📜
๕. ณาทิกณฺฑ
สมาโส ¶ ปทสํเขโป, ปทปจฺจยสํหิตํ;
ตทฺธิตํ นาม โหตีติ, วิฺเยฺยํ เตส+มนฺตรํ.
๑. โณ วา+ปจฺเจ
ฉฏฺียนฺตา นามสฺมา วา ณปจฺจโย โหติ อปจฺเจ+ภิเธยฺเย. อปจฺจสทฺทสมฺพนฺธิตฺเตน อปจฺจวนฺตโต กตสรปจฺจโย สมตฺถฺยโต ฉฏฺฺยนฺตโต โหตีติ ‘‘ฉฏฺียนฺตา นามสฺมา’’ติ สุตฺเต อวุตฺตมฺปิ วุตฺตํ. ณาทีนํ ตทฺธิตนฺติ ปุพฺพาจริยสฺา. ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ. เอว+มฺตฺราปิ. ณาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลโป.
๑๒๔. สราน+มาทิสฺสา+ยุวณฺณสฺสา+เอโอ ณานุพนฺเธ
สราน+มาทิภูตา เย อการิ+วณฺณุ+วณฺณา, เตสํ อา+เอ+โอ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ณานุพนฺเธติ อการสฺส อากาโร. อา+เอ+โอนํ วุทฺธีติปิ ปุพฺพาจริยสฺา. วสิฏฺสฺสา+ปจฺจํ วาสิฏฺโ. วีมฺหิ วาสิฏฺี. เวติ วสิฏฺสฺสา+ปจฺจํติ วากฺยสฺส จ วสิฏฺาปจฺจํติ สมาสสฺส จ วิกปฺปตฺถํ. โส จ วาสทฺโท ยาว ‘‘สกตฺเถ’’ติ อธิกรียติ.
นปุํสเกน ลิงฺเคน, สทฺโท+ทาหุ ปุเมน วา;
นิทฺทิสฺสตีติ าตพฺพ+มวิเสเส ปนิ+จฺฉิเตติ –
วุตฺตตฺถา อปจฺจสทฺทสฺส นปุํสกตฺเถปิ ปุตฺตปุตฺตีนํ ทฺวินฺนมฺปิ วาจโก โหติ.
ณาทโย+ภิเธยฺยลิงฺคา ¶ , อปจฺเจ ตฺว+นปุํสกา;
นปุํสเก สกตฺเถ ณฺโย, ภิยฺโย ภาวสมูหชา;
ตา ตุ+ตฺถิย+มสํขฺยาเน, ตฺวาทิจีปจฺจยนฺตกา.
ภารทฺวาชสฺส อปจฺจํ=ปุตฺโต ภารทฺวาโช, เอวํ เวสฺสามิตฺโต, โคตโม. เอตฺถ จ อ+ยุวณฺณนฺตาภาวา อา+เอ+โอนํ น วุทฺธิ. วาสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว, พลเทโว. จิตฺตโกติอาทีสุ ปน สํโยคนฺตตฺตา ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ กฺวจิ น วุทฺธิ. อุปคุโน อปจฺจํ โอปคโว โอปควี. เอตฺถ ‘‘อุวณฺณสฺสา+วง สเร’’ติ อุการสฺส อวง.
วจฺฉสฺสา+ปจฺจนฺติ วิคฺคยฺห ปุพฺพสุตฺเตน ณปจฺจเย กเต ปุน วจฺฉสฺสา+ปจฺจํติ วิคฺคโห.
๒. วจฺฉาทิโต ณาน+ณายนา
วจฺฉาทีหิ อปจฺจปจฺจยนฺเตหิ โคตฺตาทีหิ จ สทฺเทหิ ณาน+ณายนปจฺจยา วา โหนฺติ อปจฺเจ. วจฺฉาโน, วจฺฉายโน, ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ น วุทฺธิ. กติสฺสา+ปจฺจํ กจฺโจ, ‘‘ณฺย ทิจฺจาทีหี’’ติ ณฺโย, ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อการโลเป จวคฺคปุพฺพรูปานิ. กจฺจสฺสา+ปจฺจํ กจฺจาโน, กจฺจายโน, ยาคเม กาติยาโน. มุคฺคสฺสา+ปจฺจํ=นตฺตาทีติ วากฺเย วุทฺธิ+อิการโลป+ปุพฺพรูปานิ. โมคฺคลฺลสฺสา+ปจฺจํติ ปุนณาน+ณายนา โหนฺติ, โมคฺคลฺลาโน โมคฺคลฺลายโน. อิเม จตฺตาโร อปจฺจปจฺจยนฺตา. โคตฺตาทิโต ยถาสกฏสฺสา+ปจฺจํ นตฺตาทีหิ สกฏาโน สกฏายโน. กณฺหสฺสา+ปจฺจํ นตฺตาทิ กณฺหาโน กณฺหายโน. เอวํ อคฺคิเวสฺสาโน อคฺคิเวสฺสายโน ¶ , มฺุชาโน มฺุชายโน, กฺุชาโน กฺุชายโน. สพฺพตฺถ สํโยคตฺตา น วุทฺธิ. อากติคโณ+ยํ.
๓. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา
กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรปฺปจฺจยา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. กตฺติกาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย, ครุโฬ วินตาย=สุปณฺณมาตุยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย. โรหิณิยา อปจฺจํ โรหิเณยฺโย, คงฺคาย อปจฺจํ คงฺเคยฺโย. เอวํ ภาคิเนยฺโย, นาเทยฺโย, อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเปยฺโย, สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, พาเลยฺโย. เณเร-วิธวาย อปจฺจํ เวธเวโร. พนฺธกิยา=อภิสาริกาย อปจฺจํ พนฺธ-เกโร. สมณสฺส อุปชฺฌายสฺสา+ปจฺจํ สามเณโร, นาฬิเกโร อิจฺจาทิ.
๔. ณฺย ทิจฺจาทีหิ
ทิติปฺปภุตีหิ ณฺโย โหติ อปจฺเจ.
๑๒๕. สํโยเค กฺวจิ
สํโยควิสเย กฺวจิ อา+เอ+โอวุทฺธิโย โหนฺติ ณานุพนฺเธ.
๑๓๑. โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ
อวณฺณิ+วณฺณานํ โลโป โหติ ยการาโท ปจฺจเย. ทิติยา=อสุรมาตุยา อปจฺจํ เทจฺโจ อาทิจฺโจ. กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑฺโ, นสฺส ฺเ ปุพฺพรูปํ. อทิตีติ เทวมาตา.
ภาตุโน ¶ อปจฺจํ ภาตพฺโย, ‘‘ยมฺหิ โคสฺส จา’’ติ ยมฺหิ อุสฺส อวง อการโลปปุพฺพรูปานิ.
๕. อา ณิ
อการนฺตโต ณิ วา โหต+ปจฺเจ พหุลํ. อา=ติ นามวิเสสนตฺตา อ-การนฺตโตติ วุตฺตํ. ทกฺขสฺสา+ปจฺจํ ทกฺขิ, ทตฺติ, โทณิ, วาสวิ, วารุณิ. ชินทตฺตสฺสา+ปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อานุรุทฺธิ อิจฺจาทิ.
๖. ราชโต ฺโ ชาติยํ
ราชโต ฺโ วา โหต+ปจฺเจ ขตฺถิยชาติยํ คมฺยมานายํ. รฺโ อปจฺจํ ราชฺโ. ชาตียนฺติ กึ, ราชาปจฺจํ.
๗. ขตฺตา ยิ+ยา
ติชาติยํ อปจฺเจ ย+อิยา โหนฺติ. ขตฺตสฺสา+ปจฺจํ ขตฺโย ขตฺติโย. ชาติยํ ตฺเวว, ขตฺติ.
๘. มนุโต สฺส+สณ
มนุโต ชาติสมุทาเย สฺส+สณ โหนฺตุ+ปจฺเจ. มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส มานุโส, มนุสฺสี มานุสี. ชาติยํ ตฺเวว, มานโว, นสฺส โณ, มาณโว.
๙. ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รฺเ จ โณ
ชนปทสฺส ยํ นามํ, ตํ นามสฺมา ขตฺติยา อปจฺเจ รฺเ จ โณ โหติ. ปฺจาลานํ อปจฺจํ ราชา วา ปฺจาโล, โกสโล ¶ , มาคโธ, โอกฺกาโก. ชนปทนามสฺมาติ กึ, ทาสรถิ. ขตฺติยาติ กึ, ปฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺสา+ปจฺจํ ปฺจาลิ.
๑๐. ณฺย กุรุสิวีหิ
กุรุสิวีหิ อปจฺเจ รฺเ จ ณฺโย โหติ. กุรูนํ อปจฺจํ ราชา วา โกรพฺโย. ‘‘ยมฺหิ โคสฺส จา’’ติมินา อวง, พการปุพฺพรูปานิ. เสพฺโพ, อิโลโป. (อปจฺจตทฺธิตํ).
๑๑. ณ ราคา เตน รตฺตํ
ราควาจีตติยนฺตโต รตฺต+มิจฺเจ+ตสฺมึ อตฺเต โณ โหติ. กุสุมฺภาทีหิ วณฺณนฺตรปตฺตํ รตฺตํ นาม. กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ. เอวํ กุสุมฺเภน รตฺตํ โกสุมฺภํ, หาลิทฺทํ, ปตฺตงฺคํ, มฺเชฏฺํ, กุงฺกุมํ. อิธ น โหติ นีลํ ปีตนฺติ, คุณวจนตฺตา เณน วินาปิ ทพฺพสฺสา+ภิธานโต.
๑๒. นกฺขตฺเตนิ+นฺทุยุตฺเตน กาเล
ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล โณ โหติ, ตํ เจ นกฺขตฺต+มินฺทุยุตฺตํ โหติ. ผุสฺเสน อินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิตา ปุณฺณมาสี ผุสฺสี รตฺติ, ผุสฺโส อโห, มฆาย อินฺทุยุตฺตาย ลกฺขิตา ปุณฺณมาสี มาฆี, มาโฆ.
๑๓. สา+สฺส เทวตา ปุณฺณมาสี
เสติ ปมนฺตา อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ โณ โหติ, ยํ ปมนฺตํ, สา เจ เทวตา ปุณฺณมาสี วา. สุคโต เทวตา อสฺส โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, วารุโณ. พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ ¶ พุทฺโธ. ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินีติ ผุสฺโส มาโส. เอวํ มาโฆ, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข, เชฏฺมูโล, อาสาฬฺโห, สาวโณ, โปฏฺปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโร. ปุณฺณมาสี จ ภตกมาสสมฺพนฺธินี น โหติ, ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนา, อโต เอว นิปาตนา โณ, สาคโม จ.
๑๔. ต+มธีเต ตํ ชานาติ ก+ณิกา จ
ทุติยนฺตโต ต+มธีเต ตํ ชานาตีติ เอเตสฺว+ตฺเถสุ โณ โหติ โก ณิโก จ. เอตฺถ จสทฺโท โก จณิโก จ โหตีติ สมุจฺจิโน, โน ณปจฺจยํ. พฺยากรณ+มธีเต ชานาตีติ วา เวยฺยากรโณ, วิ+อา+กรณนฺติ วิจฺฉิชฺช กตยาเทสสฺสิ+การสฺส ‘‘ตทาเทสา ตทีว ภวนฺตี’’ติ ายา ‘‘สราน’’มิจฺจาทินา เอกาเร ยาคมทฺวิตฺตานิ. เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิชฺโช, วตฺถุวิชฺโช, ฉนฺทโส, ‘‘มนา, ทีนํ สก’’ อิติ สกาคโม. กมโก, ปทโก, เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโก. ทฺวิตคฺคหณํ อชฺเฌนชานเน จ วิสุํ วิสุํ ปจฺจยวิธานตฺถํ, อชฺเฌนวิสยทสฺสนตฺถํ, ปสิทฺธุปสํหรณตฺถฺจ.
๑๕. ตสฺส วิสเย เทเส
ฉฏฺิยนฺตา วิสเย เทสสรูเป โณ โหติ. วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต. เทเสติ กึ, จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ, เทวทตฺตสฺส วิสโย+นุวาโก.
๑๖. นิวาเส ตนฺนาเม
ติ ตนฺนาเม ¶ นิวาเส เทเส โณ โหติ. สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโพ. เอตฺถ ‘‘ยวา สเร’’ติ ยกาเร พการปุพฺพรูปานิ. วาสาโต.
๑๗. อทูรภเวติ
โณ, วิทิสาย อทูรภวํ เวทิสํ.
๑๘. เตน นิพฺพตฺเตติ
ตติยนฺตา นิพฺพตฺตตฺเถ โณ โหติ. กุสมฺเพน นิพฺพตฺตา โกสมฺพี นครํ, เอวํ กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปริขา, เหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ตติยา.
๑๙. ต+มิธ+ตฺถิ
ตนฺติ ปมนฺตา อิธาติ สตฺตมฺยตฺเถ เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, ยํ ตํ ปมนฺต+มตฺถิ เจ. อุทุมฺพรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พาทโร, ปพฺพโช.
๒๐. ตตฺร ภเวติ
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ โณ. อุทเก ภโว โอทโก, โอรโส, ชานปโท, มาคโธ, กาปิลวตฺถโว, โกสมฺโพ, มนสิ ภวํ มานสํ สุขํ, สกาคโม. สารโส สกุโณ, สารสี สกุณี, สารสํ ปุปฺผํ. มิตฺเต ภวา เมตฺตา เมตฺตี วา. ปุเร ภวา โปรี วาจา. ปาวุเส ภโว ปาวุโส เมโฆ. ปาวุสา ¶ รตฺติ, ปาวุสํ อพฺภํ. สารโท, สารทา, สารทํ ปุปฺผํ. มาธุโร ชโน, มาธุรา คณิกา, มาธุรํ วตฺถํ.
๒๑. อชฺชาทีหิ ตโนติ
ภวตฺเถ ตโน. อชฺช ภโว อชฺชตโน, สฺวาตโน, หิยฺยตโน. ‘‘เอโอน+ม วณฺเณ’’ติ เอโอนํ อ โหติ.
๒๒. ปุราโต โณ จติ
ภวตฺเถ โณ ตโน จ. เอตฺถ ณกาโร อวยโว, เนวา+นุพนฺโธ. ปุราโณ, ปุราตโน.
๒๓. อมาตฺว+จฺโจติ
ภวตฺเถ อจฺโจ โหติ. อมา=สห ภโว อมจฺโจ.
๒๔. มชฺฌาทิตฺวิ+โมติ
ภวตฺเถ อิโม, มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโม. เอวํ อนฺติโม, เหฏฺิโม, อุปริโม, โอริโม, ปาริโม, ปจฺฉิโม, อพฺภนฺตริโธ, ปจฺจนฺติโม.
๒๕. กณ+เณยฺย+เณยฺยก+ยิ+ยาติ
ภวตฺเถ กณอาทโย โหนฺติ. กณ-กุสินารายํ ภโว โกสินารโก, มาคธโก, อารฺโก วิหาโร, ราชคหโก, โกสมฺพโก, อินฺทปตฺตโก, กาปิลโก, ภารุกจฺฉโก, นาครโก. องฺเคสุ ชาโต องฺคโก, โกสลโก, เวเทหโก, กมฺโพชโก, คนฺธารโก, โสวีรโก, สินฺธวโก, อสฺสโก อิจฺจาทิ. เณยฺย-คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วาเนยฺโย. เณยฺยก-โกสเลยฺยโก ¶ , พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, สิลาย ชาตํ เสเลยฺยกํ, มิถิเลยฺยโก. พาราณเสยฺยโกตฺยาทีสุ ‘‘ทิสฺสนฺต+ฺเปิ ปจฺจยา’’ติ เอยฺยโก, เอวํ อุปริ สุตฺเต ทสฺสิตปจฺจยโต วิสุํ ปจฺจเย ทสฺสิเต อิมินา สุตฺเตนาติ ทฏฺพฺพํ. ย-คมฺโม, ยมฺหิ อการโลเป ปุพฺพรูปํ รสฺโส จ. ทิพฺโพ. อิย-อุทริโย, ทิวิโย, ปฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโย.
๒๖. ณิโก
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติ. สรเท ภโว สารทิโก ทิวโส, สารทิกา รตฺติ.
๒๗. ต+มสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ
ปมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติ ฉฏฺฺยตฺเถ ณิโก โหติ. วีณาวาทนํ สิปฺป+มสฺส เวณิโก, วีณาวาทนํ อเภโทปจาเรน วีณา นาม. โมทิงฺคิโก, วํสิโก. ปํสุกูลธารณํ สีล+มสฺส ปํสุกูลิโก, เตจีวริโก. คนฺโธ ปณฺย+มสฺส คนฺธิโก, เตลิโก, โคฬิโก, ปูวิโก, ปณฺณิโก, ตมฺพุลิโก, โลณิโก. จาโปปหรณ+มสฺส จาปิโก, โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโก. อุปธิ=กฺขนฺธาทิ ปโยชน+มสฺส โอปธิกํ, สาติกํ, สาหสฺสิกํ.
๒๘. ตํ หนฺต+รหติ คจฺฉตุ+ฺฉติ+จรติ
ทุติยนฺตา หนฺตีติ เอวมาทีสฺว+ตฺเถสุ ณิโก โหติ. ปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโก, สากุณิโก, มายูริโก, มจฺเฉ หนฺตีติ มจฺฉิโก, เมนิโก. มิเค หนฺตีติ มาควิโก, วการาคโม ¶ . มิคสฺส ‘‘ตทมินา’’ทินา มควาเทเสปิ มาควิโก. โอรพฺภิโก, หาริณิโก. สูกริโกติ อิโก. สต+มรหตีติ สาติกํ, สนฺทิฏฺิกํ, เอหิ ปสฺส วิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก. เอตฺถ ตฺยาทฺยนฺตสมุทายโต อนุกรณตฺตา วา ตทฺธิตสฺส อภิธานลกฺขณตฺตา วา พหุลํวิธาเนน วา ปจฺจโย. สาหสฺสิโก, กุมฺภิโก, โทณิโก, อทฺธมาสิโก, กหาปณิโก, อาสีติกา คาถา, นาวุติกา. สหสฺสิโยติ อิโย. ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, มคฺคิโก, ปฺาสโยชนิโก, ปถิโก. พทเร อฺุฉตีติ พาทริโก, สามากิโก. ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก, อธมฺมิโก.
๒๙. เตน กตํ กีตํ พทฺธ+มภิสงฺขตํ สํสฏฺํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขนติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติติ
กตาทีสฺว+ตฺเถสุ ณิโก. กาเยน กตํ กายิกํ, วาจสิกํ, มานสิกํติ สกาคโม. วาเตน กโต อาพาโธ วาติโต, เสมฺหิโก, ปิตฺติโก. สเตน กีตํ สาติกํ, สาหสฺสิกํ, วตฺเถน กีตํ วตฺถิกํ, กุมฺภิกํ, โสวณฺณิกํ, ฆาติกํ. มูลโตว ปจฺจโย, อมูลวาจิตฺตา เทวทตฺเตน กีโตติ น โหติ, ตทตฺถาปฺปตีติยา. วรตฺถาย พทฺโธ วารตฺติโก, อายสิโก, ปาสิโก, สุตฺติโก. ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วา ฆาติกํ, โคฬิกํ, ทธิกํ, มารีจิกํ. ชาเลน หโต หนฺตีติ วา ชาลิโก, พาลิสิโก. อกฺเขหิ ชิตํ อกฺขิกํ ธนํ, สาลากิกํ, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโก. อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพติ วา อกฺขิโก. ขณิตฺติยา ขนตีติ ¶ ขาณิตฺติโก, กุทฺทาลิโก. เทวทตฺเตน ชิตํ, องฺคุลฺยา ขนตีติ น โหติ, ตทตฺถานวคมา. อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, อุฬุมฺปิโกติ อิโก. กุลฺลิโก, โคปุจฺฉิโก, นาวิโก. สกเฏน จรตีติ สากฏิโก, รถิโก. ปรปฺปิโกติ อิโก. ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโก. อํสิโก, สีสิโกติ อิโก. เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก, ภติโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, กยวิกฺกยิโกติ อิโก.
๓๐. ตสฺส สํวตฺตติ
จตุตฺถฺยนฺตา สํวตฺตตีติ อสฺมึ อตฺเถณิโก โหติ. ปุนพฺภวาย สํวตฺตตีติ โปโนพฺภวิโก, อิตฺถิยํ โปโนพฺภวิกา. โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก. สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิโก, สสฺโส+วก ตทมินาทีปาา. ธนาย สํวตฺตตีติ ธฺํ.
๓๑. ตโต สมฺภูต+มาคตํ
ปฺจมฺยนฺตา สมฺภูต+มาคตนฺติ เอเตสฺว+ตฺเถสุ ณิโก โหติ. มาติโต สมฺภูต+มาคตํวา+ติ เอตฺถ ‘‘มาติโต จ ภคินิยํจฺโฉ’’ติ ‘‘มาติโต’’ติ ภาเคน อุสฺส อิมฺหิ วากฺยํ, รสฺสทฺวิตฺเตสุ มตฺติกํ, เปตฺติกํ. ณฺย+ริยณ+รฺยปจฺจยาปิ ทิสฺสนฺติ. สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ. ยมฺหิ ถฺํ. อุภยตฺถ ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ โลโป. ริยณ-ปิตุโต สมฺภูโต เปตฺติโย, มาติโย, ‘‘รานุพนฺเธ+นฺตสราทิสฺสา’’ติ อุโลโป, มตฺติโย. รฺยมฺหิ-อุโลโป, จวคฺคปุพฺพรูปานิ, มจฺโจ วา.
๓๒. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต
สตฺตมฺยนฺตา ¶ วสตีตฺเววมาทีสฺว+ตฺเถสุ ณิโก โหติ. รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก, อารฺิโก, ราชคหิโก, มาคธิโก, โสสานิโก. โลเก วิทิโต โลกิโก. จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมฺมหาราชิกา. ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ทสฺโสก ตทมินาทิปาา. ภณฺฑาคาริโก. อิเก-นวกมฺมิโก, อาทิกมฺมิโก. กิเย-ชาติกิโย, อนฺธกิโย.
๓๓. ตสฺสิ+ทํ
ฉฏฺิยนฺตา อิท+มิจฺจ+สฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ. สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ, สกฺยปุตฺติโก, นาฏปุตฺติโก, เชนทตฺติโก. กิเย-สสฺส อิทํ สกิโย, ปรกิโย. นิเยอตฺตนิยํ. เก-สโก, รฺโ อิทํ ราชกํ ภณฺฑํ.
๓๔. โณ
ฉฏฺิยนฺตา อิท+มิจฺจ+สฺมึ อตฺเถ โณ โหติ. กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ, พฺยากรณํ, โสคตํ สาสนํ, มาหิสํ มํสาทิ.
๓๕. ควาทีหิ โย
ควาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ อิท+มิจฺจ+สฺมึ อตฺเถ โย โหติ. คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ, อวง, มํสาทิ. อิโลเป กพฺพํ. ทุโน อิทํ ทพฺพํ.
๓๖. ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ
‘‘ปิติโต ¶ มาติโต’’ติ เตน เตน สุตฺตนิปาเตเนว อุสฺส อิ. ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณ. ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโย.
๓๗. มาติโต จ ภคินิยํ จฺโฉ
มาตุโต จ ปิตุโต จ เตสํ ภคินิยํ จฺโฉ โหติ. มาตุ ภคินิ มาตุจฺฉา, ปิตุ ภคินิ ปิตุจฺฉา. กถํ ‘‘มาตุ ภาตา มาตุโล’’ติ, ‘‘มาตุลาทิตฺวานี’’ติ นิปาตนา ลปจฺจโย.
๓๘. มาตาปิตูสฺวา+มโห
มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตูสฺวา+มโห โหติ. มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห. ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโห. น ยถาสงฺขฺยํ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺธโต วิสุํ วิสุํ มาตาปิตุสทฺเทหิ เตสํ มาตาปิตุนฺนํ อตฺเถ ปจฺจโย โหติ.
๓๙. หิเต เรยฺยณ
มาตาปิตูหิ หิเต เรยฺยณ โหติ. มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโย.
๔๐. นินฺทา+ฺาต+ปฺป ปฏิภาค รสฺส ทยา สฺาสุ โก
นินฺทาทีสฺว+ตฺเถสุ นามสฺมา โก โหติ. นินฺทายํ-นินฺทิโต มุณฺโฑ มุณฺฑโก, เอวํ สมณโก, ปณฺฑิตโก, พฺราหฺมณโก ¶ , เวยฺยากรณโก. อฺาเต-กสฺสา+ยํ อสฺโส อสฺสโก, ปโยคสามตฺถิยา สมฺพนฺธิวิเสสานาวคโม+วคมฺยเต. อปฺปตฺเถ-อปฺปกํ เตลํ เตลกํ, ฆตกํ. ปฏิภาคตฺเถ-หตฺถี วิย หตฺถิโก, อสฺสโก, พลีพทฺธโก. ‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลีพทฺธา จ โน อิเม’’ตฺยาทิปาเ ‘‘โลโป’’ติ กปจฺจยโลเปน วา อเภโทปจาเรน วา ทฏฺพฺพํ, อิเม จ ทารุอาทีหิ กตรูปานิ. รสฺเสรสฺโส มานุโส มานุสโก, รุกฺขโก, ปิลกฺขโก. ทยายํ-ทยิโต=นุกมฺปิโต ปุตฺโต ปุตฺตโก, วจฺฉโก. สฺายํ-โมโร วิย โมรโก, กตโก, ภตโก.
๔๑. ต+มสฺส ปริมาณํ ณิโก จ
ปมนฺตา อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ โก จ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ. โทณาทีนํ ปริมิตวีหาทีนํ กรณตฺตา ‘‘ปริมียนฺตฺย+เนนาติ ปริมาณ’’นฺติ โหติ. โทโณ ปริมาณ+มสฺสาติ โทณิโก วีหิ, ขารสติโก, ขารสหสฺสิโก, อาสีติโก วโย, อุปฑฺฒกาโย ปริมาณ+มสฺส อุปฑฺฒกายิกํ พิมฺโพหนํ. ปฺจกํ, ฉกฺกํ.
๔๒. ย+เต+เตหิ+ตฺตโก
ยาทีหิ ปมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺฺยตฺเถ ตฺตโก โหติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ. ยํ ปริมาณ+มสฺส ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, ‘‘เอตสฺเสฏ ตฺตเก’’ติ เอตสฺส เอฏ, เอตฺตกํ. อาวตเก-ยํ ปริมาณ+มสฺส ยาวตโก, ตาวตโก.
๔๓. สพฺพา จา+วนฺตุ
สพฺพโต ¶ ปมนฺตา ยาทีหิ จ อสฺเสติ ฉฏฺฺยตฺเถ อาวนฺตุ โหติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ. สพฺพํ ปริมาณ+มสฺส สพฺพาวนฺตํ, ‘‘อํงํ นปุํสเก’’ติ อํ. ยาวนฺตํ, ตาวนฺตํ.
๔๔. กิมฺหา รติ+รีว+รีวตก+ริตฺตกา
กิมฺหา ปมนฺตา อสฺเสติ ฉฏฺฺยตฺเถ รติ+รีว+รีวตก+ริตฺตกา โหนฺติ. กึสงฺขฺยานํ ปริมาณ+เมสํ กติ, รานุพนฺธตฺตา อึภาคโลโป. กีว, กีวตกํ, กิตฺตกํ. รีวนฺโต สภาวโต อสํขฺโย.
๔๕. สฺชาตํ ตารกาทิตฺวิ+โตติ
สฺชาตตฺเถ อิโต. ตารกา สฺชาตา อสฺส ตารกิตํ คคนํ, ปุปฺผานิ สฺชาตานิ อสฺส ปุปฺผิโต รุกฺโข, ปลฺลวิตา ลตา.
๔๖. มาเน มตฺโต
ปมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ มตฺโต โหติ. ปลํ อุมฺมาน+มสฺส ปลมตฺตํ. หตฺโถ ปณาม+มสฺส หตฺถมตฺตํ. สตํ มาน+มสฺส สตมตฺตํ. โทโณ ปริมาณ+มสฺส โทณมตฺตํ. อเภโทปจารา โทโณติปิ โหติ. มียเต+เนนาติ มานํ, มานสฺส สมฺพนฺธิตฺตา ฉฏฺฺยนฺตภูตานเมว วิธิ โหติ. เอตฺถ จ –
อุทฺธมานนฺตุ ¶ อุมฺมานํ, ปริมาณนฺตุ สพฺพโต;
ปมาณํ โหติ อายาโม, สํขฺยาเสโส ตุ สพฺพโต.
๔๗. ตคฺโฆ จุ+ทฺธํ
อุทฺธมานวุตฺติโต ตคฺโฆ โหติ มตฺโต จ. ชณฺณุ ปริมาณ+มสฺส ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํ.
๔๘. โณ จ ปุริสาติ
ปุริสา โณ โหติ มตฺตาทโย จ. ปุริโส ปริมาณ+มสฺส โปริสํ, ปุริสมตฺตํ+ปุริสตคฺฆํ.
๔๙. อยุ+ภทฺวิตีหํ+เส
อุภทฺวิตีหิ อวยววุตฺตีหิ อโย โหติ. อุโภ อํสา อสฺส อุภยํ, ทฺวยํ, ตยํ. อํสสมฺพนฺเธน สมุทาเย วิธิ โหตีติ น อุภยาทิโต พหุวจนนฺติ เจ, ‘‘ราหุโน สิโร’’ ตฺยาโท อเภเทปิ เภทวิวกฺขาย ลพฺภมานโต พหุวจนํ โหเตว.
๕๐. สงฺขฺยาย สจฺจุ+ตี+สา+ส+ทสนฺตายา+ธิกา+สฺมึ สตสหสฺเส โฑ
สตฺยนฺตาย อุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย สงฺขฺยาย ปมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ, สา เจ ¶ สงฺขฺยา อธิกา โหติ, ย+ทสฺมินฺติ, ตํ เจ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา โหติ. วีสติ อธิกา อสฺมึ สเตติ วีสํสตํ.
๑๓๙. เฑ สติสฺส ติสฺสติ
เฑ ปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหติ. เอกวีสํสตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา. ตึสติ อธิกา อสฺมึ สตาทิเกติ ตึสสตํ เอกตึสสตํ อิจฺจาทิ. อุตฺยนฺตายนวุติ อธิกา อสฺมึ สตาทิเกติ นวุตํสตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา. อีสนฺตาย-จตฺตาลีสํ อธิกา อสฺมึ สเต สหสฺเส สตสหสฺเสติ จตฺตาลีสสต+มิจฺจาทิ. อาสนฺตาย เอวํ, ปฺาสํสต+มิจฺจาทิ. ทสนฺตาย-เอกาทสํสต+มิจฺจาทิ.
๕๑. ตสฺส ปูรเณ+กาทสาทิโต วา
ฉฏฺิยนฺตาเย+กาทสาทิกาย สํขฺยาย โฑ โหติ ปูรณตฺเถ วิภาสา. สา สํขฺยา ปูริยเต เยน ตํ ปูรณํ. เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโส. อฺตฺร ‘‘ม ปฺจาทิกตีหี’’ติ โม, เอกาทสโม. วีสติยา ปูรโณ วีโส วีสติโม, ตึโส, ตึสติโม. วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิจฺจํ จตฺตาลีโส ปฺาโส.
๕๒. ม ปฺจาทิกตีหิติ
มปจฺจเย ปฺจโม, ปฺจมี. สตฺตโม, สตฺตมี. อฏฺโม, อฏฺมี. กติโม, กติมี อิจฺจาทิ.
๕๓. สถาทีน+มิ จติ
สตาทีนํ ¶ โม จ อนฺตาเทโส อิ จ. สตสฺส ปูรโณ สติโม, สหสฺสิโม.
๕๔. ฉา ฏฺ+ฏฺมาติ
ฉสทฺทา ปูรณตฺเถ ฏฺ+ฏฺมา. ฉนฺนํ ปูรโณ ฉฏฺโ, ฉฏฺโม. อิตฺถิยํ ฉฏฺี, ฉฏฺมี. ‘‘จตุตฺถทุติเยสฺเว+สํ ตติยปมา’’ติ นิปาตนา ปูรณตฺเถ ทฺวิโต ติโย ทฺวิสฺส ทุ จ, ติจตูหิ ติสฺส อ, ติย+ตฺถา จ ยถากฺกมํ, ทุติโย ตติโย, จตุตฺโถ.
๕๕. เอกา กา+กฺย+สหาเย
‘‘สติ พฺยภิจาเร วิเสสนํ สาตฺถกํ’’ติ ายา สํขฺยาโต วิเสเสตุํ ‘‘อสหาเย’’ติ วุตฺตํ. เอกสฺมา อสหายตฺเถ ก+อากี โหนฺติ วา. เอโกว เอกโก, เอกากี, เอโก วา.
๕๖. วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโร
วจฺฉาทีนํ สภาวสฺส ตนุตฺเต=กิฺจิมตฺตาวเสเส ตโร โหติ. โส=สโก ภาโว สภาโว อตฺตนิยปวตฺตินิมิตฺตํ. สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรี. โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โอกฺขตโร. โอกฺขา=ทุติยวยฏฺโคโณ. อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต อสฺสตโร. คาโวติ ชาติสามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต อุสภตโร. เอตฺถ ตนุตฺตํ อปฺปพลตา.
๕๗. กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร+รตมา
กึสทฺทา ¶ นิทฺธารเณ รตร+รตมา โหนฺติ. โก เอวาติ กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ กฏฺโ. กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ กฏฺโ. ภารทฺวาชานํ กตโม+สิ พฺรหฺเม.
๕๘. เตน ทตฺเต ลิ+ยาติ
ทตฺเต+ภิเธยฺเย ล+อิยา โหนฺติ พหุลาธิการา มนุสฺสสฺายํ. เทเวน ทตฺโต เทวโล เทวิโย, พฺรหฺมโล พฺรหฺมิโย. สีวโล สีวิโย สิสฺส ทีโฆ. เทว+พฺรหฺม+สิวาติ ตนฺนามกา มนุสฺสา. (รตฺตมิจฺจาทิอเนกตฺถตทฺธิตํ).
๕๙. ตสฺส ภาวกมฺเมสุตฺต+ตา+ตฺตน+ณฺย+เณยฺย+ณิ+ย+ณิยา
ฉฏฺิยนฺตา ภาเว กมฺเม จ ตฺตาทโย โหนฺติ พหุลํ. น สพฺเพ ปจฺจยา สพฺพโต โหนฺติ อฺตฺรตฺต+ตาหิ. ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทาติ ภาโว สทฺทปวตฺตินิมิตฺตํ. วุตฺตฺจ –
โหนฺตฺย+สฺมา สทฺทพุทฺธีติ, ภาโว ตํ สทฺทวุตฺติยา;
นิมิตฺตภูตํ นามฺจ, ชาติ ทพฺพํ กฺริยา คุโณติ.
นีลสฺส ปฏสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาติ คุโณ ภาโว. เอตฺถ นีลคุณวเสน ปเฏ นีลสทฺทสฺส วุตฺติยา ปฏพุทฺธิยา นิมิตฺตํ ภาโว นาม. นีลสฺส คุณสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาติ นีลคุณชาติ, เอตฺถ นีลคุณชาติ นิมิตฺตํ หุตฺวา นีลสทฺทสฺส คุณวุตฺติยา ¶ นีลคุณชาติ นิมิตฺตํ. โคตฺตํ โคตาติ โคชาติ, เอตฺถ ชาติสทฺทานํ ทพฺพวุตฺติยา สติ ชาติ นิมิตฺตํ. ปาจกสฺส ภาโว ปาจกตฺตํติ กฺริยาสมฺพนฺธิตฺตํ ภาโว, เอตฺถ ปจนกฺริยาสมฺพนฺธิตฺตํ ภาโว. ทณฺฑิตฺตํ วิสาณิตฺตํ ราชปุริสตฺตํติ ทณฺฑ+วิสาณ+ราชทพฺพานํ สมฺพนฺธิตฺตํ ภาโว, ทณฺฑีตฺยาทิสทฺทปวตฺติยา นิมิตฺตตฺตา.
เทวทตฺตสฺส ภาโว เทวทตฺตตฺตํ, จนฺทตฺตํ, สูริยตฺตํติ ตทวตฺถา วิเสสสามฺํ, เทวทตฺตสฺส พาลตาทิอวตฺถาเภโท, จนฺทสฺส กลาทิอวตฺถเภโท จ, สูริยสฺส มนฺทปฏุตาทิอวตฺถาเภโท จ สามฺํ, ตเทตฺถ นิมิตฺตํ. เอตฺถ วิชฺชมานปทตฺถานํ วิสยภูตสฺาสทฺทานํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วุตฺตํ. อากาสตฺตํ อภาวตฺตํติ, ตตฺถ ฆฏากาส+ปีรากาส, ปฏาภาว+ฆฏาภาวาทินา อุปจริตเภทสามฺํ ภาโว.
ตฺตน-ปุถุชฺชนตฺตนํ. เวทนาย ภาโว เวทนตฺตนํ, รสฺโส. เอวํ ชายตฺตนํ, ชารตฺตนํ.
ณฺย-อลสสฺส ภาโว กมฺมํ วา อาลสฺยํ, เอตฺถ ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อ-โลเป ‘‘สราน+มาทิสฺสา’’ทินา อากาโร, เอว+มุปริ จ. พฺราหฺมณสฺส ภาโว พฺรหฺมฺํ, ฺการปุพฺพรูปานิ. จาปลฺยํ, เนปฺุํ, เปสฺุํ, รฺโ ภาโว รชฺชํ, อาธิปจฺจํ, ทายชฺชํ, เวสมฺมํ, เวสมํ, ณปจฺจโย. สขิโน ภาโว สขฺยํ, วาณิชฺชํ, อาโรคฺยํ, โอทคฺยํ, อานณฺยํ, ทุพฺพลฺยํ, พลฺยํ, ปณฺฑิจฺจํ, พาหุสฺสจฺจํ, โปโรหิจฺจํ. มุฏฺสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺสฺสจฺจํ, อิโลโป. โกสลฺลํ, เวปุลฺลํ. สมานสฺส ภาโว สามฺํ, เปริสฺสํ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ, นิปกสฺส ¶ ภาโว เนปกฺกํ, อาธิกฺกํ, ทุภคสฺส ภาโว โทภคฺคํ, สรูปสฺส ภาโว สารุปฺปํ, โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ, ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ. ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ. เภสชสฺส ภาโว เภสชฺชํ, พฺยาวฏสฺส กมฺมํ เวยฺยาวจฺจํ ยถา เวยฺยากรณํ.
เณยฺย-สุจิโน ภาโว โสเจยฺยํ, อาธิปเตยฺยํ, กปิสฺส ภาโว กาเปยฺยํ. สสฺส ภาโว กมฺมํ วา สาเยฺยํ.
ณ-ครูนํ ภาโว คารวํ, อุ อวง. ปาฏวํ, อชฺชวํ, มทฺทวํ, ‘‘โกสชฺชา’’ทินา อุสฺส อตฺตํ ทฺวิตฺตฺจ. ปรมานํ ภาโว ปารมี, วีปจฺจโย. สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคี.
อิย-อธิปติโน ภาโว อธิปติยํ, ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุติยํ, นคฺคิยํ, สูริยํ.
ณิย-อลสสฺส ภาโว กมฺมํ วา อาลสิยํ, ตาลุสิยํ, มนฺทิยํ, ทกฺขิยํ, โปโรหิติยํ, เวยฺยตฺติยํ.
กถํ รามณียกํติ, สกตฺเถ กนฺตา เณน สิทฺธา. กมฺมํ=กฺริยา, ตตฺถ อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ อลสตา อลสตฺตนํ อาลสฺยํ อาลสิยํ วา.
๑๒๒. สกตฺเถติ
สกตฺเถปิ ยถาโยคํ ตฺตาทโย โหนฺติ. ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, การฺุํ, ปตฺตกลฺลํ. อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ, เอตฺถ อการโลโป, ตสฺส เจ ปุพฺพรูเป จ กเต ‘‘ตทมินา’’ทินา นสฺส ฺโ จ โลโป จ โหติ, กายปาคฺุตา.
๖๐. พฺย วทฺธทาสา วา
ฉฏฺิยนฺตา ¶ วทฺธา ทาสา จ พฺโย โหติ ภาวกมฺเมสุ. วทฺธสฺส ภาโว กมฺมํ วา วทฺธพฺยํ, วทฺธตา. ทาสสฺส ภาโว กมฺมํ วา ทาสพฺยํ, ทาสฺยํ, ทาสตา. กถํ วทฺธวํติ, เณ วาคโม.
๖๑. นส ยุวา โพ จ วสฺส
ฉฏฺิยนฺตา ยุวสทฺทา ภาวกมฺเมสุ นณ วา โหติ วสฺส โพ จ. ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ, ยุวตฺตํ ยุวตา วา.
๖๒. อณฺวาทิตฺวิ+โมติ
ภาเว วา อิโม. อณุโน ภาโว อณิมา, ลฆิมา, มหโต ภาโว มหิมา. กิสสฺส ภาโว กสิมา.
๑๓๓. กิส+มหต+มิเม กส, มหาติ
อิมมฺหิ มหโต มโห จ กิสสฺส กสาเทโส จ โหติ.
๖๓. ภาวา เตน นิพฺพตฺเตติ
กฺริยาวาจกสทฺทโต อิโม, ปาเกน นิพฺพตฺตํ ปากิมํ, เสกิมํ.
๑๒๗. โกสชฺชา+ชฺชว+ปาริสชฺช+โสหชฺช+มทฺทวา+ริสฺสา+สภา+ชฺ+เถยฺย+ พาหุสจฺจา
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ณานุพนฺเธ. กุสีตสฺส ภาโวติ ภาเว ณฺโย โหติ, อิมินา อีสฺส อกาเร จ ตสฺส เช จ ¶ กเต ยสฺส ปุพฺพรูปํ, โกสชฺชํ. อุชุโน ภาเว อชฺชวํติ โณ, อิมินา อุสฺส อตฺตํ, ‘‘อุวณฺณสฺสา+วง สเร’’ติ อวงอาเทเส ชสฺส ทฺวิตฺตํ. ปริสาสุ สาธูติ วากฺเย ‘‘ณฺโย ตตฺถ สาธู’’ติ ณฺโย, อิมินา ชาคโม จ, ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ อาสฺส รสฺเส จ กเต ชสฺส ปุพฺพรูปํ, ปาริสชฺโช. อิมินา กเมน วากฺเยเนว สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สุหทโยว สุหชฺโช, ตสฺส ภาโว โสหชฺชํ, อิมินา อยโลโป. มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อิมินา อุสฺส อตฺตํ. อิสิโน อิทํ ภาโว วา อาริสฺสํ, ณฺยปจฺจเย อิมินา อาราคเม ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อนฺตอิการโลโป จ. อุสภสฺส อิทํ ภาโว วา อาสภํ, อิมินา อุสฺส อา. อาชานียสฺส ภาโว อาชฺํ, อิมินา ยโลเป ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อีการโลโป. เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, อิมินา นสฺส ยกาโร. พหุสฺสุตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, อิมินา อุสฺส อกาโร สํโยคาทิโลโป. (ภาวตทฺธิตํ).
๖๔. ตร+ตมิ+สฺสิกิ+ยิ+ฏฺา+ติสเย
อติสเย วตฺตมานโต โหนฺเต+เต ปจฺจยา. อติสเยน ปาโป ปาปตโร ปาปตโม ปาปิสฺสิโต ปาปิโย ปาปิฏฺโ, อิตฺถิยํ ปาปตรา อิจฺจาทิ. อติสยปฺปจฺจยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย, อติสเยน ปาปิฏฺโ ปาปิฏฺตโร ปาปิฏฺตโม. เอวํ ปฏุตโร ปฏุตโม, ปฏิสฺสิโก, ปฏิโย, ปฏิฏฺโ, วรตโร อิจฺจาทิ ปณีตตโร อิจฺจาทิ จ.
๑๓๕. โช วุทฺธสฺสิ+ยิ+ฏฺเสุ
วุทฺธสฺส ¶ โช โหติ อิยอิฏฺเสุ. อติสเยน วุทฺโธ เชยฺโย เชฏฺโ, ชาเทเส ปุพฺพสรโลเป ลุตฺตา สรา อิสฺส เอกาเร จ ยสฺส ทฺวิตฺตํ.
๑๓๖. พาฬฺห+นฺติก+ปสตฺถานํ สาธ+เนท+สา
อิยอิฏฺเสุ พาฬฺห+นฺติก+ปสตฺถานํ สาธ+เนท+สา โหนฺติ ยถากฺกมํ. อติสเยน พาฬฺโห สาธิโย สาธิฏฺโ. อติสเยน อนฺติโก เนทิโย เนทิฏฺโ. อติสเยน ปสตฺโถ เสยฺโย เสฏฺโ, ปุพฺเพว สเร ลุตฺเต อิสฺส เอ ทฺวิตฺตฺจ.
๑๓๗. กณ+กน+ปฺป+ยุวานํ
อิยอิฏฺเสุ อปฺปยุวานํ กณ+กนา โหนฺติ ยถากฺกมํ. อติสเยน อปฺโป กณิโย กณิฏฺโ. อติสเยน ยุวา กนิโย กนิฏฺโ.
๑๓๘. โลโป วี+มนฺตุ+วนฺตูนนฺติ
อิยอิฏฺเสุ วี+มนฺตุ+วนฺตูนํ โลโป. อติสเยน เมธาวี เมธิโย เมธิฏฺโ. อติสเยน สติมา สติโย สติฏฺโ. อติสเยน คุณวา คุณิโย คุณิฏฺโ. เอตฺถ ยถากฺกมํ มนฺตฺวตฺเถ วี+มนฺตุ+วนฺตุ โหติ.
๖๕. ตนฺนิสฺสิเต ลฺโล
ลฺลปจฺจโย ¶ โหติ ทุติยนฺตา ตนฺนิสฺสิตตฺเถ. เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ. ทุฏฺุ นิสฺสิตํ ทุฏฺุลฺลํ. เวทนฺติ ตุฏฺิ. อิลฺเล สงฺขารํ นิสฺสิตํ สงฺขาริลฺลํ.
๖๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ+ณิก+เณยฺย+มยา
ปกติยา อุตฺตร+มวตฺถนฺตรํ วิกาโร. ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร+วยเว จ ณาทโย โหนฺติ พหุลํ. ณ-อยโส วิกาโร อายสํ พนฺธนํ, สกาคโม. อุทุมฺพรสฺส อวยโว วิกาโร วา โอทุมฺพรํ ภสฺมํ ปณฺณํ วา. กาโปตํ มํสํ สตฺติ วา. ณิก-กปฺปาสสฺส วิกาโร กปฺปาสิกํ วตฺถํ. เณยฺย-เอณิสฺส วิกาโร+วยโว วา เอเณยฺยํ. โกสานํ วิกาโร โกเสยฺยํ วตฺถํ. มย-ติณานํ วิกาโร ติณมยํ, ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํ, สุวณฺณมโย รโถ, รูปิยมยํ. ‘‘อฺสฺมึ’’ติ มโย, คุนฺนํ กรีสํ โคมยํ.
๖๗. ชตุโต สฺสณ วา
วิการาวยเวสุ ชตุโต สฺสณ วา โหติ. เอตฺถ ‘‘วิการาวยเวสู’’ติ วตฺตนฺเตสุปิ พหุลาธิการา วิกาเรเยว โหติ. ชตุโน วิกาโร ชาตุสฺสํ ชตุมยํ.
๑๒๓. โลโปติ
พหุลํ ปจฺจยโลโปปิ. ‘‘ผลิตสฺส รุกฺขสฺส ผล+มวยโว วิกาโร จ, ปลฺลวิตสฺเสว ปลฺลวํ’’ติ วุตฺตตฺตา ผลาทโย ¶ อวยวา วิการา จ โหนฺติ, ตสฺมา อิทํ วุจฺจติ ผลปุปฺผมูเลสุ วิการาวยเวสุ-ปิยาลสฺส ผลานิ ปิยาลานิ, มลฺลิกาย ปุปฺผานิ มลฺลิกา, อุสีรสฺส มูลํ อุสีรํ. ตํสทฺเทน วา ตทภิธานํ อเภโทปจาเรน, ตสฺมา ปจฺจยโลปํ วินาปิ สิชฺฌติ.
๖๘. สมูเห กณ+ณ+ณิกา
ฉฏฺิยนฺตา สมูเห กณ+ณ+ณิกา โหนฺติ. โคตฺตปจฺจยนฺตา กณ-ราชฺานํ สมูโห ราชฺกํ, มานุสกํ. อุกฺขาทีหิ อุกฺขานํ สมูโห โอกฺขกํ, ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ โอกาโร. โอฏฺกํ. อุรพฺภานํ สมูโห โอรพฺภกํ. ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํ, มายูรกํ, กาโปตกํ, มาหิสกํ. ณ-กากานํ สมูโห กากํ, ภิกฺขํ. ณิก อจิตฺตา-อปูปานํ สมูโห อาปูปิกํ, สํกุลิกํ.
๖๙. ชนาทีหิ ตาติ
สมูหตฺเถ ตา. ชนานํ สมูโห ชนตา, คชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นาครตา. ตานฺตา สภาวโต อิตฺถิลิงฺคา.
มทนียนฺติ กรเณ+ธิกรเณ วา อนีเยน สิทฺธํ. ธูมายิตตฺตนฺติกฺตนฺตา นามธาตุโต ตฺเตน สิทฺธํ, ธูโม วิย อาจรตีติ ‘‘กตฺตุตา+โย’’ติ อาเย ‘‘คมนตฺถากมฺมกาธาเร จา’’ติ กฺตปจฺจเย อูอาคเม จ กเต ธูมายิตสฺส ภาโวติ ธูมายิตตฺตํ.
๗๐. อิโย หิเตติ
หิตตฺเถ ¶ อิโย. อุปาทานานํ หิตํ อุปาทานิยํ.
๗๑. จกฺขาทิโต สฺโสติ
หิตตฺเถ สฺโส. จกฺขุโน หิตํ จกฺขุสฺสํ, อายุสฺสํ.
๗๒. ณฺโย ตตฺถ สาธุ
สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ ณฺโย โหติ. สาธูติ กุสโล โยคฺโค หิโต วา. สภายํ กุสโล สพฺโภ, อาการโลโป. ปริสายํ สาธุ ปาริสชฺโช, ‘‘โกสชฺชา’’ทินา ชาคเม อการวุทฺธิ. เมธาย หิตํ เมชฺฌํ ฆตํ. ปาทานํ หิตํ ปชฺชํ เตลํ. ‘‘อฺสฺมึ’’ติ ณฺโย, รถํ วหตีติ รจฺฉา.
๗๓. กมฺมา นิย+ฺาติ
กมฺมสทฺทา สาธฺวตฺเถ นิย+ฺา โหนฺติ. กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ กมฺมฺํ.
๗๔. กถาทิตฺวิ+โกติ
อิโก. กถายํ กุสโล กถิโก. ธมฺมกถิโก, สงฺคามิโก, ปวาสิโก, อุปวาสิโก.
๗๕. ปถาทีหิ เณยฺโยติ
เณยฺโย. ปเถ หิตํ ปาเถยฺยํ, สปติสฺมึ หิตํ สาปเตยฺยํ ธนํ. ปทีเปยฺยํ เตลํ.
๗๖. ทกฺขิณายา+รเหติ
อรหตฺเถ ¶ เณยฺโย. ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย.
๗๗. ราโย ตุมนฺตาติ
อรหตฺเถ ตุมนฺตา ราโย วา. ฆาเตตุํ อรหตีติ ฆาเตตายํ, ‘‘รานุพนฺเธ+นฺตสราทิสฺสา’’ติ อุํโลโป. ชาเปตายํ, ปพฺพาเชตายํ. วาติ กึ, ฆาเตตุํ. (สํกิณฺณตทฺธิตํ).
๗๘. ต+เมตฺถ+สฺส+ตฺถีติ มนฺตุ
ปมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถีติ เอเตสฺว+ตฺเถสุ มนฺตุ โหติ. คาโว เอตฺถ เทเส อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ โคมา, โคมนฺโต อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํ.
อตฺถีติ วตฺตมานกาโลปาทานโต ภูตาหิ ภวิสฺสนฺตีหิ วา โคหิ น โคมา. กถํ โคมา อาสิ, โคมา ภวิสฺสตีติ. ตทาปิ วตฺตมานาหิเยว โคหิ โคมา, อาสิ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรา กาลนฺตรํ. อิติสทฺทโต วิสยนิยโม. วุตฺตฺหิ –
ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายฺจา+ติสายเน;
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติ+เม มนฺตุอาทโยติ.
๑๓๔. อายุสฺสา+ยส มนฺตุมฺหิ
มนฺตุมฺหิ อายุสฺส อายสาเทโส โหติ. อายุ อสฺส อตฺถีติ อายสฺมา. โค อสฺโสติ ชาติสทฺทานํ ทพฺพาภิธาน- สามตฺถิยา ¶ มนฺตฺวาทโย น โหนฺติ, ตถา คุณสทฺทานํ เสโต ปโฏติ. เยสํ ตุ คุณสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตหิ โหนฺเตว, พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ พุทฺธิมา. ‘‘วนฺตฺว+วณฺณา’’ติ วนฺตุมฺหิ รูปวา รสวา คนฺธวา สทฺทวา. ‘‘ทณฺฑาทิตฺวิ+กอี วา’’ติ อิก+อี, รสี รสิโก, รูปี รูปิโก, คนฺธี คนฺธิโกติ.
๗๙. วนฺตฺว+วณฺณาติ
วนฺตุ. ปสตฺถํ สีล+มสฺส อตฺถีติ สีลวา. ปหุตา ปสตฺถา วา ปฺา อสฺส อตฺถีติ ปฺวา.
๘๐. ทณฺฑาทิตฺวิ+ก+อี วาติ
อิก+อี โหนฺติ วา มนฺตตฺเถ. พหุลํวิธานา กุโตจิสทฺทโต ทฺเว โหนฺติ, กุโต เจ+กเมกํว. นิจฺจยุตฺโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑิโก ทณฺฑี. คนฺธิโก คนฺธี. วาตฺเวว, ทณฺฑวา.
‘‘อุตฺตมิเณว ธนา อิโก’’ติ คณสุตฺเตน อิโก ธนิโก. อฺโ ธนี ธนวา.
‘‘อสนฺนิหิเต อตฺถา’’ อสนฺนิหิโต อตฺโถ อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก อตฺถี. สนฺนิหิเต อตฺถวา. ‘‘ตทนฺตา จ’’ ปฺุตฺโถ อสฺส อตฺถีติ ปฺุตฺถิโก ปฺุตฺถี.
‘‘วณฺณนฺตา อีเยว’’. พฺรหฺมวณฺณํ อสฺส อตฺถีติ พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี.
‘‘หตฺถทนฺเตหิ ¶ ชาติยํ’’. หตฺถ+มสฺส อตฺถีติ หตฺถี, ทนฺตี. อฺตฺร หตฺถวา ทนฺตวา.
‘‘วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ’’. วณฺโณ อสฺส อตฺถีติ วณฺณิโก พฺรหฺมจารี.
‘‘โปกฺขราทิโต เทเส’’. โปกฺขรํ ชลํ ปทุมํ วา อสฺส อตฺถีติ โปกฺขรี, ‘‘ยุวณฺเณหิ นี’’ติ นีมฺหิ ‘‘ฆรณฺยาทโย’’ติ อีสฺส อตฺตํ, นสฺส โณ จ, โปกฺขรณี, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุลาลินี, สาลุกินี.
‘‘กฺวจา+เทเสปิ’’. ปทุม+มสฺส อตฺถีติ ปทุมี ปทุมินี ปทุมินีปณฺณํ. เทสโต+ฺตฺร โปกฺขรวา หตฺถี.
‘‘นาวายิ+โก’’ นาวิโก. สิขี, พาลี, สีลี, พลี.
‘‘สุขทุกฺขา อี’’. สุขี ทุกฺขี. ‘‘พลา พาหูรุปุพฺพา จ’’. พาหุพลี, อูรุพลี.
๘๑. ตปาทีหิ สฺสีติ
สฺสี. ตโป อสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสี. วาตฺเวว, ยสวา.
๘๒. มุขาทิโต โรติ
โร. นินฺทิตํ มุข+มสฺส อตฺถีติ มุขโร. สุสิ=ฉิทฺทํ อสฺส อตฺถีติ สุสิโร. อูโส=ขารมตฺติกา อสฺมึ อตฺถีติ อูสโร ¶ . มธุโร คุโฬ, มธุรา สกฺขรา, มธุรํ ขีรํ. ขํ=คีวาย วิวรํ อสฺส อตฺถีติ ขโร คทฺรโภ. กฺุโช=หนุ อสฺส อตฺถีติ กฺุชโร. นคโร.
‘‘ทนฺตสฺส จ อุนฺนตทนฺเต’’ติ คณสุตฺเตน ทนฺตสฺส อุ จ, อุนฺนตํ ทนฺต+มสฺส อตฺถีติ ทนฺตุโร.
๘๓. ตุฏฺฺยาทีหิ โภติ
โภ วา. ตุฏฺิ อสฺส อตฺถีติ ตุฏฺิโภ, สาลิโภ, วาลิโภ.
๘๔. สทฺธาทิตฺว
อิติ วา อ โหติ. อติสยา สทฺธา อสฺส อตฺถีติ สทฺโธ, ปฺโ, ปฺวา, สทฺธา กฺา, สทฺธํ กุลํ.
๘๕. โณ ตปาติ
โณ, ตาปโส, สกาคโม. ตาปสี.
๘๖. อาลฺว+ภิชฺฌาทีหิติ
อาลุ วา. อภิชฺฌา อสฺส อตฺถีติ อภิชฺฌาลุ, สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ, ทยาวา. อภิชฺฌาลุ เอว อภิชฺฌาลุโก.
๘๗. ปิจฺฉาทิตฺวิ+โลติ
อิโล วา. ปิจฺฉ+มสฺส อตฺถีติ ปิจฺฉิโล, ปิจฺฉวา. เผณิโล, ชฏิโล, ตุณฺฑิโล. นินฺทิตา วาจา อสฺส อตฺถีติ วาจาโลติ ปรสฺสรโลโป.
๘๘. สีลาทิโต โวติ
โว ¶ โหติ วา. สีลโว, สีลวา. เกสโว, เกสวา.
‘‘อณฺณา นิจฺจํ’’ อณฺณโว. ‘‘คณฺฑีราชีหิ สฺายํ’’ คณฺฑี=เมณฺฑสิงฺคํ อสฺส อตฺถีติ คณฺฑีวํ ธนุ, ราชีวํ ปงฺกชํ.
๘๙. มายา เมธาหิ วีติ
วี. มายาวี, เมธาวี ปุมา. นีมฺหิ เมธาวินี. เมธาวี กุลํ, ‘‘เอกวจนโยสฺว+โฆนํ’’ติ สิมฺหิ รสฺโส. เอวํ มายาวี.
๙๐. สิ+สฺสเร อามฺยุ+วามี
อิสฺสเร+ภิเธยฺเย สสทฺทา อามี+อุวามี โหนฺติ มนฺตฺวตฺเถ. สํ=อายตฺตํ อสฺส อตฺถีติ สามี สุวามี. สุวามินี กฺา.
๙๑. ลกฺขฺยา โณ อ จ
ลกฺขีสทฺทา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ อ จ+นฺตสฺส. ลกฺขี อสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณ.
๙๒. องฺคา โน กลฺยาเณติ
องฺคสฺมา โน โหติ. กลฺยาณานิ โสภณานิ องฺคานิ อสฺสา อตฺถีติ องฺคนา.
๙๓. โส โลมาติ
โลมา ¶ โส, ปหูตา โลมา อสฺส อตฺถีติ โลมโส, โลมสา กฺา.
๙๔. อิมิ+ยาติ
อิม+อิยา โหนฺติ, ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติโม, กิตฺติโม, ปุตฺติโย, กปฺปิโย, ชฏิโย, หานภาคิโย, เสนิโย. (อตฺถฺยตฺถตทฺธิตํ).
๙๕. โต ปฺจมฺยา
ปฺจมฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ วา. โตอาทิปจฺจยนฺตา นิปฺผนฺนนิปาตา, เตหิ ปราสํ วิภตฺตีนํ ‘‘อสํขฺเยหิ สพฺพาสํ’’ติ โลโปว. คามโต อาคจฺฉตีติ คามสฺมา อาคจฺฉติ, โจรโต ภายตีติ โจเรหิ ภายติ, สตฺถโต ปริหีโน สตฺถา ปริหีโน. เอวํ ปุริสโต, ราชโต, อคฺคิโต, หตฺถิโต, เหตุโต, ยุตฺติโต, อิตฺถิโต, ภิกฺขุนิโต, ยาคุโต, ชมฺพุโต, จิตฺตโต, อายุโต. สพฺพาทิโต-สพฺพโต, ยโต, ตโต อิจฺจาทิ.
๙๖. อิโต+เต+ตฺโต กุโต
โตมฺหิ อิมสฺส ฏิ นิปจฺจเต เอตสฺส ฏ+เอฏ กึ สทฺทสฺส กุตฺตฺจ. อิโต อิมสฺมา, อโต เอตฺโต เอตสฺมา, กุโต กสฺมา.
๙๗. อภฺยาทีหิติ
โต. อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต, เหฏฺโต.
๙๘. อาทฺยาทีหิติ
สตฺตมฺยนฺเตหิ ¶ โต โหติ. อาโท อาทิโต, มชฺฌโต, อนฺตโต, ปิฏฺิโต, ปสฺสโต, มุขโต. ปมนฺตา ยโต+ทกํ ต+ทาทิตฺตํ, ยํ อุทกํ, ตเทวา+ทิตฺตนฺติ อตฺโถ.
๙๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺร+ตฺถา
สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺร+ตฺถา วา โหนฺติ. สพฺพตฺร สพฺพตฺถ สพฺพสฺมึ, ยตฺร ยตฺถ, ตตฺร ตตฺถ อิจฺจาทิ. พหุลาธิการา น ตุมฺหอมฺเหหิ.
๑๐๐. กตฺเถ+ตฺถ+กุตฺรา+ตฺร กฺเว+หิ+ธ
เอเตหิ ‘‘สพฺพาทิโต’’ติอาทินา ตฺร+ตฺถา. เสสาเทสา จ ปจฺจยา จ อิมินาว นิปจฺจนฺเต. อิมินา กิสฺส ก+กุ จ, เอตสฺส เฏ+ฏา จ, วปจฺจเย กิสฺส อิโลโป จ, ห+ธปจฺจเยสุ อิมสฺส ฏิ จ นิปจฺจเต. กสฺมึ กตฺถ กุตฺร กฺว, เอตสฺมึ เอตฺถ อตฺร, อิมสฺมึ อิห อิธ.
๑๐๑. ธิ สพฺพา วาติ
สพฺพสฺมา ธิ วา. สพฺพสฺมึ สพฺพธิ สพฺพตฺร.
๑๐๒. ยา หินฺติ
ยสทฺทา หึ, ยสฺมึ ยหึ ยตฺร.
๑๐๓. ตา หฺจติ
ตสทฺทา หํ โหติ หิฺจ. ตหํ ตหึ ตตฺร.
๑๐๔. กุหึ กหนฺติ
หึ ¶ หํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุ+กา จ. กุหึ กหํ. กุหิฺจนํติ นิปาตนฺตรํ.
๑๐๕. สพฺเพ+ก+ฺ+ย+เตหิ กาเล ทา
เอเตหิ กาเล ทา โหติ วา. สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกทา, อฺทา, ยทา, ตทา.
๑๐๖. กทา กุทา สทา+ธุเน+ทานิ
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. กสฺมึกาเล กทา กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา อิทานิ.
๑๐๗. อชฺช สชฺชฺว+ปรชฺชฺเว+ตรหิ กรหา
ปกติ ปจฺจโย อาเทโส กาลวิเสโสติ สพฺพ+เมตํ นิปาตนา ลพฺภติ. อิมสฺส โฏ ชฺโช จา+หนิ นิปจฺจนฺเต, อสฺมึ อหนิ อชฺช. สมานสฺส ส-ภาโว ชฺชุ จา+หนิ. สมาเน อหนิ สชฺชุ. อปรสฺมา ชฺชุ, อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺชุ. อิมสฺส เอโต, กาเล รหิ จ, อิมสฺมึกาเล เอตรหิ. กึ สทฺทสฺส โก, รห จา+นชฺชตเน. กสฺมึ กาเล กรห.
๑๐๘. สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา
สามฺสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตสฺมึ ถาปจฺจโย โหติ. สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, ยถา, ตถา.
๑๐๙. กถ+มิตฺถํ
กิ+มิเมหิ ¶ ถํปจฺจโย, ก+อิตฺตํ เตสํ ยถากฺกมํ. เกน ปกาเรน กถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํ.
๑๑๐. ธา สงฺขฺยาหิติ
ปกาเร ธา โหติ. ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺเว วา ปกาเร กโรติ ทฺวิธา กโรติ, พหุธา กโรติ, เอกํ ราสึ ปฺจปฺปการํ กโรติ ปฺจธา กโรติ. ปฺจปฺปการ+เมกปฺปการํ กโรติ เอกธา กโรติ.
๑๑๑. เว+กา+ชฺฌนฺติ
เอกสฺมา ปกาเร ชฺฌํ วา โหติ. เอเกน ปกาเรน เอกํ วา ปการํ กโรติ เอกชฺฌํ กโรติ, เอกธา กโรติ วา.
๑๑๒. ทฺวิตีเห+ธาติ
เอธา วา. ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺเว วา ปกาเร กโรติ ทฺเวธา, เตธา. ทฺวิธา ติธา.
๑๑๓. ตพฺพติ ชาติโย
ปการวติ ตํสามฺวาจกา สทฺทา ชาติโย โหติ. ปฏุชาติโย, มุทุชาติโย.
๑๑๔. วารสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ
วารสมฺพนฺธินิยา สํขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ. ทฺเว วาเร ภฺุชติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ทิวสสฺส ภฺุชติ. วารคฺคหณํ กึ, ปฺจ ภฺุชติ. สงฺขฺยายาติ กึ, ปหูเต วาเร ภฺุชติ.
๑๑๕. กติมฺหาติ
กฺขตฺตุํ ¶ โหติ. กติ วาเร ภฺุชติ กติกฺขตฺตุํ ภฺุชติ.
๑๑๖. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํ
วารสมฺพนฺธินิยา พหุสํขฺยาย ธา โหติ กฺขตฺตฺุจ, วารานํ เจ ปจฺจาสตฺติ โหติ. พหุวาเร ภฺุชติ พหุธา ทิวสสฺส ภฺุชติ, พหุกฺขตฺตุํ วา. ปจฺจาสตฺติยํติ กึ, พหุกฺขตฺตุํ มาสสฺส ภฺุชติ.
๑๑๗. ส กึ วาติ
กึปจฺจโย เอกสฺส สาเทโส จ นิปจฺจเต. เอกํ วารํ ภฺุชติ สกึ ภฺุชติ, เอกกฺขตฺตุํ วา.
๑๑๘. โส วิจฺฉา+ปกาเรสุ
วิจฺฉายํ ปกาเร จ โส โหติ. ขณฺฑํ ขณฺฑํ กโรติ ขณฺฑโส กโรติ. ปุถุปฺปกาเรน ปุถุโส. สพฺเพน ปกาเรน สพฺพโส.
๑๑๙. อภูตตพฺภาเว กรา+ส+ภูโยเค วิการา จี
อวตฺถาวโต+วตฺถนฺตเรนา+ภูตสฺส ตายา+วตฺถาย ภาเว กรา+ส+ภูหิ สมฺพนฺเธ สติ วิการวาจกาจี โหติ. อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลี กโรติ. อธวโล ธวโล สิยา ธวลี สิยา. อธวโล ธวโล ภวติ ธวลี ภวติ. อภูตตพฺภาเวติ กึ, ฆฏํ กโรติ, ทธิ อตฺถิ, ฆโฏ ภวติ ¶ . กราสภูโยเคติ กึ, อธวโล ธวโล ชายเต. วิการาติ กึ, ปกติยา มา โหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลี กโรติ. (นิปาตตทฺธิตํ).
๑๒๐. ทิสฺสนฺต+ฺเปิ ปจฺจยาติ
วุตฺตโต+ฺเปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ. วิวิธา มาตโร วิมาตโรติ วิเสสนสมาโส, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกาติ ริกณปจฺจเย รานุพนฺธตฺตา อุโลเป วุทฺธิมฺหิ กเต เวมาติกา. ปถํ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโน, อาวี. อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี, อุกี. ธุรํ วหนฺตีติ โธรยฺหา, ยฺหณ.
สามฺฺจ วิเสโส จ, ภาวโช จ นิปาตโช;
อิติ วิฺูหิ วิฺเยฺโย, ตทฺธิโต ตุ จตุพฺพิโธ.
อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ณาทิกณฺโฑ ปฺจโม.