส โลเป ‘‘ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ’’, สนฺเต. สตา สนฺเตน.

สนฺตสทฺทสฺส สพ ภวติ ภกาเร. สพฺภิ สนฺเตหิ. นิจฺจตฺตา สนฺเตภีติ น โหติ. สโต สสฺส สนฺตสฺส อิจฺจาทิ คจฺฉนฺตสมํ.

สิมฺหิ มหนฺตา+รหนฺตานํ นฺตสฺส ฏา วา โหติ. มหา มหํ มหนฺโต, มหนฺโต มหนฺตา. อรหา อรหํ, อรหนฺโต อรหนฺตา อิจฺจาทิ คจฺฉนฺตสมํ.

ราชาทีหิ ¶ ยุวาทีหิ จ ปรสฺส สิสฺส อา โหติ. อสฺมา,

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยน+มาโน วา โหติ. อสฺมาโน อสฺมา. โภ อสฺม อสฺมา, อสฺมาโน อสฺมา.

ราชาทีนํ ยุวาทีนฺจ อานง โหติ วา อํมฺหิ. อสฺมานํ อสฺมํ, อสฺมาโน อสฺเม.

กมฺมาทิโต นาวจนสฺส เอโน วา โหติ. อสฺเมน อสฺมนา, อสฺเมหิ อสฺเมภิ. อสฺมสฺส, อสฺมานํ. อสฺมา อสฺมมฺหา อสฺมสฺมา อิจฺจาทิ.

กมฺมาทิโต สฺมิโน นิ โหติ วา. อสฺมนิ อสฺเม อสฺมมฺหิ อสฺมสฺมึ, อสฺเมสุ. กมฺม จมฺม เวสฺม ภสฺม พฺรหฺม อตฺต อาตุม ฆมฺม มุทฺธอิติ กมฺมาทโย. มุทฺธ คณฺฑิวธนฺว อณิม ลฆิมาทโย อสฺมสมา. ราช พฺรหฺม สข อตฺต อาตุม คณฺฑิวธนฺว อสฺม อณิม ลฆิมาทโย ราชาทโย.

‘‘ธมฺโม วา+ฺตฺเถ’’ติ คณสุตฺเตน ราชาทีสุ ปฏฺิตตฺตา ทฬธมฺโม ทฬธมฺมาติ วา โหติ. ยุว สา สุวา มฆว ปุม ¶ วตฺตหาติ ยุวาทโย. ราชา, ราชาโน ราชา. โภราช ราชา, ราชาโน ราชา. ราชานํ ราชํ, ราชาโน ราเช.

‘‘สพฺพทตฺเตน ราชินา’’ติ ปามฺปติ อิท+มารทฺธํ. ราชสฺสิ วา โหติ นามฺหิ. ราชินา.

นา+สฺมาสุ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺา โหติ นิจฺจํ. อเนกวณฺณตฺตา สพฺพสฺส. รฺา.

ราชสฺส อู โหติ วา สุ+นํ+หิสุ. ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสาติ อนฺตสฺส โหติ. ราชูหิ ราเชหิ ราชูภิ ราเชภิ.

เส ราชสฺส สวิภตฺติสฺส เอเต อาเทสา โหนฺติ. รฺโ รฺสฺส ราชิโน, ราชูนํ.

นํมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺํ วา โหติ. รฺํ. รฺา, ราชูหิ ราเชหิ ราชูภิ ราเชภิ.

สฺมิมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺเ+ราชินิ โหนฺติ นิจฺจํ. รฺเ ราชินิ, ราชูสุ ราเชสุ.

อิติ ¶ คณสุตฺเตน ราชสฺส นา+สฺมา+สฺมึสุ ยํ วุตฺตํ, ตํ วา โหติ. กาสิรฺา กาสิราชินา กาสิราเชน, กาสิราชูภิ กาสิราเชภิ กาสิราชูหิ กาสิราเชหิ. กาสิรฺโ กาสิรฺสฺส กาสิราชิโน กาสิราชสฺส. กาสิรฺา กาสิราชสฺมา. กาสิราชูนํ กาสิราชานํ. กาสิรฺเ กาสิราชินิ กาสิราเช กาสิราชมฺหิ กาสิราชสฺมึ, กาสิราชูสุ กาสิราเชสุ.

อทฺธา, อทฺธาโน อทฺธา. โภ อทฺธ อทฺธา, อทฺธาโน อทฺธา. อทฺธานํ อทฺธํ, อทฺธาโน อทฺเธ.

๑๙๒. ปุม+กมฺม+ถาม+ทฺธานํ ส+สฺมาสุ จ

ปุมาทีน+มุ โหติ วา ส+สฺมาสุ นามฺหิ เจ+ติ อุตฺเต อทฺธุนา, กมฺมาทิตฺตา ‘‘นาสฺเส+โน’’ติ วา เอโน, อทฺเธน อทฺธนา, อทฺเธหิ อทฺเธภิ. เส อุกาเร จ –

นามํ ปาฏิปทิกํ, ตสฺส อนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ฌลสฺา โหนฺติ ยถากฺกมํ. อิ จ อุ จ อิยุ, อิยุ จ เต วณฺณา เจติ อิยุวณฺณา, ‘‘ทฺวนฺทนฺเต สูยมานํ ปจฺเจก+มภิสมฺพนฺธิย เต’’ติ วุตฺตตฺตา วณฺณสทฺทํ ปจฺเจก+มภิสมฺพนฺธิย ‘‘อิวณฺณุวณฺณา’’ติ วุตฺตํ.

ฌลโต สสฺส โน วา โหติ. อทฺธุโน อทฺธุสฺส อทฺธสฺส, อทฺธานํ.

ฌลโต ¶ สฺมาสฺส นา โหติ วา, อทฺธุนา อทฺธุมฺหา อทฺธุสฺมา อทฺธา อทฺธมฺหา อทฺธสฺมา. ‘‘กมฺมาทิโต’’ติ สฺมิโน นิ, อทฺธนิ อทฺเธ อทฺธมฺหิ อทฺธสฺมึ, อทฺเธสุ. อทฺธสทฺโท เจ+ตฺถกาล+ทฺธานวาจิ, น ภาควาจี.

อตฺตา, อตฺตาโน อิจฺจาทิ ยาว ทุติยา ราชาว, กมฺมาทิตฺตา เอเน อตฺเตน อตฺตนา.

อตฺต+อาตุมานํ สุ+หิสุ นกาคโม โหติ. ‘‘กานุพนฺธา+ทฺยนฺตา’’ติ ปริภาสโต กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, อตฺตเนหิ อตฺเถหิ อตฺตเนภิ อตฺเตภิ.

อตฺต+อาตุเมหิ สสฺส โน วา โหติ. อตฺตโน อตฺตสฺส, อตฺตานํ.

พฺรหฺมา อตฺต+อาตุเมหิ จ ปรสฺส สฺมาสฺส นา โหติ นิจฺจํ. อตฺตนา. สฺมิมฺหิ กมฺมาทิตฺตา นิ, อตฺตนิ อตฺเต อตฺตมฺหิ อตฺตสฺมึ, อตฺตเนสุ อตฺเตสุ. อาตุมา อตฺตาว.

พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมา, ‘‘พฺรหฺมสฺสุ วา’’ติ สุตฺเต ‘‘พฺรหฺมสฺสู’’ติ โยควิภาคา อาโนมฺหิ พฺรหฺมสฺส อุ, ปรสฺสรโลเป พฺรหฺมุโนติปิ สิชฺฌติ. อยฺจ พฺรหฺมสํยุตฺเต ทิสฺสติ. พฺรหฺมา เค-

อากติคโณ+ยํ ¶ , อากตีติ ชาติ, ชาติปธานคโณตฺย+ตฺโถ. ฆสฺโต พฺรหฺม+กตฺตุ+อิสิ+สขาทีหิ จ คสฺเส+วา โหติ. โภ พฺรหฺเม พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมา. พฺรหฺมานํ พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน พฺรหฺเม.

พฺรหฺมสฺสุ โหติ นามฺหิ นิจฺจํ. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ.

พฺรหฺมสฺสุ วา โหติ ส+นํสุ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ โน. พฺรหฺมุโน พฺรหฺมุสฺส พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ พฺรหฺมานํ. ‘‘สฺมาสฺส นา พฺรหฺมา เจ’’ติ สฺมาสฺส นา, อุกาเร พฺรหฺมุนา. ‘‘อมฺพฺวาทีหิ’’ติ สฺมิโน นิ, อิมสฺส อากติคณตฺตา พฺรหฺมสฺส กมฺมาทิตฺเตปิ เอตฺถ วุตฺตา. พฺรหฺมนิ พฺรหฺเม พฺรหฺมมฺหิ พฺรหฺมสฺมึ, พฺรหฺเมสุ.

สขโต โยน+มาโย โน โหนฺติ วา อาโน จ. สขาโย สขาโน.

สขสฺส อิ โหติ นิจฺจํ โน+นา+เสสุ. สขิโน.

สขสฺส วา อารง โหติ โย+สฺวํ+หิสุ สฺมา+นํสุจ.

อารวาเทสโต ¶ ปเรสํ โยนํ โฏ โหติ. สขาโร สขา. เค ตุ ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ เอ, สเข สข สขา. พหุวจนํ ปมา วิย. อํมฺหิ ‘‘วา+มฺหา+นง’’ติ อานง, สขานํ สขารํ สขํ, สขาโย สขาโน สขิโน.

อารวาเทสมฺหา โยนํ โฏ เฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํติ เฏ. อฺตฺถ ‘‘อารงสฺมา’’ติ โฏ. สขาเร สขาโร สเข. โฏคฺคหณํ ลาฆวตฺถํ. สขินา, สขาเรหิ สเขหิ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ ฌโต สสฺส โน, สขิโน สขิสฺส, สขารานํ.

สขสฺส วา อิ โหติ สฺมา+นํสุ. สขีนํ สขานํ.

อารวาเทสมฺหา นา+สฺมานํ ฏา โหติ นิจฺจํ. สขารา, พหุลาธิการา สขารสฺมา. ‘‘นา สฺมาสฺสา’’ติ นา, สขินา สขิสฺมา สขา สขมฺหา สขสฺมา.

สขโต สฺมิโน เฏ โหติ นิจฺจํ. สเข, สขาเรสุ สเขสุ. สขิ สขีติ อิตฺถิยํเยว ปโยโค ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘นทาทิโต งี’’ติ วีมฺหิ อาลปนตฺตา วา รสฺโส.

ยุวาทีหิ โยนํ โน+เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ‘‘โยน+มาโน’’ติ อาโนมฺหิ สิทฺเธปิ ‘‘ทุติยสฺส เน’’ติ คนฺถคารโว โหตีติ ยถากฺกมํปติ ลาฆวตฺถํ โนคฺคหณํ.

โน+นา+เนสุ ยุวาทีน+มา โหติ. ยุวาโน ยุวา. โภ ยุว ยุวา, ยุวาโน ยุวา. ยุวานํ ยุวํ, ยุวาโน ยุวาเน ยุเว. ยุวานา.

สุ+หิสุ ยุวาทีน+มานง โหติ. ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ.

ยุวา สสฺส วา อิโน โหติ. ยุวิโน ยุวสฺส, ยุวานํ.

ยุวาทหิ สฺมา+สฺมึนํ นา+เน นิจฺจํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ยุวานา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ. ยุวาเน, ยุวาเนสุ. มฆว+ปุม+วตฺตหสทฺทา ยุวสทฺทสมา. อยํ วิเสโส –

ปุมสทฺทโต คสฺส อํ วา โหติ. ปุมํ ปุม ปุมา, ปุมาโน ปุมา. ปุมานํ ปุมํ, ปุมาโน ปุมาเน ปุเม.

ปุมสฺสา ¶ โหติ นามฺหิ. ปุมานา. ‘‘ลกฺขณิกปฏิปโทตฺเตสุ ปฏิปโทตฺตสฺเสว คหณํ, น ลกฺขณิกสฺสา’’ติ ายา ปฏิปโทตฺตนาวิภตฺติ เอว คยฺหติ, น นาสฺมาสฺส, กตลกฺขณิกตฺตา. ปฏิปทนฺติ จ ‘‘นามฺหี’’ติ นาวิภตฺติยา ปฏิปทภูโต อนุกรณสทฺโท. น ลกฺขณิโก นา. ‘‘ปุม+กมฺม+ถาม+ทฺธานํ วา ส+สฺมาสุ เจ’’ติ วา อุตฺเต ปุมุนา ปุเมน. ปุมุโน ปุมุสฺส ปุมสฺส. ปุมุนา ปุมา.

สฺมิโน เน วา โหติ. ปุมาเน ปุเม ปุมมฺหิ ปุมสฺมึ.

ปุมสฺส สุมฺหิ ปุมาทีนํ ยํ นิจฺจํ วุตฺตํ, ตํ วา โหตีติ อานง วา โหติ อา จ. ปุมาเนสุ ปุมาสุ ปุเมสุ. วตฺตหา, วตฺตหาโน วตฺตหา อิจฺจาทิ ยุวสทฺทสมํ.

วตฺตหา สนํนํ โนนานํ นิจฺจํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. วตฺตหาโน วตฺตหานานํ.

โฆ จ โอ จ โฆ, น โฆ อโฆ. ‘‘อโฆนํ’’ติ ฆปฺปฏิเสเธ อกเต สฺส+มาทีสุ ปเรสุ ฆสฺส วิกปฺเปน รสฺโส, เอกวจนาทีสุ ¶ โยสุ จ ปเรสุ ฆสฺส นิจฺเจน รสฺโสติ วิรุทฺธตฺถคหณนิวตฺตนตฺโถ ฆปฏิเสโธ. โอคฺคหณ+มุตฺตรตฺถํ. เอกวจเน โยสุ จ ฆ+โอการนฺตวชฺชิตานํ นามานํ รสฺโส โหติ ติลิงฺเคติ รสฺเส สมฺปตฺเต –

อนปุํสกสฺส รสฺโส น โหตีติ สิมฺหิ ตุ น รสฺโส. สา. ‘‘ปชฺชุนฺโนว ลกฺขณปวุตฺติ ชเลปิ วสฺสติ, ถเลปิ วสฺสตี’’ติ ายา ยุวาทิตฺตา สิสฺส อา. โยสุ รสฺเส ‘‘โยนํ โน+เน วา’’ติ โยสฺส โน. ‘‘โน นาเนสฺวา’’ติ อา, สาโน. โนตฺตาภาวปกฺเข ‘‘โยน+มาโน’’ติ วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิจฺจ+มาโน, ตสฺมา โน+เนอภาวปกฺเข สา, เสติ รูปปสงฺโค น โหติ. สาโน. ตถา เนตฺตาภาวปกฺเข.

สาสทฺทสฺส อานง โหติ อํ+เส เค จ นิจฺจํ. โภ สาน สานา, สาโน. สานํ, สาเน สาโน. สานา, สาเนหิ สาเนภิ. สานสฺส, สานํ. สานา, สาเนหิ สาเนภิ. สาเน, สาเนสุ.

สุวา ยุวาว. ‘‘เอกวจนโยสฺว+โฆนํ’’ติ รสฺสตฺตํ วิเสโส. เค ตุ –

อโฆนํ เค วา รสฺโส โหติ ติลิงฺเค. โภ สุว สุวา.

ฌสฺสฺส อิสฺส โยสุ วา ฏ โหติ ปุลฺลิงฺเค. มุนโย, ฌคฺคหณํ กึ, อิการนฺตสมุทายสฺส มา สิยา. อิคฺคหณํ กึ, อีการสฺส วาติ. อโตติ สามฺนิทฺเทสา ลกฺขณิกอการโต โยนํ ฏาเฏ สมฺปตฺตาปิ อวิธานสามตฺถิยา น โหนฺติ. สามตฺถิยฺจ อฺถา อนุปปตฺติ.

ฌลโต โยนํ โลโป โหตีติ โยโลเป –

โยนํ โลเปนิสุ จ ทีโฆ โหติ. มุนิ. มุนโยติ เอตฺถ โยโลโป กิมตฺถํ น โหติ, อกฺเกน ฌตฺตสฺส นาสิตตฺตา. กินฺติ ปมํ น โหติ, อนฺตรงฺคตฺตา ฌตฺตสฺส. โภ มุนิ มุนี, มุนโย มุนี. มุนึ, มุนโย มุนี. มุนินา, มุนีหิ มุนีภิ. ‘‘โยโลปนิสุ’’ ‘‘วีมนฺตุวนฺตูน’’ มิจฺจาทิาปกา อิการุการานํ สุนํหิสุ ทีฆสฺสา+นิจฺจตฺตา มุนิหิ มุนินํ มุนิสุ อิติปิ โหติ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ โน, มุนิโน มุนิสฺส, มุนีนํ. ‘‘นาสฺมาสฺสา’’ติ นา, มุนินา มุนิมฺหา มุนิสฺมา. มุนิมฺหิ มุนิสฺมึ, มุนีสุ. ‘‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฏานุพนฺโธ’’ (คณสุตฺต)ติ พฺรหฺมาทีสุ ปาา ‘‘โย จ สิสฺโส มหามุเน’’ติ เอตฺถ ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ สสฺส เอฏ.

โชติ ¶ ปาณิ คณฺิ มุฏฺิ, กุจฺฉิ วตฺถิ สาลิ วีหิ;

พฺยาธิ โอธิ โพธิ สนฺธิ, ราสิ เกสิ สาติ ทีปิ.

อิสิ คินิ มณิ ธนิ, คิริ รวิ กวิ กปิ;

อสิ มสิ นิธิ วิธิ, อหิ กิมิ ปติ หริ.

อุรมิติ วรมติ, นิรุปธิ อธิปติ;

อฺชลิ สารถิ อติถิ, สมาธิ อุทธิปฺปภุตโย.

อคฺคิสฺมา สิสฺส นิ โหติ วา. อคฺคินิ อคฺคิ, อคฺคโย อิจฺจาทิ มุนิสทฺทสมํ.

อิสิสฺมา สิสฺส เฏ วา โหติ. อิเส อิสิ. ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ คสฺส เอ วา, โภ อิเส อิสิ, อิสโย อิสี. อิสึ.

‘‘ทุติยา โยสฺสา’’ติ อวตฺวา ‘‘ทุติยสฺส โยสฺสา’’ติ วิสุํ กรณํ ‘‘เอกโยคนิทฺทิฏฺาน+มปฺเย+กเทโส+นุวตฺตเต, น ¶ ตฺเว+กวิภตฺติยุตฺตานํ’’ติ ายา ทุติยาโยสฺสาติ นานุวตฺติย โยสฺสาติ สามฺเน อนุวุตฺติย เอกจฺจาทิโต ปมา โยสฺสาปิ เฏวิธานตฺถํ. อิสิสฺมา ปรสฺส ทุติยา โยสฺส เฏ วา โหติ. อิเส อิสโย อิสี, เสสํ มุนิสมํ.

อาทิ, อาทโย อิจฺจาทิ, สฺมิมฺหิ –

รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฏ วา โหติ. อาโท อาทิมฺหิ อาทิสฺมึ, อาทีสุ.

สมาเส อิการนฺตโต โย+สฺมึสุ วิเสโส.

อฺตฺเถ วตฺตมานโต อิการนฺตโต นามสฺมา โยนํ โน+เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค. อริยวุตฺติโน อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตี. โภ อริยวุตฺติ อริยวุตฺตี, อริยวุตฺติโน อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตี. อริยวุตฺตึ, อริยวุตฺติโน อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตี. อริยวุตฺตินา อิจฺจาทิ ตุ มุนิสทฺทสมํ.

อฺตฺเถ อิการนฺตโต นามสฺมา สฺมิโน เน วา โหติ กฺวจิ. อริยวุตฺติเน อริยวุตฺติมฺหิ อริยวุตฺติสฺมึ, อริยวุตฺตีสุ. เอวํ โตมรงฺกุสปาณิโน สารมติโน อิจฺจาทิ. กฺวจิคฺคหณา น สพฺพตฺถ เนอาเทโส.

ทณฺฑี ¶ , สิโลโป. ‘‘เอกวจเน’’ จฺจาทินา รสฺเส สมฺปตฺเต อนปุํสกตฺตา ‘‘สิสฺมึนา+นปุํสกสฺสา’’ติ นิเสโธ. โยมฺหิ เอกวจเน จ สพฺพตฺถ รสฺโส.

ฌสฺิโต โยนํ โน+เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค. ทณฺฑิโน.

ชนฺตุ+เหตูหิ อีการนฺเตหิ ฆ+ปสฺเหิ จ ปเรสํ โยนํ วา โลโป โหติ. ‘‘โยโลปนิสุ ทีโฆ’’ติ ทีเฆ ทณฺฑี ทณฺฑิโย. เค ตุ ‘‘เค วา’’ติ วา รสฺโส. โภ ทณฺฑิ ทณฺฑี, ทณฺฑิโน ทณฺฑี ทณฺฑิโย.

ฌสฺีโต อํวจนสฺส นํ วา โหติ. ทณฺฑินํ ทณฺฑึ, ทณฺฑิเน.

ฌีโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค. ทณฺฑิโน ทณฺฑี ทณฺฑิโย. ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ โนมฺหิ กเต ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํ. ‘‘นา สฺมาสฺสา’’ติ สฺมาสฺส นา, ทณฺฑินา ทณฺฑิมฺหา ทณฺฑิสฺมา.

ฌีโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ วา. ทณฺฑินิ ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑีสุ, พหุลาธิการา สฺมิมฺหิ คามณี+เสนานี+สุธีปภุตีนํ นิอาเทสาภาโว จ วิเสโส. เอวํ –

ธมฺมี ¶ สงฺฆี าณี หตฺถี, จกฺกี ปกฺขี ทาี รฏฺี;

ฉตฺตี มาลี จมฺมี โยคี, ภาคี โภคี กามี สามี.

ธชี คณี สสี กุฏฺี, ชฏี ยานี สุขี สิขี;

ทนฺตี มนฺตี กรี จาคี, กุสลี มุสลี พลี; (วาจี, รู)

ปาปการี สตฺตุฆาตี, มาลฺยการี ทีฆชีวี;

ธมฺมวาที สีหนาที, ภูมิสายี สีฆยายี.

ลโต โยนํ โว โหติ วา ปุลฺลิงฺเค.

ลสฺสฺส อุสฺส เว+โวสุ ฏ โหติ. เอตฺถ ‘‘ปุมาลปเน เวโว’’ ตฺย+ตฺร โวสฺส สหจริตายา อนิสฺสิตตฺตา ชาติวเสน ‘‘ลา โยนํ’’ ตฺยาโท โว จ คยฺหติ. ภิกฺขโว. อฺตฺร ‘‘โลโป’’ติ โยโลโป. ‘‘โยโลปนิสุ ทีโฆ’’ติ ทีเฆ ภิกฺขู. โภ ภิกฺขุ ภิกฺขู.

ลสฺโต อุโต โยสฺสา+ลปเน เว+โว โหนฺติ วา ปุลฺลิงฺเค. ภิกฺขเว ภิกฺขโว ภิกฺขู. ภิกฺขุํ, ภิกฺขโว ภิกฺขู. ภิกฺขุนา ¶ , ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ ลโต สสฺส โน วา, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ. ‘‘นา สฺมาสฺสา’’ติ ลโต วา สฺมาสฺส นา, ภิกฺขุนา ภิกฺขุมฺหา ภิกฺขุสฺมา. ภิกฺขุมฺหิ ภิกฺขุสฺมึ. เอวํ –

เสตุ เกตุ ราหุ ภาณุ, สํกุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุ. (ปงฺคุ, รู) สินฺธุ พนฺธุ เนรุ เมรุ, สตฺตุ การุ เหตุ ชนฺตุ. รุรุ ปฏุ – อิจฺจาทโย.

ชนฺตุ+เหตูนํ โยสฺว+ยํ เภโท. ‘‘ชนฺตุ+เหตฺวี+ฆ+เปหิ วา’’ติ โยโลเป –

ชนฺตฺวาทิโต โยนํ โน โหติ โว จ ปุลฺลิงฺเค. ชนฺตุโน ชนฺตโว ชนฺตุโย. โภ ชนฺตุ ชนฺตู, ชนฺตุโน, ‘‘ปุมาลปเน เวโว’’ติ เว+โว, ชนฺตเว ชนฺตโว ชนฺตุโย. ชนฺตุํ, ชนฺตู ชนฺตุโน ชนฺตโว ชนฺตุโย. เสสํ ภิกฺขุสมํ.

เหตุ, เหตู เหตโว. ‘‘โยมฺหิ วา กฺวจี’’ติ ลสฺสฺส อุสฺส วา ฏาเทโส, เหตโย. โยมฺหิ อนฺตรงฺคตฺตา ปมํ ฏาเทเส กเต ปจฺฉา โยโลปาภาโว, ตถา หิ อนฺตรงฺค+พาหิรงฺควิธาเนสฺว+นฺตรงฺควิธิเยว พลวา. เอตฺถ จ ปกตินิสฺสิต+มนฺตรงฺคํ, ปจฺจยนิสฺสิตํ พาหิรงฺคํ. เหตุโย. โภ เหตุ, เหตู เหตเว เหตโว เหตโย เหตุโย. เสสํ ปุพฺพสมํ.

นํมฺหิ พหุโน กติสฺส จ นุก โหติ ติลิงฺเค. พหุนฺนํ. เสสํ ภิกฺขุสมํ.

ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตุ+มาตุ+ภาตุ+ธีตุ+ทุหิตุ+ชามาตุ+นตฺตุ+โหตุ+โปตูนฺจา โหติ สิมฺหิ. วตฺตา. ‘‘กตฺตริ ลฺตุ+ณกา’’ติ วิหิตลฺตุปจฺจยสฺส คหณา ยโต ธาตุโต หิ โส วิหิโต, ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต, ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณํ’’ติ ายา ตทวินาภาวโต ตทนฺตธาตุโนปิ คหณํติ ลฺตุปจฺจยนฺตานํติ วุตฺตํ.

ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจา+รง โหติ สโต+ฺตฺร. ‘‘อารงสฺมา’’ติ โฏ, วตฺตาโร.

เคลฺตุ+ปิตาทีนํ อ โหติ อา จ. โภ วตฺต วตฺตา, วตฺตาโร. วตฺตารํ, วตฺตาเร วตฺตาโร. นาวจนสฺส ‘‘ฏา นาสฺมานํ’’ติ ฏา, วตฺตารา.

สุ+หิสุ ลฺตุ+ปิตาทีน+มารง วา โหติ. วตฺตาเรหิ วตฺตาเรภิ วตฺตูหิ วตฺตูภิ.

ลฺตุ+ปิตาทีหิ ¶ สสฺส โลโป วา โหติ. วตฺตุ วตฺตุโน วตฺตุสฺส.

นํมฺหิ ลฺตุ+ปิตาทีน+มารง วา โหติ. วตฺตารานํ.

นํมฺหิ ลฺตุ+ปิตาทีน+มา วา โหติ. วตฺตานํ วตฺตูนํ. สฺมาสฺส ฏา, วตฺตารา.

สฺมิมฺหิ อาโร รสฺโส โหติ. วตฺตริ, วตฺตาเรสุ วตฺตูสุ วตฺตุสุ. เอวํ –

เอวํ ภตฺตุ กตฺตุ เนตุ, โสตุ าตุ เชตุ เฉตฺตุ;

เภตฺตุ ทาตุ ธาตุ โพทฺธุ, วิฺาเปตาทโยปิ จ.

สตฺถุสทฺทสฺส ปน นามฺหิ พหุลาธิการา ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มเส’’ติ วา อารวาเทเส สตฺถารา สตฺถุนา. เสสํ วตฺตุสมํ.

สิมฺหิ อา, ปิตา. ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มเส’’ติ อารวาเทเส –

นตฺวาทิวชฺชิตานํ ¶ ปิตาทีน+มาโร รสฺโส โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ. ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มเส’’ ‘‘สุ+หิสฺวา+รง’’ ‘‘นํมฺหิ วา’’ติ เอตฺถ วุตฺตวิภตฺตีสุ ปเรสุ อารง โหตีติ ตา วิภตฺติโย ปฏิจฺจ สพฺพาสูติ วุตฺตํ. ปิตโร. โภ ปิต ปิตา, ปิตโร. ปิตรํ, ปิตเร ปิตโร. ปิตรา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ ปิตูหิ ปิตูภิ. ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตูนํ. ‘‘ปิตุนฺนํ’’ติ นํมฺหิ ทีเฆ รสฺส+ทฺวิตฺตานีติ วุตฺตํ. ‘‘สานุวุตฺตํ สุตฺตํ’’ติ ายา ‘‘พหุกตินฺนํ’’ติ เอตฺถ นุก-อิติ โยควิภาเคนปิ สิชฺฌติ เอตฺถ อนุวตฺติตนํมฺหิ. ปฺจมีฉฏฺี ตติยาจตุตฺถีสมํ. ปิตริ, ปิตเรสุ ปีตูสุ, รสฺสาภาโว. นตฺตา, นตฺตาโร. โภ นตฺต นตฺตา, นตฺตาโร อิจฺจาทิ วตฺตุสมํ.

สิมฺหิ นฺตุสฺส ฏา โหติ. คุณวา. โยมฺหิ ‘‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม’’ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโต โหติ. เอตฺถ จ ‘‘นฺตุ วนฺตุ+มนฺตา+วนฺตุ+ตวนฺตุสมฺพนฺธี’’ติ ปริภาสโต นฺตุ จ วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีเยว คยฺหเต, น ชนฺตุ ตนฺตาทีนํ. คุณวนฺโต. อฺตฺร –

โยอาทีสุ นฺตุสฺส อ โหติ. คุณวนฺตอิติ อการนฺตา ฏา+เฏอาเทสา โหนฺติ, คุณวนฺตา. ‘‘ฏฏาอํ เค’’ติ ฏาทโย ¶ , โภ คุณว คุณวา คุณวํ, คุณวนฺโต คุณวนฺตา. ‘‘นฺตสฺส จ ฏ วํ+เส’’ติ อํเสสุ นฺตสฺส โฏ วา, คุณวํ คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต. ‘‘โต+ตา+ติ+ตา ส+สฺมา+สฺมึ+นาสู’’ติ ตาอาทโย โหนฺติ, คุณวตา คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ. ‘‘ลกฺขณิกปฏิปโทตฺเตสุ ปฏิปโทตฺตสฺเสว คหณํ, น ลกฺขณิกสฺสา’’ติ ายา ‘‘น ลกฺขณิกสฺสา’’ติ วุตฺตพฺยตฺติปกฺข+มนเปกฺขิตฺวา ‘‘อโต’’ติ รสฺสาการชาติยา เปกฺขิตตฺตา คุณวนฺเตนาติ ‘‘อเตนา’’ ตฺย+เนน สิชฺฌติ. ชาติ=สามฺํ, พฺยตฺติ=วิเสโส. คุณวโต คุณวสฺส คุณวนฺตสฺส, ‘‘ตํ นํมฺหิ’’ติ นํมฺหี ตํ วา, คุณวตํ คุณวนฺตานํ. คุณวตา คุณวนฺตา คุณวนฺตมฺหา คุณวนฺตสฺมา. คุณวติ คุณวนฺเต คุณวนฺตมฺหิ คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺเตสุ. ‘‘นฺตสฺส จ ฏ วา’’ติ โยควิภาคา โยสุ จ นฺตุสฺส วา ฏาเทเส กเต โยสฺส ฏา, ‘‘จกฺขุมา อนฺธิตา โหนฺติ’’, ‘‘วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขุ วณฺณวา’’ อิจฺจาที โหนฺติ.

เอวํ คณวา กุลวา ผลวา ยสวา ธนวา สุตวา ภควา หิมวา พลวา สีลวา ปฺวา อิจฺจาที.

หิมวโต สิมฺหิ นฺตุสฺส โอ วา โหติ, หิมวนฺโต หิมวา. เสสํ ปุริมสมํ.

อายสฺมนฺตุสทฺโท กมฺมวาจาย กฺวจิ พหุลาธิการา ทฺวิวจเนน อายสฺมนฺตา, ติณฺณํ วจเนน อายสฺมนฺโตติ ทิสฺสติ.

เอวํ ¶ สติมา ธิติมา คติมา มุติมา มติมา ชุติมา สิริมา หิริมา ถุติมา รติมา ยติมา สุจิมา กลิมา พลิมา กสิมา รุจิมา พุทฺธิมา จกฺขุมา พนฺธุมา เหตุมา เสตุมา เกตุมา ราหุมา ภาณุมา ขาณุมา วิชฺชุมา อิจฺจาทโย.

เวสฺสภู สิโลโป. เต จ รสฺสาภาโวว วิเสโส. ‘‘เอกวจนโยสฺว+โฆนํ’’ติ รสฺเส ‘‘ลา โยนํ โว ปุเม’’ติ โว, เวสฺสภุโว, ‘‘เวโวสุ ลุสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา น ฏาเทโส, ‘‘โลโปติ โยโลเป เวสฺสภู. ‘‘เค วา’’ติ วา รสฺเส โภ เวสฺสภุ เวสฺสภู, เวสฺสภุโว เวสฺสภู. เวสฺสภุํ, เวสฺสภุโว เวสฺสภู. เวสฺสภุนา อิจฺจาทิ ภิกฺขุสมํ. เอวํ สยมฺภู ปราภิภู อภิภูอาทโย. โคตฺรภู+สหภูสทฺเทหิ ปน โยนํ ‘‘ชนฺตฺวาทิโต โน วา’’ติ โน, โว วา, โคตฺรภุโน โคตฺรภุโว โคตฺรภู. สหภุโน สหภุโว สหภู, เสสํ เวสฺสภูสมํ.

กูปจฺจยนฺตโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค. สพฺพฺุโน. อฺตฺร ‘‘ลา โยนํ โว ปุเม’’ติ น โว, ‘‘กูโต’’ติ ชนฺตฺวาทีหิ ปุถกฺกรณา. โยโลเป สพฺพฺู. โภ สพฺพฺุ สพฺพฺู, สพฺพฺุโน สพฺพฺู อิจฺจาทิ.

เอวํ มคฺคฺู ธมฺมฺู อตฺถฺู กาลฺู รตฺตฺู มตฺตฺู กตฺู กถฺู วิฺู วิทู อิจฺจาทโย. เอตฺถ ‘‘วิทา กู’’ ‘‘วิโต าโต’’ ¶ ‘‘กมฺมา’’ติ ตีสุ สุตฺเตสุ กูปจฺจยสฺส คหิตตฺตา เวทคูอาทโย รูปจฺจยนฺตา น คหิตา.

ค+สิ+หิ+นํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาว+ควา โหนฺติ นิจฺจํ.

อุภ+โคหิ โยนํ โฏ โหติ. คาโว คโว. โภ โค, คาโว คโว.

อํวจเน โคสฺส คาวุ วา โหติ. คาวุํ คาวํ ควํ, คาโว คโว.

โคโต นาสฺส อา โหติ วา. เอกวณฺณตฺตา น สพฺพาเทโส. ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺเส’’ติ วตฺตนฺเต ‘‘อาทิสฺสา’’ติ นาสฺส อา โหติ, ปรโลโป, คาวา คาเวน ควา คเวน, โคหิ โคภิ.

โคสฺส เส วา ควํ โหติ สห เสน. ควํ คาวสฺส ควสฺส. กจฺจายเน ‘‘ควํ เจ ตรมานานํ’’ติ ปาฬึ ปฏิจฺจ นํมฺหิ พหุวจนเมว สาธิตํ, อิธ ‘‘ควํว สิงฺคิโน สงฺคํ’’ติ ทสฺสนโต เอกวจนฺจ.

นํวจเนน ¶ สห โคสฺส คุนฺนํ โหติ ควฺจ วา. คุนฺนํ ควํ โคนํ. คาวา คาวมฺหา คาวสฺมา ควา ควมฺหา ควสฺมา. คาเว คาวมฺหิ คาวสฺมึ คเว ควมฺหิ ควสฺมึ.

สุมฺหิ โคสฺส คาว+ควา โหนฺติ วา. คาเวสุ คเวสุ โคสุ. โคสฺส โคณาเทโส น กโต, สทฺทนฺตรตฺตา. โคณสทฺโท หิ สตฺตสุ วิภตฺตีสุ ทิสฺสตีติ.

อุสุ+ภูมิ+ปสุ+รํสิ-ทิสา+วาจา+มฺพุ+จกฺขุสุ;

ทสสฺว+ตฺเถสุ โค วุตฺโต, ลคฺเค จ วชิเร อิติ.

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส+นฺเต วตฺตมาโน อากาโร ฆสฺโ โหติ. ‘‘ชนฺตุ+เหตฺวี+ฆ+เปหิ วา’’ติ โยโลโป วา. กฺา กฺาโย. ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ คสฺส เอ วา, กฺเ กฺา, โยมฺหิ กฺา กฺาโย. ‘‘โฆ สฺสํ+สฺสา ยํ+ตึสู’’ติ อํมฺหิ รสฺโส. กฺํ, กฺา กฺาโย.

ฆปโต ¶ สฺมึวิภตฺติปริยนฺตานํ เอกตฺเต นาทีนํ ย+ยา โหนฺติ ยถากฺกมํ. กฺาย, กฺาภิ กฺาหิ. กฺาย, กฺานํ.

ฆปโต สฺมิโน ยํ วา โหติ. กฺายํ กฺาย. ‘‘ฆ+ ปเต+กสฺมึ นาทีนํ ย+ยา’’ ‘‘ยํ’’ติ จ อิเมสํ อปวาทาทีนํ วิสเย มฺหิสฺส อุสฺสคฺคตฺตา ปวตฺติ นตฺถีติ สฺมิโน พหุลาธิการา ‘‘สฺมา+หิ+สฺมินฺน’’ มิจฺจาทินา มฺหิกเต ‘‘ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุมฺหี’’ติ สิชฺฌติ. กฺาสุ. เอวํ –

สทฺธา เมธา ปฺา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา ตณฺหา วีณา;

อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขา.

ชงฺฆา คีวา ชีวฺหา วาจา, ฉายา อาสา คงฺคา นาวา;

คาถา เสนา เลขา สาลา, มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑา.

ปิปาสา เวทนา สฺา, เจตนา ตสินา ปชา;

เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภา.

อูกา เสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลุกา สิขา;

วิสาขา วิสิขา สาขา, วาจา วฺฌา ชฏา ฆฏา.

เชฏฺา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;

กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปา.

ปภา ¶ สีมา ขมา ฉายา, ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;

โทลา ตุลา สิลา ลิลา, ลาเล+ลา เมขลา กลา.

วฬวา+ลมฺพุสา มูสา, มฺชุสา สุลสา ทิสา;

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโย.

‘‘น+มฺมาทีหี’’ติ อมฺมา+อนฺนา+อมฺพาหิ คสฺส เอการา+ภาเว –

อมฺมาทีนํ เค รสฺโส วา โหติ. อมฺม อมฺมา อิจฺจาทิ. เสสํ กฺาว. เอวํ อนฺนา อมฺพา. สภาปริสาหิ สฺมิโน ‘‘ตึ สภาปริสายา’’ติ ตึ วา โหติ. ‘‘โฆสฺส’’ มาทินา รสฺเส สภตึ สภายํ สภาย. ปริสตึ ปริสายํ ปริสาย.

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส+นฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุ+วณฺณา ปสฺา โหนฺติ.

ปสฺสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติ วา ยกาเร. ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ อนุวตฺติตกฺวจิคฺคหณา เย ปเร จ-การ+ปุพฺพรูปา- นิ ¶ น โหนฺติ. มตฺโย. อฺตฺร ‘‘ชนฺตฺวา’’ทินา โยโลโป, ทีโฆ, มตี มติโย. โภ มติ มตี, มตฺโย มตี มติโย. มตึ, มตฺโย มตี มติโย. มติยา, มตีหิ มตีภิ. มตฺยา มติยา, มตีนํ. สฺมิโน ยํ, มตฺยํ มติยํ มตฺยา มติยา, มตีสุ. เอวํ –

ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ;

สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ.

ภูมิ ชาติ ปีติ สุติ, นนฺทิ สนฺธิ โสณิ โกฏิ;

ทิฏฺิ วุฏฺิ ตุฏฺิ ยฏฺิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิ.

สติ มุติ คติ จุติ, ธิติ ยุวติ วิกติ;

รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ, วสนิ โอสธิ องฺคุลิ;

ธูลิ ทุทฺรภิ โทณิ, อฏวิ ฉวิ อิจฺจาทิ.

รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฏ วา โหติ. รตฺโต รตฺยํ รตฺติยํ รตฺยา รตฺติยา, รตฺตีสุ. เสสํ มติสมํ.

ทาสี, สิโลโป. ‘‘เอกวจเน’’จฺจาทินา รสฺโส. ‘‘เย ปสฺสิ+วณฺณสฺสา’’ติ อีโลโป, ทาสฺโย. ‘‘ชนฺตฺวา’’ ทินา โยโลโป. ทาสี ทาสิโย. ‘‘เค วา’’ติ รสฺโส. โภ ทาสิ ทาสี, ทาสฺโย ทาสี ทาสิโย.

ปสฺีโต อํวจนสฺส ยํ วา โหติ. ทาสฺยํ ทาสิยํ ทาสึ, ทาสฺโย ทาสี ทาสิโย. ‘‘ฆปเตกา’’ทินา ยา. ทาสฺยา ทาสิยา ¶ , ทาสีหิ ทาสีภิ. ทาสฺยา ทาสิยา, ทาสีนํ. ทาสฺยํ ทาสิยํ ทาสฺยา ทาสิยา, ทาสีสุ. เอวํ –

มหี เวตรณี วาปี, ปาฏลี กทลี ฆฏี;

นารี กุมารี ตรุณี, วารุณี พฺราหฺมณี สขี.

คนฺธพฺพี กินฺนรี นาคี, เทวี ยกฺขี อชี มิคี;

วานรี สูกรี สีหี, หํสี กากี จ กุกฺกุฏี.

เอตฺถ จ อีการโลเป ฺการปุพฺพรูโป, เวตรฺโ เวตรณิโย. เวตรฺํ เวตรณิยํ เวตรณึ, เวตรฺโ เวตรณิโย อิจฺจาทิ. โยสุ –

โยสุ นทีสทฺทสฺส อาม วา โหติ. สุ+นก+อาม อิตฺยาทิ ฺการ+กการ+มการา อาคมลิงฺคา. ส จ ‘‘มานุพนฺโธ สราน+มนฺตา ปโร’’ติ มานุพนฺธตฺตา สราน+มนฺตา ปโร โหตีติ อีการา ปโร. ‘‘ยวา สเร’’ติ เย ทสฺส โช, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ, นชฺชาโย. วา ป-โลป+โยโลเปสุ นชฺโช นที นทิโย อิจฺจาทิ.

ยาคุ, ยาคู ยาคุโย. โภ ยาคุ, ยาคู ยาคุโย. ยาคุํ, ยาคู ยาคุโย. ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ. ยาคุยา, ยาคูนํ. ยาคุยํ ยาคุยา, ยาคูสุ. เอวํ ธาตุ+เธนุ+กาสุ+ททฺทุ+กณฺฑุ+กจฺฉุ+รชฺชุ+กเรณุ+สสฺสุ+ปิยงฺคุ ¶ อาทโย.

เอตฺถ ธาตุสทฺโท ‘‘มโนธาตุนา’’ติ อภิธมฺมาวตาเร วุตฺตตฺตา ปุลฺลิงฺเคปิ ทิสฺสติ, ตํ สกฺกฏมเตน วุตฺตนฺติ เกจิ.

มาตา, มาตโร. โภ มาต มาตา, มาตโร. มาตรํ, มาตเร มาตโร. มาตรา, นาสฺส ยาเทเส ‘‘เย ปสฺสา’’ติ โยควิภาคา ปโลโป, อนุฺาโต อหํ มตฺยา, อฺตฺร มาตุยา, มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ. สโลเป มาตุ, ปสฺตฺตา ‘โน’ น โหติ, มตฺยา มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ. ฉฏฺิวิสเย ‘‘มาตุสฺส สรตี’’ติปิ ทิสฺสติ. มาตริ, มาตเรสุ มาตูสุ. วิเสสา+ฺตฺร ปิตุสมํ. เอวํ ธีตุ+ทุหิตุสทฺทา.

รสฺสนิเสเธ สิโลเป จ กเต ชมฺพู. ‘‘ชนฺตฺวา’’ทินา โยโลเป, ชมฺพู ชมฺพุโย. ‘‘เค วา’’ติ รสฺเส โภ ชมฺพุ, ชมฺพู ชมฺพุโย. ชมฺพุํ, ชมฺพู ชมฺพุโย. ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ ชมฺพูภิ. ชมฺพุยา, ชมฺพูนํ. ชมฺพุยํ ชมฺพุยา, ชมฺพูสุ.

เอวํ วธู จ สรภู, สรพู สุตนู จมู;

วามูรู นาคนาสุรู, สมานา ขลุ ชมฺพุยา.

โค, คาโว คโว อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส อํ โหติ นปุํสเก. นปุํสกํ.

อการนฺตโต โยนํ นิ โหติ นปุํสเก. นีนํ นิจฺจวิธาเนปิ ‘‘นินํ วา’’ติ ปกฺเข ฏาเฏ โหนฺติ, ทีเฆ นปุํสกา นปุํสกานิ. โภ นปุํสก นปุํสกา, นปุํสกา นปุํสกานิ. นปุํสกํ, นปุํสเก นปุํสกานิ. นปุํสเกน, อิจฺจาทิ สุคตสทฺทสมํ. เอวํ –

ภวน+ภุวน+โลหา+ลาต+ตุณฺฑ+ณฺฑ+ปีํ,

ตคร+นคร+ตีร+จฺฉตฺต+ฉิทฺโท+ทกานิ.อิจฺจาทิ;

เอกจฺจาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ, เอกจฺจานิ. โภ เอกจฺจ, เอกจฺจา เอกจฺจานิ. เอกจฺจํ, เอกจฺเจ เอกจฺจานิ. เสสํ นปุํสกํว.

เอวํ ปมํ, ปมานิ อิจฺจาทิ. ปทํ, ปทา ปทานิ อิจฺจาทิ นปุํสกสมํ. นาสฺมึสุ เภโท.

ปทาทีหิ นาสฺส สา โหติ วา. ปทสา ปเทน.

ปทาทีหิ สฺมิโน สิ โหติ วา. ปทสิ ปเท ปทมฺหิ ปทสฺมึ, ปเทสุ. เอวํ พิลสทฺโท.

กมฺมสทฺทโต นาสฺส ‘‘นาสฺเส+โน’’ติ เอโน วา, กมฺเมน, ‘‘ปุมกมฺมถามา’’ทินา อุตฺเต กมฺมุนา กมฺมนา. อิมินาว สสฺมาสุ อุตฺตํ, อุสฺส ลสฺายํ ส+สฺมานํ ยถาโยคํ โน+นา นิจฺจํ, ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส. กมฺมุโน กมฺมสฺส. กมฺมุนา กมฺมา กมฺมมฺหา กมฺมสฺมา. ‘‘กมฺมาทิโต’’ติ สฺมิโน วา นิมฺหิ กมฺมนิ กมฺเม กมฺมมฺหิ กมฺมสฺมึ, เสสํ นปุํสกสมํ. จมฺม+เวสฺม+ภสฺมาทโย กมฺมสมา อุตฺตโต+ฺตฺร.

คจฺฉนฺต, สิ. ‘‘นฺตสฺสํ’’ติ วา อํมฺหิ สิโลโป คจฺฉํ. อฺตฺร สิสฺส ทํ, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิ. โภ คจฺฉ คจฺฉา คจฺฉํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิ. คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตานิ. คจฺฉตา คจฺฉนฺเตเน+จฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ. เอวํ ยชนฺต+วชนฺตาทโย.

ฌลโต โยนํ นิ โหติ วา นปุํสเก. อฏฺีนิ. ‘‘โลโป’’ติ โยโลเป ทีโฆ, อฏฺี. โภ อฏฺิ อฏฺี, อฏฺีนิ อฏฺี. อฏฺึ, อฏฺีนิ อฏฺี. อฏฺินา อิจฺจาทิ มุนิสทฺทสมํ. เอวํ ปจฺฉิ+อกฺขิ+ทธิ+สตฺถิ+วาริ+อจฺจิอาทโย.

ทณฺฑิ, นปุํสกตฺตา ‘‘เอกวจเน’’จฺจาทินา รสฺเส สิโลโป. ทณฺฑีนิ ทณฺฑี. ‘‘เค วา’’ติ รสฺเส โภ ทณฺฑิ ทณฺฑี, ทณฺฑีนิ ทณฺฑี. ‘‘นํ ฌีโต’’ติ นํ. ทณฺฑินํ ทณฺฑึ, ทณฺฑีนิ ทณฺฑี. เสสํ ปุลฺลิงฺเค ทณฺฑีสมํ. เอวํ สุขการี+สีฆยายีอาทโย.

จกฺขุ, จกฺขูนิ จกฺขู. เสสํ อฏฺิสมํ. เอวํ อายุ+วสุ+ธนุ+ทารุ+ติปุ+มธุ+สิงฺคุ+หิงฺคุ+วตฺถุ+ชตุ+อมฺพุ+ อสฺสุอาทีนิ. อายุสทฺทโต นาสฺส โกธาทิตฺตา สาว วิเสโส.

โคตฺรภุ, รสฺเส สิโลโป. โคตฺรภูนิ โคตฺรภู. โภ โคตฺรภุ โคตฺรภู, โคตฺรภูนิ โคตฺรภู. โคตฺรภุํ, โคตฺรภูนิ โคตฺรภู อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค เวสฺสภูสมํ. เอวํ สยมฺภู+อภิภู+ธมฺมฺู อาทโย.

วิสทา+วิสทาการ-โวหาโร+ภยมุตฺตโก ¶ ;

ปุมาทิชานเน เหตุ-ภาวโต ลิงฺค+มีริโต.

ถน+เกสาวตี นารี, มสฺสุวา ปุริโส สิยา;

อุภินฺน+มนฺตรํ เอตํ, อิตโร+ภยมุตฺตโก.

อถ สพฺพาทีนํ รูปนโย นิทฺทิสิยเต,

สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อฺ อฺตร อฺตม, ปุพฺพ+ปรา+ปร+ทกฺขิณุ+ตฺตรา+ธรานิ ววตฺถาย+มสฺายํ. ‘‘อูนปูรตฺถ+มธิกปโททาหรณ+มชฺฌาหาโร’’ติ ายา สพฺพาทีสุ ปียนฺเตติ โยเชตพฺพํ. ย ตฺย ต เอต อิม อมุ กึ เอก ตุมฺห อมฺห อิจฺเจเต สพฺพาทโย. กจฺจายเน อทสฺสิตสฺสาปิ ตฺยสทฺทสฺส –

ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา;

พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเรติ –

ปาฬิยํ ทิสฺสมานตฺตา อิธ สงฺคโห.

ตตฺถ สพฺพสทฺโท นิรวเสสตฺโถ. กตร+กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถา. อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโน. อิตรสทฺโท วุตฺตปฏิโยคีวจโน. อฺสทฺโท อธิกตาปรวจโน. อฺ- ตร+อฺตมสทฺทา ¶ อนิยมตฺถา. ปุพฺพาทโย ทิสาทิววตฺถาวจนา. ยสทฺโท อนิยมตฺโถ. ตฺย+ตสทฺทา ปรมฺมุขวจนา. เอต+อิม+อมุ+กึ อิจฺเจเต สมีป+อจฺจนฺตสมีป+ทูร+ปุจฺฉนตฺถวจนา. เอกสทฺโท สํขฺยาทิวจโน. ตุมฺห+อมฺหสทฺทา ปร+อตฺต นิทฺเทสวจนา.

อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนํ เอฏ โหติ นิจฺจํ. สพฺเพ. โภ สพฺพ สพฺพา, สพฺเพ. สพฺพํ, สพฺเพ. สพฺเพน, สพฺเพหิ สพฺเพภิ. เอวํ กรเณ. สพฺพสฺส.

อการนฺตานํ สพฺพาทีนํ เอ โหติ นํมฺหิ สุ+หิสุ จ. เอตฺถ อาทิสทฺโท อวยเว, วุตฺตฺหิ –

มริยาทายํ ปกาเร จ, สมีเป+วยเว ตถา;

จตูสฺว+ตฺเถสุ เมธาวี, อาทิสทฺทํ ปกาสเยติ.

สพฺพาทิโต นํวจนสฺส สํ+สานํ โหนฺติ. สพฺเพสํ สพฺเพสานํ. สพฺพา สพฺพมฺหา สพฺพสฺมา. สพฺเพ สพฺพมฺหิ สพฺพสฺมึ, สพฺเพสุ.

อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิย+มตฺวา’’ติ อาปจฺจเย ตสฺส ฆสฺา. เสสํ กฺาว. สพฺพา, สพฺพา สพฺพาโย. โภ สพฺเพ, สพฺพา สพฺพาโย. ‘‘โฆ สฺสํ+สฺสา+สฺสายํ+ตึ สู’’-ติ รสฺเส ¶ สพฺพํ, สพฺพา สพฺพาโย. สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิ.

สพฺพาทีนํ ฆปโต สสฺส สฺสา วา โหติ. อมุสฺสาติ รูปสฺส ‘‘สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหี’’ติ สฺสาเทเสน สิทฺธตฺตา วาคฺคหณ+มุตฺตรตฺถํ. รสฺเส สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํ. ปฺจมิยํ สพฺพาย.

สพฺพาทีนํ ฆปโต สฺมิโน สฺสํ วา โหติ. สพฺพสฺสํ สพฺพายํ สพฺพาย, สพฺพาสุ.

นปุํสเก สพฺพํ. ‘‘โยนํ นี’’ติ นปุํสเก โยสฺส นิมฺหิ –

สพฺพาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ. ทีเฆ สพฺพานิ. โภ สพฺพ สพฺพา, สพฺพานิ. สพฺพํ, สพฺเพ สพฺพานิ. นาทีสุ ปุเมว. กตรกตมอุภยา ตีสุ ลิงฺเคสุ สพฺพสมา. เอวํ อิตรอฺสทฺทา. สฺสา+สฺสํสุ วิเสโส.

๕๒. สฺสํ+สฺสา+สฺสาเยสฺวิ-ตเร+ก+ฺเ+ติ+มาน+มิ

สฺสมาทีสุ อิตร+เอก+อฺ+เอต+อิม อิจฺเจเตสํ อิ โหติ นิจฺจํ. อิตริสฺสา อิตราย, อฺิสฺสา อฺาย, อฺาสํ ¶ อฺาสานํ. อฺิสฺสํ อฺายํ อฺาย. อฺตร+ฺตมา ลิงฺคตฺตเย สพฺพสมา.

เอเตหิ ฉหิ สวิสเย เอฏ วา โหตีติ โยสฺส เอฏ, ปุพฺเพ ปุพฺพา. โภ ปุพฺพ ปุพฺพา, ปุพฺเพ ปุพฺพา. ปุพฺพํ, ปุพฺเพ. ปุพฺเพน. เสสํ สพฺพลิงฺเค สพฺพสมํ. เอวํ ปราทโย ปฺจ.

ตํนามภูเตหิ อปฺปธาเนหิ จ สพฺพาทีหิ สพฺพาทิการิยํ น โหติ. เต สพฺพา, สพฺพนามา เตติ อตฺโถ. เต ปิยสพฺพา, เต อติสพฺพา. นามภูเต จ อฺปทตฺถาโท อปฺปธานวิสเย จ สพฺพาทิการิยนิเสเธน ‘‘ปรมสพฺเพ ติฏฺนฺติ’’ ตฺยาทิโต ปธานปทนฺตโต เอฏอาทโย โหนฺติ, วิเสสนสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปธานตฺตา.

ตติยตฺเถน โยเค จ สพฺพาทิการิยํ น โหติ. มาเสน ปุพฺพา มาสปุพฺพา อิจฺจาทิ.

จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทิการิยํ น โหติ. ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพานนฺติอาทิ.

อิติ ¶ จตฺถสมาเส สพฺพาทิการิยํ น โหติ, นิจฺเจน เอฏอาเทสปฺปสงฺเค อยํ สมฺปตฺตวิภาสา. ปุพฺพุตฺตเร ปุพฺพุตฺตรา. เสสํ สุคตสมํ.

โย, เย. ยา, ยาโย. ยํ, ยานิ อิจฺจาทิ สพฺพสมํ. ยาทีน+มาลปเน รูปํ น สมฺภวติ.

ตฺย+เต+ตาน+มนปุํสกานํ ตสฺส โส โหติ สิมฺหิ. สฺโย, ตฺเย. สฺยา, ตฺยา, ตฺยาโย. ตฺยํ, ตฺยานิ อิจฺจาทิ สพฺพสมํ.

ตสทฺทสฺส ตสฺส โน วา โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ. ‘‘ตฺย+เต+ตานํ ตสฺสา’’ติ จ เอตฺถ ตฺยาทีนํ ตการคฺคหณํ สฺยา สา เอสา นาโยติ อิตฺถิยํ สพฺพสมา โหตีติ. เน เต. นํ ตํ, เน เต. เนน เตเน, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิ.

๑๓๒. ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิ+มสฺส จ

‘‘ฏ ส+สฺมา+สฺมึ+นํสฺมิ+มสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เตสํ วิภตฺตีนํ อาเทเสสุ สฺสายาทีสุ ปเรสุ ‘‘ตทาเทสา ตทิว ¶ ภวนฺตี’’ติ ายา ฏาเทเส สิทฺเธปิ ยาทิอาเทสนฺตเร ปเร นิวตฺตนตฺถํ สฺสาทีนํ คหณํ.

สาทีสฺวิ+มสฺส ตสทฺทตการสฺส จ โฏ วา โหติ. ปุพฺพสฺสรโลโป. เอว+มุปริปิ. อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เนสานํ เตสํ เตสานํ. อมฺหา อสฺมา นมฺหา นสฺมา ตมฺหา ตสฺมา. อมฺหิ อสฺมึ นมฺหิ นสฺมึ ตมฺหิ ตสฺมึ, เนสุ เตสุ.

อิตฺถิยํ สา, นา นาโย ตา ตาโย. นํ ตํ, นา นาโย ตา ตาโย. นามฺหิ –

ฆปสฺเหิ ต+เอต+อิม+อมูหิ เอกตฺเต นาทีนํ สฺสา วา โหติ. อนฺตสฺสรานํ ฆปโวหาเรน ตํสหจริตาปิ สทฺทา ‘‘กุนฺเต ปเวสยา’’ติ ายา คยฺหนฺตีติ ‘‘ฆปสฺเหิ ต+เอต+อิม+อมูหี’’ติ วุตฺตํ. วาฏาเทเส อสฺสา นสฺสา นาย.

สฺสํสฺสาสฺสา เยสุ ตสฺส วา อิ โหติ. ติสฺสา ตสฺสา ตาย, นาหิ นาภิ ตาหิ ตาภิ. สสฺส วา สฺสามฺหิ อสฺสา นสฺสา ติสฺสา ตสฺสา.

ตา+เอตา+อิมาโต สสฺส สฺสาโย โหติ วา. อสฺสาย นสฺสาย ติสฺสาย ตสฺสาย, ‘‘ฆปเต’’จฺจาทินา ยาเทเส ¶ นาย ตาย. นํวจนสฺส ส+มาเทเส ตการสฺส จ วา ฏาเทเส อาสํ นาสํ นาสานํ ตาสํ ตาสานํ. สตฺตมิยํ อสฺสํ อสฺสา นสฺสํ นสฺสา นายํ นาย ติสฺสํ ติสฺสา ตสฺสํ ตสฺสา ตายํ ตาย, นาสุ ตาสุ.

นปุํสเก นํ ตํ, นานิ ตานิ. นํ ตํ, เน นานิ เต ตานิ. เสสํ ปุเมว.

‘‘ยํตํสทฺทา นิจฺจสมฺพนฺธา’’ติ ายา ยํสทฺเทน อนิยมิตตฺถํ ตํสทฺโท นิยเมติ.

ปสิทฺเธ อนุภูตตฺเถ, ปกฺกนฺตวิสเย ตถา;

ยํสทฺท+มนเปกฺเขว, ตํสทฺโท ยุชฺชเต สทาติ –

วุตฺตตฺตา เอตฺเถว ตํสทฺโท ยํสทฺทํ นาเปกฺขติ. ยถากฺกมํ ตตฺริ+ท+มุทาหรณํ –

(.) ‘‘นโม ตสฺสา’’ติ จ, (.) ‘‘อคฺคิมฺป+กฺขินา…เป… าตการี หิ โส ชิโน’’ติ จ, (..) ปุริมคาถาย วุตฺตมุนิสทฺท+มเปกฺขิตฺวา ‘‘สวาสเน กิเลเส โส’’ติ จ.

เอโส, เอเต. เอสา, เอตา เอตาโย, เอตํ, เอตานิ อิจฺจาทิ ฏ+นาเทสาภาโวว วิเสโส.

อิมสทฺทสฺส อนปุํสกสฺส อยํ โหติ สิมฺหิ. อยํ, อิเม. อิมํ, อิเม.

อิมสทฺทสฺส ¶ อนิตฺถิยํ นามฺหิ อน+อิมิอิจฺจาเทสา โหนฺติ. ‘‘อเต+นา’’ติ เอเน อเนน อิมินา. หิมฺหิ –

อิมสฺสา+นิตฺถิยํ เฏ โหติ วา สุ+นํ+หิสุ. ‘‘นามคฺคหเณ ลิงฺควิสิฏฺสฺสาปิ คหณํ’’ติ ายา ‘อนิตฺถิยํ’ติ อิตฺถิลิงฺคนิเสธา อิมสฺสาติ นามคฺคหณวิสเย ลิงฺควิเสสิตสฺส อิมสทฺทสฺสาปิ คหณํ. ตสฺส ผลํ ‘‘ตตสฺส โน สพฺพาสุ’’ ตฺยาโท ลิงฺคตฺตเย การิยสิทฺธิ. เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ. ‘‘ฏ สสฺมาสฺมิ’’มิจฺจาทินา สพฺพสฺสิ+มสฺส วา ฏาเทเส อสฺส อิมสฺส, วา เฏ เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ. อมฺหา อสฺมา อิมมฺหา อิมสฺมา. อมฺหิ อสฺมึ อิมมฺหิ อิมสฺมึ, เอสุ อิเมสุ.

อิตฺถิยํ อยํ, อิมา อิมาโย. อิมํ, อิมา อิมาโย. นา ‘‘สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหี’’ติ สฺสา วา, วา ฏาเทเส ‘‘สฺส’’ มิจฺจาทินา อิอาเทเส จ กเต อสฺสา อิมิสฺสา อิมาย, อิมาหิ อิมาภิ. อสฺสา อิมิสฺสา อสฺสาย อิมิสฺสาย อิมาย. นํวจนสฺส ส+มาเทเส อิมสฺส จ วา ฏาเทเส อสฺส ‘‘สุนํหิ สู’’ติ ทีเฆ จ กเต อาสํ, อฺตฺร อิมาสํ อิมาสานํ. สตฺตมิยํ อสฺสํ อิมิสฺสํ อสฺสา อิมิสฺสา อิมายํ อิมาย, อิมาสุ.

อํสิสุ ¶ สห เตหิ อิมสฺสิ+ทํ โหติ วา นปุํสเก. อิทํ อิมํ, อิเม อิมานิ. อิทํ อิมํ, อิเม อิมานิ. อเนน อิมินา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.

๑๙๗. อิเม+ตาน+เมนา+นฺวาเทเส ทุติยายํ

อิมเอตสทฺทานํ กถิตานุกถนวิสเย ทุติยาย+เมนาเทโส โหติ. อิมํ ภิกฺขุํ วินย+มชฺฌาปย, อโถ เอนํ ธมฺม+มชฺฌาปย. อิเม ภิกฺขู วินย+มชฺฌาปย, อโถ เอเน ธมฺม+มชฺฌาปย. เอว+เมตสฺส จ โยชนียํ.

อนปุํสกสฺสา+มุสฺส มการสฺส โส โหติ สิมฺหิ. อสุ, โย –

นิยมสุตฺต+มิทํ, อมุสทฺทโต โยนํ โลโป โหติ นิจฺจํ ปุลฺลิงฺเค. ทีเฆ อมู. ฌลโต โยนํ ‘‘โลโป’’ติ โลเป สิทฺเธปิ โว+ปวาโท+ย+มารมฺโภ.

อารมฺโภ วจนมฺปตฺติ, ลกฺขณํ โยคลกฺขณํ;

วากฺยํ สตฺถฺจ อิจฺจาทิ, สุตฺตาน+มภิธายกา.

อมุสฺมา ¶ สสฺส โน น โหติ. อมุสฺส, อมูสํ อมูสานํ. ‘‘นาสฺมาสฺสา’’ติ ลโต สฺมาสฺส นา, อมุนา อมุมฺหา อมุสฺมา. อมุมฺหิ อมุสฺมึ, อมูสุ.

อิตฺถิยํ อสุ, อมู อมุโย. อมุํ, อมู อมุโย. นา, ‘‘สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหี’’ติ นาทฺเยกวจนานํ สฺสา วา, อมุสฺสา อมุยา, อมูหิ อมูภิ. อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ. สตฺตมิยํ อมุสฺสํ อมุสฺสา อมุยํ อมุยา, อมูสุ.

อํสิสุ สห เตหิ อมุสฺส อทุํ โหติ วา นปุํสเก. อทุํ, สิโลโป, อมุํ. ‘‘ฌลา วา’’ติ วานิอาเทเส อมูนิ อมู. อทุํ อมุํ, อมูนิ อมู. อมุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.

อมุ เอว อมุโกติ สกตฺเถ กปจฺจเย ตทฺธิตวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ สิโลเป จ กเต ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาภาโว’’ติ ายา นิมิตฺตภูตสฺส สิสฺสา+ภาเว เนมิตฺติกสฺส ‘‘มสฺสา+มุสฺสา’’ติ กตฺตพฺพสฺส สการสฺส นิวุตฺตีติ ‘เก วา’ติ วิกปฺเปน มสฺส สการตฺถ+ มิท+มารทฺธํ ¶ . อมุสฺส มสฺส เก ส โหติ วา. อสุโก อมุกา, อสุกา อมุกา. อสุกํ อมุกํ อิจฺจาทิ.

สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ กิสฺส โก โหติ. สิสฺโส, โก, เก. กํ, เก. เกน, เกหิ เกภิ.

อนิตฺถิยํ กิสฺส กิ วา โหติ สสฺมึสุ. กิสฺส กสฺส, เกสํ เกสานํ. กมฺหา กสฺมา. กิมฺหิ กิสฺมึ กมฺหิ กสฺมึ, เกสุ.

อิตฺถิยํ วิภตฺตีสุ ปเรสุ กาเทเส กเต อการนฺตตฺตา มชฺเฌ อาปจฺจยกรณ+มวิรุทฺธนฺติ อา, กา, กาโย. กํ, กา กาโย อิจฺจาทิ สพฺพาว.

อํสิสุ สห เตหิ กึ สทฺทสฺส กึโหติ นปุํสเก. กาเทสสฺส สามฺตฺตา ‘‘วิเสสวิหิตา วิธโย สามฺวิธโย นิเสเธนฺตี’’ติ ายา กึอาเทเสน กาเทสนิวุตฺติ. กึ, กานิ. กึ, เก กานิ. เกเน+จฺจาทิ ปุพฺเพว.

เอกสทฺโท ¶ สํขฺยา+ตุลฺย+ฺ+สหายวจโน. ยทา สํขฺยาวจโน, ตทา เอกวจนนฺโต, อตฺร เอกสทฺโท สํขฺเยยฺยวาปี. อฺตฺร ตุลฺยาทีสุ พหุวจนนฺโตปิ. เอโก, เอเก. เอกา, เอกา เอกาโย. เอกํ, เอกานิ+จฺจาทิ สพฺพสมํ ติลิงฺเค.

ตุลฺเย เอโก วิลาโส ทฺวินฺนํ กุมารานํ, เอเก วณฺณสทฺทา ทฺวินฺนํ กุมารานํ. อฺตฺเถ เอโก อาจริโย เอว+มาห, เอเก อาจริยา เอว+มาหํสุ. อสหายเต เอโกว อรฺํ ปวิสิตฺวา.

เอโก, เอเก. เอกา, เอกา เอกาโย. เอกํ เอกานิ+จฺจาทิ สพฺพสมํ ติลิงฺเค. สฺสา+สฺสํสุ ปน ‘‘สฺส’’มาทินา อิ, เอกิสฺสา เอกาย, เอกิสฺสํ เอกายํ เอกาย.

อิธ อตฺตปรคารววเสน เอกสฺสาปิ ‘‘อมฺหากํ รฺโ’’ติปิ ‘‘เอเก อาจริยา’’ติปิ พหุวจนสฺส โลเกน อิจฺฉิตตฺตา พหุลวิธานา พหุวจเนเนว สิชฺฌติ.

ตุมฺห+อมฺหสทฺทา อลิงฺคา, ตถา อุภ+กติ+ทฺวิสทฺทา, ปฺจาทโย อฏฺารสนฺตา จ. ตุมฺห สิ, อมฺห สิ.

อมฺหิ สิมฺหิ จ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ+ตฺวํ โหนฺติ. ตุวํ ตฺวํ.

สิมฺหิ อมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อหํ โหติ. อหํ, เยวสฺเว+ฏ, ตุ มฺเห.

โยสฺว+มฺหสฺส ¶ สวิภตฺติสฺส มย+มสฺมา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. มยํ อมฺเห.

อํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ+มํ+ตวํ+มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตํ, มํ, ตวํ, มมํ.

ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปจฺเจกํ งํ+งากํ วา โหนฺติ โยมฺหิ ทุติเย, ตุมฺหํ ตุมฺหากํ ตุมฺเห, อมฺหํ อมฺหากํ อมฺเห.

นาสฺมาสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา+มยา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ‘‘นาสฺมาสู’’ติ พหุวจเนสุปิ วิภตฺติกฺกม+มนเปกฺขิตฺวา สทฺทกฺกเมน ปจฺเจกํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ.

ตุมฺหสฺส ตยาตยีนํ ตการสฺส ตฺว โหติ วา. ตฺวยา ตยา, มยา. ตุมฺเหหิ ตุมฺเหภิ, อมฺเหหิ อมฺเหภิ.

เส ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เอเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตว ตุยฺหํ, มม มยฺหํ.

นํเสสฺว+มฺหสฺส ¶ สวิภตฺติสฺส อสฺมากํ+มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. มมํ.

นํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิตตฺตีนํ งํ+งากํ โหนฺติ ปจฺเจกํ. ตุมฺหํ ตุมฺหากํ อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํ. กจฺจายเน เอกวจนสฺส อํวิธานตฺถํ สุตฺต+มารทฺธํ, เอตฺถ ปน อตฺตคารววเสน อํมฺหิ ตุมฺหํ อมฺหํภิ สิชฺฌนฺติ พหุลาธิการา.

สฺมามฺหิ ตุมฺหสฺส สวิตตฺติสฺส ตฺวมฺหา โหติ วา. ตฺวมฺหา ตฺวยา ตยา, มยา.

๒๒๖. สฺมิมฺหิ ตุมฺหมฺหานํ ตยิ+มยิ

สฺมิมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํสวิภตฺตีนํ ตยิ+มยิ โหติ ยถากฺกมํ. ตฺวยิ ตยิ, มยิ. ตุมฺเหสุ.

อมฺหสฺส อสฺมา โหติ วา สุมฺหิ. อสฺมาสุ อมฺเหสุ. สพฺพาทโย วุตฺต+มเปกฺขนฺตา วกฺขมานํ วาติ อิท+เมสํ ลกฺขณํ.

อธิกาโร. เอตฺถ ปาโท นาม คาถาย จตุตฺถํโส, ตสฺมา ‘‘ตุมฺเหหิ ปุฺํ ปสุตํ อนปฺปกํ’’ติ เอตฺถ โว น โหติ. เอตฺถ ปทนฺติ วุตฺต สทฺโท สภาวโต –

วณฺณตฺต+มาคจฺฉติ โส ตุ สทฺโทติ –

วุตฺตตฺตา เอเกโก วณฺโณ สทฺโท นาม, ตพฺพณฺณสมูโห ปทํ, ตปฺปทสมูโห วากฺยฺจ. ตถา หิ –

วิตตฺยนฺตํ ปทํ ตสฺส, จ โย วากฺยนฺติ มนฺวยํ;

อุปจารา วณฺณสทฺท-วาจฺจํ ตํ น ปริจฺจเช.

ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ, นามา+ขฺยาโต+ปสคฺคชํ;

นิปาตชฺจ ตฺู หิ, อสฺโส ขลฺวา+ภิธาวตีติ.

เอกาขฺยาโต ปทจฺจโย, สิยา วากฺยํ สการโกติ –

วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘วิภตฺยนฺตํ ปทํ, ปทสมูโห วากฺย’’นฺติ จ วุจฺจติ.

อปฺจมิยาโยนํหิสฺว+ปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรส+เมกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โว+โน โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาถ. คามํ โน คจฺเฉยฺยาม, คามํ อมฺเห คจฺเฉยฺยาม. ปหาย โว คมิสฺสามิ, มา โน วิกนฺตึสุ. ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหํ. ทียเต ¶ โน, ทียเต อมฺหํ. ตุฏฺโ+สฺมิ โว ปกติยา, ตุฏฺโ+สฺมิ ตุมฺหํ. สตฺถา โน ภควา, เอโส อมฺหากํ สตฺถา. กตํ โว, กตํ ตุมฺเหหิ. กตํ โน, กตํ อมฺเหหิ.

นามฺหิ เส จ อปาทาโท วตฺตมานานํ ทสฺมา ปเรส+เมกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เต+เม วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. กตํ เต, กตํ ตยา. กตํ เม, กตํ มยา. ทียเต เต, ทียเต ตว. ทียเต เม, ทียเต มม. ธนํ เต, ธนํ ตว. ธนํ เม, ธนํ มม.

จาทีหิ โยเค ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ โว+โน, เต+เม น โหนฺติ. คจฺฉาม ตุมฺเห จ มยฺจ, ปสฺสติ ตุมฺเห จ อมฺเห จ, กตํ ตุมฺเหหิ จ อมฺเหหิ จ, ทียเต ตุมฺหฺจ อมฺหฺจ, ธนํ ตุมฺหฺจ อมฺหฺจ, กตํ ตยา จ มยา จ, ทียเต ตว จ มม จ, ธนํ ตว จ มม จ. เอวํ วาทิโยเคปิ.

กถิตานุกถิตวิสเย ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ อาเทสา นิจฺจํ โหนฺติ ปุนพฺพิธานา. คาโม ตุมฺหํ ปริคฺคโห, อโถ ชนปโท โว ปริคฺคโห. อนฺวาเทเส อโถ อโถติ วารทฺวยาภาวา นิจฺจนฺติ วุตฺตํ. อโถสทฺโท กถิตสฺเสว ปุน กถนโต อนฺวาเทสโชตโก.

วิชฺชมานปุพฺพสฺมา ¶ ปมนฺตา ปเรสํ ตุมฺหามฺหานํ อาเทสา วา โหนฺติ อนฺวาเทเส. คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ อโถ นคเร กมฺพโล โว อโถ นคเร กมฺพโล ตุมฺหากํ, อโถติ อนุกถนวารทฺวยตฺตา วิกปฺโป สปุพฺพาติ กึ, ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล โว. ปมนฺตาติ กึ, ปโฏ นคเร ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล คาเม โว.

ทสฺสนตฺเถ อาโลวจนวชฺชิเต ปยุชฺชมาเน ตุมฺหอมฺหาน+มาเทสา น โหนฺติ. คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต. อนาโลจเนติ กึ, คาโม โว อาโลเจติ, คาโม โน อาโลเจติ.

อามนฺตณํ ปุพฺพ+วิชฺชมานํ วิย โหติ ตุมฺหามฺหาน+มาเทสวิสเย. เทวทตฺต ตว ปริคฺคโห. อามนฺตณนฺติ กึ, กมฺพโล เต ปริคฺคโห.

สมานาธิกรเณ ปรโต สามฺวจน+มามนฺตณํ เอกตฺเถ อสนฺตํ วิย น โหติ มาณวก ชฏิลก เต ปริคฺคโห. ปรามนฺถเณ อสติปิ ปุพฺพ+มุปาทาย อาเทโส.

พหูสุ ¶ วตฺตมาน+มามนฺตณํ สามฺวจน+เมกตฺเถ อสนฺตํ วิย วา น โหติ. ‘‘สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นียมาย วา วิกปฺปายวา’’ติ วุตฺตตฺตา วิกปฺปตฺถ+มิทํ. พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห.

อุภ+กติสทฺทา พหุวจนนฺตา. ‘‘อุภ+โคหิ โฏ’’ติ โยนํ โฏ, อุโภ. กถํ ‘‘อุภโย วเสมเส’’ติ, โฏมฺหิ ยการาคโม. อุโภ.

อุภสฺส สุหิสฺโว โหติ. อุโภหิ อุโภภิ.

อุภา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ. อุภินฺนํ, อุโภสุ.

กติมฺหา โยนํ ฏิ โหติ. กติ, กติ. ฌโต โยโลปปสงฺเค ทีฆนิวตฺตนตฺถํ ฏิอาเทโส. กตีหิ กตีภิ. ‘‘พหุกตินฺนํ’’ติ นุก, กตินฺนํ, กตีสุ.

วิจฺฉาย+มาภิกฺขฺเ จ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ. กฺริยา+คุณ+ทพฺเพหิ พฺยาเปตุ+มิจฺฉา วิจฺฉา. รุกฺขํ รุกฺขํ สิฺจนฺติ, คาโม คาโม รมณีโย, คาเม คาเม ปานียํ. อาภิกฺขฺํ=โปโนปุฺํ, ปจติ ปจติ, ปปจติ ปปจติ.

๑,๕๕. สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเส+กสฺส

วิจฺฉาย+เมกสฺส ¶ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป โหติ. เอกสฺส เอกสฺสาติ ทฺวิตฺเต เอเกกสฺส. กถํ ‘‘มตฺถกมตฺถเกนา’’ติ, ‘‘สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺสา’’ติ โยควิภาคา, โยควิภาคา จ อิฏฺปสิทฺธีติ.

สพฺพาทีนํ วีติหาเร ทฺเว ภวนฺติ. ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป จ, อฺสฺส อฺสฺส โภชกา อฺมฺสฺส โภชกา, เอวํ อิตรีตรสฺส.

ตุริเตนา+ปายเหตุปทสฺสนํ สมฺภโม, ตสฺมึ สติ วตฺตุ ยาวนฺเตหิ สทฺเทหิ โส+ตฺโถ วิฺายเต, ตาวนฺโต ปยุชฺชนฺเต. สปฺโป สปฺโป สปฺโป, พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ.

ภเย โกเธ ปสํสายํ, ตุริเต โกตูหล+จฺฉเร;

หาเส โสเก ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธ.

อถ สงฺขฺยาสทฺทา วุจฺจนฺเต. เอกาทโย อฏฺารสนฺตา สงฺขฺเยยฺยวจนา. วีสติอาทโย ‘‘ภิกฺขูนํ วีสตี’’ติอาทีสุ สงฺขฺยาวจนา, ‘‘วีสติ ภิกฺขโว’’ติอาทีสุ สงฺขฺเยยฺยวจนา. เอกสทฺโท สพฺพาทีสุ วุตฺโตว. ทฺวาทโย อฏฺารสนฺตา พหุวจนนฺถาว.

๒๑๙. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเว+ทฺเว

โยมฺหิ ¶ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุเว+ทฺเว โหนฺติ ปจฺเจกํ. ทุเว ทฺเว, ทุเว ทฺเว, ทฺวีหิ ทฺวีภิ.

นํมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา. ทุวินฺนํ, อฺตฺร –

๔๗. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ

ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ นุก โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ. เอตฺถ นาคโม วิภตฺติสฺส อาทฺยาวยโว เจ, ‘‘อาคมา ตคฺคุณีภูตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺเต’’ติ ายา นาคโมปิ ตํคหเณน คยฺหตีติ ‘‘สุนํหิสู’’ติ ทีฆปฺปสงฺเค ปกติยา อนฺตาวยวภูเต สรนฺตตา นตฺถีติ น ทีโฆ. ทฺวินฺนํ, ทฺวีสุ.

โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติ+จตุนฺนํ ตโย+จตฺตาโร โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค. ตโย, ตโย, ตีหิ ตีภิ.

ฌสฺิโต ติโต นํวจนสฺส ณฺณํ+ณฺณนฺนํ โหนฺติ. ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีสุ.

๒๐๕. ติสฺโส จตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ

วิภตฺติสหิตานํ ติจตุนฺนํ โยมฺหิ ติสฺโส+จตสฺโส โหนฺติ อิตฺถิยํ ยถากฺกมํ. ติสฺโส, ติสฺโส, ตีหิ ตีภิ.

๒๐๔. นํมฺหิ ติจตุนฺน+มิตฺถิยํ ติสฺส+จตสฺสา

นํมฺหิ ¶ ติจตุนฺนํ ติสฺส+จตสฺสา โหนฺติ+ตฺถิยํ ยถากฺกมํ. นํมฺหีติ จตุตฺถีฉฏฺีนํ สามฺวจนํ, โน เจ นํสูติ วทติ, ยถากฺกมํติ สทฺททฺวยาเปกฺขํ. เอว+มีทิส+มฺมฺปิ. ติสฺสนฺนํ ตีสุ.

โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ยถากฺกมํ ตีณิ+จตฺตาริ โหนฺติ นปุํสเก. ตีณิ, ตีณิ, ตีหิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเคว.

จตุสฺส สวิภตฺติสฺส โยมฺหิ จตุโร โหติ วา ปุลฺลิงฺเค. จตุโร จตฺตาโร. กถํ ‘‘จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสาสิ’’นฺติ, ลิงฺควิปลฺลาเสน สิทฺธํ, จตฺตาริ นิมิตฺตานีติ อตฺโถ. วิปลฺลาโส ติวิโธ ลิงฺควิปลฺลาโส วจนวิปลฺลาโส วิภตฺติวิปลฺลาโสติ. จตูหิ จตูภิ. จตุนฺนํ, จตูสุ.

อิตฺถิยํ จตสฺโส. จตสฺโส. จตูหิ จตูภิ. จตสฺสนฺนํ. จตสฺสนฺนํ. จตูสุ.

นปุํสเก จตฺตาริ. จตฺตาริ. จตูหิ จตูภิ. อิจฺจาทิ ปุเมว.

‘‘สุตฺเต ลิงฺควจนมตฺต’’นฺติ ายา ฏ-อิติ วุตฺตํ. ปฺจาทีหิ จุทฺทสหิ สงฺขฺยาหิ โยนํ ฏ โหติ. ปฺจ. ปฺจ. โยนํ ฏา+เฏนิวตฺถนตฺถํ ฏ-วิธานํ.

ปฺจาทีนํ ¶ จุทฺทสนฺนํ สุนํหิสฺว โหติ. เอตฺต+ทีฆาปวาโท+ยํ. อปวาทติ พาเธตีติ อปวาโท. ตสฺมา ‘‘ปกปฺยาปวาทวิสยมุสฺสคฺคา อภินิวิสนฺเต’’ติ ายา ‘‘สุหิสฺว+สฺเส’’ ‘‘สุนํหิสุ’’ติ จ อุสฺสคฺคา ‘‘ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺน+ม’’ อิติ อปวาทวิสยํ น ปวิสนฺติ, สามฺตฺตา. เอว+มุปริปิ ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺส’’ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ. ปฺจหิ ปฺจภิ ปฺจนฺนํ. ปฺจนฺนํ. ปฺจสุ. เอวํ ฉาทโย อฏฺารสนฺตา.

‘‘จตฺเถ’’ติ เอโก จ ทส จาติ จตฺตสมาเส ‘‘อมาที’’ติ เอเกน อธิกา ทสาติ ตติยาสมาเส วา กเต ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ วิภตฺติโลโป. เอว+มุปริ จ.

สํขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วิภาสา. ส จ ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘อาทิสฺสา’’ติ ทการสฺเสว โหติ. เอการส เอกาทส. เอการสหิ เอกาทสหิ. เอการสนฺนํ เอกาทสนฺนํ. เอการสสุ เอกาทสสุ. เอว+เมกาทสอิจฺจาทิปิ.

๓,๙๔. อา สํขฺยายา สตาโท นาฺตฺเถ

สํขฺยาย+มุตฺตรปเท ¶ ทฺวิสฺสา โหติ อสตาโท นาฺตฺเถ.

อาวิฏฺลิงฺคตฺตา สํขฺยายํ อุตฺตรปเท สลิงฺเคเนว วิเสสนํ ภวติ.

สุทฺธํ มิสฺสฺจ สํกิณฺณํ, อุปสชฺชนเมว จ;

อาวิฏฺ+มถ วา+พฺยตฺตํ, ฉธา ลิงฺคํ วิวํยเต.

เอตฺถ ยถากฺกมํ รุกฺโข ลตา ปณฺณํติ สุทฺธํ. ฆโฏ ฆฏี, วชิโร วชิรํ, เวทนา เวทนํติ มิสฺสํ. ตโฏ ตฏี ตฏํติ สํกิณฺณํ. สุกฺโก ปโฏ, สุกฺกา ปฏิ, สุกฺกํ วตฺถํติ อุปสชฺชนํ. ราชา สรณํ, คุโณ ปมาณํติ อาวิฏฺํ. ตุวํ อหํ กติ ปฺจาติ อพฺยตฺตํ. อิติ ลิงฺคํ เวทิตพฺพํ. ทฺวาทส.

ทฺวิสฺส พา วา โหติ จตฺตาลีสา โท นาฺตฺเถ. ราเท เส พารส.

สํขฺยาย+มุตฺตรปเท ติสฺส เอ โหต+สตาโท นา+ฺตฺเถ.

ฉตีหิ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จ. เตฬส เตรส.

จตุสฺส จุ+โจ โหนฺติ วา ทเส ปเร. ทฺวิตฺเต จุทฺทส โจทฺทส จตุทฺทส.

๓,๙๙. วีสติทเสสุ ปฺจสฺส ปณฺณ+ปนฺนา

วีสติ ¶ เสสุ ปเรสุ ปฺจสฺส ปณฺณ+ปนฺนา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ปนฺนรส ปฺจทส.

ฉสฺส โส-อิจฺจ+ย+มาเทโส โหติ เส ปเร. โสฬส โสรส. สตฺตรส สตฺตทส. ‘‘เอกฏฺาน+มา’’ติ อา, อฏฺารส อฏฺาทส.

อูนา จ สา วีสติ จาติ ‘‘วิเสสน+เมกตฺเถเน’’ติ วิเสสนสมาเส ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเม+เวกตฺเถ’’ติ ปุมตฺเต จ กเต เอเกน อูนา วีสตีติ ตติยาสมาเส เอกูนวีสติ.

วีสติอาทโย อานวุติยา อิตฺถิลิงฺเค+กวจนา. โภ เอกูนวีสติ. เอกูนวีสตึ. เอกูนวีสตฺยา เอกูนวีสติยา. เอกูนวีสตฺยํ เอกูนวีสติยํ เอกูนวีสตฺยา เอกูนวีสติยา. มติสมํ.

เอวํ วีสติ, เอกวีสติ, ทฺวาวีสติ พาวีสติ, เตวีสติ จตุวีสติปฺปภุตโย. ปณฺณอาเทเส ปณฺณวีสติ ปฺจวีสติ. เอวํ ฉพฺพีสติ, สตฺตวีสติ, อฏฺวีสติ.

เอเกน อูนา ตึสติ ตึสา วาติ เอกูนตึสติ เอกูนตึสา วา. กรเณ เอกูนตึสาย. เอกูนตึสาย, เอกูนตึสาย, เอกูนตึสาย, เอกูนตึสายํ. เอวํ ตึสติณึสาวภุตโย ¶ . ตึสาสทฺทสฺส ปน สิโลเป ‘‘ทีฆสฺโส’’ติ โยควิภาคา รสฺโส, ตึส. นิคฺคหีตาคโม, ตึสํ. โภตึเส+จฺจาทิ ปุเมว.

จตฺตาลีสาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ เอวเมว. ทฺวิตฺเต เอกตฺตึสติ เอกตฺตึสา. รสฺสทฺวิตฺเต ทฺวตฺตึสติ ทฺวตฺตึส. เอวํ เตตฺตึสติ เตตฺตึสาทโย ยาว เอกูนจตฺตาลีสติ เอกูนจตฺตาลีสา. จตฺตาลีสาย สิมฺหิ จตฺตารีสา จตฺตาลีสา จตฺตาลีสํ, โภ จตฺตาลีเส+จฺจาทิ โหติ. เอวํ เอกจตฺตารีสา.

อสตาโท นาฺตฺเถ จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺส เอ วา โหติ อา จ. ทฺเวจตฺตาลีสา ทฺเวจตฺตาลีส ทฺเวจตฺตาลีสํ, เอวํ ทฺวาจตฺตาลีส-อิจฺจาทิ. ทฺเวจตฺตารีสา ทฺเวจตฺตารีส ทฺเวจตฺตารีสํ, เอวํ ทฺวาจตฺตารีสา ทฺวาจตฺตารีส อิจฺจาทิ. จตฺตาลีสติ เอกจตฺตาลีสติ ทฺเวจตฺตาลีสติ ทฺวาจตฺตาลีสติ อิจฺจาทิ เอกูนวีสติสมํ.

อสตาโท นาฺตฺเถ จตฺตาลีสาโท ติสฺเส โหติ วา. เตจตฺตาลีสา เตจตฺตาลีส เตจตฺตาลีสํ. โภ เตจตฺตาลีเส อิจฺจาทิ โหติ. เอวํ ติจตฺตาลีสา เตจตฺตารีสา ติจตฺตารีสา อิจฺจาทิ, เตจตฺตาลีสติ ติจตฺตาลีสติ อิจฺจาทิ ปุพฺเพว.

เอวํ จตุจตฺตาลีสา ปฺจจตฺตาลีสา จตุจตฺตาลีสติ ปฺจจตฺตาลีสติ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนปฺาสา.

ปฺาสา ¶ ปฺาส ปฺาสํ อิจฺจาทิ โหติ. เอวํ ทฺเวปฺาสา ทฺวาปฺาสา ทฺวิปฺาสา ทฺเวปณฺณาสา ทฺวาปณฺณาสา ทฺวิปณฺณาสา. เตปฺาสา ติปฺาสา ติปฺาสํ เตปณฺณาสา ติปณฺณาสา. จตุปณฺณาสา ปฺจปณฺณาสา อิจฺจาทิ ยาว เอกูนสฏฺิ.

เอวํ สฏฺิ, เอกสฏฺิ, ทฺเวสฏฺิ ทฺวาสฏฺิ ทฺวิสฏฺิ, เตสฏฺิ ติสฏฺิ, จตุสฏฺิ ปฺจสฏฺิ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนสตฺตติ.

สตฺตติ, เอกสตฺตติ, ทฺเวสตฺตติ ทฺวาสตฺตติ ทฺวิสตฺตติ, เตสตฺตติ ติสตฺตติ. ทฺเวสตฺตริ ทฺวาสตฺตริ ทฺวิสตฺตริ, จตุสตฺตติ, ปฺจสตฺตติ, จตุสตฺตริ, ปฺจสตฺตรีติ ยาว เอกูนาสีติ.

อสีติ, เอกาสีติ, ทฺวาสีติ, ยาคเม ทฺวิยาสีติ, เตอสีติ ติยาสีติ, จตุราสีติ, ปฺจาสีติ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนนวุติ.

นวุติ, เอกนวุติ, ทฺเวนวุติ ทฺวานวุติ ทฺวินวุติ, เตนวุติ ตินวุติ, จตุนวุติ, ปฺจนวุติ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนสตํ, เอตํ นปุํสกลิงฺค+เมกวจนนฺตํ.

สตํ, โภ สต สตา, สตํ, สตํ. สเตน, กรเณ สเตน. สตสฺส, สตา สตมฺหา สตสฺมา, สตสฺส, สเต สตมฺหิ สตสฺมึ. เอวํ เอกสตโต ปภุติ ยาว สหสฺสํ.

โกฏิ ปโกฏิ โกฏิปฺปโกฏิ อกฺโขภิณิโย อิตฺถิลิงฺเค+กวจนนฺตา. วคฺคเภเท ตุ สพฺพาสมฺปิ สํขฺยานํ พหุวจโนปิ โหเตว ‘‘ทฺเววีสติโย ชินทนฺตา’’ ‘‘ติสฺโส วีสติโย ทินฆฏิกา’’ อิจฺจาทิ.

ทสทสกํ สตํ นาม, ทสสตํ สหสฺสํ นาม, ทสสหสฺสํ นหุตํ, ทสนหุตํ ลกฺขํ, สตสหสฺสนฺติปิ วุจฺจติ.

ลกฺขสตํ ¶ โกฏิ, โกฏิลกฺขสตํ ปโกฏิ, ปโกฏิลกฺขสตํ โกฏิปฺปโกฏิ, เอวํ นหุตํ, นินฺนหุตํ, อกฺโขภิณี, พินฺทุ, อพฺพุทํ, นิรพฺพุทํ, อหหํ, อพพํ, อฏฏํ, โสคณฺฑิกํ, อุปฺปลํ, กุมุทํ, ปุณฺฑรีกํ, ปทุมํ, กถานํ, มหากถานํ, อสงฺขฺเยยฺยนฺติ ยถากฺกมํ สตลกฺขคุณํ เวทิตพฺพํ.

อิจฺเจวํ านโต านํ, สตลกฺขคุณํ มตํ;

โกฏิปฺปภุตีนํ วีส-สงฺขฺยานฺจ ยถากฺกมนฺติ.

อถา+สํขฺยา วุจฺจเต, อพฺยยนฺติ จ วุจฺจเต. ตํ ปาทิ จาทิ, อุปสคฺคนิปาตาติ จ ทุวิธํ.

ป ปรา อป สํ อนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติ สุ อุ อภิ ปติ ปริ อุป อา อิเม วีสติ ปาทโย. ปาทโย หิ โชตกา, น วาจกา.

ตตฺถ ป-สทฺโท ปการา+ทิกมฺม, ปธาน+นฺโตภาว, วิโยค, ตปฺปร, ภุสตฺถ, สมฺภว, ติตฺติ, อนาวิล, ปตฺถนาทีสุ. ยถา ปกาเร-ปฺา. อาทิกมฺเม-วิปฺปกตํ, ปธาเน-ปณีตํ, อนฺโตภาเว-ปกฺขิตฺตํ, ขิตฺตนฺติ เปรณํ, ปกฺขิตฺตนฺติ อนฺโตกรณํ, ธาตฺวตฺถสฺส พาธิตตฺตา. วุตฺถฺหิ –

ธาตฺวตฺถํ พาธเต โกจิ, โกจิ ตํ อนุวตฺตเต;

ตเมว+ฺโ วิเสเสติ, อุปสคฺคคตี ติธาติ.

เอตฺถ จ ‘‘อนุรุทฺธกา เม สงฺคามยุทฺเธ’’ติ จ อิเม อุปสคฺคา ธาตฺวตฺถํ วิเสเสนฺติ นาม. วิโยเค-ปวาสี, ตปฺปเร-ปาจริโย, ภุสตฺเถ-ปวุทฺธกาโย, สมฺภเว-หิมวนฺตา คงฺคา ปภวติ ¶ , ติตฺติยํ-ปหูต+มนฺนํ, อนาวิเล-ปสนฺน+มุทกํ, ปตฺถเน-ปณิหิตํ.

ปราอิติ ปริหานิ, ปราชย, คติ, วิกฺกมา+มสนาทีสุ. ยถา ปริหานิยํ-ปราภโว. ปราชเย-ปราชิโต, คติยํ-ปรายนํ, วิกฺกเม-ปรกฺกมติ, อามสเน-องฺคสฺส ปรามสนํ.

อปอิติ อปคต, ครห, วชฺชน, ปูชา, ปทุสฺสนาทีสุ. ยถา อปคเต-อปมาโน อเปโต, ครเห-อปคพฺโภ, วชฺชเน-อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปูชายํ-วุทฺธาปจายี, ปทุสฺสเน-อปรชฺฌนฺติ.

สํอิติ สโมธาน, สมฺมาสม, สมนฺตภาว, สํคต, สํเขป, ภุสตฺถ, สห+ปฺปตฺถ, ปภวา+ภิมุขภาว, วิธาน, ปุนปฺปุน, กรณ, สมิทฺธาทีสุ. ยถา สโมธาเน-สนฺธิ, สมฺมาสเม-สมาธิ, สมฺปยุตฺโต, สมนฺตภาเว-สํกิณฺณํ, สมุลฺลปนา, สํคเต-สงฺคโม, สํเขเป-สมาโส, ภุสตฺเถ-สารตฺโถ, สหตฺเถ-สํวาโส, อปฺปตฺเถ-สมคฺโฆ, ปภเว-สมฺภโว, อภิมุขภาเว-สมฺมุขํ. สํคเต-สํคณฺหาติ, วิธาเน-สํวุตํ, ปุนปฺปุนกรเณ-สนฺธาวติ, สมิทฺธิยํ-สมฺปนฺโน.

อนุอิติ อนุคตา+นุปจฺฉินฺน, ปจฺฉาตฺถ, ภุสตฺถ, สาทิสฺส, หีน, ตติยตฺถ, ลกฺขณิ+ตฺถมฺภูตกฺขาน, ภาค, วิจฺฉาทีสุ. อนุคเต-อนฺเวติ, อนุปจฺฉินฺเน-อนุสโย, ปจฺฉาตฺเถ-อนุรถํ, ภุสตฺเถ-อนุรตฺโต, สาทิสฺเส-อนุรูปํ, หีเน-อนุสาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต, ตติยตฺเถ-นทิ+มนฺววสิตา เสนา, ลกฺขเณรุกฺข+มนุวิชฺโชตเต วิชฺชุ, อิตฺถมฺภูตขฺยาเน-สาธุ เทวทตฺโต มาตร+มนุ ¶ , ภาเค-ย+เทตฺถ มํ อนุ สิยา, ตํ ทียตุ, วิจฺฉายํ-รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโท.

อวอิติ อโธภาค, วิโยค, ปริภว, ชานน, [สุทฺธิ] นิจฺฉย, เทส, เถยฺยาทีสุ. อโธภาเค-อวกฺขิตฺตจกฺขุ, วิโยเค-อวโกกิลํ วนํ, ปริภเว-อวชานนํ, อวมฺติ, ชานเน-อวคจฺฉติ. [สุทฺธิยํ–โวทานํ (รูปสิทฺธิ)], นิจฺฉเย-อวธารณํ, เทเส-อวกาโส, เถยฺเย-อวหาโร.

โออิติ โอโรหรณ, นีหรณ, สุทฺธิอาทีสุ ทิสฺสติ. โอโรหเณ-ปาสาทา โอโรหติ, นีหรเณ-โอมุกฺกุปาหโน, สุทฺธิยํ-โอทาตํ.

นิอิติ, นิสฺเสส, นิคฺคต, นีหรณ,+นฺโตปเวสนา+ภาว, นิเสธน, นิกฺขนฺต, ปาตุภาวา+วธารณ, วิภชน, อุปมุ+ปธารณา+วสาน, เฉก, นีหรณา+วรณาทีสุ. นิสฺเสเส-นิรุตฺติ, นิคฺคเต-นิกฺกิเลโส, นิยฺยาติ, นีหรเณ-นิทฺธารณํ, อนฺโตปเวสเน-นิขาโต, อภาเว-นิมฺมกฺขิกํ, นิเสเธ-นิวาเรติ, นิกฺขนฺเต-นิพฺพานํ, ปาตุภาเว-นิมฺมิตํ, อวธารเณ-นิจฺฉโย, วิภชเน-นิทฺเทโส. อุปมายํ-นิทสฺสนํ, อุปธารเณ-นิสามนํ, อวสาเน-นิฏฺิตํ, เฉเก-นิปุโณ, นีหรเณ-นีหรติ, อิสฺส ทีโฆ. อาวรเณ-นีวรณํ.

ทุอิติ อโสภณา+ภาว, กุจฺฉิตา+สมิทฺธิ, กิจฺฉ, วิรูปตาทีสุ. อโสภเณ-ทุคฺคนฺโธ, อภาเว-ทุพฺภิกฺขํ, กุจฺฉิเต – ทุกฺกฏํ ¶ . อสมิทฺธิยํ-ทุสฺสสฺสํ, กิจฺเฉ-ทุกฺกรํ, วิรูปตายํ-ทุพฺพณฺโณ ทุมฺมุโข.

วิอิติ วิเสส, วิวิธ, วิรุทฺธ, วิคต, วิโยค, วิรูปตาทีสุ. วิเสเส-วิมุตฺติ, วิสิฏฺโ, วิวิเธ-วิมติ, วิรุทฺเธ-วิวาโท, วิคเต-วิมลํ, วิโยเค-วิปฺปยุตฺโต, วิรูปตายํ-วิรูโป.

อธิอิติ อธิกิ+สฺสรู+ปริภาวา+ธิภวน+ชฺฌายา+ธิฏฺาน, นิจฺฉย, ปาปุณนาทีสุ. อธิเก-อธิสีลํ, อิสฺสเร-อธิปติ, อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อุปริภาเว-อธิโรหติ, ปถวึ อธิเสสฺสติ, อธิภวเน-อธิภวติ, อชฺฌายเน-พฺยากรณ+มธีเต, อธิฏฺาเน-ภูมิกมฺปาทึ อธิฏฺาติ, นิจฺฉเย-อธิโมกฺโข, ปาปุณเน-โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ.

อปิอิติ สมฺภาวนา+เปกฺขา, สมุจฺจย, ครห, ปฺหาทีสุ. สมฺภาวนายํ-อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, เมรุมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺเฉยฺย, อเปกฺขายํ-อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต, สมุจฺจเย-อิติปิ อรหํ, อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย, ครเห-อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตก, ปฺเห-อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ.

อติอิติ อติกฺกมนา+ติกฺกนฺตา+ติสย, ภุสตฺถาทีสุ. อติกฺกเม-อติโรจติ อมฺเหหิ, อตีโต, อติกฺกนฺเต-อจฺจนฺตํ, อติสเย-อติกุสโล, ภุสตฺเถ-อติโกโธ, อติวุทฺธิ.

สุอิติ โสภณ, สุฏฺุ, สมฺมา, สมิทฺธิ, สุขตฺถาทีสุ. โสภเณ-สุคนฺโธ, สุฏฺุ+สมฺมาทตฺเถสุ-สุฏฺุ คโต สุคโต, สมฺมา ¶ คโตติปิ สุคโต, สมิทฺธิยํ-สุภิกฺขํ, สุขตฺเถ-สุกโร.

อุอิติ อุคฺคตุ+ทฺธกมฺม, ปธาน, วิโยค, สมฺภว, อตฺตลาภ, สตฺติ, สรูปกถนาทีสุ. อุคฺคเต-อุคฺคจฺฉติ, อุทฺธกมฺเม-อาสนา อุฏฺิโต, อุกฺเขโป, ปธาเน-อุตฺตโม, โลกุตฺตโร, วิโยเค-อุพฺภาสิโต, สมฺภเว-อุพฺภุโต, อตฺตลาเภ-อุปฺปนฺนํ าณํ, สตฺติยํ-อุสฺสหติ คนฺตุํ, สรูปกถเน-อุทฺทิสติ สุตฺตํ.

อภิอิติ อภิมุขภาว, วิสิฏฺา+ธิกุ+ทฺธกมฺม, กุล, สารุปฺป, วนฺทน, ลกฺขณิ+ตฺถมฺภูตกฺขาน, วิจฺฉาทีสุ. อภิมุขภาเว-อภิมุโข, อภิกฺกมติ, วิสิฏฺเ-อภิธมฺโม, อธิเก-อภิวสติ, อุทฺธกมฺเม-อภิรุหติ. กุเล-อภิชาโต, สารุปฺเป-อภิรูโป, วนฺทเน-อภิวาเทติ, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํ.

ปติอิติ ปฏิคต, ปฏิโลม, ปฏินิธิ, ปฏิทาน, นิเสธ, นิวตฺตน, สาทิสฺส, ปฏิกรณา+ทาน, ปฏิโพธ, ปฏิจฺจ, ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขาน, ภาค, วิจฺฉาทีสุ. ปฏิคเต-ปจฺจกฺขํ, ปฏิโลเม-ปฏิโสตํ, ปฏินิธิมฺหิ-อาจริยโต ปติ สิสฺโส, ปฏิทาเน-เตลตฺถิกสฺส ฆตํ ปฏิททาติ, นิเสเธ-ปฏิเสเธติ, นิวตฺตเน-ปฏิกฺกมติ, สาทิสฺเส-ปฏิรูปกํ, ปฏิกรเณ-ปฏิกาโร, อาทาเน-ปฏิคฺคณฺหาติ, ปฏิโพเธ-ปฏิเวโธ, ปฏิจฺเจ-ปจฺจโย, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํ.

ปริอิติ สมนฺตโตภาว, ปริจฺเฉท, วชฺชนา+ลิงฺคน, นิวสน, ปูชา, โภชนา+วชานน, โทสกฺขาน, ลกฺขณาทีสุ. สมนฺถ- โตภาเว-ปริวุโต ¶ , ปริจฺเฉเท-ปริฺเยฺยํ, วชฺชเน-ปริหรติ, อาลิงฺคเน-ปริสฺสชติ, นิวสเน-โย วตฺถํ ปริทเหสฺสติ, ปูชายํ-ปริจริยา, โภชเน-ภิกฺขุํ ปริวิสติ, อวชานเน-ปริภวติ. โทสกฺขาเน-ปริภาสติ, ลกฺขณาทีสุ-รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ อิจฺจาทิ.

อุปอิติ อุปคมน, สมีปู+ปปตฺติ, สาทิสฺสา+ธิกุ+ปริภาวา+นสน, โทสกฺขาน, สฺา, ปุพฺพกมฺม, ปูชา, คยฺหาการ, ภุสตฺถาทีสุ. อุปคมเน-นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย, สมีเป-อุปนครํ, อุปปตฺติยํ-สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, อถ วา อุปปตฺติ=ยุตฺติ, ยถา อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สาทิสฺเส-อุปมานํ, อุปมา, อธิเก-อุปขาริยํ โทโณ, อุปริภาเว-อุปสมฺปนฺโน, อนสเน-อุปวาโส, โทสกฺขาเน-ปรํ อุปวทติ, สฺายํ-อุปธา, อุปสคฺโค, ปุพฺพกมฺเม-อุปกฺกโม, อุปกาโร, ปูชายํ-พุทฺธุปฏฺาโก, มาตุปฏฺานํ, คยฺหากาเร-โสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ, ภุสตฺเถ-อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโยติ.

อาอิติ อภิมุขภาวุ+ทฺธกมฺม+มริยาทา+ภิวิธิ, ปตฺติ+จฺฉา, ปริสฺสชน, อาทิกมฺม, คหณ, นิวาสน, สมีป, อาวฺหานาทีสุ. อภิมุขภาเว-อาคจฺฉนฺติ, อุทฺธกมฺเม-อาโรหติ, มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํ, อภิวิธิมฺหิ-อากุมารํ ยโส กจฺจายนสฺส, ปตฺติยํ-อาปตฺตึ อาปนฺโน, อิจฺฉายํ-อากงฺขา, ปริสฺสชเน-อาลิงฺคนํ, อาทิกมฺเม-อารมฺโภ, คหเณ-อาทียติ, อาลิงฺคติ, (อาลิมฺปติ, รู), นิวาเส-อาวสโถ, อาวาโส, สมีเป-อาสนฺนํ, อาวฺหาเน-อามนฺเตติ.

ป ¶ ปรา+ป ส+มนฺว+ว, โอ นิ ทุ รภิ พฺยา+ธิสุ;

อติ นิ ปฺปติ ปริ อปโย, อุป อา อิติ วีสติ;

เอส หิ โภ อุปสคฺค-วิธิ+กฺกมโต กถิโต.

อุปสคฺค+นิปาตา จ, ปจฺจยา จ อิเม ตโย;

เนเก+เนกตฺถวาจกา, อิติ เนรุตฺติกา+พฺรวุํ.

อวิชฺชมานสํขฺเยหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ. น สนฺติ เอกวจนาทิสํขฺยา เอเตสนฺติ อสํขฺยา, เตสํ อสํขฺยานํ วิภตฺตีนํ เภเท อสติปิ สฺยาทิวิธานํ ‘‘มา โน อชฺช วิกนฺตึสู’’ติอาโท วิภตฺยนฺตตฺตา ปทตฺตสิทฺธีติ โว+โนอาทีนํ สิทฺธิยา จ เตสํ ปมาทิอตฺเถ ทสฺสนโต จ โหติ. ปหาโร ปราภโว อปหาโร สํหาโร อวหาโร โอหาโร อิจฺจาทิ โหติ.

อุเปจฺจ+ตฺถํ สชนฺตีติ, อุปสคฺคา หิ ปาทโย;

จาที ปทาทิมชฺฌนฺเต, นิปาตา นิปตนฺตีติ.

สมุจฺจย+วิกปฺปน+ปฏิเสธ+ปูรณาทิอตฺถํ อสตฺตวาจิกํ เนปาติกํ.

จ-อิติ สมุจฺจยา+นฺวาจย+อิตเรตรโยค+สมาหารา+วธารณาทีสุ. วา-อิติ วิกปฺปนุ+ปมาน+สมุจฺจย+ววตฺถิตวิภาสาทีสุ. น, โน, มา, อ, อลํ, หลํ อิจฺเจเต ปฏิเสเธ ¶ . ‘‘ทฺเว ปฏิเสธา ปกติอตฺถํ คมยนฺตี’’ติ ายา ‘‘น เตสํ ปน รูปานํ ปจฺจยา น จ โหนฺตี’’ติ เอตฺถ น จ น โหนฺติ-โหนฺเตวาติ ปกติอตฺถํ คมยติ. อลํ ปริยตฺติ+ภูสเนสุ จ.

ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺตปูรณํ ปทปูรณฺจ, ตตฺถ อถ, ขลุ, วต, อโถ, อสฺสุ, ยคฺเฆ, หิ, จรหิ, นํ, ตํ, จ, ตุ, วา, โว, ปน, หเว, กีว, ห, ตโต, ยถา, สุทํ, โข, เว, หํ, เอนํ, (เอวํ, รู) เสยฺยถิทํ อิจฺเจวมาทิ ปทปูรเณ. ตตฺถ อถ-อิติ ปฺหา+นนฺตริยา+ธิการาทีสุ จ. ขลุ-อิติ ปฏิเสธา+วธารณ, ปสิทฺธีสุ จ. วต+อิติ เอกํส, เขทา+นุกมฺป, สํกปฺเปสุ จ. อโถ-อิติ อนฺวาเทเส จ. หิ-อิติ เหตุ, อวธารเณสุ จ. ตุ-อิติ วิเสส, เหตุ, นิวตฺตนาทีสุ จ. ปน-อิติ วิเสเสปิ. หเว+เว อิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิ. หํ-วิสาท, วิมฺเหสุปิ. (วิสาท, สมฺภเวสุ, รู). เสยฺยถิทํติ ตํ กตมํติ อตฺเถปิ.

อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตํ อวิภตฺติยุตฺตฺจ. อตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภา อิจฺเจเต ปมายํ. อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ อเร หเร เร เช อิจฺเจเต อามนฺตเณ. ทิวา ภิยฺโย (นโม, รู) อิจฺเจเต ปมาทุติยาสุ. สยํ สามํ สํ สมฺมา กินฺติ อิจฺเจเต ตติยตฺเถ. โส+โต+ธาปจฺจยนฺตา จ สุตฺตโส ปทโส อนิจฺจโต ทุกฺขโต เอกธา ทฺวิธา อิจฺจาทิ. ตเว+ตุํ ปจฺจยนฺตา จตุตฺถิยาว, กาตเว ทาตเว, กาตุํ กาเรตุํ, (ทาตุํ, รู) ทาเปตุํ อิจฺจาทิ. โส+โตปจฺจยนฺตา ปฺจมิยตฺเถ, ทีฆโส โอรโส ราชโต วา โจรโต วา อิจฺจาทิ. โต สตฺต- มฺยตฺเถปิ ¶ ตฺร+ตฺถาทิปจฺจยนฺตา จ, เอกโต ปุรโต ปจฺฉโต ปสฺสโต ปิฏฺิโต ปาทโต สีสโต อคฺคโต มูลโต, ยตฺร ยตฺถ ยหึ ตตฺร ตตฺถ ตหึ อิจฺจาทิ. สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เอกมนฺตํ เหฏฺา อุปริ อุทฺธํ อโธ ติริยํ สมฺมุขา ปรมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อนฺตรํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ พหิ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อิจฺเจเต สตฺตมิยา. สมฺปติ อายติ อชฺช อปรชฺฌ สุเว สฺเว อุตฺตรสุเว (กิสุ, รู) หิยฺโย ปเร (ปรสุเว, รู) สชฺชุ สายํ ปาโต กาลํ กลฺลํ ทิวา รตฺตํ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา (กทา, รู) อิจฺจาทโย กาลสตฺตมิยํ. อิติ วิภตฺติยุตฺตานิ.

อวิภตฺติยุตฺเตสุ อปฺเปว อปฺเปวนาม นุ อิจฺเจเต สํสยตฺเถ. อทฺธา อฺทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํ อิจฺเจเต เอกํสตฺเถ. เอวํ อิติ อวธารเณ. กจฺจิ นุ นนุ กถํ (กึสุ, รู) กึ อิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถ. เอวํ อิติ อิตฺถํ อิจฺเจเต นิทสฺสนตฺเถ. อิติ เหตุ+วากฺยปริสมตฺตีสุ จ. ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตา กีว อิจฺเจเต ปริจฺเฉทนตฺเถ. เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปฏิรูปํ อาม สาธุ อิจฺเจเต สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. ตถา ยถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปินาม วิย อิว ยถริว ตถริว ยถานาม ตถานาม ยถาหิ ตถาหิ ยถาจ ตถาจ อิจฺเจเต ปฏิภาคตฺเถ. ยถาอิติ โยคฺคตา+วิจฺฉา+ปทตฺถานติวตฺติ+นิทสฺสเนสุ จ. เอวํอิติ ¶ อุปเทส+ปฺหาทีสุ จ. กิฺจาปิอิติ อนุคฺคหตฺเถ. ธิอิติ ครเห. อโหอิติ ครห+ปสํสน+ปตฺถเนสุ. นามอิติ ครห+ปสํสน+สฺา+ปฺเหสุ. สาธูติ ปสํสน+ยาจเนสุ. อิงฺฆ หนฺท อิจฺเจเต โจทนตฺเถ. สาธุ สุฏฺุ เอวเมตํติ อนุโมทเน. กิรอิติ อนุสฺสวน+อสทฺเธยฺเยสุ. นุนอิติ อนุมานา+นุสฺสรณ+ปริวิตกฺเกสุ. กสฺมาติ การณปุจฺฉเน. ยสฺมา ตสฺมา ตถา หิ เตน อิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถ. สห สทฺธึ อมา (สมํ, รู) อิติ สมกฺริยายํ. วินา ริเต วิปฺปโยเค. นานา ปุถุ พหุปกาเร. ปุถุ วิสุํ อสงฺฆาเต จ. ทุฏฺุ กุ กุจฺฉายํ (ชิคุจฺฉายํ, รู). ปุน อปฺปเม. กถํ จิกิจฺฉตฺเถ. ธา กฺขตฺตุํ โส กิฺจอิติ สํขฺยาวิภาเค. อีสกํ อปฺปมาเนสุ (อปฺปมตฺเต, รู). สณิกํ มนฺทตฺเถ. ขิปฺปํ อรํ ลหุํ อาสุ ตุณฺหํ อจิรํ สีฆตฺเถ. จิรํ จิรสฺสํ ทีฆกาเล. เจ ยทิ สํกา+วฏฺาเน. ธุรํ ถิรา+วธารเณสุ (ธุวํ ถิรา+วธารเณสุ, รู). หา วิสาเท. ตุณฺหี อภาสเน. สจฺฉิ ปจฺจกฺเข. มุสา มิจฺฉาอลิกํ อสจฺเจ. สุวตฺถิ อาสิฏฺเ อิจฺจาทิ.

ตุน+กฺตฺวาน+กฺตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ ภวนฺติ. ยถา ปสฺสิตุน ปสฺสิย ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา, ทิสฺวา ทิสฺวาน ทสฺเสตฺวา ทาตุน ทตฺวาน ทตฺวา อุปาทาย ทาเปตฺวา วิฺาย วิเจยฺย วิเนยฺย สเมจฺจ นิหจฺจ อุเปจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อิจฺจาทิ.

วิภตฺติยา ¶ กโต เภโท, สลิงฺคานํ ภเว ตถา;

ตุมฺหาทีนํ ตฺว+ลิงฺเคสุ, เนว+ตฺถิ ปาทิ+จาทินํ.

เอวํ นามาขฺยาโตปสคฺเคหิ วินิมุตฺตํ เอตํ นิปาตปทํ เวทิตพฺพํ.

ปุลฺลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคฺจ, นปุํสก+มถา+ปรํ;

ติลิงฺคฺจ อลิงฺคฺจ, นามิกํ ปฺจธา ิตํ.

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ นามกณฺโฑ ทุติโย.