📜
๓. การกกณฺฑ
อถ ¶ วิภตฺตีน+มตฺถเภทา วุจฺจนฺเต.
ตตฺถ เอกมฺปิ อตฺถํ กมฺมาทิวเสน เอกตฺตาทิวเสน จ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, สฺยาทโย. ตา ปน ปมาทิเภเทน สตฺตวิธา. ตา ยถา ‘‘ปมา+ตฺถมตฺเต’’ติ ปมาวิภตฺติ โหติ. สิสฺส โอการ+โลป+อ-มาเทเสสุ นโร อิตฺถี นปุํสกํ.
สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สํขฺยา+กมฺมาทิปฺจกํ;
นามตฺโถ ตสฺส สามฺ-มตฺถมตฺถํ ปวุจฺจเต.
โส นามตฺโถ จ –
ชาติ กฺริยา คุโณ ทพฺพํ, ตถา นามนฺติ ปฺจธา;
สทฺทสฺส+ตฺโถ ส สทฺโทปิ, ปฺจธาว+ตฺร ภิชฺชเต.
กถํ ชาติสทฺโท คุณสทฺโทตฺยาทินา.
ภินฺเนสฺว+ภินฺนธี+สทฺทา, สพลาทีสุ ยพฺพลา;
วตฺตนฺเต ชาติ เอสา+สฺส, มาลา สุตฺต+มิวา+นฺวิตา.
อทพฺพภูตํ กตฺตาทิ-การกคฺคามสาธิยํ;
ปทตฺถํ กตฺตุกมฺมฏฺํ, กฺริย+มิจฺฉนฺติ ตพฺพิทู.
ทพฺพสฺสิโต ตโต ภินฺโน, นิมิตฺโต ตปฺปตีติยา;
วินสฺสนสภาโว จ, นิคฺคุโณว คุโณ+จฺจเต.
เอตฺถ ¶ ปโฏ สุกฺโกติ วินสฺสนสภาโว จ จสทฺเทน วิปุโล อากาโสติ อวินสฺสนสภาโว จ อตฺตนิ วิสุํ คุณรหิโต คุโณ+จฺจเต ตฺยตฺโถ.
ยํ ยํ วิเสสฺสเต กิฺจิ, ตํ ตํ ทพฺพ+มิโห+จฺจเต;
ชาตฺยาทิโนปฺย+โต ตาทิ, ทพฺพตฺตํ ปริกปฺปเต.
เอตฺถ โคชาติ อสฺสชาตีติ วุตฺเต ชาติ ทพฺพํ. นีโล คุโณติ จ คุโณ ทพฺพํ. ปจนกฺริยาติ จ คมนาทิกฺริยาโต วิเสสิยตีติ กฺริยาว ทพฺพํ.
นามรูเปน สทพฺเพ, กฺวจิ สฺี กถียเต;
นามนฺติ ตํ ยถา จิตฺโต, สฺา สทฺโท ตุ ตทฺธนี.
นามสฺส ทพฺพตฺเตปิ จิตฺโตตฺยาทิ นาเมเนว ปสิชฺฌติ, โน ฆฏ+ปฏาทโยว ทพฺพตฺเตน, ตสฺมา นาม+มิติ สฺี กถียเต, ตํวาจกตฺตา ตพฺพตี จิตฺตาทิ สฺาสทฺโทติ นิจฺฉิยเตยฺย+ธิปฺปาโย.
อยํ ปฺจวิโธปิ อตฺโถ สทฺทตฺโถ เจว สามตฺถิยา คมฺยมานตฺโถ จาติ ทุพฺพิโธ. ตถา หิ ‘‘ปีโน ทิวา น ภฺุเชยฺย’’มิติ ภุตฺตินิรากติ สทฺทตฺโถ. รตฺติภุตฺติ ตุ สามตฺถิยา+วคมฺยเต. เตเน+ตํ วุจฺจติ –
อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;
มุขฺโย ลกฺขณ+พฺยฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุ.
มุขฺโย ตุ นิรนฺตรตฺเถ, ลกฺขโณ ตุ ติโรหิเต;
อตฺเถ+ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติ.
‘‘มฺเจ’’ติ ¶ นิรนฺตรตฺเถ วตฺตมาโน มุขฺโย, ‘‘มฺจา อุคฺโฆสนฺตี’’ติ ติโรหิตตฺเถ วตฺตมาโน ลกฺขโณ, คาถาทิสกลวากฺยสฺส+ตฺเถ วตฺตมาโน พฺยฺชนสภาโว.
พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;
ลกฺขณิโก พฺยฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโต.
วจฺโจ ลกฺขณิโก พฺยงฺคฺโย, เจวํ สทฺโท สุวาจโก;
วุตฺตกเมน ชาตฺยาทิ-เภเทน ปฺจธา ภเวติ.
๓๘. อามนฺตเณ –
ติ อามนฺตณาธิเก อตฺถมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ. โภ นร, โภ อิตฺถิ, โภ นปุํสก.
สทฺเทนา+ภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน;
อามนฺตณํ วิธาตพฺเพ, นตฺถิ ‘‘ราชา ภเว’’ติ+ทํ.
กฺริยา นิมิตฺตํ การกนฺตุ กมฺม, กตฺตุ, กรณ, สมฺปทาน, อวธิ, อาธารเภเทน ฉพฺพิธํ, ตํ ยถา –
๒,๒. กมฺเม ทุติยา
กรียติ กตฺตุกิริยาย สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมึ กมฺมการเก ทุติยาวิภตฺติ โหติ. ตํ ติวิธํ นิพฺพตฺติ, วิกติ, ปตฺติ เภเทน, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺเม มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, อาหาโร สุขํ ชนยติ, กฏํ กโรติ ทตฺโต. วิกติยํ กฏฺ+มงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, วีหโย ลุนาติ. ปตฺติยํ ทตฺโต ฆรํ ปวิสติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, ปณฺฑิเต ปยิรุปาสติ.
วุตฺตฺจ ¶ –
นิพฺพตฺติ+วิกติ+ปตฺติ-เภทา กมฺมํ ติธา มตํ;
กตฺตุกฺริยาภิคมฺมนฺตํ, สุข+มงฺคารํ+ฆรํ ยถาติ.
กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนียนฺติ อตฺเถว คุณยุตฺตสฺส กมฺมตา, วิปุลํ กโรติ, ทสฺสนียํ กโรตีติ กฺริยาย สมฺพนฺธิยมานตฺตา. โอทโน ปจฺจเตติ โอทนสทฺทโต กมฺมตา นปฺปตียเต, กิฺจรหิ อาขฺยาตโต.
อิจฺฉิตกมฺมํ ยถา-คาวุํ ปโย โทหติ, โคมนฺตํ คาวํ ยาจติ, คาว+มว รุนฺธติ วชํ, มาณวกํ มคฺคํ ปุจฺฉติ, โคมนฺตํ คาวํ ภิกฺขเต, รุกฺข+มวจินาติ ผลานิ, รุกฺขาตฺยตฺโถ. สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรูเต. เอตฺถ ปโย, คาวํ อิจฺจาทิ อิจฺฉิตํ, คาวุํ, โคมนฺต+มิจฺจาทิ อนิจฺฉิตํ. เอว+มนิจฺฉิเตปิ กณฺฏกํ มทฺทติ, วิสํ คิลติ. ยํ เนวิ+จฺฉิตํ, นาปิ อนิจฺฉิตํ, ตตฺราปิ คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูล+มุปสปฺปติ.
อาธาเร อธิสิ+า+สานํ ปโยเค จ, ปถวึ อธิเสสฺสติ, คาม+มธิติฏฺติ, รุกฺข+มชฺฌาสเตติ. เอตฺถ ปถวินฺติ ปถวิยนฺติ อตฺโถ. เอว+มภิ, นิปุพฺพวิสสฺสาปิ, ธมฺม+มภินิวิสเต, ธมฺเม วา. ตถา อุป, นฺว+ชฺฌา+ปุพฺพวสติสฺส, คาม+มุปวสติ, คาม+มนุวสติ, วิหาร+มธิวสติ, คาม+มาวสติ, อคารํ อชฺฌวสติ, เอตฺถ คามนฺติ คาเมตฺยตฺโถ. ตถา ตปฺปานา+จาเรปิ, นทึ ปิพติ, คามํ จรติ, นทิยํตฺยตฺโถ. สเจ มํ นาลปิสฺสตีติ มยา สทฺธึตฺยตฺโถ. วิหิตาว ปฏิ-โยเคปิ ทุติยา, ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา, ตมฺปฏิ โพชฺฌงฺคา ภาสนฺตูติ อตฺโถ. อุปมา มํ ปติภาติ ¶ , อุปมา มํ อุปฏฺาติตฺยตฺโถ. ธาตุนายุตฺเต ‘‘ตสฺส นปฺปฏิภาตี’’ติ ฉฏฺี.
๓. กาลทฺธาน+มจฺจนฺตสํโยเค
กาลทฺธานํ ทพฺพ+คุณ+กฺริยาหิ อจฺจนฺตสํโยเค เตหิ กาลทฺธานวาจีหิ ทุติยา โหติ. กาเล-สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสติ. อทฺธนิ-โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติ.
ปุพฺพนฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, อิมํ รตฺตึ จตฺตาโร มหาราชาโนติ เอวมาทีสุ กาลวาจีหิ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา, พหุลํวิธานา วิภตฺติวิปลฺลาโส วา. มาเสนา+นุวาโก+ธีโต, โกเสนา+นุวาโก+ธีโตติ กรณตฺเถ ตติยา.
๔. คติโพธาหารสทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช
คตฺยตฺถานํ โพธตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถาน+มกมฺมกานํ ภชฺชาทีนฺจ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ. ทตฺโต คมยติ มาณวกํ คามํ, ยาปยติ วา. คุรุ โพธยติ มาณวกํ ธมฺมํ, เวทยติ วา. มาตา โภชยติ ปุตฺต+โมทนํ, อาสยติ วา. คุรุ อชฺฌาปยติ สิสฺสํ เวทํ, ปายติ วา. ปโยชฺชโต+ฺตฺร กมฺเม ทุติยา. โปโส อาสยติ ทตฺตํ, สายยติ วา. โปโส อฺํ ภชฺชาเปติ, อฺํ โกฏฺฏาเปติ, อฺํ สนฺถราเปติ.
๕. หราทีนํ วา
หราทีนํ ¶ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ วา. โปโส หาเรติ ภารํ ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วา. ทสฺสยเต ชนํ ราชา, ชเนเนติ วา. อภิวาทยเต คุรุํ ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วา. อชฺโฌหาเรติ สตฺตุํ ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วา. กาเรติ ทตฺโต ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วา. ปกฺเข สพฺพตฺร กตฺตริ ตติยา.
๖. น ขาทาทีนํ
ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น โหติ. คตฺยตฺถาทีสุ กฺวจิ ปฏิเสธตฺถ+มิทํ. ขาทยติ ทตฺโต ทตฺเตน, อาทยติ ทตฺเตน, อวฺหาปยติ ทตฺเถน, สทฺทายยติ ทตฺเตน, นายยติ ทตฺเตน, กนฺทยติ ทตฺเตน.
๗. ฌาทีหิ ยุตฺตา
ธิอาทีหิ ยุตฺตโต ทุติยา โหติ. ธิ+รตฺถุ+มํ ปุติกายํ, อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาลนฺทํ, ราชคหสฺส จ นาลนฺทสฺส จ วิวรภูเต มชฺเฌติ อตฺโถ. สมาธาน+มนฺตเรน, มุจลินฺท+มภิโต สรํ. ฉฏฺฺยตฺเถ+ยํ ทุติยา.
๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺว+ภินา
ลกฺขณาทีสฺว+ตฺเถสุ อภินา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. รุกฺข+มภิวิชฺโชตเต จนฺโท, เอตฺถ รุกฺโข ลกฺขณํ, จนฺโท ลกฺขิตพฺโพ, ตตฺร อภินา รุกฺขสฺส ลกฺขณวุตฺติตา ปกาสียตีติ รุกฺโข อภินา ยุตฺโต นาม. สาธุ เทวทตฺโต มาตร+มภิ, มาตริ สาธุตฺตํ ปตฺโตตฺยตฺโถ. รุกฺขํ รุกฺขํอภิ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺเข รุกฺเขตฺยตฺโถ.
๙. ปติปรีหิ ภาเค จ
ปติปรีหิ ¶ ยุตฺตโต ลกฺขณาทีสุ ภาเค จ+ตฺเถ ทุติยา โหติ. รุกฺขํปติ วิชฺโชตเต, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํปติ, รุกฺขํ รุกฺขํปติ ติฏฺติ, ย+เทตฺถ มํ ปติ สิยา, โย มม ภาโค, โส ทียตุตฺยตฺโถ. เอวํ รุกฺขํปริตฺยาทิปิ.
๑๐. อนุนาติ
ลกฺขณาทีสุ ทุติยา. รุกฺขมนุ วิชฺโชตเต, สจฺจกิริย+มนุ วสฺสิ, เหตุ จ ลกฺขณํ ภวติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตร+มนุ, รุกฺขํ รุกฺข+มนุ วิชฺโชตเต, ยเทตฺถ มํอนุ สิยา.
๑๑. สหตฺเถ
สหตฺเถ อนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา. ปพฺพต+มนุ ติฏฺติ, ปพฺพเตน สห ตฺยตฺโถ.
๑๒. หีเน
หีนตฺเถ อนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา. อนุสาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต ภิกฺขู, สาริปุตฺตโต ปฺาย หีนาตฺยตฺโถ.
๑๓. อุเปน
หีนตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา ทุติยา. อุปสาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต.
๑๖. กตฺตุกรเณสุ ตติยา
กตฺตริ กรเณ จ การเก ตติยา โหติ. ชิเนน เทสิโต ธมฺโม, พุทฺเธน ชิโต มาโร, อหินา ทฏฺโ นโร. ยตฺถ ¶ การณการณมฺปิ การณวเสน วุจฺจติ, ตตฺถาปิ ตติยา, โจเรหิ คาโม ทฑฺโฒ, ติเณหิ ภตฺตํ สิทฺธํ, สทฺเธหิ การิตา วิหารา.
อตฺตปธาโน กิริยํ, โย นิพฺพตฺเตติ การโก;
อปยุตฺโต ปยุตฺโต วา, ส กตฺตาติ ปวุจฺจติ.
กรเณ-ตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน, ยถา หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิฺายติ. ทตฺเตน วิหโย ลุนาติ, อคฺคินา กุฏึ ฌาเปติ.
พาหิรฺจ ตถา+ชฺฌตฺตํ, กรณํ ทุวิธํ ยถา;
วีหึ ลุนาติ ทตฺเตน, เนตฺเตน จนฺท+มิกฺขเต.
ปกติยา อภิรูโป, โคตฺเตน โคตโม อิจฺจาทิ ภูธาตุสฺส สมฺภวา กรเณ ตติยา. ตถา สาริปุตฺโตติ นาเมน วิสฺสุโต, ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก, สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนตึโส วยสา, เอวํ สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธฺํ กิณาติ.
๑๗. สหตฺเถน
สหตฺเถน โยเค ตติยา สิยา. ตติยาปิ ฉฏฺีว อปฺปธาเน เอว ภวติ. ปุตฺเตน สหา+คโต, ปุตฺเตน สทฺธึ อาคโต, วิตกฺเกน สห วตฺตติ, ปุตฺเตน สห ถูโล, นิสีทิ ภควา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน, สหสฺเสน สมํ มิตา, สพฺเพหิ เม ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว.
๑๘. ลกฺขเณ
ลกฺขเณ ¶ วตฺตมานโต ตติยา. ภินฺเนน สีเสน ปคฺฆรนฺเตน โลหิเตน ปฏีวิสฺสเก อุชฺฌาเปสิ, อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อฺํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชก+มทฺทกฺขิ, อกฺขินา กาโณ, หตฺเถน กุณี, ปาเทน ขฺโช, ปิฏฺิยา ขุชฺโช. เตน หิ วิกลงฺเคน วิกลงฺคิโน วิกาโร ลกฺขิยเต.
๑๙. เหตุมฺหิ
วาสาทิลกฺขณกฺริยาย เหตุโต ตติยา. อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย วสติ, น ชจฺจา วสโล โหติ, กมฺมุนา วสโล โหติ, ทาเนน โภควา, อาจาเรน กุลํ, เตน ปาณิ กามทโท.
๒๐. ปฺจมี+เณ วา
อิเณ เหตุมฺหิ ปฺจมี วา. สตสฺมา พทฺโธ, สเตน วา.
๒๑. คุเณ
ปรงฺคภูเต เหตุมฺหิ ปฺจมี โหติ วา. ชฬตฺตา พทฺโธ, ชฬตฺเตนวา, ปฺาย มุตฺโต, หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ. พหุลํวิธานา สตฺตมฺยตฺเถหิปิ, เตน สมเยน, กาเลน ธมฺมสากจฺฉา, ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก, อุตฺตเรน กปิลวตฺถุ, เยน ภควา, เตนุปสงฺกมิ, โส โว มม+จฺจเยน สตฺถาติ. มาเสน ภฺุชติ, เอกาเหเนว พาราณสึ ปาวิสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ การาเปสิ ¶ , กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสกํ, วาจาย สขิโล, มณินา อตฺโถ, ธเนน อตฺโถ, โยชเนน คจฺฉติ อิจฺจาทิ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา. อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนตีติ ปจฺจตฺเต พหุลํวิธานา กตฺตริ ตติยา. เอวํ ติเลหิ เขตฺเต วปตีติ กมฺมตฺเถ, สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนาติ ปฺจมฺยตฺเถ จ.
๒๔. จตุตฺถี สมฺปทาเน
อเจตนํ สเจตนํ วา ปฏิคฺคาหกภาเวนา+เปกฺขิตํ, ตํ สมฺปทานํ, ตฺจ ทา-ทาเนติ ธาตุโต พฺยปฺเปน ยุตฺตเมว, ตตฺถ จตุตฺถี โหติ. ตฺจ ทียมานสฺส วตฺถุโน อนิวารณ+ชฺเฌสนา+นุมติโต ติวิโธ, ยถา พุทฺธสฺส ปุปฺผํ เทติ, โพธิรุกฺขสฺส ชลํ เทติ, ยาจกสฺส ธนํ เทติ, ภิกฺขูนํ ทานํ เทติ.
อนิรากรณา+ราธ-น+พฺภนฺุวเสน หิ;
สมฺปทานํ ติธา วุตฺตํ, รุกฺข+ยาจก+ภิกฺขโว.
อาธารวิวกฺขายํ สตฺตมีปิ, สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ, ยา ปลาลมยํ มาลํ, นารี ทตฺวาน เจติเยติ.
๒๕. ตาทตฺถฺเย
ตาทตฺถฺเย จตุตฺถี สิยา. ตทตฺถสฺส ภาเว, ตาทตฺถฺยํ, ตสฺมึ ตทตฺถภาเว โชตนีเยว จตุตฺถี สิยา. ตทตฺถสฺส ภาโวติ นิมิตฺตนิมิตฺตีสมฺพนฺเธ ¶ ฉฏฺี, ตสฺมา ฉฏฺาปวาโท+ยํ. สเมปิ นิมิตฺตนิมิตฺตีนํ สมฺพนฺเธ นิมิตฺตภูตยูปโตว จตุตฺถี, โน นิมิตฺตีภูตทารุโต. ยูปาย ทารุ, ปากาย วชติ, พุทฺธสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, เนว ทวาย, น มทาย, อูนสฺส ปาริปูริยา, อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติ, โลกานุกมฺปาย, ผาสุ วิหาราย.
อิจฺจายํ กจฺจายเน อุปริ วกฺขมานสฺส จตุตฺถีติ สาธิตตฺตา อิธ ฉฏฺีติ ทีปนตฺถํ วุจฺจเต –
กสฺส สาทุ นรุจฺจติ, มา อยสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, ขมติ สงฺฆสฺส, ภตฺต+มสฺส นจฺฉาเทตีติ ฉฏฺี สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ, น เจ+วํ วิโรโธ สิยา, สทิสรูปตฺตา, เอวํวิเธสุ จ สมฺพนฺธสฺส สทฺทิกานุมตตฺตา. ตถา หิ ภาควุตฺติยา ‘‘อุปปทวิภตฺติ ฉฏฺิยา+ปวาทา’’ติ วุตฺตํ, สทฺทนฺตเร วิหิตา วิภตฺติ อุปปทวิภตฺติ.
กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ อตฺถมตฺเต ปมา, กสฺส วา ตุยฺหนฺติ อวตฺวา กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ อตฺถมตฺเต ปมาวเสน พฺยภิจารทสฺสนา. เอว+มฺาปิ วิฺเยฺยา, ปรโตปิ ยถาคมํ.
รฺโ สตํ ธาเรติ รฺโ ฉตฺตํ ธาเรตีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺีว. สิลาฆ=กถเน, เอวํ รฺโ สิลาฆเต อิจฺจาทิ, ถุตึ กโรตีตฺยตฺโถ. หนุ=อปนยเน, รฺโ หนุเต, วฺเจตีตฺยตฺโถ. อุปติฏฺเยฺย สกฺยปุตฺตานํ วฑฺฒกี, อุปคจฺเฉยฺยาตฺยตฺโถ. สป=อกฺโกเส, มยฺหํ สปเต, สจฺจํ กุรุเตตฺยตฺโถ ¶ . ธร=ธารเณ, สุวณฺณํ เต ธารยเต, อิณํ เต ธารยติ, อสฺส รฺโ นาคํ ธารยาม. ปิห=อิจฺฉายํ, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, เตสํ ปิหยนฺติ สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ, ปิหยนฺติ=ปตฺเถนฺติ. ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิ+หํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ทุภยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทูภติ, โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ. อิสฺส=อิสฺสายํ, ติตฺถิยา อิสฺสยนฺติ สมณานํ. อุสูย=โทสาวิกรเณ, ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ อุสฺสูยนฺติ, กา อุสุยา วิชานตํ. อิธ+สิธ+ราธ+สาธ=สํสิทฺธิยํ, อาราโธ เม รฺโ, รฺโ ภาคฺย+มารชฺฌติ, กฺยา+หํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข อุปติสฺโส. ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, อาสุณนฺติ พุทฺธสฺส ภิกฺขู, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโนอนุคิณาติ, ปติคิณาติ, สาธุการทานาทินา ตํ อุสฺสหตีตฺยตฺโถ. อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว, อามนฺตยามิ เต มหาราช, ธมฺมํ เต เทสิสฺสามิ, เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ ภิกฺขูนํ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺตึ เต ปวกฺขามิ, อลํ เม รชฺชํ, อลํ ภิกฺขุ ปตฺตสฺส, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ เม เอเกน ติณฺเณนาติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี.
เอวํ อายุ โภโต โหตุ, จิรํ ชีวิตํ, ภทฺทํ, กลฺยาณํ, อตฺถํ, ปโยชนํ, กุสลํ, อนามยํ, หิตํ, ปตฺถํ, สุขํ, สาตํ, โภโต โหตุ, สาธุ สมฺมุติ เม ตสฺส, ปุตฺตสฺสา+วิกเรยฺย คุยฺห+มตฺถํ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค ¶ , เอกสฺส ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อฺชลึเต ปคฺคณฺหามิ, ตสฺส ผาสุ, โลกสฺส+ตฺโถ, นโม เต ปุริสาชฺ, โสตฺถิ ตสฺส, สมตฺโถ มลฺโล มลฺลสฺส, ตสฺส หิตํ, ตสฺส สุขํ, สฺวาคตํ เต มหาราชาติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี.
๒๖. ปฺจมฺย+วธิสฺมา
ปทตฺถาวธิสฺมา ปฺจมีวิภตฺติ โหติ.
สเมปฺย+ปคเม ทฺวินฺนํ, ปุพฺพรูปา ย+ทจฺจุตํ;
วุจฺจเต ต+ทปาทานํ, ตํ จลาจลโต ทฺวิธา;
ยถา+สฺสา ธาวตา โปโส, ปโต, รุกฺขาผลนฺติ จ.
ตตฺถ จลาวธิ ธาวตา อสฺสา ปุริโส ปตติ, อจลาวธิ ปพฺพตา โอตรนฺติ วนจารกาติ.
ตฺจ อวธิ วิสยกฺริยาวิเสสสฺส นิทฺทิฏฺตฺตา นิทฺทิฏฺวิสยํ, ยตฺถ อป อปคมนกฺริยํ อุปาตฺตํ=อชฺฌาหฏํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตติ, ตํ อุปาตฺตํ. ยํ เกนจิ คุเณน อุกฺกํสิยติ, ตํ อนุเมยฺยํ. ยถา คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา, ปาปา จิตฺตํ นิวาเรนฺติ. วลาหกา วิชฺโชตเต, กุสุลโต ปจตีติ. เอตฺถ จ วฬาหกา นิกฺขมฺม, กุสุลโต อปเนตฺวาติ จ ปุพฺพกฺริยา อชฺฌาหรียติ. มถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปาติ อนุมียติ. วุตฺตฺหิ –
นิทฺทิฏฺวิสยํ กิฺจิ, อุปาตฺตวิสยํ ตถา;
อนุเมยฺยวิสยฺเจติ, ติธา+หุ อวธึ พุธาติ.
ภยเหตุมฺหิ-โจรา ¶ ภยํ ชายติ, ตณฺหาย ชายติ ภยํ, ปาปโต อุตฺตสติ, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ. อกฺขาตริ-อุปชฺฌายา สิกฺขํ คณฺหาติ, อาจริยมฺหา อธีโต สุณาติ วา. พุทฺธสฺมา ปราเชนฺติ อฺติตฺถิยา, ปราชิตา ภวนฺตีตฺยตฺโถ. หิมวตา ปภวติ คงฺคา, อจิรวติยา ปภวนฺติ กุนฺนทิโย. อุรสฺมา ชาโต ปุตฺโต, กมฺมโต ชาตํ อินฺทฺริยํ, อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, มาตาปิตูหิ อนฺตรธารยติ ปุตฺโต, นิลียตีตฺยตฺโถ. ทูรตฺถโยเคกีวทูโร อิโต นฬการคาโม, ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, คามโต นาติทูเร, อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. อนฺติกตฺถโยเค-อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามา. ปริมาเณ-อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สํกสฺสํ, ราชคหโต ปฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก สาวตฺถิ. กาลปริมาเณ-อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก, อิโต วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ. ปาสาทา สํกเมยฺย, ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สํกเมยฺยาติ อตฺโถ, ตถา หตฺถิกฺขนฺธา สํกเมยฺย, อภิธมฺมา ปุจฺฉนฺติ, อภิธมฺมํ สุตฺวาติ อตฺโถ, อาสนา วุฏฺเหยฺย. ทิสตฺถวาจีหิ โยเค-อิโต สา ปุริมา ทิสา, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา, อวีจิโต ยาว ภวคฺคํ, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา. วิภชเน-ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ, กิฺจาปิ ทานโต สีลํ วรํ, ตโต มยา พหุตรํ สุตํ, สีลเมว สุตา เสยฺโย. อารติปฺปโยเค-อารติ วิรติ ปาปา, ปาณาติปาตา ¶ เวรมณิ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต, อปฺปฏิวิรตา มุสาวาทา. สุทฺธตฺถโยเค-โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ, มาตุโต จ ปิตุโต จ สุทฺโธ อนุปกฺกุฏฺโ. ปโมจนตฺถโยเค-ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ, มุตฺโต+สฺมิ มารพนฺธนา, น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา, มุตฺโต+หํ+สพฺพปาเสหิ. วิเวจเน-วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ. ปมาณตฺเถ-อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ จนฺทภาคาย ปริมาณํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมเทโส. ปุพฺพาทิโยเค-ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา, อิโต ปุพฺเพ นาโหสิ, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, ตโต อปเรน สมเยน. ปฺเห-กุโต+สิ ตฺวํ, กุโต ภวํ, ปาฏลิปุตฺตโต. กิจฺฉา ลทฺธนฺติ คุเณ ปฺจมี, กิจฺเฉน เม อธิคตนฺติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา, เอวํ โถกา มุตฺโต, โถเกน มุตฺโตติ.
กถํ ‘‘โถกํ จลตี’’ติ, กฺริยาวิเสสเน กมฺมนิ ทุติยา, โถกํ จลนํ กโรตีตฺยตฺโถ, โถกนฺติ จลนกฺริยาย วิเสสนตฺตา กฺริยาวิเสสนํ.
กฺริยาวิเสสนํ นาม, กมฺมตฺเต+กตฺตสณฺิตา;
นฺยายสิทฺธํ ยโต ตสฺมา, ตทตฺถํ น วิสุํ วิธิ.
นฺยายสิทฺธํว=จลนนฺติ ยสฺมา ภาเว อโน, ตสฺมา ภาวสฺเส+กตฺตา เอกวจนนฺติ ายา เอกตฺตฺจ, ภาเว อนตฺตา นปุํสกตฺตฺจ, กโรติกฺริยาย สมฺพนฺเธน กมฺมตฺตฺจ สิชฺฌตีติ. กร+ภูธาตโว จ –
การิยรูปาภิธาตฺวตฺถา ¶ , สพฺเพ สตฺตาย ยุชฺชเร;
ตโต กฺริยา จ ภาโว จ, สามฺํ เตสุ คมฺยเต –
ติ วุตฺตตฺตา ยุชฺชนฺติ.
โถกตฺเถ-โถกา มุจฺจติ. สพฺพตฺถ สวิสเย ปฺจมี. เอตฺถ ‘‘วิวกฺขา โลกิกา สา จ, น สกฺกา อนิวตฺติตุํ’’ติ วุตฺตตฺตา อนิฏฺปฺปสงฺโค น สิยา. มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํ. อภิวิธิมฺหิ-อาพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, ปพฺพตํ วชฺเชตฺวา, พฺรหฺมโลกมฺหิ พฺยาเปตฺวาติ จ อตฺโถ. เอตฺถ วชฺชมานสีมา มริยาทา, คยฺหมานสีมา อภิวิธิ.
๒๗. อปปรีหิ วชฺชเน
วชฺชเน วตฺตมาเนหี อปปรีหิ โยเค ปฺจมี โหติ. อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ.
๒๘. ปฏินิธิปติทาเนสุ ปตินา
ปฏินิธิมฺหิ ปติทาเน จ วตฺตมาเนน ปตินา โยเค นามสฺมา ปฺจมี โหติ. พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต, ฆต+มสฺส เตลสฺมา ปติ ททาติ.
๒๙. ริเต ทุติยา จ
ริเตสทฺทโยเค นามสฺมา ทุติยา โหติ ปฺจมี จ. ริเต สทฺธมฺมา, ริเต สทฺธมฺมํ.
๓๐. วินา+ฺตฺร ตติยา จ
วินา+ฺตฺรโยเค ¶ นามสฺมา ตติยา ทุติยา ปฺจมี จ. วินา วาเตน, วินา วาตํ, วินา วาตสฺมา. อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน, อฺตฺร ธมฺมํ, อฺตฺร ธมฺมา.
๓๑. ปุถนานาหิ
เอเตหิ โยเค ตติยา โหติ ปฺจมี จ. ภินฺนโยคกรณํ ทุติยานิวตฺตนตฺถํ. ปุถเคว ชเนน, ปุถเคว ชนสฺมา, ชเนน นานา, ชนสฺมา นานา.
๓๙. ฉฏฺี สมฺพนฺเธ
สมฺพนฺเธ ฉฏฺี โหติ. รฺโ ปุริโสติ วุตฺเต ยสฺมา ราชา ททาติ, ปุริโส คณฺหาติ, ตสฺมา ราชปุริโสติ วิฺายติ. เอวเมว โย ยสฺส อายตฺโต เสวกาทิภาเวน ภณฺฑภาเวน วา สมีป+สมูหา+วยว+วิการ+การิย+อวตฺถา+ชาติ+คุณ+กฺริยาทิวเสน วา, านีวเสน วา, อาคมีวเสน วา, โส ติวิโธปิ อตฺโถ สมฺพนฺโธ นาม. วุตฺตฺหิ –
กฺริยาการกสฺชาโต, อสฺเส+ทํภาวเหตุโก;
สมฺพนฺโธ นาม โส อตฺโถ, ตตฺถ ฉฏฺี วิธียเต.
ปารตนฺตฺยฺหิ สมฺพนฺโธ, ตตฺถ ฉฏฺี ภเว ติโต;
อุปาธิ+านฺยา+คมิโต, น วิเสสฺสาทิโต ติโตติ.
อุปาธิสงฺขาตวิเสสนโต ตาว-รฺโ ปุริโส. เอตฺถ จ พฺราหฺมณาทิสามิโต นิวตฺเตตีติ ราชา วิเสสนํ, ปุริโส เตน ¶ วิเสสิยตีติ วิเสสฺโส. ภณฺฑสมฺพนฺธโต-ปหุตํ เม ธนํ สกฺก, เอกสฺส ปฏิวีโส, ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํ. สมีปโต-อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก. สมูเห-สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโห. อวยเว-มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ, รุกฺขสฺส สาขา. วิกาเร-สุวณฺณสฺส วิกติ, ภฏฺธฺานํ สตฺตุ. การิเย-ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, กมฺมานํ ผลํ วิปาโก. อวตฺถายํ-ขนฺธานํ ปาตุภาโว, ชรา, เภโท วา. ชาติยํ-มนุสฺสสฺส ภาโว, มนุสฺสานํ ชาติ. คุเณ-สุวณฺณสฺส วณฺโณ, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส พุทฺธสฺส คุณโฆโส, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, จิตฺตสฺส ผุสนา, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, ติลานํ มุฏฺิ, เตสํ สมาโยโค, สนฺธิโน วิโมกฺโข, ตถาคตสฺส ปฺาปารมึ อารพฺภ, สุขํ เต, ทุกฺขํ เต, เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, ปฺาย ปฏุภาโว, รูปสฺส ลหุตา, มุทุตา วา, อุปจโย วา. กฺริยาสมฺพนฺเธ-ปาทสฺส อุกฺเขปนํ, อวกฺเขปนํ วา, หตฺถสฺส สมิฺชนํ, ทานํ, ปสารณํ, ธาตูนํ คมนํ, านํ, นิสชฺชา, สยนํ วา, ตถาคตสฺส นามโคตฺตาทิ, ตสฺส การณํ, ตสฺส มาตาปิตโร, ตสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ, นครสฺส ทกฺขิณโต, วสฺสานํ ตติเย มาเส, น ตสฺส อุปมา, กุเวรสฺส พลิ อิจฺจาทิ. อปิ จ –
คาวสฺส ชาติ, ธวโล, คติ, สิงฺคํ, นามนฺติ+ธ;
ทพฺพสฺสาปิ จ ชาตฺยาทิ, วิเสสฺสา โหนฺติ กามโต.
โคตฺตฺจ ¶ สพโลทิสฺส, ปาก+มนฺนสฺส สุกฺกตา;
ปฏสฺส, สิงฺคํเมณฺฑสฺส, นา+ฺเสํติ วิเสสฺสเต.
านิโต-ยุวณฺณาน+เมโอ ลุตฺตา. อาคมิโต-สุ สสฺส. สามิโยเค-เทวาน+มินฺโท, มิคานํ ราชา. รุชาทิโยเค-เทวทตฺตสฺส รุชติ, ตสฺส โรโค อุปฺปชฺชิ, มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปฺปํ อิจฺจาทิ. ยชสฺส โยเค-ปุปฺผสฺส พุทฺธสฺส ยชติ, ปุปฺเผนาตฺยตฺโถ. เอวํ ฆตสฺส อคฺคึ ชุหติ. สุหิตตฺเถ-ปตฺตํ โอทนสฺส ปูเรตฺวา, ปูรํ นานาปการสฺส อสุจิโน, ปูรํ หิรฺสุวณฺณสฺส, ปูรติ พาโล ปาปสฺส. กิตกปฺปโยเค-พหุลํวิธานา ฉฏฺี, รฺโ สมฺมโต, ปูชิโต, สกฺกโต, อปจิโต, มานิโต วา, อมตํ เตสํ ภิกฺขเว อปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตา สติ อปริภุตฺตา, สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส, สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี. กมฺมตฺเถ-ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา, ภินฺนานํ สนฺธาตา, สหิตานํ อนุปฺปทาตา, โพเธตา ปชาย, กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก, อวิสํวาทโก โลกสฺส, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท. สรติ+จฺฉาโยเค-มาตุ สรติ, น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา, ปุตฺตสฺส อิจฺฉติ. กโรติสฺส (โยเค) – อุทกสฺส ปติกุรุเต, กณฺฑสฺส ปติกุรุเต, อภิสงฺขโรตีตฺยตฺโถ. ปฺจมิยตฺเถ ปริหานิภยตฺถโยเคปิ ฉฏฺี, อสฺสวนตาย ธมฺมสฺส ปริยายนฺติ, กินฺนุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ ¶ มจฺจุโน, ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ โฆรวิสานํ อิจฺจาทิ.
๔๐. ตุลฺยตฺเถน วา ตติยา
ตุลฺยตฺเถน โยเค วา ฉฏฺี โหติ ตติยา จ. ปิตุ ตุลฺโย, ปิตรา วา, มาตุ ตุลฺโย, มาตรา วา.
๓๒. สตฺตมฺยา+ธาเร
กตฺตุกมฺมฏฺานํ นิสชฺช+ปจนาทิกฺริยานํ โย อาธาโร, ตํ อาธารการกํ นาม. กถํ กเฏ นิสีทติ เทวทตฺโต, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, เทวทตฺต+ตณฺฑุลานํ กตฺตุ+กมฺมานํ ธารณโต ตทฏฺอาสน+ปจนกฺริยํ กฏ+ถาลิโย ธาเรนฺติ นาม, ตสฺมึ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.
โส พฺยาปิโก, โอปสิเลสิโก, เวสยิโก, สามีปิโกติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ โย อาเธยฺยสฺส นิสฺเสสาธารภูโต, โส พฺยาปิโก, ยถา ติเลสุ เตลํ อตฺถิ, ขีเรสุ ชลํ, ทธิมฺหิ สปฺปิ. ปจฺเจกสิทฺธานํ ภาวานํ ยํ อาเธยฺยภาเวน อุปสิเลสนํ อลฺลียนํ อตฺถิ, โส โอปสิเลสิโก. ยถา อาสเน นิสินฺโน สงฺโฆ, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, ฆเฏ อุทก+มตฺถิ, ทูเร ิโต, สมีเป ิโต. ยตฺถ สมีเป สมีปีโวหารํ กตฺวา ตทายตฺตตาทีปนตฺถํ อาธารภาโว อุปจรียติ, ตํ สามีปิกํ, ยถา คงฺคายํ โฆโส, คงฺคาย สมีเป วโชตฺยตฺโถ. สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. ยตฺถ อฺถาภาววเสน เทสนฺตราวจฺเฉทวเสน วา อาธารปริกปฺโป ¶ , โส เวสยิโต. ยถา อากาเส สกุณา จรนฺติ, ภูมิยํ มนุสฺสา, ชเล มจฺฉา, ปาสาเทสุ ปติโต, ปาปสฺมึ รมตี มโน, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน, ปฺาย สาธุ, วินเย นิปุโณ, มาตริ สาธุ, ปิตริ นิปุโณ.
กิริยา กตฺตุ+กมฺมฏฺา, อาธารียติ เยน โส;
อาธาโร จตุธา วุตฺโต, พฺยาปกาทิปฺปเภทโต.
พฺยาปโก ติลขีราทิ, กโฏ โอปสิเลสิโก;
สามีปิโก ตุ คงฺคาทิ, อากาโส วิสโย มโต.
๓๓. นิมิตฺเต
นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี โหติ. อชินมฺหิ หฺเต ทีปิ, กฺุชโร ทนฺเตสุ หฺเต, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยํ. สพฺพตฺถ นิมิตฺยตฺโถ.
๓๔. ยพฺภาโว ภาวลกฺขณํ
ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต สตฺตมี. กาเล คาวีสุ ทุยฺหมานาสุคโต, ทุทฺธาสุ อาคโต. เอตฺถคมนกฺริยาย โทหนกฺริยาจิหนํ, อาคมนกฺริยาย ทุทฺธากฺริยาจิหนํ, เอว+มุปริปิ. ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต, ชายมาเน โข สาริปุตฺต โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สมฺปกมฺปิ.
ปาสาณา สกฺขรา เจว, กลา ขาณุกณฺฏกา;
สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก.
อิมสฺมึ ¶ สติ อิทํ โหติ อิจฺจาทิ. ‘‘อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสตี’’ติ วิสยสตฺตมี.
๓๕. ฉฏฺี จา+นาทเร
ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต ฉฏฺี โหติ สตฺตมี จา+นาทเร คมฺยมาเน. อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, มาตาปิตูสุ รุทนฺเตสุ วา. ‘‘อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขเต’’, ‘‘มจฺจุ อาทาย คจฺฉติ, เปกฺขมาเน มหาชเน’’.
คุนฺนํ สามีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, โคสุ สามีติ วิสยสตฺตมี. เอวํ คุนฺนมิสฺสโร, โคสฺวิ+สฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, คุนฺนํ สกฺขี, โคสุ สกฺขี, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสุโต, โคสุ ปสุโต, กุสลา นจฺจคีตสฺส, กุสลา นจฺจคีเต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส, อายุตฺโต กฏกรเณ. ตถา อาธารวจนิจฺฉายํ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, พาหาสุ คเหตฺวา, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, กทลีสุ คเช รกฺขนฺติ, าณสฺมึ ปสนฺโน, าณสฺมึ อุสฺสุกฺโกติ วิสยสตฺตมี.
๓๖. ยโต นิทฺธารณํ
ชาติคุณกฺริยาหิ สมุทายเต+กเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ, ยโต ตํ กรียติ, ตโต ฉฏฺีสตฺตมิโย โหนฺติ. สาลโย สูกธฺานํ ปถฺยตมา, สูกธฺเสุ สาลโย ปถฺยตมา. กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ ¶ สมฺปนฺนขีรตมา. คจฺฉตํ ธาวนฺโต สีฆตมา, คจฺฉนฺเตสุ ธาวนฺโต สีฆตมา.
๑๔. สตฺตมฺยา+ธิกฺเย
อาธิกฺเย อตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ. อุปขาริยํ โทโณ, ขาริยา โทโณ อธิโกตฺยตฺโถ. ตถา อุปนิกฺเข กหาปณํ.
๑๕. สามิตฺเถ+ธินา
สามิภาวตฺเถ อธินา ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ. อธิพฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อธิปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต, พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปฺจาลาติ อตฺโถ. อธิเทเวสุ พุทฺโธ, สมฺมุติเทวาทีหิ พุทฺโธ อธิโกตฺยตฺโถ.
เอตฺถ จ ยถาวุตฺเตสุ อตฺเถสุ อยํ เภโท –
การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกํ กฺริยานิมิตฺตนฺติ อตฺถโต เอกเมว, ตฺจ ทณฺโฑ, ธวโล, ปจนํ, จิตฺโต, โคติ ทพฺพ+คุณ+กฺริยา+นาม+ชาติเภเทน ปฺจวิธมฺปิ กมฺม+กตฺตาทิวเสน ฉพฺพิธํ, ตํ สตฺติการกํ, ตทาธารภูตทพฺพาทโย ตตฺรฏฺการกํ, น มุขฺยโต. มุขฺยโต เจ โหนฺติ, เตสํ สตฺติทพฺพานํ อฺมฺพฺยาวฏรูปตฺตา โย อาธาโร, โส อาธาโรเยว, กิสฺมิฺจิกาเล กรณํ วา กตฺตุรูปภูโต วา น โหติ, ตสฺมา ถาลิ ปจติ, ถาลิยา ปจติ, ถาลิยํ ปจตีตฺยาทินา เอกสฺส วตฺถุโน กตฺตุ+กรณา+ธารเภโท น สิยา. สตฺติปกฺเข ปน ทพฺพาทีนํ อเนกสตฺติยา อาธารตฺตา สตฺติยา ทพฺพาทโย วิวกฺขิตา ตํ ตํ การกํ โหตีติ ทพฺพาทีนํ อเภเทปิ การกเภโท ยุชฺชเต. วุตฺตฺหิ –
วิจิตฺตกตฺตุอาทีหิ ¶ , สํโยคา เอกวตฺถุโน;
นานาตฺตํ ยุชฺชเต นาฏฺย-เภเทน นฏกสฺสิ+วาติ.
ถาลิ วตฺถุโต เอกา เจทปิ สตฺติการกภูตกตฺตุ+กรณา+ธาราทีนํ เภเทน เภท+มุปยาติ, กิมิว ราม+ราวณาทิเวสธารีนฏโก เตสํ นามวเสน ราโม, ราวโณติ เภท+มุปยาติ, ต+มิวาติ อธิปฺปาโย.
ปุน+รปิ –
ยเถ+โกปิ ปโฏ สุตฺต, ปีตาทิคุณสํยุโต;
สุกฺโก ปโฏติ ปีโตติ, เภทํ ยาตฺเย+วเมว+ยํ.
เอตฺถ จ สตฺติภูตกตฺตาทโย มุขฺยการกํ, ตํโยเคน ทพฺพภูตถาลี คุณการกํ, เต จ กถํ กฺริยาย การกา โหนฺติ. กตฺตา อตฺตนา ปติฏฺิตาย หสติ+นจฺจติจฺจาทิกฺริยาย นิมิตฺตํ โหติ. กมฺมฺจ อตฺตนา ปติฏฺิตกฺริยาย ตทตฺถภูตอินฺธนาทีนิ ปวตฺเตนฺตํ ‘‘โอทนํ ปจตี’’ตฺยาโท นิมิตฺตํ. ‘กฏฺเหิ ปจฺจตี’ตฺยาโท กฏฺานิ ชลนกฺริยาย สาเธตพฺพปากสฺส องฺคภาเวน นิมิตฺตํ. ‘ผรสุนา ฉินฺทตี’ตฺยาโท ผรสุ จ กฏฺานํ ทฺวิธาปวตฺติยา นิมิตฺตํ. กมฺมฺจ กฺริยาย สมฺพนฺธียมานพฺยาปฺเย สติ นิมิตฺตภาเวน กฺริยาย นิมิตฺตํ. ตถา สมฺปทานา+วธิ+อาธารานํ ‘คาโว ททาติ’ ‘คามสฺมา อปนยติ’ ‘ถาลิยํ ปจตี’ตฺยาทีสุ โคทานา+ปนยน+ปจนกฺริยานํ นิมิตฺตตฺตา กฺริยาย นิมิตฺตานิ โหนฺติ. เตสํ ยถาสกํ กฺริยาย ปวตฺตโก กตฺตา, ตสฺมา ส เอว ปธาโน กตฺตาติ โวหารํ ¶ ลภติ, อฺเสํ กรณาทีนํ กตฺตุภาเว สติปิ อปฺปธานตฺตา ตํ น ลภติ.
โจทเกน วุตฺตฺหิ –
นนุ สามคฺยมีนายํ, กฺริยาสิทฺธิ กถํ วท;
เอกสฺส กตฺตุโน เอว, สพฺเพสํ กตฺตุตํ วินา.
สพฺเพสํ กรณาทีนํ, กตฺตุตาย วิโยคโต;
กรณาทีนํ อภาวตฺตา, การกํ น หิ ฉพฺพิธนฺติ.
วุจฺจเต –
ยทฺยปฺย+ตฺถิ หิ กตฺตุตฺตํ, สภาวา กรณาทิสุ;
กฺริยาสิทฺธฺยา ตถาปฺเย+ต+มปฺปธานํ ปรงฺคโต.
เอตํ สภาวโต อุปลพฺภมานํ กรณาทีสุ กตฺตุตฺตํ ปเรสํ กรณาทีนํ ชลน+ธารณาทิกฺริยาย องฺคํ อุปายติ อปฺปธานนฺติ อธิปฺปาโย.
การกํ ฉพฺพิธํ สฺา-วสา ฉพฺพีสติวิธํ;
ปเภทา สตฺตธา กมฺมํ, กตฺตา ปฺจวิโธ ภเว.
กรณํ ทุวิธํ โหติ, สมฺปทานํ ติธา มตํ;
อปาทานํ ปฺจวิธํ, อาธาโร ตุ จตุพฺพิโธ.
วิภตฺติโย ปน –
ปจฺจตฺต+มุปโยคฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;
นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺม+มาลปน+ฏฺมํติ.
อิติ ปโยคสิทฺธิยํ การกกณฺโฑ ตติโย.