📜
๔. สมาสกณฺฑ
อถ ¶ นามานเมว อฺมฺสมฺพนฺธีนํ สมาโสติ นามนิสฺสิตตฺตา, สยฺจ นามิกตฺตา นามานนฺตรํ สมาโส วุจฺจเต.
๑. สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถนฺติ
อิท+มธิกตํ เวทิตพฺพํ. ปุพฺเพ วุตฺตวิธิคฺคหณาเยน สฺยาทีติ ตทนฺตสฺส คหณํ. โส จ ภินฺนตฺถานํ นามาน+เมกตฺถีภาโว สมาโสติ วุจฺจเต.
๒. อสงฺขฺยํ วิภตฺติ+สมฺปตฺติ+สมีป+สากลฺยา+ภาว+ยถา+ ปจฺฉา+ยุคปทตฺเถ
ปุพฺพสฺส+ตฺถปรํ ยสฺส, อฺตฺถปรมฺจ ยํ;
นปุํสกํ ภเว ยฺจ, ต+ทาสํขฺย+มิเห+สฺสเต.
สตฺถนฺตเร ปสิทฺธํ ยํ, อพฺยยีภาวนามโต;
อุปกุมฺภํ ติฏฺคุ จ, ปาตเมฆํติ ตํ ยถา.
อสงฺขฺยํ สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีน+มตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถํ ภวติ. ‘‘อวิคฺคโห นิจฺจสมาโส, ปทนฺตรวิคฺคโห เจ’’ติ ปทนฺตรวิคฺคโห. อิตฺถีสุ ตถา ปวตฺตาติ วิคฺคยฺห วิภตฺยตฺเถ สมาเส กเต –
๒,๑๑๙. เอกตฺถตายํ
เอโก อตฺโถ ยสฺส ปกติปจฺจยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถ. ตสฺส ภาโว ปวตฺตินิมิตฺตํ เอกตฺถตา, อียาทิ+ณาทิ+สมาสวิธานํ, ตสฺมึ สติ สฺยาทิโลโป โหติ.
๙. ตํ นปุํสกนฺติ
นปุํสกลิงฺเค ¶ จ ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ สพฺพวิภตฺตีนํ โลเป จ กเต อธิตฺถิ ติฏฺติ, โภ อธิตฺถิ, อธิตฺถิ ปสฺส, อธิตฺถิ กตํ, อธิตฺติ จรติ, อธิตฺถิ เทหิ, อธิตฺถิ อเปหิ, อธิตฺถิ อายตฺตํ, อธิตฺถิ ปติฏฺิตํ. เอวํ อธิกุมาริ, อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส ฆปสฺส ‘‘ฆปสฺส+นฺตสฺสา+ปฺปธานสฺสา’’ติ ปสฺส รสฺโส.
สห=สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ. วุตฺตนเยน เอตฺถ จ อุปริ จ สมาสาทโย โหนฺติ, เอตฺถ ‘‘อกาเล สตตฺเถ’’ติ สหสฺส สาเทโส. สฺยาทิมฺหิ กเต ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ สฺยาทีนํ โลเป จ สมฺปตฺเต ‘‘นา+โต+มปฺจมิยา’’ติ อปฺจมิยา ปฏิเสโธ จ อการนฺตอสํขฺยสมาสโต ปราสํ สพฺพวิภตฺตีนํ อํอาเทโส จ โหติ. เอว+มุปริปิ.
ภิกฺขานํ สมิทฺธิ สุภิกฺขํ, เอตฺถ ฆสฺส รสฺโส. สุภิกฺขํ ติฏฺติ โภ สุภิกฺขํ, สุภิกฺขํ ปสฺส. นา+สฺมึสุ ‘‘วา ตติยา สตฺตมีนํ’’ติ วิกปฺเปน อํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเขน วา กตํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเขน วา จรติ, สุภิกฺขํ เทหิ. ปฺจมิยํ อ+มพฺภาวา สุภิกฺขา อปคจฺฉ, สุภิกฺข+มายตฺตํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเข วา ปติฏฺิตํ.
สมีปตฺเถ-กุมฺภสฺส สมีปํ อุปกุมฺภํ, เอวํ อุปนครํ, โภ อุปกุมฺภํ อิจฺจาทิ.
สากลฺเย-ติณมฺปิ อเสเสตฺวาติ สติณํ, ติณมฺปิ อเสเสตฺวา อชฺโฌหรณีย+มชฺโฌหรตีตฺยตฺโถ. เสสํ สพฺรหฺมสมํ ¶ . อคฺคิมฺปิ อเสเสตฺวาติ สาคฺคิ, อคฺคิคนฺถํปิ อเสเสตฺวา อธีเตตฺยตฺโถ. วารคฺคหณํ อธิตฺถิสมํ.
อภาโว สมฺพนฺธีเภทา พหุวิโธ, ตตฺร อิทฺธาภาเววิคตา อิทฺธิ=วิภูติ สทฺทิกานนฺติ ทุสฺสทฺทิกํ. อตฺถาภาเวมกฺขิกานํ อภาโว นิมฺมกฺขิกํ, นิทฺทรถํ, นิมฺมสกํ. อติกฺกมาภาเว-อติคตานิ ติณานิ นิตฺติณํ. อุปโภคสมฺพนฺธีวตฺตมานกาลสฺส อภาเว-อติคตํ ลหุปาวุรณํ อติลหุปาวุรณํ, ลหุปาวุรณสฺส นา+ยํ อุปโภคตา โลติ อตฺโถ.
ยถาตฺโถ+เนกวิโธ, ตตฺร โยคฺคตายํ-โยคฺคํ รูป+มนุรูปํ. วิจฺฉายํ-อทฺธมาสํ อทฺธมาสํ อนุ อนฺวทฺธมาสํ, เอวํ ปจฺจตฺตํ. อตฺถานติวตฺติยํ-สตฺตึ อนติกฺกมฺม ยถาสตฺติ. เอวํ ยถากฺกมํ, ยถาพลํ. พหุลาธิการา ยา ยา ปริสา ยถาปริสา. สทิสตฺเถ-กิขิยา กณฺหวิจฺฉิตเธนุยา สทิโส สกิขิ, สหสฺส สาเทโส. อานุปุพฺพิยํ-เชฏฺานุกฺกเมน อนุเชฏฺํ.
ปจฺฉาอตฺเถ-รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํ.
ยุคปทตฺเถ-จกฺเกน สห=เอกกาลํ สจกฺกํ, จกฺเกน เอกกฺขเณ นิเธตีติ อตฺโถ.
๓. ยถา น ตุลฺเย
ยถาสทฺโท ตุลฺยตฺเถ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺโถ น ภวติ. ยถา เทวทตฺโต, ตถา ยฺทตฺโต. เอตฺถ อุปมานภูโต ยถาสทฺโท ‘ตถา ยฺทตฺโต’ติ อุปเมยฺย+มเปกฺขติ, ตสฺมา ‘‘สาเปกฺข+มสมตฺถํ ภวตี’’ติ ายา อสมาเส ¶ ‘‘น ตุลฺเย’’ติ ปฏิเสโธ กิมตฺถ+มิติ เจ. ยสฺมา ‘‘ยถา เทวทตฺโต’’ติ สมุทายเมว อุปมานํ ภวติ, น วิสุํ ยถาสทฺโท, ตสฺมา สมุทายสฺเสว อุปเมยฺยสาเปกฺขตฺเต น อสามตฺถิยตา น วิสุํ ยถาสทฺทสฺส, ตสฺมา สาทิสฺเส ปตฺตสมาสสฺส ปฏิเสธตฺถ+มิทํ. ตุลฺยตฺเถติ วตฺตพฺเพ ตุลฺยํ วินา ตุลฺยตา นตฺถีติ ตุลฺยตฺเถติ อวตฺวา ตุลฺเยติ วุตฺตํ.
ยถากถฺจิ สาทิสฺสํ, ายเต ยตฺถ สมฺภวํ;
อุปมา นาม สา ตสฺสา, ปปฺโจ พหุธา ภเว.
๔. ยาวา+วธารเณ
ยาวสทฺโท อวธารเณ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺโถ ภวติ. อวธารณํ=เอตฺตกตาปริจฺเฉโท. ยาวนฺตานิ อมตฺตานิ=ภาชนานิ ยาวามตฺตํ, อิมินา สมาเส กเต เสสํ ปุพฺพสมํ. ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ. ยาวตายุกํ, ‘‘สกตฺเถ’’ติ กปจฺจโย. ยตฺตเกน อตฺโถ ยาวทตฺถํ.
๕. ปยฺยปา พหิ ติโร ปุเร ปจฺฉา วา ปฺจมฺยา
ปริอาทโย ปฺจมฺยนฺเตน สเห+กตฺถา โหนฺติ วา. ปริ ปพฺพตา ปริปพฺพตํ. วาสฺส วากฺยวิกปฺปตฺถตฺตา ปริ ปพฺพตา อิจฺจาทโยปิ โหนฺติ. อป ปพฺพตา อปปพฺพตํ, อา ปาฏลิปุตฺตา อาปาฏลิปุตฺตํ, พหิ คามา พหิคามํ, ติโร ปพฺพตา ติโรปพฺพตํ, ปุเร ภตฺตา ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉา ภตฺตา ปจฺฉาภตฺตํ, สพฺพํ อุปกุมฺภสมํ, อิมินา สมาโส วิเสโส. เอว+มุปริสุตฺเตปิ.
วาตฺย+ธิกาโร ¶ –
๖. สมีปา+ยาเมสฺว+นุ
‘‘อสํขฺย’’มิจฺจาทินา นิจฺจสมาสสฺส วิกปฺปตฺถํ สมีปคฺคหณํ. อนุสทฺโท สามีปฺเย อายาเม จ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺโถ วา โหติ. เอตฺถ สมีปคฺคหณสฺส ภาวปฺปธานตฺตา สามีปฺยเมว คมฺยเตติ สามีปฺเยติ วุตฺตํ. วนสฺส อนุ=สมีปํ อนุวนํ, คงฺคาย อนุ=อายาโม อนุคงฺคํ, คงฺคาย อนุ วา พาราณสี.
๗. ติฏฺคฺวาทีนิ
ติฏฺคุอาทีนิ อฺตฺเถน สิทฺธาปิ อสฺมึ อสํขฺยสมาเส นิปาติยนฺติ. ติฏฺนฺติ คาโว ยสฺมึ กาเลติ ติฏฺนฺตสทฺท+โคสทฺเทหิ ปมาโยมฺหิ กเต ‘‘วา+เนกฺตฺเถ’’ติ สมาโส, อิมินา นิปาตนา โลเป นปุํสกตฺเถ จ กเต สิมฺหิ โคสฺส ‘‘โคสฺสุ’’ติ อุกาเร ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ วิภตฺติโลโป. เอวํ วหนฺตี คาโว ยสฺมึ กาเลติ วหคฺคุ อิจฺจาทิ. เวลาปฺปกาสกปาโตอาทีนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห, ปาโต นหานนฺติ สตฺตมีอมาทิสมาเส ปาตนหานํ, เอวํ สายนหานํ, ปาตกาลํ, สายกาลํ, ปาตเมฆํ, สายเมฆํ, ปาตมคฺคํ, สายมคฺคํ, เอตฺถ ‘‘เอโอน+ม วณฺเณ’’ติ อกาโร, นิคฺคหีตสฺส โลโป จ โหติ.
๘. โอเร+ปริ+ปฏิ+ปาเร+มชฺเฌ+เหฏฺุ+ทฺธา+โธ+นฺโต วา ฉฏฺิยา.
โอราทโย สทฺทา ฉฏฺิยนฺเตน สเห+กตฺถา วา โหนฺติ. โอรํ คงฺคาย โอเรคงฺคา, อุปริ สิขรสฺส อุปริสิขรํ, ปฏิ=มุขํ โสตสฺส ¶ ปฏิโสตํ, ปารํ ยมุนาย ปาเรยมุนํ, มชฺฌํ คงฺคาย มชฺเฌคงฺคํ, เหฏฺา ปาสาทสฺส เหฏฺาปาสาทํ, อุทฺธํ คงฺคาย อุทฺธคงฺคํ, อโธ คงฺคาย อโธคงฺคํ, อนฺโต ปาสาทสฺส อนฺโตปาสาทํ. อิมินา นิปาตนาว นิคฺคหีตโลเป จ เอกาเร จ กเต โอเรจฺจาทิ โหติ.
๑๐. อ+มาทิ
อ+มาทิสฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สห พหุล+เมกตฺตํ โหติ.
อุตฺตรสฺส ปทสฺส+ตฺโถ, ปธานํ ลิงฺค+มสฺส จ;
ทุติยนฺตาทิปเทกตฺโถ, พหุธา ตํ วิภชฺชเต.
ปเรส+มิสฺสเต ตฺจ, ภิยฺโย ตปฺปุริสา+ขฺยยา;
ตํ ยถา+ตฺร ราชาปจฺจํ, กตฺถจีติ+มิตีทิสํ.
อ+มาทฺยนฺตานํ การกานํ อการกานฺจ สมาโส กตฺถจิเมว วา โหติ. ตฺจ พหุลํวิธาเนนาติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถ ทุติยาตปฺปุริโส อมาทิ คต+นิสฺสิตา+ตีตา+ติกฺกนฺต+ปตฺตา+ปนฺนาทีหิ ภวติ. สรณํ คโตติ สมาเส กเต ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลปาทิ อุปริ สพฺพตฺถ ปุพฺพสมํ. สรณคโต, สรณคตา. สรณคตา, สรณคตาโย. สรณคตํ กุลํ, สรณคตานิ กุลานิ อิจฺจาทิ. อรฺคโต, ภูมิคโต. ธมฺมํ นิสฺสิโต ธมฺมนิสฺสิโต, อตฺถนิสฺสิโต. ภวํ อตีโต ภวาตีโต, กาลาตีโต. ปมาณํ อติกฺกนฺตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ, โลกาติกฺกนฺตํ. สุขํ ปตฺโต สุขปฺปตฺโต, ทุกฺขปฺปตฺโต. โสตํ อาปนฺโน โสตาปนฺโน, นิโรธสมาปนฺโน, มคฺคปฺปฏิปนฺโน. รถํ อารุฬฺโห รถารุฬฺโห ¶ . สพฺพรตฺตึ โสภโณ สพฺพรตฺติโสภโณ, มุหุตฺตสุขํ. อการกานํ สมาโส อจฺจนฺตสํโยเค. วุตฺติเยโว+ปปทสมาเส, ตสฺส นิจฺจตฺตา. ยถา กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร, กุมฺภกาโร, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, ธมฺมกาโม, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, วินยธโร. สานํ ปจตีติ สปาโก, ตนฺตํ วายตีติ ตนฺตวาโย, วรํ อาหรตีติ วราหโร. นฺต+มาน+กฺตวนฺเตหิ วากฺยเมว. ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน, โอทนํ ภุตฺตวา.
ตติยาตปฺปุริโส กิตก+ปุพฺพ+สทิส+สโม+นตฺถ+กลห+นิปุณ+มิสฺส+สขิลาทีหิ. พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโต ธมฺโม, เอวํ ชินเทสิโต. สตฺถารา วณฺณิโต สตฺถุวณฺณิโต. วิฺูหิ ครหิโต วิฺุครหิโต, วิฺุปฺปสตฺโถ, อิสฺสรกตํ, สยํ กตํ, สุเกหิ อาหฏํ สุกาหฏํ, รฺา หโต ราชหโต, ราชปีฬิโต. อคฺคินา ทฑฺโฒ อคฺคิทฑฺโฒ, สปฺเปน ทฏฺโ สปฺปทฏฺโ, สลฺเลหิ วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, อิจฺฉาย ปกโต อิจฺฉาปกโต, สีลสมฺปนฺโน. เอวํ สุขสหคตํ, าณสมฺปยุตฺตํ, มิตฺตสํสคฺโค, ปิยวิปฺปโยโค, ชาติถทฺโธ, คุณหีโน, คุณวุทฺโธ, จตุวคฺคกรณียํ, จตุวคฺคาทิกตฺตพฺพํ. กาเกหิ เปยฺยา กากเปยฺยา, นที. กฺวจิ วุตฺติเยว, อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป. กฺวจิ วากฺยเมว, ผรสุนา ฉินฺนวา, กาเกหิ ปาตพฺพา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ปุพฺพาทิโยเค-มาเสน ปุพฺโพ มาสปุพฺโพ. เอวํ มาตุสทิโส, มาตุสโม. เอกูนวีสติ, สีลวิกโล, อสิกลโห, วาจานิปุโณ, ยาวกาลิกสมฺมิสฺสํ, วาจาสขิโล ¶ . สตฺถารา สทิโส สตฺถุสทิโส, สตฺถุกปฺโป, ปฺุเน อตฺถิโก ปฺุตฺถิโก, คุณาธิโก. ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, คุเฬน สํสฏฺโ โอทโน คุโฬทโน. การกสมฺพนฺโธ กฺริยาย กโต, อุปสิตฺตาทิกฺริยานํ อปฺายเนปิ วุตฺติเยโว+ปสิตฺตาทิกฺริยาน+มาขฺยาปนโต นตฺถา+ยุตฺตตฺถตา. เอวํ ขีโรทโน. อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ, มคฺคจิตฺตํ, ชมฺพุยา ปฺาโต ลกฺขิโต ทีโป ชมฺพุทีโป, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, ปกติยา เมธาวี ปกติเมธาวี อิจฺจาทิ.
จตุตฺถีตปฺปุริโส ตทตฺถ+อตฺถ+หิต+เทยฺยาทีหิ. ตทตฺเถ-กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, กถินจีวรสฺสาติ อตฺโถ. เอวํ จีวรทุสฺสํ, จีวรมูลํ, ยาคุยา อตฺถาย ตณฺฑุลา ยาคุตณฺฑุลา, ภตฺตตณฺฑุลา, สงฺฆสฺส อตฺถาย ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ, อาคนฺตุกภตฺตํ, เอวํ คมิกภตฺตํ, ปาสาทาย ทพฺพํ ปาสาททพฺพํ. เอตฺถ จา+ยํ นิจฺจสมาโส, ตสฺส ติลิงฺคตา จ-ภิกฺขุสงฺฆสฺส อตฺโถ วิหาโร ภิกฺขุสงฺฆตฺโถ วิหาโร, ภิกฺขุสงฺฆตฺถา ยาคุ, ภิกฺขุสงฺฆตฺถํ จีวรํ. ยสฺส อตฺโถ ยทตฺโถ, ยทตฺถา, ยทตฺถํ. เอวํ ตทตฺโถ, ตทตฺถา, ตทตฺถํ. ตถา โลกหิโต. พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ ปุปฺผํ. สงฺฆเทยฺยํ จีวรํ. อิธ น โหติ ‘‘สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ’’.
ปฺจมีตปฺปุริโส อปคมน+ภย+วิรติ+โมจนตฺถาทีหิ. เมถุนสฺมา อเปโต เมถุนาเปโต, เอวํ ปลาปคโต, นครนิคฺคโต, ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, กามโต นิกฺขนฺตํ กามนิกฺขนฺตํ, รุกฺขคฺคา ปติโต รุกฺขคฺคปติโต, สาสนจฺจุโต, อาปตฺติ- วุฏฺานํ ¶ , ธรณีตลคฺคโต, สพฺพภเวหิ นิสฺสโฏ สพฺพภวนิสฺสโฏ. ภยตาทิโยเค-ราชโต ภยํ ราชภยํ, โจรภยํ, อมนุสฺสภยํ, อคฺคิภยํ, ปาปภีโต, ปาปภีรุโก. อกตฺตพฺพโต วิรติ อกตฺตพฺพวิรติ, เอวํ กายทุจฺจริตวิรติ, วจีทุจฺจริตวิรติ. พนฺธนา มุตฺโต พนฺธนมุตฺโต, วนมุตฺโต, พนฺธนโมกฺโข. กมฺมสมุฏฺิตํ, อุกฺกฏฺุกฺกฏฺํ, โอมโกมกํ. กฺวจิ วุตฺติเยว, กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํ. อิธ น โหติ ‘ปาสาทา ปติโต’.
ฉฏฺีตปฺปุริโส รฺโ ปุตฺโต ราชปุตฺโต, เอวํ ราชปุริโส, อาจริยปูชโก, พุทฺธสาวโก, พุทฺธรูปํ, ชินวจนํ, สมุทฺทโฆโส, ธฺานํ ราสิ ธฺราสิ, ปุปฺผคนฺโธ, ผลรโส, กายสฺส ลหุตา กายลหุตา. มรณสฺสติ, รุกฺขมูลํ, อยสฺส ปตฺโต อโยปตฺโต, เอตฺถ ‘‘มนาทฺยาปาทีน+โม มเย เจ’’ติ โอ. เอวํ สุวณฺณกฏาหํ, ปานียถาลกํ, สปฺปิกุมฺโภ, เทวานํ ราชา เทวราชา. ปุมสฺส ลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘ปุํ ปุมสฺสวา’’ติ ปุมสฺส ปุํ, นิคฺคหีตโลโป, ลสฺส ทฺวิภาโว จ. หตฺถิปทํ, อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ชมฺพุสาขา, เอตฺถ อีการูการานํ รสฺโส. พหุลาธิการา นฺต+มาน+นิทฺธาริย+ปูรณ+ภาว+ติตฺตตฺเถหิ น โหติ. มมา+นุกุพฺพํ, มมา+นุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา, สิสฺสานํ ปฺจโม, ปฏสฺส สุตฺตตา. กฺวจิ โหเตว ‘วตฺตมานสามีปฺยํ’. พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา ทนฺตาติ สาเปกฺขตาย น โหติ. ผลานํ ติตฺโต, ผลาน+มาสิโต, ผลานํ สุหิโต. ‘‘พฺราหฺมณสฺส อุจฺจํ เคหํ’’ติ สาเปกฺขตาย น โหติ. ‘‘รฺโ ปาฏลิปุตฺตกสฺส ธนํ’’ติ ธนสมฺพนฺเธ ¶ ฉฏฺีติ ปาฏลิปุตฺตเกน สมฺพนฺธาภาวา น โหติ. ‘‘รฺโ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’’ติ ภินฺนตฺถตาย วากฺยเมว. รฺโ ควสฺสปุริสา ราชควสฺสปุริสาติ วุตฺติ โหเตว, เอกตฺถีภาวา. สมฺพนฺธีสทฺทานํ ปน นิจฺจสาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา สมาโส, คมกตฺตมฺปิ หิ สมาสสฺส นิพนฺธนํ, ยถา เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ, ภควโต สาวกสงฺโฆติอาทิ.
สตฺตมีตปฺปุริโส รูเป สฺา รูปสฺา, เอวํ รูปสฺเจตนา, สํสารทุกฺขํ. จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. ธมฺเม รโต ธมฺมรโต, ธมฺมาภิรติ, ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ธมฺเมสุ นิรุตฺติ ธมฺมนิรุตฺติ, ทานาธิมุตฺติ, ภวนฺตรกตํ. ทสฺสเน อสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโท. อรฺเ วาโส อรฺวาโส, วิกาลโภชนํ, กาลวสฺสํ, วนปุปฺผํ, วนมหิโส, คามสูกโร, สมุทฺทมจฺฉา, อาวาฏกจฺฉโป, อาวาฏมณฺฑูโก, กูปมณฺฑูโก, ติตฺถนาวา. อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต. ฉายายํ สุกฺโข ฉายาสุกฺโข, องฺคารปกฺกํ, จารกวโน. กฺวจิ วุตฺติเยว, วเน จรตีติ วนจรโก, กุจฺฉิมฺหิ สยนฺตีติ กุจฺฉิสยา, ถเล ติฏฺตีติ ถลฏฺโ, ชลฏฺโ, ปพฺพตฏฺโ, มคฺคฏฺโ. ปงฺเก ชาตํ ปงฺกชํ, สโรรุห+มิจฺจาทิ. อิธ น โหติ, โภชเน มตฺตฺุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํ.
๑๑. วิเสสน+เมกตฺเถน
วิเสสนํ สฺยาทฺยนฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยนฺเตน สมานาธิกรเณนสเห+กตฺถํ โหติ.
สมานตฺเถ ¶ ปเท ยตฺถ, เภทฺยเภทกวาจเก;
วิเสสนสมาโส+ยํ, วิเสสฺสตฺถปธานโต.
วิเสสฺสคต+เมว+ตฺร, ลิงฺค+เมตํ ปรํ ตโต;
กมฺมธารย+มิจฺเจ+ส, สมาโส+ฺเหิ สฺิโต.
สุตฺเต วิเสสฺเสนาติ อวุตฺเตปิ วิเสสนสฺส สมฺพนฺธีสทฺทตฺตา สามตฺถิยโต ลพฺภมานอากฑฺฒิตสทฺทํ ปติ ‘‘วิเสสฺเสนา’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตฺจ –
สามฺวตฺถุ ยา วตฺถ+นฺตรโต ตุ วิเสสิย;
เอกปฺปกาเร ปนา, วิเสสน+มิตี+ริตํ.
เอกปฺปการคํ วตฺถุ, วิเสสฺสนฺติ ปวุจฺจติ;
ปทานิ ยานิ ยาเนว, สมฺพนฺธ+มุปยนฺติ+ห;
คมฺยเต กามจาเรน, วิเสสน+วิเสสฺสตาติ.
เอตฺถ จ อุปฺปลทพฺพํ รตฺตุปฺปลาทิโต วิเสสยตีติ นีลสทฺโท วิเสสนํ. เตน วิเสสิยตีติ อุปฺปลสทฺโท วิเสสฺสํ. อปิ จ ภมร+งฺคาราทิสามฺ นีลตฺถโต วิเสสิยตีติ นีลํ วิเสสฺสํ. น วตฺถาทีนํ, อุปฺปลสฺเสวาติ วิเสสนโต อุปฺปลํ วิเสสนํติ กามจาเรเนติ วุตฺตํ. อปิ จ –
ปริโต อยนฺตฺย+เนน+ตฺถา, ปริยาโยติ วุจฺจติ;
โควาจาติ ปวุตฺเต ตุ, วาจตฺโถ ตุ วิเสสนํ.
วิเสสฺเส ทิสฺสมานา ยา, ลิงฺค+สํขฺยา+วิภตฺติโย;
ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย, กตฺตพฺพา ตา วิเสสเนติ –
วุตฺตตฺตา มหนฺโต+จฺจาทีสุ สมานลิงฺคาทโย ทฏฺพฺพา. ภิยฺโยติ กึ, เทวา ปมาณํ อิจฺจาทิ.
โส ¶ จ ฉพฺพิโธ วิเสสนปุพฺพปโท, วิเสสนุตฺตรปโท, วิเสสโนภยปโท, อุปมานุตฺตรปโท, สมฺภาวนาปุพฺพปโท, อวธารณปุพฺพปโทติ.
ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปเท ตาว-มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ วากฺเย อิมินา สุตฺเตน สมาโส. ‘‘ฏ นฺต+นฺตูนํ’’ติ นฺตสฺส ฏาเทเส ทีโฆ โหติ, มหาปุริโส, มหาปุริสา อิจฺจาทิ.
วากฺเย ตุลฺยาธิกรณภาว ปกาสนตฺถํ จ+ต-สทฺทปโยโค. วุตฺติยนฺตุ สมาเสเนว ตปฺปกาสนโต น ตปฺปโยโค. เอว+มฺตฺราปิ วุตฺตตฺถาน+มปฺปโยโค. เอวํ มหาวีโร, มหามุนิ. มหนฺตฺจ ตํ พลฺจาติ มหาพลํ, มหพฺภยํ. สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโส. ตถา ปุพฺพปุริโส, อปรปุริโส, ปมปุริโส, มชฺฌิมปุริโส, อุตฺตมปุริโส, ปรปุริโส, เสตหตฺถี, กณฺหสปฺโป, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํ. กฺวจิ น โหติ, ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ. ปุมา จ โส โกกิโล จาติ ปุงฺโกกิโล, อุตฺตรปเท ปุมสฺส ปุํ โหติ. เอวํ ปุนฺนาโค.
ขตฺติยา จ สา กฺา จาติ ขตฺติยกฺา.
๖๗. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเมเว+กตฺเถติ
ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุเมว โหตีติ ปุมฺภาวา อิตฺถิปจฺจยานํ นิวตฺติ โหติ. เอวํ รตฺตลตา, ทุติยภิกฺขา. พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, นาคมาณวิกา. อิตฺถิยนฺติ กึ, กุมาริรตนํ, สมณิปทุมํ. ภาสิตปุมาติ กึ, คงฺคานที, ตณฺหานที ¶ , ปถวีธาตุ. ปุรตฺถิโม จ โส กาโย จาติ ปุรตฺถิมกาโย. เอตฺถ จ กาเยกเทเส กายสทฺโท. เอวํ ปจฺฉิมกาโย, อุปริมกาโย, เหฏฺิมกาโย, สพฺพกาโย, นวาวาโส, กตรนิกาโย, เหตุปจฺจโย. ชีวิตปฺปธานํ นวกํ ชีวิตนวก+มิจฺจาทิ.
วิเสสนุตฺตรปเท เถรา+จริย+ปณฺฑิตา วิเสสนํ ปรฺจ ภวติ. ยถา สาริปุตฺโต จ โส เถโร จาติ สาริปุตฺตตฺเถโร, เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, ธมฺมปาลาจริโย, อาจริยคุตฺติโล วา. มโหสโธ จ โส ปณฺฑิโต จาติ มโหสธปณฺฑิโต, เอวํ วิธุรปณฺฑิโต.
วิเสสโนภยปเท ยถา-สีตฺจ ตํ อุณฺหฺจาติ สีตุณฺหํ, สินิทฺโธ จ โส อุณฺโห จาติ สินิทฺธุณฺโห มาโส. ขฺโช จ โส ขุชฺโช จาติ ขฺชขุชฺโช, เอวํ อนฺธพธิโร, กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, อุจฺจาวจํ, ฉินฺนภินฺนํ, คตปจฺจาคตํ. กฺวจิ ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโต, วาสิโต จ โส ลิตฺโต จาติ ลิตฺตวาสิโต, เอวํ นคฺคมูสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโ, ภฏฺลฺุชิโต.
อุปมนุตฺตรปเท อุปมานภูตํ วิเสสนํ ปรํ ภวติ, ยถา สีโหติ วุตฺเต อุปจริตา+นุปจริตสีหานํ สามฺปฺปตีติยํ มุนิสทฺโท วิเสเสติ. เอตฺถ จ –
อุปมาโน+ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย+ปมา.
สา จ วตฺถุ+วณฺณ+อาการานํ สามฺเยน โหติ. สีโหว สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโห, มุนิวสโภ, มุนิปุงฺคโว ¶ , พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจ. รํสี วิย รํสี, สทฺธมฺโม จ โส รํสี จาติ สทฺธมฺมรํสี, เอวํ วินยสาคโร. ปุณฺฑริกมิว ปุณฺฑริโก, สมโณ จ โส ปุณฺฑริโก จาติ สมณปุณฺฑริโก, สมณปทุโม. จนฺโท วิย จนฺโท, มุขฺจ ตํ จนฺโท จาติ มุขจนฺโท, มุขปทุมํ อิจฺจาทิ.
สมฺภาวนาปุพฺพปเท ยถา-ธมฺโมติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิ, เอวํ ธมฺมสฺา, ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ปาณสฺิตา, อสุภสฺา, อนิจฺจสฺา, ธาตุสฺา, อตฺตสฺา, อตฺตทิฏฺิ อิจฺจาทิ.
อวธารณปุพฺพปเท ยถา-คุโณ เอว ธนํ คุณธนํ, เอวํ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, ปฺารตนํ, จกฺขุ เอว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ, เอวํ จกฺขายตนํ, จกฺขุธาตุ, จกฺขุทฺวารํ, รูปารมฺมณ+มิจฺจาทิ.
วิเสสน+วิเสสฺเสหิ, กฺริยาย จ สเห+ริโต;
เตสํ ภาวํ วิเวเจตา, นิปาโต พฺยวจฺฉินฺทติ.
อโยค+มฺโยคฺจ, อจฺจนฺตาโยค+เมวิ+ติ;
วิวกฺขาโต ปยุตฺโตปิ, เอวตฺโถ ายเต ยโต.
พฺยวจฺเฉทผลํ วากฺยํ, ตโต จิตฺโต ธนุทฺธโร;
ปาตฺโถ ธนุทฺธโร นีลุ+ปฺปล+มตฺถีติ ตํ ยถา.
เอตฺถ นิปาโตติ เอว-อิตินิปาโต, อปฺปยุตฺโตปิ เอวสทฺโท เอวํ โยเชตพฺโพ – ‘‘จิตฺโต ธนุทฺธโร เอวา’’ติ วิเสสเนน ยุตฺโต อโยควิวจฺเฉทโก, ธนุนา โยเค ปติฏฺาปนโต ‘‘ปาตฺโถ เอว ธนุทฺธโร’’ติ วิเสสฺเสน ยุตฺโต อฺโยควิวจฺเฉทโก, ธนุทฺธรตฺตสฺส ปาตฺถสํขาตอชฺชุเน เอว ปติฏฺาปนโต. ‘‘นีลุปฺปล+มตฺเถวา’’ติ ¶ กฺริยาย ยุตฺโต อจฺจนฺตาโยควิวจฺเฉทโก, นีลุปฺปลสฺส สพฺภาเวเยว ปติฏฺาปนโต.
๒๑. สํขฺยาทิ
เอกตฺเถ สมาหาเร สํขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ. ตโย โลกา สมาหฏา=จิตฺเตน สมฺปิณฺฑิตา, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ วา วากฺเย วิเสสนสมาเส กเต อิมินา นปุํสกตฺตํ ภวติ. สมาหารสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว, ติโลกํ, โภ ติโลก, ติโลกํ, ติโลเกน อิจฺจาทิ. เอวํ ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, ตีณิ มลานิ สมาหฏานิ, ติณฺณํ มลานํ สมาหาโรติ วา ติมลํ, ติลกฺขณํ, จตุสจฺจํ, ปฺจสิกฺขาปทํ, ฉฏฺายตนํ, สตฺตาหํ, อฏฺสีลํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสีลํ, สตโยชนํ. ทฺเว รตฺติโย สมาหฏา ทฺวิรตฺตํ.
๑๒. น
นอูจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถํ โหติ. ฺกาโร ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถ ‘ปามนปุตฺตาทีสุ นสฺส โฏ มา โหตู’ติ. น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ นสฺส ฏาเทโส. ฺ-กาโร เอตฺเถว วิเสสนตฺโถ.
น-นิเสโธ สโต ยุตฺโต, เทสาทินิยมํ วินา;
อสโต วา+ผโล ตสฺมา, กถ+มพฺราหฺมโณติเจ.
นิเสธตฺถานุวาเทน, ปฏิเสธวิธิ กฺวจิ;
ปรสฺส มิจฺฉาาณตฺตา+ขฺยาปนาโย+ปปชฺชเต.
ทุวิโธ ¶ จ+สฺส นสฺส อตฺโถ ปสชฺชปฏิเสธ+ปริยุทาสวเสน. ตตฺถ โย ‘‘อสูริกปสฺสาราชทารา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถสฺส สพฺพทา อภาวํ ทีเปติ, โส ปสชฺชปฏิเสธวาจี นาม. โย ปน ‘‘อพฺราหฺมณ+มานยา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถํ ปริยุทาสิตฺวา ปฏิกฺขิปิตฺวา ตํสทิเส วตฺถุมฺหิ การิยํ ปฏิปาทยติ, โส ปริยุทาสวาจี นาม. วุตฺตฺจ –
ปสชฺชปฏิเสธสฺส, ลกฺขณํ วตฺถุนตฺถิตา;
วตฺถุโต+ฺตฺร ยา วุตฺติ, ปริยุทาสลกฺขณํ.
ยตฺร อพฺราหฺมณาทีสุ, วตฺถุํ ปริยุทสฺสติ;
ตกฺริยายุตฺตราชาทึ, วเท โส ปริยุทาสโก.
ปสชฺชปฏิเสโธ ตุ, วตฺถนฺตร+มนาทิย;
กิฺจิวตฺถุนิเสธสฺส, ปสงฺโค น ภเวยฺย โส.
ตทฺโ จ ตํวิรุทฺโธ,
ตทภาโว จ นฺตฺโถ.
ตทฺตฺเถ – อพฺราหฺมโณ, พฺราหฺมณโต อฺโ ตํสทิโสติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ อมนุสฺโส, อสฺสมโณ, น พฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมา. ตพฺพิรุทฺธตฺเถ-น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถ. เอวํ อโลโภ, อมิตฺโต, อยํ ปริยุทาสนโย. ตทภาเว-น กตฺวา อกตฺวา, อกาตุน ปฺุํ, อกโรนฺโต, อภาโว ภวติ. อยํ ปสชฺชปฏิเสธนโย.
เอตฺถ ¶ จ อุโภสุ ปริยุทาเส พฺราหฺมณา อฺโ พฺราหฺมณธมฺเม อปฺปติฏฺิโต ขตฺติยาทิ พฺราหฺมณสทิโสว อพฺราหฺมโณติ วุตฺเต ปตียเต. อิตรสฺมึ ปน ปกฺเข เกนจิ สํสยนิมิตฺเตน ขตฺติยาโท พฺราหฺมโณติ วุตฺตสฺส มิจฺฉาาณนิวุตฺติ กรียติ ‘‘พฺราหฺมโณ+ยํ น ภวติ อพฺราหฺมโณ’’ติ, พฺราหฺมณตฺตชฺฌาสิโต น ภวตีตฺยตฺโถ. ตตฺถ สทิสตฺตํ วินา มิจฺฉาาณาสมฺภวา ปโยคสามตฺถิยา จ สทิสปฏิปตฺติ, ตคฺคตา จ ลิงฺค+สงฺขฺยา ภวนฺติ. อโตเยว อุจฺจเต ‘‘นฺิวยุตฺต+มฺสทิสาธิกรเณ, กถา หิ อตฺถสมฺปจฺจโย’’ติ.
๗๕. อน สเรติ
นสทฺทสฺส สเร อน, น อสฺโส อนสฺโส, น อริโย อนริโย. เอวํ อนิสฺสโร, อนิฏฺโ, อนาสโว. น อาทาย อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺฉาทิ. พหุลาธิการา อยุตฺตตฺเถหิ เกหิจิ โหติ. ปุน น คียนฺตีติ อปุนเคยฺยา คาถา, อโนกาสํ กาเรตฺวา, อมูลามูลํ คนฺตฺวา, อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานิ, อสทฺธโภชี, อลวณโภชี.
๑๓. กุปาทโย นิจฺจ+มสฺยาทิวิธิมฺหิ
กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยาทิวิธิวิสยโต+ฺตฺถ. เอตฺถ อพฺยภิจาริปาทิสหจรณตฺเถน กุอิติ นิปาโตว, น ปถวีวาจโก กุสทฺโท. สฺยาทิวิธิวิสโย นาม ‘‘ลกฺขณิตฺถมฺภูตา’’ ทินา ปติอาทีนํ วิสเย กตทุติยา, ตฺจ อนฺวทฺธมาสนฺติ อสํขฺยสมาส+มิว มา โหตูติ ‘‘อสฺยาทิวิธิมฺหี’’ติ นิเสโธ. กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, นิจฺจสมาสตฺตา อสปเทน วิคฺคโห.
๑๐๗. สเร กท กุสฺสุ+ตฺตรตฺเถ
กุสฺสุ+ตฺตรตฺเถ ¶ วตฺตมานสฺส สราโท อุตฺตรปเท กทาเทโส โหติ. อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ, กทสนํ. สเรติ กึ, กุปุตฺตา, กุทารา, กุทาสา, กุทิฏฺิ.
๑๐๘. กา+ปฺปตฺเถ
อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุสฺส กา โหตุ+ตฺตรปเท. อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ. เอวํ กาปุปฺผํ.
๑๐๙. ปุริเส วาติ
กุสฺส กา วา. กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วา. ปกฏฺโ นายโก ปนายโก, ปธานํ วจนํ ปาวจนํ ภุสํ วทฺธํ ปวทฺธํ สรีรํ, สมํ สมฺมา วา อาธานํ สมาธานํ, วิวิธา มติ วิมติ, วิวิโธ วิสิฏฺโ วา กปฺโป วิกปฺโป, อธิโก เทโว อติเทโว, เอวํ อธิเทโว, อธิสีลํ. สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺโธ, กจฺฉิโต คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, สุฏฺุ กตํ สุกตํ, ทุฏฺุ กตํ ทุกฺกตํ อภิ สิฺจนํ อภิเสโกติ สนนฺโต, อติสเยน กตฺวา, กตํ ปกริตฺวา, ปกตํ, อติสเยน ถุตํ อติตฺถุตํ, อติกฺกมฺม ถุตํ อติตฺถุตํ, อีสํ กฬาโร อากฬาโร, สุฏฺุ พทฺโธ อาพทฺโธ.
ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปมาย
ปคโต อาจริโย ปาจริโย, เอวํ ปนฺเตวาสี.
อจฺจาทโย ¶ กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย
อติกฺกนฺโต มฺจํ อติมฺโจ. อติมาโล, ‘‘ฆปสฺส+นฺตสฺสา+ปฺปธานสฺสา’’ติ มาลาสทฺเท ฆสฺส รสฺโส. เอว+มุปริปิ ฆปานํ รสฺโส.
อวาทโย กุฏฺาทฺยตฺเถ ตติยาย
อวกุฏฺํ โกกิลาย วนํ อวโกกิลํ, อวมยูรํ. อวกุฏฺนฺติ ปริจฺจตฺตํ.
ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา
ปริคิลาโน+ชฺเฌนาย ปริยชฺเฌโน.
นฺยาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ปฺจมิยา
นิกฺขนฺโต โกสมฺพิยา นิกฺโกสมฺพิ. อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึ, รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต.
๑๔. จี กฺริยตฺเถหิ
จีปจฺจยนฺโต กฺริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเห+กตฺโถ โหติ. อมลีนํ มลีนํ กริตฺวาติ วิคฺคยฺห ‘‘อภูตตพฺภาเว กรา+ส+ภูโยเค วิการาจี’’ติ จีปจฺจเยกเต อิมินา สมาโส. เอตฺถ จ-กาโร ‘‘จี กฺริยตฺเถหี’’ติ วิเสสนตฺโถ. ‘‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’’ติ ปฺย โหติ, ป-กาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถ. มลินีกริย.
๑๕. ภูสนา+ทรา+นาทเรสฺว+ลํ+สา+สาติ
ภูสนาทีสฺว+ตฺเถสฺว+ล+มาทโย สทฺทา เอกตฺถา โหนฺติ. อลํ กริตฺวา สกฺกริตฺวา อสกฺกริตฺวาติ วิคฺคยฺห สมาเส ¶ กเต ปฺเย จ ‘‘สา สาธิกรา จ จริจฺจา’’ติ จาเทโส ปรรูปฺจ. อลํกริย, สกฺกจฺจ, อสกฺกจฺจ.
๑๖. อฺเจา+ติ สุตฺเตน สมาเส กเต… เอตฺถ ยถา ทฺวารํ วิวราติ วุตฺเต ปกรณโต อคฺคล+มิติ วิฺายติ, เอว+มิธาปิ นิปาตปภาเว อฺเ จาติ สามฺํ เจ+ติ อาคมานุสาเรน ลพฺภมานวิภตฺยนฺตปฏิรูปนิปาตาว วิฺายนฺติ. อคฺคโต ภวิตฺวา ปุโรภุยฺย, อนฺตรหิโต หุตฺวา ติโรภูย, อนฺตรธานํ กตฺวา ติโรกริย, อุรสิ กตฺวา อุรสิกริย, มนสิ กตฺวา มนสิกริย, มชฺเฌ กตฺวา มชฺเฌกริย, ตุณฺหี ภวิตฺวา ตุณฺหี ภูย.
๑๗. วา+เนก+ฺตฺเถ
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ อฺสฺส ปทสฺส อตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ.
ปทนฺตรสฺส ยสฺส+ตฺโถ, ปธานํ ลิงฺค+มสฺส จ;
สมาโส โส+ย+มฺตฺโถ, พหุพฺพีหิปรวฺหโย.
โส จ นววิโธ ทฺวิปโท, ภินฺนาธิกรโณ, ติปโท, น-นิปาตปุพฺพปโท, สหปุพฺพปโท, อุปมานปุพฺพปโท, สงฺขฺโยภยปโท, ทิสนฺตราลตฺโถ, พฺยติหารลกฺขโณ จาติ.
๑. ตตฺถ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ กมฺมาทีสุ ฉสุ วิภตฺยตฺเถสุ ภวติ.
(ก) ตตฺถ ทุติยตฺเถ ตาว-อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆารามนฺติ อาคตสมโณ สงฺฆาราโม. โส จ ทุวิโธ ตคฺคุณา+ตคฺคุณวเสน. วุตฺตฺหิ –
ตคฺคุโณ+ตคฺคุโณ ¶ เจ+ติ,
โส สมาโส ทฺวิธา มโต.
ตํ ยถา ‘นียตํ ลมฺพ-
กณฺโณ+’ ‘ยํ ทิฏฺสาคโร’.
เตสุ ยตฺถ วิเสสนภูโต อตฺโถ อฺปทตฺถคฺคหเณน คยฺหติ, โส ตคฺคุณสํวิฺาโณ, ยถา ‘ลมฺพกณฺณ+มานยา’ติ. ยตฺถ ปน น คยฺหติ, โส อตคฺคุณสํวิฺาโณ, ยถา ‘พหุธน+มานยา’ติ.
อิธ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต. เอตฺถ จ อาคตสทฺโท จ สมณสทฺโท จ อตฺตโน อตฺเถ อฏฺตฺวา ทุติยาวิภตฺยตฺถภูเต สงฺฆารามสงฺขาเต อฺปทตฺเถ วตฺตนฺติ, ตโต สมาเสเนว กมฺมตฺถสฺส อภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติ. ตถา อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํ. ปฏิปนฺนา อทฺธิกา ยํ ปฏิปนฺนทฺธิโก ปโถ, อภิรูฬฺหาว, ณิชายํ นาวํ สา อภิรูฬฺหวาณิชา นาวา.
(ข) ตติยตฺเถ-ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย สมโณ, เอวํ ทิฏฺธมฺโม, ปตฺตธมฺโม, กตกิจฺโจ. วิชิตา มารา อเนนาติ วิชิตมาโร ภควา, ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโม. กรณตฺเถ-ฉินฺโน รุกฺโข เยน โส ฉินฺนรุกฺโข ผรสุ.
(ค) จตุตฺถิยตฺเถ-ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส โส ทินฺนสุงฺโก ราชา, ทินฺนํ โภชนํ อสฺสาติ ทินฺนโภชโน.
(ฆ) ปฺจมิยตฺเถ-นิคฺคตา ชนา ยสฺมา โส นิคฺคตชโน คาโม, นิคฺคโต อโย=สุขํ ยสฺมาติ นิรโย, นิกฺกิเล- โส ¶ . อเปตํ วิฺาณํ อสฺมาติ อเปตวิฺาโณ มตกาโย, อปคตภยเภรโว อรหา.
(ง) ฉฏฺิยตฺเถ-ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส โส ฉินฺนหตฺโถ. เอวํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป ขีณาสโว, วีโต ราโค อสฺสาติ วีตราโค. ทฺเว ปทานิ อสฺสาติ ทฺวิปโท, ทฺวิหตฺโถ ปโฏ. เตวิชฺโชติ เอตฺถ ติวิชฺโช เอวาติ สกตฺเถ โณ วุทฺธิ จ. จตุปฺปโท, ปฺจ จกฺขูนิ อสฺสาติ ปฺจจกฺขุ ภควา, ฉฬภิฺโ, ‘‘ฆปสฺสา’’ทินา รสฺสตฺตํ. นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ. ทสพโล, อนนฺตาโณ. ตีณิ ทส ปริมาณ+เมสํติ ติทสา เทวา, อิธ ปริมาณสทฺทสนฺนิมานโต ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต. อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, อุตฺตรปเท ‘‘อิมสฺสิ+ทํ วา’’ติ อิมสฺส อิทํ. โก ปภโว อสฺสาติ กึ ปภโว กาโย. วิคตํ มลํ อสฺสาติ วิมโล, สุนฺทโร คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธํ จนฺทนํ, เอวํ สุสีโล, สุมุโข, กุจฺฉิโต คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺธํ กุณปํ, ทุมฺมุโข, ทุฏฺุ มโน อสฺสาติ ทุมฺมโน, เอวํ ทุสฺสีโล. ตโป เอว ธนํ อสฺสาติ ตโปธโน. ขนฺติสงฺขาตํ พลํ อสฺสาติ ขนฺติพโล. อินฺโทติ นามํ เอตสฺสาติ อินฺทนาโม.
ฉนฺทชาตาทีสุ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ ยถิจฺฉิตตฺตา อุภยํ ปุพฺพํ นิปตติ, กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวา. ชาโต ฉนฺโท อสฺสาติ ชาตฉนฺโท, เอวํ ฉนฺทชาโต. สฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสฺชาโต. มาสชาโต, ชาตมาโส. ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถฉินฺโน.
ทีฆาชงฺฆา ¶ อสฺสาติ ทีฆชงฺโฆ, เอตฺถ ปุมฺภาโว, ‘‘ฆปสฺสา’’ทินา รสฺโส จ. ตถา ปหูตชิวฺโห. มหนฺตี ปฺา อสฺสาติ มหาปฺโ. ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเม+เว+กตฺเถ’’ติ วีปจฺจยาภาเวนฺตสฺส ฏาเทโส รสฺสตฺตฺจ. อิตฺถิยนฺติ กึ, ขมาธโน. ภาสิตปุมาติ กึ, สทฺธาธุโร. ปฺาปกติโก, ปฺาวิสุทฺธิโก, เอตฺถ ‘‘ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โก’’ติ โก. คณฺฑีวธนฺวาติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ.
นานา=ปฺปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, เตหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตาสานุยสฺสโส นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ ปพฺพโต, อยํ วิเสสน+อมาทิสมาสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณอฺปทตฺโถ.
(จ) สตฺตมฺยตฺเถ-สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ โส สมฺปนฺนสสฺโส ชนปโท. สุลโภ ปิณฺโฑ อิมสฺมินฺติ สุลภปิณฺโฑ เทโส. อากิณฺณา มนุสฺสา ยสฺสํ สา อากิณฺณมนุสฺสา ราชธานี. พหโว ตาปสา เอตสฺมินฺติ พหุตาปโส อสฺสโม. อุปจิตํ มํสโลหิตํ อสฺมินฺติ อุปจิตมํสโลหิตํ สรีรํ. พหโว สามิโน อสฺมินฺติ พหุสามิกํ นครํ, พหู นทิโย อสฺมินฺติ พหุนทิโก, อีการนฺตตฺตา กปจฺจโย. เอวํ พหุชมฺพุกํ วนํ, พหโว กตฺตาโร อสฺมึ อสฺส วาติ พหุกตฺตุโก เทโส, เอวํ พหุภตฺตุโก, ‘‘ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โก’’ติ โก.
๒. ภินฺนาธิกรโณ ¶ ยถา-เอกรตฺตึ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน สทฺธึ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส ปุริโส. อุภโต พฺยฺชน+มสฺสาติ อุภโตพฺยฺชนโก, วิภตฺยโลโป ‘‘วา+ฺโต’’ติ โก จ, ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ, เอวํ ทณฺฑปาณิ, สตฺถปาณิ, วชิรปาณิ, ขคฺคหตฺโถ, ปตฺตหตฺโถ, ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย ทานาธิมุตฺติโก, พุทฺธภตฺติโก, สทฺธมฺมคารโว อิจฺจาทิ.
๓. ติปโท ยถา-ปรกฺกเมนา+ธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา มหาปุริสา. เอวํ ธมฺมาธิคตโภคา. โอนีโต ปตฺตโต ปาณิ เยน โส โอนีตปตฺตปาณิ. สีหสฺส ปุพฺพทฺธมิว กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโย. มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ.
๔. น-นิปาตปุพฺพปโท ยถา-นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสฺสโม, ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ นสฺส โฏ. เอวํ อปฺปฏิปุคฺคโล, อปุตฺตโก, อเหตุโก, กปจฺจโย, เอว+มุปริปิ เยฺยํ. นตฺถิ สํวาโส เอเตนาติ อสํวาโส, น วิชฺชเต วุฏฺิ เอตฺถาติ อวุฏฺิโก ชนปโท, อภิกฺขุโก วิหาโร. เอวํ อนุตฺตโร ‘‘อน สเร’’ติ อน, เอวํ อนนฺตํ, อนาสโว.
๕. ปมาตฺเถ สหปุพฺพปโท ยถา-สห เหตุนา วตฺตติ โส สเหตุโก สเหตุ วา, ‘‘สหสฺส โส+ฺตฺเถ’’ติ สหสฺส โส, เอวํ สปฺปีติกา, สปฺปจฺจยา, สกิเลโส, สอุปาทาโน, สปริวาโร สหปริวาโร วา, สห มูเลน อุทฺธโฏ สมูลุทฺธโฏ รุกฺโข.
๖. อุปมาโนปเมยฺยโชตกอิวยุตฺโต ¶ อุปมานปุพฺพปโท ปมาย ยถา-นิคฺโรโธ อิว ปริมณฺฑโล โย โส นิคฺโรธปริมณฺฑโล. สงฺโข วิย ปณฺฑโร อยนฺติ สงฺขปณฺฑโร, กาโก วิย สูโร อยนฺติ กากสูโร. จกฺขุ อิว ภูโต อยํ ปรมตฺถทสฺสนโตติ จกฺขุภูโต ภควา. เอวํ อตฺถภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, อนฺธภูโต. มฺุชปพฺพชมิว ภูตา อยํ มฺุชปพฺพชภูตา กุทิฏฺิ. ตนฺตากุลมิว ชาตา อยํติ ตนฺตากุลชาตา.
ฉฏฺฺยตฺเถ-สุวณฺณสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ ภควา, มชฺฌปทโลโป. นาคสฺส คติ วิย คติ อสฺสาติ นาคคติ. เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหหนุ. เอณิสฺส วิย ชงฺฆา อสฺสาติ เอณิชงฺโฆ. พฺรหฺมุโน วิย สโร อสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโร.
๗. วาสทฺทตฺเถ สงฺขฺยาอุภยปโท ยถา-ทฺเว วา ตโย วา ทฺวตฺติ, ทฺวตฺตโย จ เต ปตฺตา เจติ ทฺวตฺติปตฺตา, ‘‘ติสฺว’’อิติ ติสทฺเท ปเร ทฺวิสฺส อตฺตํ. ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปฺจ วา วาจา ฉปฺปฺจวาจา, เอวํ สตฺตฏฺมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิ.
๘. ทิสนฺตราลตฺโถ ยถา-ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราลํ สา ปุพฺพทกฺขิณา วิทิสา. เอตฺถ –
๖๙. สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเตติ
อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติ. เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, ปจฺฉิมุตฺตรา. ปุพฺพา จ สา ทกฺขิณา เจติ วา.
๙. พฺยติหารลกฺขโณ ¶ ยถา – ‘‘ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ’’ติ สุตฺเตน สมาเส กเต เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ เกสาเกสี, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ ทณฺฑาทณฺฑีติ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘จี วีติหาเร’’ติ จีปจฺจเย ‘‘จิสฺมึ’’ติ อากาโร, เอวํ มุฏฺามุฏฺี.
โสภโณ คนฺโธ สุคนฺโธ, โส อสฺส อตฺถีติ สุคนฺธีหิ อตฺถิอตฺเถ อีปจฺจเยน สิทฺธํ. ยสฺมา จ ภทฺทาย กาปิลานิยา อปทาเน ‘‘ปุโน ปตฺตํ คเหตฺวาน, โสธยิตฺวา สุคนฺธินา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺติยํ อิการนฺตสฺส อภาวทีปนตฺถํ ‘‘สุคนฺธิ ทุคฺคนฺธีติ ปโยคา น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. สุคนฺธินาติ เอกวจเน รสฺโส.
๑๙. จตฺเถ
อเนกํสฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ. สมุจฺจโย อนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโรติ จสทฺทสฺส อตฺโถ จตุพฺพิโธ.
ตตฺถ สมุจฺจยา+นฺวาจเยสุ สมาโส น โหติ, กฺริยาสาเปกฺขตาย นามานํ อฺมฺํ อยุตฺตตฺถตฺตา, ยถา-จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ ปจฺจยํ สยนาสนํ อทาสิ, ทานฺจ เทหิ, สีลฺจรกฺขาหิ. อิตรีตรโยเค สมาหาเร จ อฺมฺาเปกฺขตฺตา สมาโส.
อุภยตฺถปธาเน จตฺเถ กถ+เมกตฺถีภาโว สมฺภเว+ติ เจ, วุตฺตฺหิ –
สปฺปธานาปิ ยตฺถ+ตฺถา, มิโถ สาเปกฺขตา อิว;
กฺริยาสมฺพนฺธสามฺา, จตฺเถ+กตฺถํ ต+ทุจฺจเตติ.
ยสฺมา ¶ เอกตฺถีภาเวปิ สตียสตียตฺเถ ปธานํ, ตสฺมา อิทํ วุจฺจเต –
น+ฺมฺํ วิเสเสนฺติ, จตฺเถ อตฺถา ปทานิว;
สตฺถวุตฺยี อโต เตสํ, ปธานตฺถํ+ภิยุชฺชเต.
อิตรีตรโยโค จ, สมาหาโรตฺย+ยํ ทฺวิธา;
สมาโส ตุ อิมํ อฺเ, ชานนฺเต ทฺวนฺทนามโต.
อิตรีตรโยคสฺมึ+วยวตฺถสฺส สมฺภโว;
สมุทายติโรภาโว, ปรํว ลิงฺค+มสฺส จ.
สมุทายพฺภโว ยสฺมึ+วยวา จ ติโรหิตา;
สมาหาโรตฺย+ยํ จตฺโถ, โส จ โหติ นปุํสเก.
อิตรีตรโยโค ยถา-สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, โภ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อิจฺจาทิ. อวยวปธานตฺตา พหุวจนเมว. สมณา จ พฺราหฺมณา จ สมณพฺราหฺมณา, เอวํ พฺราหฺมณคหปติกา, ขตฺติยพฺราหฺมณา, เทวมนุสฺสา, จนฺทิมสูริยา.
๖๔. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธีน+มา ตตฺร จตฺเถติ
วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนฺจ จตฺเถ อา โหตีติ อุการสฺส อา, โหตา จ โปตา จ โหตาโปตาโร. เอวํ มาตาปิตโร.
๖๕. ปุตฺเตติ
ปุตฺเต อุตฺตรปเท ปิตาทีน+มา โหติ จตฺเถ. ปิตา จ ปุตฺโต จ ปิตาปุตฺตา, เอวํ มาตาปุตฺตา.
๗๘. ชายาย ชยํ ปติมฺหิ
ปติมฺหิ ¶ ปเร ชายาย ชยํ โหติ. ชายา จ ปติ จ ชยมฺปตโย. ชานิปตีติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ, ชานิ จ ปติ จ ชานิปติ. เอวํ ชมฺปติ ทมฺปตีติ.
กฺวจิ อปฺปสรํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา-จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา, นิคมา จ ชนปทา จ นิคมชนปทา. เอวํ สุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา.
กฺวจิ อิวณฺณุ+วณฺณนฺตานํ ปุพฺพนิปาโต, ยถา-อคฺคิธุมา, คติพุทฺธิภุชปหรกรสยา, ธาตุลิงฺคานิ.
กฺวจิ สราทิอการนฺตํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา-อตฺถธมฺมา, อตฺถสทฺทา, สทฺทตฺถา วา.
อฺมฺสาเปกฺขานเมว ติโรหิตาวยวเภโท สมุทายปธาโน สมาหาโร, ยถา-ฉตฺตฺจ อุปาหนา จ ฉตฺตุปาหนํ.
๒๐. สมาหาเร นปุํสกนฺติ
สมาหาเร สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, สมาหารสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว.
๒๓. สฺยาทีสุ รสฺโสติ
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สฺยาทีสุ รสฺโส. โภ ฉตฺตุปาหน, ฉตฺตุปาหนํ, ฉตฺตุปาหเนน อิจฺจาทิ.
เต ¶ จ สมาหาริตรีตรโยคา พหุลํวิธานา นิยตวิสยาเยว โหนฺติ, ตตฺรา+ยํ วิสยวิภาโค-นิรุตฺติปิฏกาคโต-ปาณิ+ตูริย+โยคฺค+เสนงฺคานํ, นิจฺจเวรีนํ, สงฺขฺยาปริมาณสฺานํ, ขุทฺทชนฺตุกานํ, ปจนจณฺฑาลานํ, จรณสาธารณานํ, เอกชฺฌายนปาวจนานํ, ลิงฺควิเสสานํ, วิวิธวิรุทฺธานํ, ทิสานํ, นทีนฺจ นิจฺจสมาหาเรกตฺถํ ภวติ.
ปาณงฺคานํ-จกฺขุ จ โสตฺจ จกฺขุโสตํ, มุขฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ‘‘สฺยาทีสุ รสฺโส’’ติ นปุํสเก วตฺตมานสฺส รสฺโส. หนุ จ คีวา จ หนุคีวํ, กณฺณา จ นาสา จ กณฺณนาสํ, ปาณิ จ ปาโท จ ปาณิปาทํ, ฉวิ จ มํสฺจ โลหิตฺจ ฉวิมํสโลหิตํ, นามฺจ รูปฺจ นามรูปํ, ชรา จ มรณฺจ ชรามรณํ.
ตูริยงฺคานํ-อลโส จ ตาลมฺพโร จ อลสตาลมฺพรํ, มุรโช จ โคมุโข จ มุรชโคมุขํ, สํโข จ ปณโว จ เทณฺฑิโม จ, สํขา จ ปณวา จ เทณฺฑิมา จาติ วา สํขปณวเทณฺฑิมํ, ปณวาทโย ทฺเวปิ เภริวิเสสา, มทฺทวิโก จ ปาณวิโก จ มทฺทวิกปาณวิกํ, คีตฺจ วาทิตฺจ คีตวาทิตํ, สมฺมฺจ ตาฬฺจ สมฺมตาฬํ, สมฺมํติ กํสตาลํ, ตาฬํติ หตฺถตาฬํ.
โยคฺคงฺคานํ-ผาโล จ ปาจนฺจ ผาลปาจนํ, ยุคฺจ นงฺคลฺจ ยุคนงฺคลํ.
เสนงฺคานํ-หตฺถิโน จ อสฺสา จ หตฺถิอสฺสํ, รถา จ ปตฺติกา จ รถปตฺติกํ, อสิ จ สตฺติ จ โตมรฺจ ปิณฺฑฺจ อสิสตฺติโตมรปิณฺฑํ, อสิ จ จมฺมฺจ อสิจมฺมํ, จมฺมนฺติ สรวารณ-ผลกํ ¶ . ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ, กลาโป=ตุณีรํ. ปหรณฺจ อาวรณฺจ ปหรณาวรณํ.
นิจฺจเวรีนํ-อหิ จ นกุโล จ, อหี จ นกุลา จาติ วา อหินกุลํ. เอวํ พิฬารมูสิกํ, อนฺตสฺส รสฺสตฺตํ. กาโกลุกํ, สปฺปมณฺฑูกํ, ครุฬสปฺปํ, นาคสุปณฺณํ.
สงฺขฺยาปริมาณสฺานํ-เอกกฺจ ทุกฺจ เอกกทุกํ. เอวํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปฺจกํ. ทสกฺจ เอกาทสกฺจ ทเสกาทสกํ, ‘‘ติตาลีส’’ อิติ จก-ภาคโลปนิทฺเทเสน กการสฺส โลโป.
ขุทฺทชนฺตุกานํ-กีฏา จ ปฏงฺคา จ กีฏปฏงฺคํ, กีฏา=กปาลปิฏฺิกปาณา. เอวํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ, ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํ, มกฺขิกา จ กิปิลฺลิกา จ มกฺขิกกิปิลฺลิกํ, กีฏา จ สรึสปา จ กีฏสรึสปํ. ตตฺถ กุนฺถา=สุขุมกิปิลฺลิกา.
ขุทฺทชนฺตุ อนฏฺี วา, อถ โข ขุทฺทโกปิ วา;
สตํ วา ปสโต เยสํ, เกจิ อานตุลา อิติ.
ปจนจณฺฑาลานํ-โอรพฺภิกา จ สูกริกา จ โอรพฺภิกสูกริกํ, เอวํ สากุนฺติกมาควิกํ. สปาโก จ จณฺฑาโล จ สปากจณฺฑาลํ, ปุกฺกุสฉวฑาหกํ, เวนรถการํ, ตตฺถ เวนา=ตจฺฉกา, รถการา=จมฺมการา.
จรณสาธารณานํ-อติโส จ ภารทฺวาโช จ อติสภารทฺวาชํ, กฏฺโ จ กปาโล จ กฏฺกปาลํ, สีลฺจ ปฺาณฺจ สีลปฺาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชา จ จรณฺจ วิชฺชาจรณํ, เอวํ นามรูปํ, หิโรตฺตปฺปํ, สติสมฺป-ชฺํ ¶ , โลภโมหํ, โทสโมหํ, อหิริกาโนตฺตปฺปํ, ถินมิทฺธํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ+มิจฺจาทิ.
เอกชฺฌายนปาวจนานํ-ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ, เอวํ เอกุตฺตร สํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํ.
ลิงฺควิเสสานํ-อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสํ, จีวรฺจ ปิณฺฑปาโต จ เสนาสนฺจ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร จ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, ติณฺจ กฏฺโ จ สาขา จ ปลาสฺจ ติณกฏฺสาขาปลาสํ. ‘‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ’’ติปิ ทิสฺสติ.
วิวิธวิรุทฺธานํ-กุสลฺจ อกุสลฺจ กุสลากุสลํ, เอวํ สาวชฺชานวชฺชํ, หีนปณีตํ, กณฺหสุกฺกํ, เฉกปาปกํ, สุขทุกฺขํ, อธมุตฺตมํ, ปฏิฆานุนยํ, ฉายาตปํ, อาโลกนฺธการํ. รตฺติฺจ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, ‘‘รตฺตินฺทิวทารควจตุรสฺสา’’ติ อปจฺจเย กเต นุมอาคโม. อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, ‘‘ทีฆา+โหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺยา’’ติ อปจฺจเย กเต ‘‘มนาทฺยาปาทีน+โม มเย เจ’’ติ โอกาโร.
ทิสานํ-ปุพฺพา จ อปรา จ ปุพฺพาปรํ, เอวํ ปุรตฺถิมปจฺฉิมํ, ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํ.
นทีนํ-คงฺคา จ ยมุนา จ คงฺคายมุนํ, เอวํ มหีสรภู.
ติณ+รุกฺข+ปสุ+สกุณ+ธน+ขฺ+พฺยฺชน+ชนปทานํ วา. ติณวิเสสานํ-อุสีรานิ จ พีรณานิ จ อุสีรพีรณํ อุสีรพีรณานิ วา. เอวํ มฺุชปพฺพชํ มฺุชปพฺพชานิ วา, กาสกุสํ กาสกุสา วา.
รุกฺขวิเสสานํ-อสฺสตฺถา ¶ จ กปิฏฺา จ อสฺสตฺถกปิฏฺํ อสฺสตฺถกปิฏฺา วา, เอวํ อมฺพปนสํ อมฺพปนสา, ขทิรปลาสํ ขทิรปลาสา, ธวาสฺสกณฺณํ ธวาสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิคฺโรธํ ปิลกฺขนิคฺโรธา, สากสาลํ สากสาลา.
ปสุวิเสสานํ-คชา จ ควชา จ คชควชํ คชควชา วา, อชา จ เอฬกา จ อเชฬกํ อเชฬกา, หตฺถี จ คาโว จ อสฺสา จ วฬวา จ หตฺถีควสฺสวฬวํ หตฺถีควสฺสวฬวา, รสฺสตฺตํ. เอวํ โคมหิสํ โคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณยฺยวราหา, สีหพฺยคฺฆตรจฺฉํ สีหพฺยคฺฆตรจฺฉา, กุกฺกุฏสูกรํ กุกฺกุฏสูกรา, เอเณยฺยโคมหิสํ เอเณยฺยโคมหิสา.
สกุณวิเสสานํ-หํสา จ พกา จ หํสพกํ หํสพกา. เอวํ การณฺฑวจกฺกวากํ การณฺฑวจกฺกวากา, มยูรโกฺจํ มยูรโกฺจา, สุกสาลิกํ สุกสาลิกา, พกพลากํ พกพลากา.
ธนานํ-หิรฺฺจ สุวณฺณฺจ หิรฺสุวณฺณํ หิรฺสุวณฺณานิ. เอวํ ชาตรูปรชตํ ชาตรูปรชตานิ, มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยํ มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยา.
ธฺานํ-สาลี จ ยวา จ สาลิยวํ สาลิยวา วา. เอวํ ติลมุคฺคมาสํ ติลมุคฺคมาสานิ, นิปฺปาวกุลตฺถํ นิปฺปาวกุลตฺถา.
พฺยฺชนานํ-สาโก จ สุวา จ สากสุวํ สากสุวา. เอวํ คพฺยมาหิสํ คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณย, วราหา. มิคมยูรํ มิคมยูรา.
ชนปทานํ-กาสิ ¶ จ โกสลา จ กาสิโกสลํ กาสิโกสลา, วชฺชี จ มลฺลา จ วชฺชิมลฺลํ วชฺชิมลฺลา, องฺคา จ มคธา จ องฺคมคธํ องฺคมคธา, เอวํ เจติวํสํ เจติวํสา, มจฺฉสูรเสนํ มจฺฉสูรเสนา, กุรุปฺจาลํ กุรุปฺจาลา. นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปนามรูปนฺติ จตุเรกปฺจโวการวเสน วตฺตพฺเพ พหุลาธิการา สรูเปกเสสํ กตฺวา นามรูปนฺติ วุตฺตํ.
เอตสฺมึ เอกตฺถีภาวกณฺเฑ ยํ วุตฺตํ ปุพฺพํ, ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ, กมาติกฺกเม ปโยชนสฺสา+ภาวา. กฺวจิ วิปลฺลาโสปิ โหติ, พหุลาธิการโต, ทนฺตานํ ราชา ราชทนฺโต. จตฺเถ สมาหาเร ‘‘สภาปริสายา’’ติ าปกา กฺวจิ นปุํสกลิงฺคํ น ภวติ, อาธิปจฺจฺจ ปริวาโร จ อาธิปจฺจปริวาโร. เอวํ ฉนฺทปาริสุทฺธิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
๔๐. สมาสนฺตฺว
อุปริ อย+มธิกรียติ.
๔๑. ปาปาทีหิ ภูมิยา
ปาปาทีหิ ปรา ยา ภูมิ, ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ. ปาปา ภูมิ ยสฺมินฺติ ปาปภูมํ, ชาติยา อุปลกฺขิตา ภูมิ ชาติภูมํ.
๔๒. สํขฺยาหิติ
สํขฺยาหิ ปราย ภูมิยา อ โหติ. ทฺเว ภูมิโย อสฺส ทฺวิภูมํ. เอวํ ติภูมํ.
๔๓. นทีโคธาวรีนํ
สํขฺยาหิ ปราสํ นทีโคธาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ. ปฺจนฺนํ นทีนํ สมาหาโร ปฺจนทํ. เอวํ สตฺตโคธาวรํ.
๔๔. อสํขฺเยหิ จา+งฺคุลฺยา+นาฺาสํขฺยตฺเถสุติ
อสํขฺเยหิ ¶ สํขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อ โหติ. นิคฺคต+มงฺคุลีหิ นิรงฺคุลํ, ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏา ทฺวงฺคุลํ. อนฺาสํขฺยตฺเถสูติ กึ, ปฺจ องฺคุลิโย อสฺมึ หตฺเถติ ปฺจงฺคุลิ, องฺคุลิยา สมีปํ อุปงฺคุลิ.
๔๕. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺตฺยาติ
ทีฆาทีหิ ปราย รตฺติยา อ โหติ. ทีฆา จ สา รตฺติ จาติ ทีฆรตฺตํ. อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, อาปาทิตฺตา โอ. วสฺสาสุ รตฺติ วสฺสารตฺตํ. ปุพฺพา จ สา รตฺติ จาติ ปุพฺพรตฺตํ. เอวํ อปรรตฺตํ, อฑฺฒรตฺตํ, อติกฺกนฺโต รตฺตึ อติรตฺโต. ทฺเว รตฺติโย สมาหฏา ทฺวิรตฺตํ. อนฺาสํขฺยตฺเถสุ ตฺเวว, ทีฆา รตฺติ อสฺมินฺติ ทีฆรตฺติ, เหมนฺโต. รตฺติยา สมีปํ อุปรตฺติ. พหุลํวิธานา กฺวจิ โหเตว, รตฺติปริมาณานุรูปํ ยถารตฺตํ.
๔๖. โคตฺว+จตฺเถ จา+โลเป
โคสทฺทา อโลปวิสเย สมาสนฺโต อ โหติ น เจ จตฺถาทีสุ สมาโส. รฺโ โค ราชคโว. ปรโม จ โส โค จาติ ปรมคโว. ปฺจนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโร ปฺจควํ, ‘‘โคสฺสา+วง’’ติ อวง. ตํ ธน+มสฺสาติ ปฺจควธโน. ทสควํ.
๔๗. รตฺตินฺทิว+ทารคว+จตุรสฺสา
เอเต สทฺทา อ-อนฺตา นิปจฺจนฺเต. รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, อิมินาว นุมาค มา. ทารา จ คโว จ ทารควํ. จตสฺโส อสฺสิโย อสฺส จตุรสฺโส.
๔๘. อายาเม+นุควํ
อนุควํติ ¶ นิปจฺจเต อายาเมคมฺยมาเน. ควสฺส อายาโม อนุควํ สกฏํ, อสงฺขฺยสมาโส.
๔๙. อกฺขิสฺมา+ฺตฺเถ
อกฺขิสฺมา สมาสนฺโต อ โหติ อฺตฺเถ. วิสาลานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิสาลกฺโข.
๕๐. ทารุมฺย+งฺคุลฺยา
องฺคุลนฺตา อฺตฺเถ ทารุมฺหิ สมาสนฺโต อ โหติ. ทฺเว องฺคุลิโย อวยวา อสฺเสติ ทฺวงฺคุลํ ทารุ, เอวํ ปฺจงฺคุลํ. องฺคุลิสทิสาวยวํ ธฺาทีนํ วิกฺเขปกํ ทารูติ วุจฺจเต.
๕๔. อุตฺตรปเท
อิทํ สพฺพตฺถ อธิกาตพฺพํ.
๕๕. อิมสฺสิ+ทนฺติ
อุตฺตรปเท อิมสฺส อิทํ, อิมาย อตฺโถ อิทมฏฺโ, ถสฺส โ, อิทมฏฺโ อสฺส อตฺถีติ อิทมฏฺี, อิทมฏฺิโน ภาโว อิทมฏฺิตา. อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, นิคฺคหีตโลโป ปสฺส จ ทฺวิภาโว.
๕๗. ฏ นฺตนฺตูนนฺติ
นฺตนฺตูนํ อุตฺตรปเท ฏ โหติ. ภวนฺโต ปติฏฺา อมฺหนฺติ ภวํปติฏฺา มยํ, นิคฺคหีตาคโม, วคฺคนฺโต, โยสฺส ฏา จ. ภควา มูลํ เอเตสํติ ภควํมูลกา โน ธมฺมา.
๕๘. อ
อิติ ¶ นฺตนฺตูนํ อ โหติ. คุณวนฺโต ปติฏฺา มมาติ คุณวนฺตปติฏฺโ+สฺมิ.
๖๐. ปรสฺส สํขฺยาสุติ
สํขฺยาสุ ปรสฺส โอ, ปโร สตสฺมา อธิกา ปโรสตํ.
๖๑. ชเน ปุถสฺสุติ
ปุถสฺส ชเน อุ โหติ. ปุถเควา+ยํ ชโนติ ปุถุชฺชโน, ชสฺส ทฺวิตฺตํ.
๖๒. โส ฉสฺสา+หา+ยตเน วา
อเห อายตเน จ อุตฺตรปเท ฉสฺส โส โหติ วา. สาหํ ฉาหํ, สฬายตนํ ฉฬายตนํ. (สมฺพรํ)
๖๓. ลฺตุ+ปิตาทีน+มารวรง
ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจ ยถากฺกม+มารวรง วา โหนฺตุ+ตฺตรปเท. สตฺถุโน ทสฺสนํ สตฺถารทสฺสนํ, กตฺตารนิทฺเทโส. มาตรปิตโร. วาตฺเวว, สตฺถุทสฺสนํ, มาตุชาโย.
๖๘. กฺวจิ ปจฺจเยติ
ปจฺจเย ปุมภาเว อติสเยน พฺยตฺตา พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมา. ‘‘ตสฺสํ ตตฺร, ตาย ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทา’’[‘‘… เอตฺถนฺตเร รูปานิ อาจริยสํฆรกฺขิต มหาสามิตฺเถรมเตน อิมินาว ‘‘กฺวจิ ปจฺจเยติ สุตฺเตน สิทฺธานิ, เตเนว ตานิ อิมสฺมึ สุตฺเต อุทาหฏานิ. อาจริยโมคฺคลฺลานมหาเถรมเตน ปเน+ตานิ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเตติ สุตฺเตน สิทฺธานิ. โตอาทีนํ วิภตฺยตฺเถ วิหิตปจฺจยตฺตา, ตทนฺถานฺจ ณาทิวุตฺติตฺตา ทฺวินฺนมฺปิ เถรานํ มตา อวิรุทฺธา.]
๗๑. สฺาย+มุโท+ทกสฺส
สฺาย+มุทกสฺสุ+ตฺตรปเท ¶ อุทาเทโส โหติ. อุทธิ, อุทปานํ.
๗๒. กุมฺภาทีสุ วา
กุมฺภาทีสุ+ตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุทาเทโส วา โหติ. อุทกุมฺโภ, อุทกกุมฺโภ. อุทปตฺโต อุทกปตฺโต. อุทพินฺทุ อุทกพินฺทุ. อากติคโณ+ยํ.
๗๓. โสตาทีสู+โลโป
โสตาทีสุ+ตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติ. ทกโสตํ, ทกรกฺขโส.
๒๖. อิตฺถิย+มตฺวา
อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปจฺจโย โหติ. ธมฺมทินฺนา.
๒๗. นทาทิโต งี
นทาทีหิ อิตฺถิยํ วีปจฺจโย โหติ. นที มหี กุมารี ตรุณี วารุณี โคตมี.
โคโต วา
คาวี โค. อากติคโณ+ยํ. ว-กาโร ‘‘นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วา’’ติ วิเสสนตฺโถ.
๒๘. ยกฺขาทิตฺวิ+นี จ
ยกฺขาทิโต ¶ อิตฺถิยํ อินี โหติ วี จ. ยกฺขินี ยกฺขี, นาคินี นาคี, สีหินี สีหี.
๒๙. อารามิกาทีหิ
อารามิกาทิโต อินี โหติ+ตฺถิยํ. อารามิกินี, อนนฺตรายิกินี.
สฺายํ มานุโส มานุสินี, อฺตฺร มานุสี.
๓๐. ยุวณฺเณหิ นี
อิตฺถิย+มิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํ. สทาปยตปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ขตฺตพนฺธุนี, ปรจิตฺตวิทุนี. มาตุอาทิโต กสฺมา น โหติ, อิตฺถิปจฺจยํ วินาปิ อิตฺถตฺตาภิธานโต.
๓๑. ตฺติมฺหา+ฺตฺเถ
ตฺติมฺหา+ฺตฺเถเยว อิตฺถิยํ นี โหติ พหุลํ. สา+หํ อหึสารตินี, ตสฺสา มุฏฺสฺสตินิยา, สา คาวี วจฺฉคิทฺธินี. อฺตฺเถติ กึ, ธมฺมรติ.
๓๒. ฆรณฺยาทโยติ
ฆรณิปภุตโย นีปจฺจยนฺตา สาธโว โหนฺติ. ฆร+มสฺสา อตฺถีติ อีมฺหิ ‘‘ยุวณฺเณหิ นี’’ติ นี, ฆรณี. อิมินา นสฺส โณ, อีสฺส อตฺตฺจ.
อาจริยา ¶ วา ยโลโป จ อิติ คณสุตฺเตน นิยามิตตฺตา อิมินาว นีมฺหิ ยโลโป จ, อาจรินี อาจริยา.
๓๓. มาตุลาทิตฺวา+นี ภริยายนฺติ
มาตุลาทิโต ภริยาย+มานี โหติ. มาตุลานี, วรุณานี, คหปตานี, อาจริยานี.
อภริยายํ ขตฺติยา วา อิติ คณสุตฺเตน นิยมิตตฺตา อิมินา วา อานี, ขตฺติยานี. นทาทิปาา ภริยายนฺตุ อี, ขตฺติยี.
๓๔. อุปมา+สํหิต+สหิต+สฺต+สห+สผ+วาม+ลกฺขณาทิตู+รุตูติ
อูรุสทฺทโต อิตฺถิย+มู โหติ. กรโภ วิย อูรุ ยสฺสา สา กรโภรู, สํหิโต อูรุ อสฺสาติ สํหิโตรู, เอวํ สหิโตรู, สฺโตรู, สโหรู, สโผรู, วาโมรู, ลกฺขโณรู. อูติ โยควิภาคา พฺรหฺมพนฺธู.
๓๕. ยุวาติ
ยุวสทฺทโตติ โหติ+ตฺถิยํ. ยุวติ.
๓๖. นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วาติ
วีมฺหิ นฺตนฺตูนํ โต วา โหติ. คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สีลวต สีลวนฺตี.
๓๗. ภวโต โภโตติ
วีมฺหิ ¶ ภวโต โภตาเทโส วา โหติ. โภตี ภวนฺตี.
๓๙. ปุถุสฺส ปถวปุถวาติ
วีมฺหิ ปุถุสฺส ปถวปุถวา โหนฺติ. ปถวี ปุถวี, เ ปถวี.
อิติ ปโยคสิทฺธิยํ สมาสกณฺโฑ จตุตฺโถ.