อฺ > พฺยากรณ คนฺถ-สงฺคโห > ปโยคสิทฺธิปา

จ สพฺพตฺถ วตฺตเต. กฺริยา อตฺโถ เอตสฺสาติ กฺริยตฺโถ ธาตุ, โส จ ทุวิโธ สกมฺมกา+กมฺมกวเสน. ตตฺถ ยสฺมึ กฺริยตฺเถ กตฺตุวาจิมฺหา กมฺมํ คเวสียเต, โส สกมฺมโก. อิตโร อกมฺมโก.

ตตฺร สกมฺมกา กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา กฏํ กโรติ, คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ. อกมฺมกา กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา อจฺฉติ เสติ ติฏฺติ. กฺริยาติ จ คมนปจนาทิโก อสตฺตสมฺมโต กตฺตริ กมฺเม วา ปติฏฺิโต การกสมูหสาธิโย ปทตฺโถ วุจฺจติ. อปิ จ –

ตโต กฺริยาทิวาจตฺตํ, ปากาทีนํ กถํ ภเว.

กร+ภูธาตูหิ กรณฺจ ภวนฺจ วุจฺจติ, ปาก+คมนาทีหิ เตสํ กฺริยาภวนานํ วาจฺจตฺตํ กถํ ภวตีติ วุตฺตํ โหติ. ปุนปิ –

ปากาทีนฺหิ ¶ วาจฺจตฺตํ, กรภูสุ น ยุชฺชติ;

ตํ พหุตรวาจฺจตฺตํ, ปากาทีสุ น ยุชฺชติ.

การิยรูปา หิ ธาตฺวตฺถา, สตฺตายุตฺตา จ เต+ขิลา;

ตโต กฺริยา จ ภาโว จ, สามฺํ เตสุ คมฺยเต.

๑. วตฺตมาเนติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห.

วตฺตมาเน อารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ตฺยาทโย โหนฺติ. กฺริยาธิการตฺตา ‘‘กฺริยตฺถา’’ติ วุตฺตํ. เตส+มนิยเม –

เอกาเนเกสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทฺสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานฺจ มชฺฌิมุ+ตฺตม+ปมา ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตตฺถติ อนฺตีติ ปมปุริโส, อาโท นิทฺทิฏฺตฺตา. สิ ถ อิติ มชฺฌิมปุริโส, มชฺเฌ นิทฺทิฏฺตฺตา. มิ ม อิติ อุตฺตมปุริโส. อุตฺตมสทฺโท+ยํ สภาวโต ติปภุตีน+มนฺต+มาห. ปรจฺฉกฺเกปิ เต อนฺเตติอาทินา เอวํ โยเชตพฺพํ. เอวํ เสเสสุ ภวิสฺสติอาทีสุ สตฺตสุ ปจฺจยวิธานสุตฺเตสุปิ โยเชตพฺพํ.

อิทานิ ภูวาทีน+มฏฺคณานํ ภูวาทิคเณสุ ภู=สตฺตาย+มิติ ปมธาตุโต ปรา ตฺยาทโย โยชียนฺเต. ตตฺถ ‘‘เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ ¶ เอกวจนํ’’ติ ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กตฺตุ+กมฺม+ภาเวสุเยว กฺยวิกรณลวิกรณา โหนฺตีติ ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺว+ปโรกฺเขสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ’’ ‘‘กตฺตริ โล’’ อิจฺจาทินา เตสํ วิกรณานํ วิธานา ตฺยาทโย กตฺตุ+กมฺม+ภาเวสฺเวว วิฺายนฺตีติ กตฺตริ ติมฺหิโล. เก เต วิกรณา –

ปุพฺพาปรภาคฏฺานา, ภินฺนธาตุวิภตฺติโย;

นิสฺสาย ปจฺจยา โหนฺติ, เอเต วิกรณา สิยุํ.

อิวณฺณุ+วณฺณนฺตานํ กฺริยตฺตานํ เอ+โอ โหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเยติ อูสฺโส+กาโร.

สเร ปเร เอโอน+มยวา โหนฺติ ยถากฺกมํติ โอสฺส อวาเทโส. โส ปุริโส สาธุ ภวติ, สา อิตฺถี สาธุ ภวติ, จิตฺตํ สาธุ ภวติ.

อุตฺตตฺตา กตฺตุ อาขฺยาเต, ตติยา น จ กตฺตริ;

ปมาวิภตฺติ โหเตว, อตฺถมตฺตํ อเปกฺขิย.

สติปิ กฺริยาเยกตฺเต กตฺตูนํ พหุตฺตา ‘‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ’’ติ อนฺติ.

วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหตีติ ลวิกรณสฺส โลโป, เสสํ ปุริมสทิสํ. เต ปุริสา ภวนฺติ. มชฺฌิมปุริ- เสกวจนํ ¶ สิ, ตฺวํ ภวสิ. พหุวจนํ ถปจฺจโย, ตุมฺเห ภวถ. อุตฺตมปุริเสกวจนํ มิปจฺจโย.

อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุ. อหํ ภวามิ. พหุวจนํ มปจฺจโย, มยํ ภวาม. เอวํ ปรจฺเฉกฺเกปิ-ภวเต, ภวนฺเต. ภวเส, ภววฺเห. ภเว, ภวมฺเห. เกจิ ทีฆํ กตฺวา ปนฺติ, ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีโฆ, ภวามฺเห.

ปจ=ปาเก, อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, เอว+มุปริปิ. ปจ อิติ ิเต ลวิกรณํ, วิกรณโลปาทิ ปุริมสมํ. โส โอทนํ ปจติ, เต ปจนฺติ. ตฺวํ ปจสิ, ตุมฺเห ปจถ. อหํ ปจามิ, มยํ ปจาม. ปรจฺฉกฺเก-ปจเต, ปจนฺเต. ปจเส, ปจวฺเห. ปเจ, ปจามฺเห.

วิปฺปฏิเสธนํ=อฺมฺปฏิเสธนํ วิปฺปฏิเสโธ. ปมมชฺฌิมปุริสานํ ทฺวินฺนํ เอกตฺถ ปสงฺเค มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ถปจฺจโย. โส ¶ จ ปจติ, ตฺวฺจ ปจสิ, ตุมฺเห ปจถ. ตุลฺยพลวิโรธิโน หิ วิปฺปฏิเสธา ปมมชฺฌิมอุตฺตมปุริสานํ ติณฺณํ เอกตฺถ ปสงฺเค อุตฺตมปุริสพหุวจนํ โหติ, โส จ ปจติ, ตฺวฺจ ปจสิ, อหฺจ ปจามิ มยํ ปจามาติ ภวติ.

๕,๑๗๓. คม ยมิ+สา+ส ทิสานํ วา จฺฉง

เอเตสํ ธาตูนํ จฺฉง วา โหติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. โส คามํ คจฺฉติ. อนฺติ –

๗๔. ครุปุพฺพา รสฺสา เร+นฺเตนฺตีนํ

ครุปุพฺพสฺมา รสฺสา นฺเต+นฺตีนํ เร วา โหติ.

คจฺฉเร คจฺฉนฺติ. ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ. อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม. จฺฉาเทสาภาวปกฺเข ‘‘อู ลสฺเส’’ติ เอกาเร คเมติ. ปรโลเป คเมนฺติ. คเมสิ, คเมถ. คเมมิ, คเมม. ปรจฺฉกฺเกปิ โส คจฺฉเต, คจฺฉเร คจฺฉนฺเต. คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห. คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห.

ปุเร อธมฺโม ทิพฺพติ, ปุรา มรามีติ จ ตํสมีเป ตพฺโพหารูปจาเรน วตฺตมานวจนํ. วุตฺตฺหิ –

อารทฺธา+นิฏฺิตํ ¶ กิจฺจํ, วตฺตมานนฺติ วุจฺจติ;

วตฺตมานสมีปฺจ, วตฺตมานนฺติ วุจฺจติ.

คงฺคาจ ตํสมีปฺจ, ยโต คงฺคาติ ายเต;

คงฺคายํ ปาตุ+มาคจฺฉ, โฆโส คงฺคาย+มิตฺยปิ.

มุขฺยา+มุขฺยตฺถเภเทน, วตฺตมานํ ตโต ทฺวิธา;

มุขฺยฺหิ รุฬฺหิ+มาปนฺนํ, ต+ทาโรปา อมุขฺยตาติ.

ปุเร+ปุราสทฺเทหิ วา อนาคตตา คมฺยเต, ตทา ตสฺส วตฺตมานตฺตา. กาลพฺยตฺตโย วา เอโส, ภวนฺตฺเยว หิ กาลนฺตเรปิ ตฺยาทโย พาหุลกา ‘‘สนฺเตสุ ปริคูหามิ’’ ‘‘กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺส’’ ‘‘อติเวลํ นมสฺสิสฺสํ’’ติ. ‘‘กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ, ราชคหโต อาคจฺฉามี’’ติอาทีสุ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีเป วตฺตมานวจนํ.

๕,๑๗๕. คม วท ทานํ ฆมฺม วชฺช ทชฺชา

คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติ อิจฺจาทิ.

อุปสคฺควสา โกจิ, อกมฺโมปิ สกมฺมโก;

ยถา+ภิภูยเต ราโค, ตาปเสน มหิทฺธินาติ –

วุตฺตตฺตา อกมฺมกโต กมฺมนิ อนุปุพฺพา ภูธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ.

๕,๑๗. กฺโย ¶ ภาวกมฺเมสฺว+ปโรกฺเขสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ

ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺโย โหติ กฺริยตฺถา. กกาโร+นุพนฺธการิยตฺโถ. ‘‘น เต กานุพนฺธ+นาคเมสู’’ติ ปฏิเสธา โอการาภาโว. อนุภูยติ สุขํ เทวทตฺเตน.

อาขฺยาเตน อวุตฺตตฺตา, กตฺตุโต ตติยา น ตุ;

ทุติยา โหติ กมฺมสฺส, วุตฺตตฺตา ปมาปิ+ธ.

อนุภูยนฺติ สมฺปตฺติโย ตยา. อนุภูยสิ ตฺวํ เทวทตฺเตน. อนุภูยถ ตุมฺเห. อหํ อนุภูยามิ, ตยา มยํ อนุภูยาม. ทฺวิตฺเต อนุภุยฺยติ+จฺจาทิ. เอวํ ปรจฺฉกฺเก.

ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺส เอกตฺตา เอกวจนเมว. ตฺจ ปมปุริเสกวจเนเยว สมฺภวติ, เนว+ฺํ, พหุลํวิธานา. ภูยติ ภูยเต เทวทตฺเตน, สมฺปติ ภวนนฺตฺยตฺโถ.

กฺริยตฺถา กฺยสฺส อี วา โหติ. โ อาทฺยาวยวตฺโถ. เทวทตฺเตน โอทโน ปจียติ ปจฺจติ, เรอาเทเส โอทนา ปจียเร ปจียนฺติ, ปจฺจเร ปจฺจนฺติ. จวคฺคปุพฺพรูปานิ. ตฺวํ ปจียสิ ปจฺจสิ, ตุมฺเห ปจียถ ปจฺจถ. อหํ ปจียามิ ปจฺจามิ, มยํ ปจียาม ปจฺจาม. ปรจฺฉกฺเก เทวทตฺเตน โอทโน ปจียเต อิจฺจาทิ.

คมิโต ¶ กมฺเม จฺฉง จ อีอาคเม จ กเต เตน คาโม คจฺฉียติ, คามา คจฺฉียนฺติ. คจฺฉียสิ, คจฺฉียถ. คจฺฉียามิ, คจฺฉียาม. เอวํ ปรจฺฉกฺเก. คมียติ คมฺมติ, คมียนฺติ คมฺมนฺติ. คมียสิ คมฺมสิ, คมียถ คมฺมถ, คมียามิ คมฺมามิ, คมียาม คมฺมาม ปรจฺฉกฺเกปิ เอวํ. ตถา ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติ อิจฺจาทิ.

กฺริยตฺถา กตฺตริ ตฺยาทิ, กมฺมสฺมิฺจ สกมฺมกา;

ภาเว วา+กมฺมกา กมฺมา+วจนิจฺฉาย มฺเต.

ตถา หิ วิชฺชมานสฺสาปิ กมฺมาสฺส อวจนิจฺฉายํ อิทํ วุจฺจติ –

สโตปิ น วิวกฺขา+สฺส, อสโตปิ จ สา ภเว;

ตํ ยถา+นุทรา กฺา, วฺฌาวทฺธิตโก ยถา.

วิวกฺขา โลกิกา เอสา, อสกฺย+มติวตฺติตุํ;

กถ+เมส วิปริยาโส, โลโก เอวา+นยุชฺชเต.

ภวิสฺสติ=อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติ.

๓๕. อ+อี+สฺสาทีนํ พฺยฺชนสฺสิ

กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทีนํ สฺสาทีนฺจ พฺยฺชนสฺสิ+ โหติ วิภาสา. ววตฺถิตวิภาสา+ยํ. สฺเสติ สฺสาทีนํ สฺสติอาทีนฺจาวยโว คหิโต, ‘‘อูพฺยฺชนสฺสา’’ติ สิทฺเธปิ ¶ ตฺยาทีสุ เอเตสเมวาติ นิยมตฺโถ+ย+มารมฺโภ. ลสฺสาการโลเป โอ+อวาเทเส ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ. ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม. ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต. ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห. ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห.

กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเส. สุขํ ตยา อนุภวิสฺสติ, อนุภวิสฺสนฺติ. อนุภวิสฺสสิ, อนุภวิสฺสถ. อนุภวิสฺสามิ, อนุภวิสฺสาม. อฺตฺร อนุภูยิสฺสติ, อนุภูยิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. เอวํ ปรจฺฉกฺเก. ภาเว-ภูยิสฺสติ ภูยิสฺสเต.

กตฺตริ-ปจิสฺสติ, ปจิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-ปจิสฺสติ โอทโน เทวทตฺเตน, ปจียิสฺสติ, ปจฺจิสฺสติ. ปจฺจิสฺสนฺติ โอทนา ปจียิสฺสนฺติ, ปจียิสฺสเร, ปจฺจิสฺสเร, ปจฺจิสฺสนฺติ.

คมิโต กตฺตริ-โส คจฺฉิสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติ. ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสถ. อหํ คจฺฉิสฺสามิ, มยํ คจฺฉิสฺสาม. คจฺฉิสฺสเต, คจฺฉิสฺสนฺเต. คจฺฉิสฺสเส, คจฺฉิสฺสวฺเห. คจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสามฺเห. สคฺคํ คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ. คมิสฺสสิ, คมิสฺสถ. คมิสฺสามิ, คมิสฺสาม อิจฺจาทิ. กมฺเม-คจฺฉิยิสฺสติ, คจฺฉิยิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. กฺยโลเป คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. ตถา ฆมฺมิสฺสติ ฆมฺมียิสฺสติ, ฆมฺมิสฺสนฺติ, ฆมฺมียิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

นามสทฺเท ¶ นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺหเย จ คมฺยมาเน สฺสตฺยาทโย โหนฺติ. อิเม หิ นาม กลฺยาณธมฺมา ปฏิชานิสฺสนฺติ. เอตฺถ ‘‘ชฺยาทีหิ กฺนา’’ติ กฺนาวิกรเณ ‘‘าสฺสเน ชา’’ติ ชาเทโส. น หิ นาม ภิกฺขเว ตสฺส โมฆปุริสสฺส ปาเณสุ อนุทฺทยา ภวิสฺสติ. กถฺหิ นาม โส ภิกฺขเว โมฆปุริโส สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กริสฺสติ. วิมฺหเย-อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, สนฺเตน วต โภ ปพฺพชิตา วิหาเรน วิหรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สฺี สมาโน ชาคโร ปฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อติกฺกนฺตานิ เนว ทกฺขิติ, น ปน สทฺทํ โสสฺสติ. อจฺฉริยํ อนฺโธ นาม ปพฺพต+มาโรหิสฺสติ, พธิโร นาม สทฺทํ โสสฺสติ. (ภวิสฺสนฺติปจฺจยนโย).

๔. ภูเต อี อุํ โอ ตฺถ อึ มฺหา อา อู เส วฺหํ อ มฺเห

ภูเต ปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อีอาทโย โหนฺติ. ภูตานชฺชตเน อุปริ วกฺขมานตฺตา อิเม อีอาทโย ภูตชฺชตเน. ‘‘สุโว อโหสิ อานนฺโท’’ติอาทีสุ ภูตสามฺเว ภวนฺติ.

อหสฺสุ+ภยโต อฑฺฒ-รตฺตํ วา ตทุปฑฺฒตํ;

อนฺโตกตฺวาน วิฺเยฺโย, อโห อชฺชตโน อิติ;

ตทฺโ ปน โย กาโล, โส+นชฺชตนสฺิโต.

อาอาโท ¶ อีอาโท สฺสาโท จ กฺริยตฺถสฺส วา อ โหตีติ ธาตุโต ปุพฺพํ อ. ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, เอการ+อวาเทสา จ.

๓๘. เอยฺยาถ+สฺเส+อ+อา+อี+ถานํ โอ+อ+อํ+ตฺถ+ตฺโถ+วฺโหก

เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมํติ อีสฺสตฺโถ, อภวิตฺโถ, ภวิตฺโถ, อภวตฺโถ, ภวตฺโถ. ‘‘อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา’’ติ อีสฺส รสฺสตฺตํ. โส อภวิ ภวิ, อภวี ภวี.

ติอุํสฺส อึสุ+อํสุ วา โหนฺติ. อภวึสุ ภวึสุ, อภวํสุ ภวํสุ, อภวุํ ภวุํ.

โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติ. อภว ภว, อภวิ ภวิ, อิาคเม อภวิตฺถ ภวิตฺถ, อภวตฺถ ภวตฺถ, อภวิตฺโถ ภวิตฺโถ, อภวตฺโถ ภวตฺโถ.

โอสฺส สิ วา โหติ. อภวิสิ ภวิสิ, อภวสิ ภวสิ. อภโว ภโว.

เอสํ ¶ อุ วา โหติ. อีอาทิสมฺพนฺธีนเมว คหณํ. อภวุตฺถ ภวุตฺถ.

อึสฺส จ สิ วา โหติ มฺหาตฺถานฺจ พหุลํ. อิการฺการา อุจฺจารณอาทฺยาวยวตฺถา. อภวสิตฺถ ภวสิตฺถ, อภวิตฺถ ภวิตฺถ, อภวตฺถ ภวตฺถ, อภวิสึ ภวิสึ, อภวสึ ภวสึ, อภวึ ภวึ. อุาคเม อาสฺส รสฺโส. อภวุมฺห ภวุมฺห อภวุมฺหา ภวุมฺหา. สิาคเม อภวสิมฺห ภวสิมฺห อภวสิมฺหา ภวสิมฺหา อภวิมฺห ภวิมฺห อภวิมฺหา ภวิมฺหา อภวมฺห ภวมฺห อภวมฺหา ภวมฺหา. ปรจฺฉกฺเก – ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา ตฺเถ อภวิตฺถ ภวิตฺถ อภวตฺถ ภวตฺถ. รสฺเส อภวถ ภวถ, อภวา ภวา, อภวุ ภวุ. อภวิเส ภวิเส, อภวเส ภวเส, อภวิวฺหํ ภวิวฺหํ อภววฺหํ ภววฺหํ, อสฺส อ+มาเทเส อภวํ ภวํ อภว ภว, อภวิมฺเห ภวิมฺเห อภวมฺเห ภวมฺเห. กมฺเม สุขํ ตยา อนุภูยิตฺโถ อนฺวภูยตฺโถ อนุภูยตฺโถ อนฺวภูสิ อนุภูสี อนฺวภูยี อนุภูยี, อนฺวภูยึสุ อนุภูยึสุ อนฺวภูยํสุ อนุภูยํสุ อนฺวภูยุํ อนุภูยุํ อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน อภูยิตฺโถ ภูยิตฺโถ อภูยตฺโถ ภูยตฺโถ อภูยิ ภูยิ อภูยี ภูยี. เตน อภูยตฺถ ภูยตฺถ อภูย ภูย อภูยา ภูยา.

โส อปจิตฺโถ ปจิตฺโถ อิจฺจาทิ กตฺตุสมํ. กมฺเม-อปจียิตฺโถ ปจียิตฺโถ อปจียตฺโถ ปจียตฺโถ. จวคฺคปุพฺพ- รูเป ¶ อปจฺจิตฺโถ ปจฺจิตฺโถ อปจฺจตฺโถ ปจฺจตฺโถ อปจียิ ปจียิ อปจียี ปจียี อปจฺจิ ปจฺจิ อปจฺจี ปจฺจี, อปจียึสุ ปจียึสุ อปจึสุ ปจึสุ อปจียํสุ ปจียํสุ อปจฺจํสุ ปจฺจํสุ อปจียุํ ปจียุํ อปจฺจุํ ปจฺจุํ อิจฺจาทิ กตฺตุสมํ, ปุพฺพรูโปว วิเสโส.

โส คามํ อคจฺฉิตฺโถ คจฺฉิตฺโถ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ.

ฑํสสฺส จ คมิสฺส จ ฺฉง วา โหติ อา+อีอาทีสุ. อคฺฉิตฺโถ คฺฉิตฺโถ อคฺฉตฺโถ คฺฉตฺโถ อคฺฉิ คฺฉิ อคฺฉี คฺฉี อิจฺจาทิ.

อาอาโท อีอาโท จ คมิสฺส อา โหติ วา. โส อคา อคมิ คมิ อคมิตฺโถ คมิตฺโถ อคมตฺโถ คมตฺโถ. อีปจฺจเย ลสฺสาการสฺส ‘‘หิมิเมสฺว+สฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสา’’ติ โยควิภาคา ทีเฆ ‘‘ทีฆา อีสฺสา’’ติ อีสฺส สิอาเทโส, อคมาสิ อคมิ คมิ อคมี คมี, อคมึสุ คมึสุ อคมํสุ คมํสุ อคมุํ คมุํ. โอสฺส ออาเทเส อชฺฌคุํ. ตฺวํ อชฺฌคา ปรสฺส โลโป. ตุมฺเห อชฺฌคุตฺถ. อหํ อชฺฌคํ, มยํ อชฺฌคมฺห. ปรจฺฉกฺเก – ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา ตฺเถ โส อคจฺฉิตฺถ คจฺฉิตฺถ อคฺฉิตฺถ คฺฉิตฺถ อคมิตฺถ คมิตฺถ อคม คม อคมา คมา. เต อคมู คมู, โอสฺส อาอาเทเส อชฺฌคุํ. ตฺวํ อคมิเส คมิเส. ตุมฺเห อคมิวฺหํ. ‘‘เอยฺยาถา’’ ทินา อ+มาเทเส อหํ อคมํ คมํ อชฺฌคํ. มยํ อคมิมฺเห คมิมฺเห. กมฺเมอคจฺฉียิ อคมียิ, อคจฺฉิยุํ อคมิยุํ อิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมี ฆมฺมี อิจฺจาทิ.

มาโยเค ¶ สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติ. สกกาลโต กาลนฺตเรปิ ปจฺจยวิธานตฺโถ+ยํ. มา ภวํ อภวิตฺโถ อิจฺจาทิ. วาวิธานาสฺสตฺยาทิ+เอยฺยาทิ+ตฺวาทโยปิ โหนฺติ, มา ภวํ ภวิสฺสติ, มา ภวํ ภเวยฺย, มา ภวํ ภวตุ อิจฺจาทิ. (อีอาทิปจฺจยนโย).

๕. อนชฺชตเน อา อูโอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อึ มฺหเส

อวิชฺชมานชฺชตเน ภูตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อาอาทโย โหนฺติ วา. ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา ตฺเถ ‘‘อา อี อู มฺหา’’ อิจฺจาทินา รสฺเส จ โส อภวตฺถ ภวตฺถ อภว ภว อภวา ภวา, เต อภวุ ภวุ อภวู ภวู. โอ, ‘‘โอสฺสา’’ติอาทินา ออาทโย, อภว ภว อภวิ ภวิ อภวตฺถ ภวตฺถ อภวตฺโถ ภวตฺโถ, สิอาเทเส อภวสิ ภวสิ อภโว ภโว. ตุมฺเห อภวตฺถ ภวตฺถ. อหํ อภวํ ภวํ อภว ภว, มยํ อภวมฺห ภวมฺห อภวมฺหา ภวมฺหา. โส อภวตฺถ ภวตฺถ. เต อภวตฺถุํ ภวตฺถุํ. ตฺวํ อภวเส ภวเส. ตุมฺเห อภววฺหํ ภววฺหํ. ‘‘อิสฺส จ สิ’’ติ สึ, อหํ อภวสึ ภวสึ อภวึ ภวึ. มยํ อภวมฺหเส ภวมฺหเส. กมฺเม-ตฺเถ สุขํ ตยา อนุภูยิตฺถ, อิาคมาภาเว อนุภูยตฺถ อิจฺจาทิ. ภาเว-อภูยตฺถ ภูยตฺถ อิจฺจาทิ.

โส ¶ โอทนํ อปจตฺถ ปจตฺถ อิจฺจาทิ กตฺตุสมํ. กมฺเม-อปจียตฺถ ปจียตฺถ อปจฺจตฺถ ปจฺจตฺถ อปจีย ปจีย อปจียา ปจียา อปจฺจ ปจฺจ อปจฺจา ปจฺจา. อปจียุ ปจียุ อปจียู ปจียู อปจฺจุ ปจฺจุ อปจฺจู ปจฺจู อิจฺจาทิ. ‘‘มาโยเค อี+อาอาที’’ติ มาโยเคปิ อาอาทโย, มา ภวํ อปจฺจตฺถ อิจฺจาทิ.

ตถา อคจฺฉตฺถ คจฺฉตฺถ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ. ตถา อคมตฺถ คมตฺถ อิจฺจาทิปิ อฆมฺมตฺถ ฆมฺมตฺถ อิจฺจาทิปิ. (อนชฺชตนปจฺจยนโย).

๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ตฺถ อ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อิ มฺเห

อปจฺจกฺเข ภูตานชฺชตเน วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ. อกฺขานํ=อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขํ. ตสฺมึ. ‘‘อปโรกฺเขสู’’ติ วจนา กฺย+ลาทิวิกรณา น โหนฺติ.

ปโรกฺขายํ ปม+เมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ. ‘‘ภูสฺส วุก’’ อิติอาทีสุ วุก, ภูว ภูว อิติ ทฺวิตฺเต –

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อาทิโต+ฺสฺส พฺยฺชนสฺส โลโป โหติ.

ออาทีสุ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อ โหติ.

ทฺวิตฺเต ¶ ปุพฺเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา โหนฺติ ยถากฺกมํติ พกาเร โส พภูว กิร, เต พภุวุ กิร. ตฺวํ พภุเว กิร, อิ ตุมฺเห พภุวิตฺถ กิร. อหํ พภุว กิร, มยํ พภุวิมฺห กิร. โส พภุวิตฺถ กิร, เต พภุวิเร กิร. ตฺวํ พภุวิตฺโถ กิร, ตุมฺเห พภุวิวฺโห กิร. อหํ พภุวิ กิร, มยํ พภุวิมฺเห กิร. กมฺเม-อนุปภุว กิร อิจฺจาทิ. ภาเวพภุว พภุวิตฺถ กิร.

ปปจ, ปปจุ. ปปเจ, อิาคเม ปปจิตฺถ. อฺตฺร ‘‘สํโยคาทิโลโป’’ติ โลโป, ปปจิตฺถ. ปปจ, ปปจิมฺห. ปปจิตฺถ, ปปจิเร. ปปจิตฺโถ ปปจิโถ, ปปจิวฺโห. ปปจิ, ปปจิมฺเห. เอวํ กมฺเม.

ออาทิปจฺจเย ทฺวิภาเว อนาทิพฺยฺชนโลเป ปุพฺพสฺส ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ จวคฺคชกาเร ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีเฆ จ กเต โส คามํ ชคาม กิร, ชคมุ. ชคเม, ชคมิตฺถ. ชคม, ชคมิมฺห. ชคมิตฺถ, ชคมิเร. ชคมิตฺโถ, ชคมิวฺโห. ชคมิ, ชคมิมฺเห. เอวํ กมฺเม.

มูฬฺหวิกฺขิตฺตพฺยาสตฺตจิตฺเตน อตฺตนาปิ กฺริยา กตา อภินิพฺพตฺติกาเล+นุปลทฺธาสมานา ผเลนา+นุมียมานา ปโรกฺขาว วตฺถุโต. เตน อุตฺตมวิสเยปิ ปโยคสมฺภโว. (ปโรกฺขาปจฺจยนโย).

๗. ยฺโยโท ¶ วา+ติปตฺติยํ สฺสา สฺสํสุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสมฺหา สฺสถ สฺสึสุสฺสเสสฺสวฺเหสฺสึ สฺสามฺหเส.

เอยฺยาโท วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติ. วิธุรปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยาติปตน+มนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติ. เอเต จ สฺสาทโย สามตฺถิยา อตีตานาคเตสฺเวว โหนฺติ, น วตฺตมาเน, ตตฺร กฺริยาติปตฺยสมฺภวา. อิาคเม สฺสาสฺส วา รสฺเส จ สเจ โส ปมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺส, อรหา อภวิสฺส ภวิสฺส อภวิสฺสา ภวิสฺสา วา, เต จ ตํ อลภิสฺสํสุ, อรหนฺโต อภวิสฺสํสุ ภวิสฺสํสุ. ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา สฺเสสฺส วา อกาเร ตฺวํ อภวิสฺส ภวิสฺเส. ตุมฺเห อภวิสฺสถ. อหํ อภวิสฺสํ. รสฺเส มยํ อภวิสฺสมฺห ภวิสฺสมฺห อภวิสฺสมฺหา ภวิสฺสมฺหา. ปรจฺฉกฺเก-โส อภวิสฺสถ, อภวิสฺสึสุ. อภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห. อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส.

กมฺเม-เตน สุขํ อนฺวภวิสฺส, อนฺวภวิสฺสํสุ กฺยโลโป. อนฺวภูยิสฺส อนฺวภูยิสฺสา อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน อภูยิสฺส ภูยิสฺส อภูยิสฺสา ภูยิสฺสา. อภูยิสฺสถ ภูยิสฺสถ.

เอวํ ตณฺฑุลาทิสาธนํ อลภิสฺส, โอทนํ อปจิสฺส ปจิสฺส อิจฺจาทิ. กมฺเม-เตน โอทโน อปจิสฺส ปจิสฺส อปจิสฺสา ปจิสฺสา อปจียิสฺส ปจียิสฺส อปจียิสฺสา ปจียิสฺสา อปจฺจิสฺส ปจฺจิสฺส อปจฺจิสฺสา ปจฺจิสฺสา อิจฺจาทิ.

โส อคจฺฉิสฺส คจฺฉิสฺส อคจฺฉิสฺสา คจฺฉิสฺสา อิจฺจาทิ. จฺฉาเทสา+ภาเว อคมิสฺส คมิสฺส อคมิสฺสา คมิสฺสา อิจฺจาทิ. กมฺเม-อคจฺฉิสฺส ¶ คจฺฉิสฺส อคจฺฉียิสฺส อิจฺจาทิ. อคมิสฺส คมิสฺส อคมียิสฺส อิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมิสฺส อิจฺจาทิ. (กฺริยาติปตฺติปจฺจยนโย).

เหตุภูตายํ ผลภูตายฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ วา. ลวิกรณวุทฺธิอาทิ ปุพฺพสมํ. ปริกปฺเป –

เอยฺย+เอยฺยาสิ+เอยฺย+มิจฺเจส+เม วา โหติ. โส ทานิ กินฺนุ โข ภเว, ยทิ โส ปมวเย ปพฺพเชยฺย, อรหา ภเวยฺย.

เอยฺยุ+มิจฺจสฺส ุํ วา โหติ. สเจ สํขารา นิจฺจา ภวุํ ภเวยฺยุํ, น นิรุชฺเฌยฺยุํ. ยทิ ตฺวํ ภเว ภเวยฺยาสิ. ‘‘เอยฺยาถา’’ ทินา อสฺส โอกาเร ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ ภเวยฺยาถ กถ+มหํ เทโว ภเวยฺยามิ.

เอยฺยามสฺส เอมุ วา โหติ อุ จ. กินฺนุ โข มยํ ภเวมุ ภเวยฺยามุ ภเวยฺยาม. ปรจฺฉกฺเก-ภเวถ, ภเวรํ. ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโห. ภเว ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเห. กมฺเม-สุขํ ¶ ตยา อนุภุยฺเย อนุภุยฺเยยฺย, อนุภุยฺยุํ อนุภูเยยฺยุํ. เตน ตฺวํ อนุภูเย อนุภูเยยฺยาสิ, ตุมฺเห อนุภูเยยฺยาโถ อนุภูเยยฺยาถ. เตนา+หํ อนุภูเยยฺยามิ, มยํ อนุภูเยมุ อนุภูเยยฺยามุ อนุภูเยยฺยาม. ปรจฺฉกฺเก-อนุภูเยถ อิจฺจาทิ. ภาเว-ภูเย ภูเยยฺย ภูเยถ.

วิธิมฺหิ-โส โอทนํ ปเจ ปเจยฺย อิจฺจาทิ. กมฺเม-ปจีเย ปจีเยยฺย ปจฺเจ ปจฺเจยฺย อิจฺจาทิ.

อนุมติยํ-โส คามํ คจฺเฉ คจฺเฉยฺย อิจฺจาทิ. อฺตฺร คเม คเมยฺย อิจฺจาทิ. ตถา ฆมฺเม ฆมฺเมยฺย อิจฺจาทิ.

ปาโต ปเจยฺย เจ ภุฺเช, อิจฺเจ+ตฺถ ปจนกฺริยา;

เหตุภูตาติ วิฺเยฺยา, ผลํ ตฺว+นุภวกฺริยา.

สตฺติยํ อรหเต จ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ. ภวํ ขลุ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ สตฺโต, ภวํ อรโห.

สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโย โหนฺติ วิภาสา. อปิ ภวํ คิลิตํ ปาสาณํ ปเจยฺย อุทรคฺคินา, สมฺภาเวมิ สทฺทหามิ ภวํ ปเจยฺย, ภวํ ปจิสฺสติ, ภวํ อปจิ.

ปฺหาทีสุ กฺริยตฺถโต เอยฺยาทโย โหนฺติ.

ปฺหา ¶ สํปุจฺฉนํ, อิฏฺา-สึสนํ ยาจนํ ทุเว;

ปตฺถนา, ภตฺติยา วา+ถ, น วา พฺยาปารณา วิธิ.

ปฺเห-กึ โส ภตฺตํ ปเจยฺย, อุทาหุ พฺยฺชนํ. ปตฺถนายํ-อโห วต โส ปเจยฺย เจ. วิธิมฺหิ-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺย. (เอยฺยาทิปจฺจยนโย).

๑๐. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สฺสุ วฺโห เอ อามเส

ปฺหปตฺถนาวิธิสฺเว+เต โหนฺติ กฺริยตฺถโต. อาสึสนตฺเถ-โส สุขี ภวตุ, เต สุขิตา ภวนฺตุ.

อโต ปรสฺส หิสฺส วา โลโป โหติ. ตฺวํ สุขี ภว ภวาหิ, หิมฺหิ ทีโฆ. ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา วฺโหก, ตุมฺเห สุขิตา ภวถวฺโห ภวถ. อหํ สุขี ภวามิ, มยํ สุขิโน ภวาม. ปรจฺฉกฺเก-ตถา ภวตํ, ภวนฺตํ. ภวสฺสุ, ภววฺโห. ภเว ภวามเส. กมฺเม-ตยา อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ อิจฺจาทิ. ภาเว-ภูยตุ, ภูยตํ.

อาณตฺติยํ-เทวทตฺโต ทานิ โอทนํ ปจตุ, ปจนฺตุ อิจฺจาทิ. กมฺเม-เตน โอทโน ปจฺจตุ อิจฺจาทิ. ตถา โส คามํ คจฺฉตุ อิจฺจาทิ. ‘‘อู ลสฺเส’’ติ ลสฺเส+กาเร คเมตุ, คเมนฺตุ อิจฺจาทิ. ฆมฺมาเทเส ฆมฺมตุ, ฆมฺมนฺตุ อิจฺจาทิ. กมฺเม-คจฺฉียตุ อิจฺจาทิ. ตถา คมียตุ อิจฺจาทิ.

วิธิมฺหิ-ลสฺส โลเป ลุตฺเต วุทฺธิ, อิธ ปพฺพโต โหตุ.

นิมนฺตเน-อธิวาเสถ ¶ ตุมฺเห ภนฺเต ภควา โภชนํ, วสติสฺส ‘‘จุราทิโต ณี’’ติ ณิมฺหิ ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา, ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ เอ จ โหติ. อิธ นิสฺสีทตุ ภวํ, สทสฺส ‘‘ชร+สทาน+มีม วา’’ติ อีม, มนุพนฺธตฺตา อนฺตสรโต อีม.

อชฺเฌสเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ, เอตฺถ จุราทิตฺตา ปุริมสมํ.

อนุมติยํ-ปุจฺฉ วาสว มํ ปฺหํ, ปวิสตุ ภวํ. เอตฺถ ปุจฺฉโต หิสฺส โลโป. เอวํ นิสีท.

ปตฺถนา=ยาจนา, ตตฺร-ทท=ทาเน, ททาหิ เม คามวรานิ ปฺจ, ทาโต ลสฺส เอกาเร จ เอกํ เม นยนํ เทหิ.

ปตฺตกาเล-สมฺปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ, กฏํ กโรตุ ภวํ. เอตฺถ ‘‘ตนาทิตฺโว’’ติ โอ.

ตฺวาที เอยฺยาทโย วตฺต-มานา สมฺปติ,+นาคเต;

ภวิสฺสติ, ปโรกฺขาทิ-จตฺตาโร+ตีตกาลิกา.

๕,๑๗๓. คม ยมิ+สา+ส ทิสานํ วา จฺฉง

เอเตสํ วา จฺฉง โหตินฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. โส สคฺคํ คจฺฉติ คเมติ, คจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-คจฺฉียติ คมียติ อิจฺจาทิ. ยม=อุปรเม, ปโรกฺขาอนชฺชตนรูปานิ สพฺพตฺถ ปโยค+มนุคมฺม โยเชตพฺพานิ. นิปุพฺโพ, นิยจฺฉติ นิยมติ, นิยจฺฉนฺติ นิยมนฺติ. สํปุพฺโพ, ‘‘เย สํสฺสา’’ติ ฺตฺตํ, สฺมติ, สฺมนฺติ. กมฺเม-นิยจฺฉียติ นิยมียติ นิยมฺมติ, สฺมียติ วา. ตถา ¶ นิยจฺฉิสฺสติ, สฺมิสฺสติ. นิยจฺฉิ, สํยมิ. นิยจฺฉิสฺส, สํยมิสฺส. นิยจฺเฉยฺย, สํยเมยฺย. นิยจฺฉตุ, สฺมตุ. อิส+สึส=อิจฺฉายํ, โส สคฺคํ อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ. ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ วุทฺธิมฺหิ เอสติ, เอสนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-อิจฺฉียติ, ‘‘วา กฺวจี’’ติ วุทฺธิมฺหิ เอสียติ. ปุพฺพรูเป อิสฺสติ อิสฺสเต อิจฺจาทิ. อิจฺฉิสฺสติ เอสิสฺสติ อิจฺจาทิ. อิจฺฉิ เอสิ. อิจฺฉิสฺส เอสิสฺส. อิจฺเฉยฺย เอเสยฺย. อิจฺฉตุ เอสตุ อิจฺจาทิ. อาส=อุปเวสเน, โส อาสเน อจฺฉติ อิจฺจาทิ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ รสฺโส, อุปปุพฺโพ, ตถา อุปาสติ. อจฺฉิสฺสติ อุปาสิสฺสติ. อจฺฉิ อุปาสิ. อจฺฉิสฺส อุปาสิสฺส. อจฺเฉยฺย อุปาเสยฺย. อจฺฉตุ อุปาสตุ อิจฺจาทิ. ทิส=เปกฺขเน, ทิจฺฉติ ทิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ สพฺพํ ปุริมสมํ. ลภ=ลาเภ, อิโต ปรํ วิเสสฏฺานเมววกฺขาม, สพฺพวาโร วุตฺตานุสาเรน คเหตพฺโพ. ลภติ, ลภนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-กฺยสฺส ปุพฺพรูปาทิมฺหิ กเต ลพฺภติ อิจฺจาทิ.

ลภสฺมา อึ อีนํ ถํ+ถา วา โหนฺติ. โส อลภิตฺถ ลภิตฺถ อลภิ ลภิ อึ ปจฺจเย อลตฺถํ อลภึ อิจฺจาทิ.

ลภาทีนํ จฺฉง โหติ สฺเสน สห. ลจฺฉติ ลภิสฺสติ, ลจฺฉนฺติ ลภิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาภาคสฺส จฺฉงาเทเส อลจฺฉา อลภิสฺส อิจฺจาทิ. วส=นิวาเส, วจฺฉติ วสิสฺสติ. กมฺเม-พหุลาธิการา ‘‘อสฺสู’’ติ อุกาโร ¶ , ปุพฺพรูเป วุสฺสติ วุสฺสิสฺสติ อิจฺจาทิ. ตถา อวจฺฉา อวสิสฺสา. ฉิท=ทฺเวธากรเณ, เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ, ‘‘มฺจ รุธาทีนํ’’ติ มํ โล จ. ลสฺส โลโป จ. ภิท=วิทารเณ, เภจฺฉติ ภินฺทิสฺสติ. อเภจฺฉา อภินฺทิสฺสา. รุท=โรทเน, รุจฺฉติ โรทิสฺสติ. อรุจฺฉา อโรทิสฺสา อิจฺจาทิ.

อฺปจฺจเยปิ ฉิทสฺส ‘‘จฺฉง’’ อิติ โยควิภาคา จฺฉง, ภูเต อูํ ปจฺจเย อจฺเฉจฺฉุํ อจฺฉินฺทึสุ. วุตฺตโต อฺธาตูนฺจ, คม=คมเน, คจฺฉํ คจฺฉิสฺสํ. อฺปจฺจเยปิ วจ=พฺยตฺตวจเน อิจฺจาทิ, กมฺเม-พหุลาธิการา ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุปิ ยถาคมํ วจาทีนฺจสฺส ‘‘วจาทีนํ วสฺสุฏ วา’’ติ กมฺเม อุฏ จ ‘‘อสฺสู’’ติ อสฺส อุ จ, เตน ธมฺโม อุจฺจติ วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ อิจฺจาทิ, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ.

ภุชาทีนํ กฺขง โหติ สฺเสน สห. วกฺขติ วจิสฺสติ, วกฺขนฺติ วจิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

อีอาทีสุ วจสฺส โอม โหติ. มการานุพนฺธตฺตา ‘‘มานุพนฺโธ สราน+มนฺตา ปโร’’ติ ปริภาสโต สรา ปโร. อโวจิ, อโวจุํ, อโวโจ อิจฺจาทิ. อนชฺชตเน-อวจ อวจา วจา อิจฺจาทิ. กฺริยาติปตฺติยํ-อวกฺขา อวจิสฺสา, อวกฺขึสุ อวจิสฺสึสุ อิจฺจาทิ. วเจยฺย อิจฺจาทิ. กมฺเม-วุจฺเจยฺย อิจฺจาทิ. ตถา วจตุ, วุจฺจตุ อิจฺจาทิ.

ภุช=ปาลนชฺโฌหาเรสุ ¶ , ‘‘ภุชา’’ ทินา กฺขวาเทเส โภกฺขติ ภุฺชิสฺสติ.

กุส=อกฺโกเส, อาปุพฺโพ, ตสฺส รสฺโส จ, อกฺโกสติ อิจฺจาทิ เยฺยํ, ลวิกรณโลปวุทฺธิโย.

กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติ. ปรรูปปมกฺขรานิ, อกฺโกจฺฉิ อกฺโกสิ อิจฺจาทิ. อภิปุพฺโพ รุห=โรหเน, อภิรุจฺฉิ อภิรุหิ อิจฺจาทิ.

วห=ปาปุณเน, วหติ, วหนฺติ. กมฺเม-กฺเย ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วิปริยาโส, เตน โส วุยฺหติ, ‘‘อสฺสู’’ติ อุตฺตํ. วหิสฺสติ, วุยฺหิสฺสติ. อวหิ, อวุยฺหิตฺถ, อวุหิ. อวหิสฺสา, วุยฺหีสฺสา อิจฺจาทิ. วเหยฺย, วุยฺเหยฺย. วหตุ, วุยฺหตุ อิจฺจาทิ.

ชร มรานํ อียง วา โหติ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ. ชียติ. ‘‘ชร สทาน+มีม’’ติ อีมอาคโม โล จ, ชีรติ. กมฺเม-ชีรียติ ชียียติ. เอวํ ชียิสฺสติ ชีริสฺสติ, ชียียิสฺสติ ชีรียิสฺสติ. อชียิ อชีริ, อชียียิ อชีรียิ. อชียิสฺสา อชีริสฺสา, อชียียิสฺสา อชีรียิสฺสา อชียิสฺสา อชีรียิสฺสา อิจฺจาทิ. มร=ปาณจาเค, อียง, มียติ มรติ, มียนฺติ มรนฺติ อิจฺจาทิ.

๕,๑๒๔. ทิสสฺส ¶ ปสฺส ทสฺส ทส ท ทกฺขาติ

เอเต อาเทสา ทิสสฺส วา โหนฺติ. อเนกวณฺณตฺตา สพฺพาเทโส. ปสฺสติ ปสฺสนฺติ, ทกฺขติ ทกฺขนฺติ. กมฺเม-กฺเย ปุพฺพรูโป, ทิสฺสติ ทิสฺสนฺติ, วิปสฺสียติ ทกฺขียติ อิจฺจาทิ.

ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส โลโป วา โหติ. ทกฺขติ ทกฺขิสฺสติ. อปสฺสิ ปสฺสิ, อปสฺสึสุ ปสฺสึสุ อปสฺโส ปสฺโส, อปสฺสิตฺถ ปสฺสิตฺถ. อปสฺสึ ปสฺสึ, อปสฺสิมฺห ปสฺสิมฺห. ตถา อทสฺสี ทสฺสี, อทสฺสึสุ ทสฺสึสุ อิจฺจาทิ. อนชฺชตเน ทสาเทโส, อทฺทสา อทฺทส. อทฺทา อทฺท อิจฺจาทิ. อปสฺสิสฺส ทกฺขิสฺส อิจฺจาทิ. ปสฺเสยฺย ทกฺเขยฺย, ปสฺสตุ ทกฺขตุ อิจฺจาทิ.

สท=วิสรณคตฺยาวสาทนาทาเนสุ, นิปุพฺโพ, ‘‘ชรสทาน+มีม วา’’ติ อีมอาคโม. นิสีทติ, นิสีทนฺติ อิจฺจาทิ. ภาเว-นิสชฺชติ, นิสชฺชเต.

ยช=เทวปูชาสํคติกรณทาเนสุ, ยชติ, ยชนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม –

ยชสฺส ยสฺส ฏิ+ยี โหนฺติ กานุพนฺเธติ พหุลาธิการา ตฺยาทิวิสเยปิ กฺเย ปุพฺพรูเป จ อิชฺชติ ยิชฺชติ มยา พุทฺโธ. โส ยชิสฺสติ, เตน อิชฺชิสฺสเต ยิชฺชิสฺสเต. โส ยชี ¶ , เตน อิชฺชิ ยิชฺชิ. โส ยชิสฺสา, เตน อิชฺชิสฺสา ยิชฺชิสฺสา. โส ยเชยฺย, เตน อิชฺเชยฺย ยิชฺเชยฺย. โส ยชตุ, เตน อิชฺชตุ ยิชฺชตุ อิจฺจาทิ.

วท=วจเน, ‘‘คมวทา’’ ทินา วทสฺส วชฺชาเทโส วา, ลสฺส ‘‘อูลสฺเส’’ติ กฺวจิ เอ จ, วชฺชติ วเทติ วทติ, วชฺเชนฺติ วเทนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม – ‘‘กฺยสฺสา’’ติ อี, วชฺชียติ วชฺชติ วทียติ, วชฺชียนฺติ วชฺชนฺติ วทียนฺติ. วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติ. อวที วที, อวทึสุ วทึสุ. อวทิสฺส วทิสฺส. วชฺเช วชฺเชยฺย วเท วเทยฺย, วชฺเชยฺยุํ วเทยฺยุํ. วชฺเชตุ วเทตุ วทตุ อิจฺจาทิ ยถาคมํ เยฺยํ.

กมุ=ปทวิกฺเขเป, ‘‘ปโรกฺขายฺจา’’ติ จคฺคหเณน กม กม อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนโลเป ลวิกรเณ ‘‘กวคฺคหา’’ ทินา กสฺส เจ นิคฺคหีตาคเม จ กเต จํกมติ กมติ อิจฺจาทิ. จล=กมฺปเน, จํจลติ. ชล+ทล=ทิตฺติยํ, ทฺวิตฺเต ททฺทลฺลติ อิจฺจาทิ. (สวุทฺธิกภูวาทินโย).

หู+ภู=สตฺตายํ, ตฺยาทีสุ ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, ตสฺส โลเป ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ โอกาโร. โส โหติ, เต โหนฺติ. โหสิ, โหถ. โหมิ, โหม อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน หูยติ หูยเต.

๓๑. หูสฺส เห+เหหิ+โหหิ สฺสตฺยาโท

หูสฺส เหอาทโย โหนฺติ สฺสจฺจาโท. เหสฺสติ เหหิ สฺสติ โหหิสฺสติ.

ทกฺขาทีหิ ¶ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส วา โลโป โหติ. เหหิติ เหหิสฺสติ, โหหิติ โหหิสฺสติ. เหหินฺติ เหหิสฺสนฺติ, โหหินฺติ โหหิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. อนชฺชตเน อีมฺหิ อาคโม, ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ อีสฺส โลโป, โส อหุ. วุทฺธิมฺหิ ‘‘ทีฆา อีสฺส’’ อิติ อีสฺส สิอาเทโส, สุโว อโหสิ อานนฺโท.

หูโต ปรสฺส อุ+มิจฺจสฺส เรสุํ วา โหติ. รการานุพนฺโธ ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ อนฺตสราทิสฺส โลโป. อเหสุํ. โอการวุทฺธิ อวาเทเส อหวุํ. โอสฺส สิอาเทเส อโหสิ.

อิมิจฺจสฺส สิ โหติ มฺหาตฺถานฺจ พหุลํ. ากาโร อาขฺยาวยวตฺโถ (อุกาโร) อิกาโร อุจฺจารณตฺโถ. ‘‘ออีสฺสา’’ ทินา อิาคเม ตุมฺเห อโหสิตฺถ, อโหสิ. ปรสฺสรโลเป รสฺเส จ อหุํ, อโหสิมฺห, อหุมฺห, รสฺโส. ภาเว-อภวิ, อาสฺสตฺถาเทโส, อภวิตฺถ. อนชฺชตเน อาอูอาทิปจฺจเย กเต ‘‘ยุวณฺณาน+มิย งุวง สเร’’ติ อุวงาเทเส อหุวา, อหุวุ, อหุโว, อหุวตฺถ. อสฺส อมาเทเส อหุํ อหุวํ, อหุมฺห อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน อหุยิ อหุยิตฺถ. อหวิสฺสา, อหวิสฺสํสุ อิจฺจาทิ. ภาเว-อหุยิสฺส, อหุยิสฺสถ. ปุพฺพสฺสรโลโป, เหยฺย ¶ , เหยฺยุํ อิจฺจาทิ. ภาเว-หูเยยฺย, หูเยถ. โหตุ, โหนฺตุ อิจฺจาทิ. ภาเว-หูยตุ, หูยตํ. อนุปุพฺเพ อนุโภติ อิจฺจาทิ สพฺพวาเรสุ โยเชตพฺพํ. ภาเว รูปาภาวา. กมฺเม-อนุภูยติ อิจฺจาทิ วิเสโส.

สิ=สเย, ลสฺส โลโป วุทฺธิ, เสติ. อยาเทเส สยติ, เสนฺติ สยนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-อติปุพฺโพ, กฺเย ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ อิสฺส ทีเฆ จ กเต เตน อติสียติ, อติสียนฺติ อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน สียติ, สียเต. ตถา ภวิสฺสติอาทีสุ.

นี=ปาปเน, ทฺวิกมฺมโก+ยํ, อชํ คามํ เนติ นยติ, เนนฺติ นยนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-นียเต คามํ อโช เทวทตฺเตน อิจฺจาทิ. ตถา เสเสสุปิ โยเชตพฺพํ.

าปานํ ติฏฺปิวาโหนฺติ วา นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. ลสฺส โลเป ติฏฺติ, ติฏฺนฺติ, าติ, านฺติ.

๕,๑๓๑. ปาทิโต าสฺส วา โห กฺวจิติ

ปาทิโต ปรสฺส าสฺส กฺวจิ โห โหติ วา. สณฺหติ, สณฺหนฺติ. ลสฺเส, อธิฏฺเติ, อธิฏฺเนฺติ. กมฺเม –

าทิโต+ฺสฺส อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส อี โหติ กฺเย. อุปียติ, อุปียนฺติ. หาเทเส ‘‘กฺยสฺสา’’ติ อี ¶ , เตน ปติฏฺหียติ, ปติฏฺหียนฺติ. ภาเว-อีมฺหิ ียติ, ียเต. ตถา ปปุพฺเพ ปติฏฺิสฺสติ ปติฏฺหิสฺสติ. อีสฺส สิมฺหิ อฏฺาสิ, อฏฺํสุ, สณฺหิ, สณฺหึสุ. ปติฏฺิสฺส ปติฏฺหิสฺส. ติฏฺเ ติฏฺเยฺย, สณฺเ สณฺเยฺย, สณฺเยฺยุํ, สณฺเห สณฺเหยฺย. ติฏฺตุ าตุ, สณฺหตุ อิจฺจาทิ.

ปา=ปาเน, ปิวาเทเส ปิวติ. ‘‘ตวคฺควรณา’’ โท ‘‘พยา’’ติ โยควิภาเคน วสฺส พกาโร, ปิพติ. กมฺเมปียติ, ปียนฺติ อิจฺจาทิ.

อตฺถิโต ปรสฺส ตสฺส โถ โหติ. ปรรูเป ปมกฺขรตกาเร จ อตฺถิ. ‘‘นฺต+มาน+นฺติ+ยิ+ยุํสฺวา+ทิโลโป’’ติ อสฺส โลโป, สนฺติ.

อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิหิสุ. โฏ สพฺพาเทสตฺโถ. ตฺวํ อสิ. ปรรูปาทิมฺหิ กเต อิทานิ ตุมฺเห อตฺถ.

อสสฺมา ปเรสํ มิมานํ มฺหิมฺหา วา โหนฺติ ตํสนฺนิโยเคน อสสฺส อฏ จ. อมฺหิ.

เอสุ ¶ มิเมสุ อสสฺส โส โหติ, ปรรูปพาธนตฺถํ. อสฺมิ, อมฺห อสฺม. ภวิสฺสติปจฺจเย –

ปโรกฺขา อ-อาโท อนชฺชตน อา-อาโท กฺริยาติปตฺติสฺสา-อาโท ภวิสฺสติสฺสตฺยาโท จ อตฺถิสฺส ภุ โหติ. อาเทสวิธานํ อสสฺสาปโยคตฺถํ, กิสฺมิฺจิ ปจฺจยวิเสเส, ตสฺมา อสิตพฺพนฺติอาทิ น ภวติ. ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. อภวา, อภวุ. กฺริยาติปตฺติยํ ภุอาเทเส อภวิสฺส, อภวิสฺสํสุ อิจฺจาทิ. เอยฺยาทิมฺหิ –

๕๐. อตฺถิเต+ยฺยาทิจฺฉนฺนํ ส+สุ+ส+สถ+สํ+สาม

อส=ภุวิ+จฺจสฺมา ปเรสํ เอยฺยาทิจฺฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ. ปรรูเป โส อสฺส, เต อสฺสุ. ตฺวํ อสฺส, ตุมฺเห อสฺสถ. อหํ อสฺสํ, มยํ อสฺสาม. ตฺวาทิมฺหิ โส อตุ, อสฺส โลเป สนฺถุ, อยาเทเส ตฺวํ อหิ, ตุมฺเห อตฺถ. อมฺหิ, อมฺห, สาเทเส อสฺมิ อสฺม. พหุลาธิการา อชฺชตเน อาสิ, อาสึสุ, อาสุํ อิจฺจาทีปิ โหนฺติ.

พฺรูโต ปรสฺส ติสฺส อี วา โหติ. วุทฺธิอวาเทเส ลสฺส โลเป พฺรวีติ.

พฺรูสฺส ¶ โอ น โหติ พฺยฺชเน. พฺรูติ. อุวงาเทเส พฺรูวนฺติ.

อาหา ปเรสํ ติ+อนฺตีนํ ฏ+ฏู โหนฺติ. ฏการา สพฺพาเทสตฺถา. อโตเยว อาหา ปเรสํ ติอนฺตีนํ ฏฏูวิธานาปกา ติอนฺตีสุ พฺรูสฺส อาโห. อาห, อาหุ. พฺรูสิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม อิจฺจาทิ. พฺรวิสฺสติ. อพฺรวิ อพฺรวี, อพฺรวุํ. อนชฺชตเน อพฺรวา, อพฺรวุ. ปโรกฺขายํ –

พฺรูสฺส อาโห โหติ ปโรกฺขาออาทีสุ. สุปิเน กิร โส อาห, เต อาหุ อิจฺจาทิ. อพฺรวิสฺส. พฺรเว พฺรเวยฺย. วุทฺธิปฺปฏิเสเธ พฺรูตุ, พฺรวนฺตุ อิจฺจาทิ.

หน=หึสายํ, ติมฺหิ วิกรณโลเป โส หนติ หนฺติ. เต หนนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-เย นสฺส ฺเ ปุพฺพรูปํ, เตน หฺติ, หฺนฺติ หฺเร. ตถา หนิสฺสติ อิจฺจาทิ.

หนา สฺสาสฺส ฉ+ขา วา โหนฺติ. ปฏิหํขามิ ปฏิหนิสฺสามิ. หํเฉม หนิสฺสาม. อหนิ, อหนึสูติอาทิ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. หุวาทโย

หุ=หวเน ¶ . ตฺยาทีสุ โล. ‘‘ปโรกฺขายฺจา’’ติ จคฺคหเณน หุ หุติ ทฺวิตฺตํ, ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ หสฺส โช, ลโลโป วุทฺธิ จ, ชุโหติ อคฺคึ, อฺตฺร ‘‘ยวา สเร’’ติ วกาโร, ชุหฺวติ. ชุโหนฺติ. ชุหฺวนฺติ. ชุโหสิ ชุหฺวสิ, ชุโหถ ชุหฺวถ. อิจฺจาทิ. กมฺเม – ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ ทีเฆ หูยติ เตน อคฺคิ อิจฺจาทิ. ชุหิสฺสติ, ชุหิสฺสนฺติ. อชุหวิ อชุโหสิ, อชุหวุํ อชุหวึสุ อชุหวํสุ อชุโหสุํ. อชุหิสฺส, อชุหิสฺสํสฺสุ. ชุเห ชุเหยฺย. ชุโหตุ, ชุโหนฺตุ อิจฺจาทิ.

หา=จาเค, ปุเร วิย ทฺเวภาวฉาเทสโลเป ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’’ติ ปุพฺพสฺส อาสฺส รสฺโส. ชหาติ อิจฺจาทิ. กมฺเม – ‘‘อฺาทิสฺสา+สฺสี กฺเย’’ติ กฺเย อาสฺส อี, หียติ อิจฺจาทิ. ชหิสฺสติ. อชหาสิ, ‘‘ทีฆา อีสฺส’’ อิติ สิ, ปชหิ, อชหึสุ อชหํสุ, ปชหึสุ ปชหุํ. กมฺเม-ปหียิ ปหียิตฺถ. สฺสาทิ+เอยฺยาทิ+ตฺวาทีสุปิ เยฺยา.

ทา=ทาเน, ทฺวิภาวรสฺสตฺตานิ, ลโลโป, ททาติ, ททนฺติ อิจฺจาทิ. ‘‘คมวทา’’ ทินา ทชฺชาเทเส ทชฺชติ, ทชฺชนฺติ อิจฺจาทิ. ลสฺเส+กาเร ทานํ เทติ อิจฺจาทิ.

๒๒. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺว+ทฺวิตฺเต

อทฺวิตฺเต วตฺตมานสฺส ทาสฺส ทํ โหติ วา มิเมสุ. วคฺคนฺตํ, ทมฺมิ เทมิ, ทมฺม เทม. อีกาเร ทียติ อิจฺจาทิ. อนาคตตฺเถ อิาคเม สรโณปาทิ, ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ. ทชฺชิสฺสติ, ทชฺชิสฺสนฺติ. ลวิกรเณ ¶ ทสฺสติ, ทสฺสนฺติ. อชฺชตเน-อททิ, อททึสุ, อทชฺชิ, อทชฺชึสุ, อทาสิ, อทํสุ. อนชฺชตเน-อททา, อททุ. กาลาติปตฺติยํ-อททิสฺส อทชฺชิสฺส, เล อทสฺส, ทสฺสํสุ. เอยฺยาทิมฺหิ-ทเท ทเทยฺย ทชฺเช ทชฺเชยฺย. ‘‘ฏา’’ติ พหุลาธิการา ทชฺชาเทสา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฏา, ทชฺชา, ทชฺชุํ ทชฺเชยฺยํ ทเทยฺยุํ. ตฺวาทีสุ-ททาตุ, ททนฺตุ, ทชฺชตุ, ทชฺชนฺตุ, ลสฺเส+กาเร เทตุ, เทนฺตุ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ กมฺเมปิ โยชนียํ.

ธา=ธารเณ, ตฺยาทิมฺหิ จคฺคหเณน ทฺวิตฺเต ปุพฺพาการสฺส รสฺสตฺเต ลโลเป ‘‘จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา’’ติ ปุพฺพธการสฺส ทกาเร จ กเต ทธาติ, ทธนฺติ. ปิปุพฺโพ, ‘‘ตทมินา’’ ทินา อาสฺส โลโป, ‘‘ธาสฺส โห’’ติ ทฺวิตฺเต ปรสฺส ธาสฺส หกาโร, ทฺวารํ ปิทหติ, ปิทหนฺติ. ลสฺเส+กาเร นิเธติ, นิเธนฺติ. กมฺเม-วิธียติ, วิธียนฺติ อิจฺจาทิ. ธสฺสติ, ปิทหิสฺสติ, ปริทเหสฺสติ. อธาสิ, ปิทหิ. อธสฺส, ปิทหิสฺส. ทเธ ทเธยฺย, ปิทเห ปิทเหยฺย. ททาตุ, ปิทหตุ, นิเธตุ, นิเธนฺตุ อิจฺจาทิ. (ชุโหตฺยาทโย).

ภูวาทิ จ ชุหาทิ จ, หุวาทิธาตโว จิ+เม;

สวุทฺธิกภูวาทีหิ, ติธา เภทํ อุเปนฺติ เต.

อธุนา ¶ วิกรณปเภทปกาสนตฺถํ รุธาทีนํ อฏฺคณานํ กานิจิ รูปานิ อุทาหริยนฺเต –

รุธ=อาวรเณ, ตฺยาทโย โหนฺติ. เอว+มุปริปิ สพฺพคเณสุ.

รุธาทิโก อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิหิตมาน+นฺต+ตฺยาทีสุ โล โหติ มฺจ+นฺตสรา ปโร. นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตํ, ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ สํโยคตฺตา น วุทฺธิ. โส มคฺคํ รุนฺธติ, รุนฺธนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-นิปุพฺโพ กฺโย ธสฺส จวคฺค+ปุพฺพรูป+ตติยกฺขรชการา, เตน มคฺโค นิรุชฺฌติ อิจฺจาทิ. อิาคเม รุนฺธิสฺสติ, นิรุชฺฌิสฺสติ. อรุนฺธิ, อรุนฺธึสุ. นิรุชฺฌิตฺโถ, นิรุชฺฌิ, นิรุชฺฌึสุ. อรุนฺธิสฺส, อรุนฺธิสฺสํสุ, นิรุชฺฌิสฺส, นิรุชฺฌิสฺสํสุ. รุนฺเธ รุนฺเธยฺย, นิรุชฺเฌ นิรุชฺเฌยฺย. รุนฺธตุ, รุนฺธนฺตุ. ตฺวํ รุนฺธ รุนฺธาหิ. นิรุชฺฌตุ, นิรุชฺฌนฺตุ อิจฺจาทิ.

ฉิท=ทฺเวธากรเณ, ฉินฺทติ, ฉินฺทนฺติ. กมฺเม-ฉิชฺชติ, ฉิชฺชนฺติ. ภวิสฺสติปจฺจเย – ‘‘ลภ วสจฺฉิทา’’ ทินา จฺฉงาเทเส เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ. กมฺเม-ปุพฺพรูปํ, ฉิชฺชิสฺสติ, ฉิชฺชิสฺสนฺติ. อฉินฺทิ ฉินฺทิ, อจฺเฉชฺชิ, อจฺเฉชฺชึสุ. อจฺฉินฺทิสฺสา อฉิชฺชิสฺสา. ฉินฺเท ฉินฺเทยฺย, ฉิชฺเช ฉิชฺเชยฺย, ฉินฺทตุ, ฉินฺทนฺตุ, ฉิชฺชตุ, ฉิชฺชนฺตุ อิจฺจาทิ.

ภุช=ปาลนชฺโฌหาเรสุ, ภุฺชติ, ภุฺชนฺติ อิจฺจาทิ. ภวิสฺสติมฺหิ ‘‘ภุช+มุจ+วจ+วิสานํ กฺขง’’ติ ธาตฺวนฺเตน สห สฺสสฺส ¶ กฺขงาเทเส วุทฺธิ, โภกฺขติ, ภุฺชิสฺสติ, โภกฺขนฺติ, ภุฺชิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

มุจ=โมจเน, มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ อิจฺจาทิ. (รุธาทินโย).

ทิว=กีฬา วิชิคึสา โวหาร ชุติ ถุติ คตีสุ,

ทิวาทีหิ กตฺตริ ลวิสเย ยก โหติ. กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, เอว+มุปริ จ. วสฺส พกาเร ปุพฺพรูปํ, โส ชุตํ ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-กฺเย เตน ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิ. ทิพฺพิสฺสติ, เตน ทิพฺพิสฺสติ. อทิพฺพิ ทิพฺพิ. เตน อทิพฺพิ ทิพฺพิ. อทิพฺพิสฺส. เตน อทิพฺพิสฺส. ทิพฺเพ ทิพฺเพยฺย. เตน ทิพฺเพ ทิพฺเพยฺย. ทิพฺพตุ. เตน ทิพฺพตุ อิจฺจาทิ.

สิว=ตนฺตุสนฺตาเน, สิพฺพติ, สิพฺพนฺติ อิจฺจาทิ. ปท=คมเน, อุปุพฺโพ, จวคฺคปุพฺพรูปานิ, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชเร อุปฺปชฺชนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเมกฺเย เตน ปฏิปชฺชเต อิจฺจาทิ. ภาเว-อุปฺปชฺชเต ตยา. พุธ=อวคมเน, ฌการปุพฺพรูปานิ ยกฺขเรสุ. ธมฺมํ พุชฺฌติ, พุชฺฌเร พุชฺฌนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-มยา ธมฺโม พุชฺฌเต อิจฺจาทิ. ยุธ=สมฺปหาเร, ยุชฺฌติ+จฺจาทิ. นห=พนฺธเน, ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ เย วิปลฺลาโส, สนฺนยฺหติ+จฺจาทิ. มน=าเณ, ฺการ+ปุพฺพรูปานิ, มฺติ+จฺจาทิ. ตุส=ตุฏฺิมฺหิ, ปุพฺพรูเป ตุสฺสติ+จฺจาทิ. สม=อุปสเม, สมฺมติ+จฺจาทิ.

ชน=ชนเน ¶ , ‘‘ชนิสฺสา’’ติ อา โหติ กานุพนฺเธ พหุลาธิการา, โส ชายติ, ชายนฺติ+จฺจาทิ. กมฺเม-ชนิตุํ ปโยเชตีติ ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ เจ’’ติ ณิมฺหิ ‘‘อฺตฺราปี’’ติ วุทฺธิปฏิเสเธ กฺยมฺหิ ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ ทีเฆ จ กเต เตน ชนียติ, ชนียนฺติ อิจฺจาทิ. โส ชายิสฺสติ. เตน ชนิสฺสติ. โส อชายิ, เตน อชนียิ. โส อชายิสฺส, เตน อชนียิสฺส. โส ชาเย ชาเยยฺย, เตน ชนีเยยฺย. โส ชายตุ, เตน ชนียตุ อิจฺจาทิ. (ทิวาทินโย).

ตุทาทีหิ กตฺตริ ลวิสเย โก โหติ. ตุทติ, ตุทนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-ตุทฺยติ ตุชฺชติ, ตุทฺยเร ตุทฺยนฺติ, ตุชฺชเร ตุชฺชนฺติ+จฺจาทิ. ตถา ตุทิสฺสติ ตุชฺชิสฺสติ. อตุทิ, อตุทึสุ, อตุชฺชิ. อตุทิสฺส อตุชฺชิสฺส, ตุเทยฺย ตุชฺเชยฺย. ตุทตุ, ตุทนฺตุ, ตุชฺชตุ อิจฺจาทิ.

วิส=ปเวสเน, ปปุพฺโพ. โส คามํ ปวิสติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-ปวิสียติ อิจฺจาทิ. ปวิสิสฺสติ. ปวิสียิสฺสติ. ปาวิสิ, อีมฺหิ ‘‘ภุชมุจา’’ ทินา โยควิภาคา กฺขง. ปาวิสิ, ปวิสิ ปาเวกฺขิ, ปถวึ ปาวิสึสุ ปวิสึสุ. ปาวิสียิ. ปาวิสิสฺส ปวิสิสฺส. ปาวิสียิสฺส. ปวิเส ปวิเสยฺย, วิกรณโลโป ¶ ปวิสีเยยฺย. ปวิสตุ, ปวิสียตุ อิจฺจาทิ. นุทติ. ทิส=อุจฺจารเณ, อุทฺทิสฺสติ, ลิขติ, ตุสติ อิจฺจาทิ. (ตุทาทินโย).

ชฺยาทีหิ กตฺตริ ลวิสเย กฺนา โหติ. น วุทฺธิ. กิเลเส ชินาติ, ชินนฺติ. เตน กิเลโส ชียติ, ชียนฺติ, กฺเย ทีโฆ. ชินิสฺสติ, ชินิสฺสนฺติ. อชินิ ชินิ. อชียิ, อชียิตฺถ. อชินิสฺส. อชียิสฺส. ชิเนยฺย. ชินาตุ อิจฺจาทิ. จิ=จเย, ตถา จินาติ, จินนฺติ อิจฺจาทิ.

าธาตุสฺส ชา โหติ นกาเร. วิชานาติ.

สนาสฺส าสฺส นาโย วา โหติ ติมฺหิ. นายติ, วิชานาติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-วิฺายติ อิจฺจาทิ. กฺเย ‘‘อาสฺเส จา’’ติ เอตฺถ ‘‘อาสฺเส’’ติ โยควิภาคา อาสฺส เอ โหติ, ยสฺส ทฺวิตฺเต เยฺยติ, เยฺยนฺติ อิจฺจาทิ. วิชานิสฺสติ, วิชานิสฺสนฺติ. กมฺเม – ‘‘กฺยสฺส สฺเส’’ติ กฺยโลเป รสฺเส จ กเต าสฺสติ, าสฺสนฺติ, วิฺายิสฺสติ, ปฺายิสฺสติ.

าโต ปรสฺส สฺสสฺส หิ วา โหติ กมฺเม, ปฺายิหิติ, ปฺายิหินฺติ. อาคเม สมชานิ, สํชานิ, สํชานึสุ. สมชา- นึสุ ¶ . กมฺเม-ปฺายิ, ปฺายึสุ. อชานิสฺส. กมฺเม-อฺายิสฺส.

าโต ปรสฺส เอยฺยสฺส อิยา+า โหนฺติ วา. ชานิยา.

าเทเส สนาสฺส าสฺส ชํ วา โหติ. ชฺา, ชาเนยฺย, ชาเนยฺยุํ. กมฺเม-ปฺาเยยฺย, ปฺาเยยฺยุํ. วิชานาตุ, วิชานนฺถุ. กมฺเม-วิฺายตุ อิจฺจาทิ.

มา=มาเน, ‘‘อา อี สฺสาทีนํ พฺยฺชนสฺสิ’’ อิติ อิอิติ โยควิภาคา อิาคเม ปุพฺพสรโลโป, มินาติ, มินนฺติ. กมฺเม-มียติ อิจฺจาทิ. ลู=เฉทเน, ‘‘กฺณากฺนาสุ รสฺโส’’ติ ธาตุสฺส รสฺโส, ลุนาติ, ลุนนฺติ. กมฺเม-ลูยติ อิจฺจาทิ. ธุ=กมฺปเน, ธุนาติ อิจฺจาทิ. (ชฺยาทินโย).

กฺยาทีหิ ลวิสเย กฺณา โหติ. ‘‘กฺณากฺนาสุ รสฺโส’’ติ รสฺเส กิณาติ, กิณนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-วิกฺกียติ, วิกฺกียนฺติ. วิกฺกิณิสฺสติ, วิกฺกิณิสฺสนฺติ. วิกฺกียิสฺสติ, วิกฺกียิสฺสนฺติ. อกิณิ, วิกฺกิณิ, วิกฺกียิ. อกิณิสฺส, วิกฺกิณิสฺส. วิกฺกิเณ วิกฺกิเณยฺย.

วิกฺกีเย ¶ . วิกฺกีเยยฺย. วิกฺกิณาตุ, วิกฺกิณนฺตุ, วิกฺกียตุ, วิกฺกียนฺตุ อิจฺจาทิ. สุ=สวเน, สุณาติ, สุณนฺติ อิจฺจาทิ.

สก+อาปานํ กุก+กุอิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ เณ. สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติ. สกฺกุนาติ, สกฺกุนนฺติ.

สกสฺมา กฺณาสฺส กฺโข วา โหติ สฺเส. สกฺขิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ.

สกสฺมา กฺณาสฺส โข วา โหติ อีอาทีสุ. อสกฺขิ สกฺขิ, สกฺขึสุ. อสกฺขิสฺส, อสกฺขิสฺสํสุ. สกฺกุเณ สกฺกุเณยฺย. สกฺกุณาตุ, สกฺกุณนฺตุ.

อป=ปาปุณเน, ปปุพฺโพ, ‘‘สกา+ปานํ กุก+กุ เณ’’ติ กุกเต สมฺปตฺติ ปาปุณาติ, ปาปุณนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเมปาปียติ, ปาปียนฺติ. ปาปุณิสฺสติ, ปาปุณิสฺสนฺติ. กมฺเม-ปาปียิสฺสติ, ปาปียิสฺสนฺติ. ปาปุณิ, ปาปุณึสุ. กมฺเม-ปาปียิ, ปาปียิตฺถ. อปาปุณิสฺส. กมฺเม-อปาปียิสฺส. ปาปุเณ, ปาปุเณยฺย. กมฺเม-ปาปีเยยฺย. ปาปุณาตุ, ปาปุณนฺตุ. กมฺเม-ปาปียตุ อิจฺจาทิ. (กฺยาทินโย).

สุอาทีหิ ¶ ลวิสเย กฺโณ โหติ. กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิ. ธมฺมํ สุโณติ. ปรสฺสรโลเป สุโณนฺติ. กมฺเม-กฺเย ทีเฆ สูยติ, สูยนฺติ. ทฺวิตฺเต สุยฺยติ สุยฺยนฺติ+จฺจาทิ. อิาคเม สุณิสฺสติ, สุณิสฺสนฺติ. กมฺเม-กฺยโลเป วุทฺธิ. โสสฺสติ, โสสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. อสุณิ สุณิ, อสุณึสุ สุณึสุ.

เตสุ อีอาทีสุ สุโต ปเรสํ กฺโณ+กฺณานํ โรฏ วา โหติ. รกาโร อนุพนฺโธ. โฏ สพฺพาเทสตฺโถ. อุสฺส โลเป ทฺวิตฺตํ อีสฺส สิ จ. อสฺโสสิ, อสฺโสสึสุ. ‘‘อึสฺส จ สิ’’ติ โยควิภาคา สิ, อสฺโสสึสุ, ปจฺจสฺโสสุํ. อสุยิ, อสุยิตฺถ. อสุณิสฺส, เตน อสุยิสฺส. สุเณ สุเณยฺย, สุเณยฺยํ. เตน สูเย สูเยยฺย. สุณาตุ, สุณนฺตุ. สูยตุ, สูยนฺตุ อิจฺจาทิ.

คิ=สทฺเท, คิโณติ. คิณนฺติ. ตฺวํ คิโณสิ. คิณิสฺสติ, คิณิสฺสนฺติ. อคิณิสฺส. คิเณยฺย. คิโณตุ อิจฺจาทิ. วุ=สํวรเณ, อาวุโณติ, อาวุณนฺติ. อาวุโณสิ อิจฺจาทิ. เสเสสุปิ โยเชตพฺพํ. (สฺวาทินโย).

ตนาทิโต กตฺตริ ลวิสเย โอ โหติ. กิตฺตึ ตโนติ, ตโนนฺติ อิจฺจาทิ.

โอวิกรณสฺส ¶ อุ โหติ ปรจฺฉกฺกวิสเย. ตนุเต, ตนฺวนฺเต. ตนุเส, ตนุวฺเห. ตนฺเว, ตนฺวมฺเห. กมฺเม –

ตนสฺส วา อา โหติ กฺเย. ปปุพฺโพ, ปตายติ. ปตฺติ, ปตายเร ปตายนฺติ ปตฺเร ปตฺนฺติ+จฺจาทิ. ตถา วิกรณโลเป อิาคเม จ ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติ. ปตายิสฺสติ. อตนิ, อตนึสุ. อตนิสฺส. ปตายิสฺส. ตเนยฺย, ตเนยฺยุํ. ตโนตุ, ตโนนฺตุ อิจฺจาทิ.

๕,๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพ+กุรุ+กยิรา

กรสฺส ส โอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กโรติ, กโรนฺติ. กโรสิ, กโรถ.

กรสฺส ส โอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุ. กุมฺมิ กโรมิ. กุมฺม กโรม. ปรจฺฉกฺเก กุรุเต กุพฺพเต, กุพฺพนฺเต อิจฺจาทิ. กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-กฺยสฺส ทฺวิตฺเต อีสฺส รสฺโส, กริยฺยติ, กรียติ วา อิจฺจาทิ. ‘‘ตวคฺควรณา’’ ทินา ¶ เย รสฺส ยกาเร กยฺยติ, กยฺยนฺติ. พหุลาธการา กมฺเม กฺวจิ อิมินา กยิราเทเส เตน กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิ. ภวิสฺสติมฺหิ –

กรสฺส โสสฺส หาสฺส จ อาหง วา โหติ สฺเสน สห. กาหติ, กาหนฺติ อิจฺจาทิ. อิาคเม กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิ. อาหงาเทสาภาวปกฺเข กริสฺสติ, กริสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. อชฺชตเน –

กรสฺส ส โอการสฺส กา โหติ วา อีอาทีสุ.

ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติ. อกาสิ. อีโลเป อกา, อกํสุ. โอสฺส สิอาเทเส อกาสิ. สิาคเม อกาสิตฺถ. อกาสิ, อกาสึ, อกาสิมฺห. อฺตฺร อกริกริ, อกรึสุ กรึสุ อกํสุ อิจฺจาทิ. เตน อกรียิ อิจฺจาทิ. อกริสฺส อิจฺจาทิ. กมฺเม-อกรียิสฺส อิจฺจาทิ. เอยฺยาทิมฺหิ ‘‘กฺวจิ วิกรณานํ’’ติ โอวิกรณโลเป กเรกเรยฺย, กเรยฺยุํ อิจฺจาทิ. กุพฺเพ กุพฺเพยฺย อิจฺจาทิ.

กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฏา โหติ. โส กยิรา.

กยิรา ¶ ปรสฺส เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺส โลโป โหติ. กยิรุํ. ตฺวํ กยิราสิ, กยิราถ. กยิรามิ, กยิราม.

กยิรา ปรสฺเส+ถสฺส อา โหตีติอาทิสฺส เอสฺส อา โหติ. กยิราถ ธีโร. กมฺเม-กริเยยฺย, กริเยยฺยุ+มิจฺจาทิ. กโรตุ กุรุตุ วา, กุพฺพนฺตุ กโรนฺตุ อิจฺจาทิ. ปรจฺฉกฺเก-กุรุตํ, กุพฺพนฺตํ. กุรุสฺสุ กรสฺสุ อิจฺจาทิ. ‘‘เอโอน+ม วณฺเณ’’ติ อกาโร. กุรุวฺโห, กุพฺเพ, กุพฺพามเส. กมฺเม-กรียตุ อิจฺจาทิ.

ปาทิโต ปรสฺส กรสฺส กฺวจิ ข โหติ. อภิสงฺขโรติ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. ‘‘ตทมินา’’ทินา ขาเทเส อภิสํขาสีติ วิเสโส. สก=สตฺติยํ, สกฺโกติ อิจฺจาทิ. อป=ปาปุณเน, ปปุพฺโพ, ปปฺโปติ อิจฺจาทิ. (ตนาทินโย).

จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติ. ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ วิกปฺเปน โล. ธนํ โจรยติ โจเรติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-โจรียติ อิจฺจาทิ. โจรยิสฺสติ โจเรสฺสติ ¶ อิจฺจาทิ. กมฺเม-โจรียิสฺสติ อิจฺจาทิ. อโจรยิ โจรยิ อโจเรสิ โจเรสิ อิจฺจาทิ. อโจรยิสฺส อิจฺจาทิ. กมฺเม-อโจรียิสฺส อิจฺจาทิ. โจรเย โจรเยยฺย อิจฺจาทิ. โจเรตุ โจเรนฺตุ อิจฺจาทิ.

จินฺต=จินฺตายํ, สํโยคตฺตา น วุทฺธิ, จินฺเตติ จินฺตยติ, จินฺเตนฺติ. กมฺเม-จินฺตียติ, จินฺตียนฺติ อิจฺจาทิ. มนฺต=คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ มนฺตยติ อิจฺจาทิ. ปาล=รกฺขเณ, โส ธมฺมํ ปาเลติ ปาลยติ. เตน ปาลียติ+จฺจาทิ. (จุราทินโย).

ภูวาทิ จ รุธาทิ จ, ทิวาทิ จ ตุทาทโย;

ชฺยาที กิยาที สฺวาที จ, ตนาที จ จุราทโย.

๕,๑. ติช+มาเนหิ ข+สา ขมา+วีมํสาสุ

ขนฺติยํ ติชา, วีมํสายํ มานา จ ข+สปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ติช=นิสาเน, อการสฺสา+ปโยโค. เข ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ ปตฺเต+การสฺส ‘‘อฺตฺราปี’’ติ ปฏิเสโธ. ยการวชฺชิตพฺยฺชนสฺส ‘‘ปรรูป+มยกาเร พฺยฺชเน’’ติ ปรรูปฺจ. ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ปมกฺขรกกาเร จ ‘‘ขฉสาน+เมกสฺสโร+ทิ ทฺเว’’ติ ติกฺข ติกฺข อิติ ทฺวิภาเว ‘‘โลโป+นาทิพฺยฺชนสฺสา’’ติอาทิโต+ฺสฺส พฺยฺชนสฺส โลเป จ กเต ติติกฺขาธาตุโต ตฺยาทิปจฺจย+ลวิกรณานิ. ติติกฺขติ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ ¶ . กมฺเม-ติติกฺขียติ อิจฺจาทิ. อิโต ปรํ กมฺโมทาหรณํ น กริสฺสาม.

มาน=ปูชายํ+ติมสฺมา สปจฺจย, ทฺวิตฺตาทิมฺหิ กเต ‘‘มานสฺส วี ปรสฺส จ มํ’’ติ ปุพฺพมานสฺส วี จ ปรมานสฺส มฺจ โหติ. วีมํสธาตุโต ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต วีมํสติ อิจฺจาทิ. ติติกฺขิสฺสติ, วีมํสิสฺสติ อิจฺจาทิ. เอว+มุปริปิ อชฺชตนาทีสุปิ โยเชตพฺพํ. ปโยชกตฺตา ณิ, ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ ลวิกรณํ, เตชยติ เตเชติ. ตถา จุราทิตฺตา น ลวิกรณํ, มานยติ มาเนติ.

ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โฉ โหติ. กิต=นิวาเส, ฉปจฺจเย ปุพฺเพว ปรรูปาทิมฺหิ จ กเต ‘‘กิตสฺสา+สํสเย วา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ติอาเทเส ติกิจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย. ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิ. วิปุพฺพโต กิตา ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กสฺส โจ. วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิ. ปโยชกตฺตา เกตยติ+จฺจาทิ ปุริมสมํ.

นินฺทายํ คุป+พเธหิ โฉ โหติ พสฺส โภ จ. คุป=รกฺขเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย ‘‘อฺตฺราปี’’ติ โอตฺตาภาเว จ ปรรูปาทิมฺหิ ‘‘กวคฺคหา’’ ทินา คสฺส เช จ กเต ‘‘คุปิสฺสุสฺสา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อุสฺส อิ โหติ. ตฺยาทิ+ลวิกรณาทิมฺหิ ¶ ชิคุจฺฉติ อิจฺจาทิ. นินฺทายํ-พธ=พนฺธเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย จ อิมินาว พสฺส ภกาเร จ ปรรูเป ปมกฺขเร ภจฺฉภจฺฉอิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนสฺส โลเป ‘‘จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภสฺส พกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร ทีเฆ จ กเต พีภจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ. พีภจฺฉติ, พีภจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ. อฺตฺร โคเปติ+จฺจาทิ.

ตุมนฺตโต อิจฺฉาย+มตฺเถ เต ข+ส+ฉา โหนฺติ พหุลํ, ตุํปจฺจยสฺส โลโป จ โหติ, สุตตฺตา. ภุช=ปาลน+ชฺโฌหาเรสุ. โภชนายาติ วิคฺคยฺห ‘‘ตุํ+ตาเย’’จฺจาทินา ตุํปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาเร ปรรูเป จ กเต โภตฺตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห อิมินา ขปจฺจเย ตุํปจฺจยสฺส อิมินา จ โลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปิ จ อภาโว’’ติ ายา ปรรูปโอการานํ อภาเว ขสฺส ปรรูป+ขการาทิมฺหิ จ กเต ภุกฺข ภุกฺข อิติ ทฺวิตฺเต ตติยพกาโร โหติ, พุภุกฺขธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ อิจฺจาทิ.

ชิ=ชเย, ชยนาย อิติ วิคฺคยฺห ปุเร วิย ตุมาทิมฺหิ กเต เชตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห สปฺปจฺจเย ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนโลเป ทฺวิตฺเต ปรสฺส ชิสฺส ‘‘ชิหรานํ คึ’’ติ คึ. ชิคึสธาตุโต ตฺยาทีสุ ชิคึสติ, ชิคึสนฺติ อิจฺจาทิ.

ฆส=อทเน ¶ , ฆสิตุ+มิจฺฉติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ ปุเร วิย กเต ฆสฺส ‘‘กวคฺคหา’’ทินา เฌ ฌสฺส ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ชกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร จ กเต ชิฆจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ. ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ+จฺจาทิ.

อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉาย+มตฺเถ อียปจฺจโย โหติ. ปุตฺต+มิจฺฉตีติ อียปจฺจเย อียาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลโป. ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิ.

กมฺมโต อุปมานา อาจารตฺเถ อีโย โหติ. ปุตฺต+มิวา+จรติ ปุตฺตียติ สิสฺสํ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิ.

อีโย โหติ. กุฏิย+มิวา+จรติ กุฏียติ ปาสาเท. ปาสาเทวา+จรติ ปาสาทียติ กุฏิยํ, ปาสาทียนฺติ+จฺจาทิ.

กตฺตุโต+ปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติ. ปพฺพโต อิวา+จรติ สีลาทิคุณโยคโตติ ปพฺพตายติ โยคี, ปพฺพตายธาตุโต ตฺยาทโย.

กตฺตุโต ¶ อภูตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํ. ภุโสติ ปมนฺตโต อภุโส ภุโส ภวตีติ ภุสายติ, ภุสายนฺติ อิจฺจาทิ. ‘‘วิจฺฉาภิกฺขฺเสุ ทฺเว’’ติ อาภิกฺขฺตฺเถ ทฺวิตฺเต อปฏปฏา ปฏปฏา ภวตีติ อาเย ปฏปฏายติ, ปฏปฏายนฺติ+จฺจาทิ. อโลหิโต โลหิโต ภวติ โลหิตายติ.

สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อาโย โหติ. สทฺทํ กโรติ สทฺทายติ. เอวํ เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติ+จฺจาทิ.

นโมอิจฺจสฺมา กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺโส โหติ. นโม กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺสปจฺจเย ตฺยาทโย โหนฺติ, ตถาคตํ นมสฺสติ, นมสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุล+มิ โหติ. หตฺถินา อติกฺกมตีติ อิปจฺจเย ลวิกรณ+เอการ+อยาเทเสสุ กเตสุ อติหตฺถยติ. เอวํ วีณาย อุปคายติ อุปวีณายติ, วินยํ ทฬฺหํ กโรติ ทฬฺหยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธายติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลายติ+จฺจาทิ.

สจฺจาทีหิ ¶ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติ. สจฺจ+มาจิกฺขตีติ อาปิมฺหิ ตฺยาทิปจฺจเย ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ทีหิ วา’’ติ ลวิกรณ+เอ+อยาเทสา. สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติ อิจฺจาทิ. อตฺถ+มาจิกฺขติ อตฺถาปยติ. เอวํ เวทาปยติ. สุกฺขํ กโรตีติ สุกฺขาปยติ สุกฺขาเปติ อิจฺจาทิ.

กตฺตารํ โย ปโยเชติ, ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ+ณาปี โหนฺติ พหุลํ.

ณิปจฺจโย อุวณฺณนฺตา, อาโต ณาเปว โหติ+ห;

ทฺเว ทฺเว+โก โหติ วา เสเส, พหุลํตฺยนุวุตฺติยา.

อกมฺมกาปิ โหนฺเตว, ณิ+ณาปฺยนฺตา สกมฺมกา;

สกมฺมกา ทฺวิกมฺมา+สฺสุ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกา.

ตสฺมา กตฺตริ กมฺเม จ, ณิ+ณาปีนํ ตุ สมฺภโว;

น ภาเว สุทฺธกตฺตา ตุ, กมฺมํ โหติ ปโยชเก.

นยาทีนํ ปธานฺจ, อปธานํ ทุหาทินํ;

สุทฺธกตฺตา ณิ+ณาปีสุ, กมฺม+มกฺขฺยาต โคจรํ.

ภวิตุํ ปโยชยตีติ อตฺเถ อิมินา ณิปฺปจฺจโย. ณกาโร ณานุพนฺธการิยตฺโถ. ‘‘ยุวณฺณาน+เม+โอ ปจฺจเย’’ติ โอกาเร ‘‘อายา+วา ณานุพนฺเธ’’ติ ณานุพนฺเธ อาวาเทโส. ตฺยาทิมฺหิ ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ปีหิ วา’’ติ ลวิกรเณ เอกาเร ‘‘เอโอน+มยวา สเร’’ติ อยาเทโส. โส สมาธึ ภาวยติ ภาเวติ ¶ , ภาวยนฺติ ภาเวนฺติ+จฺจาทิ. กมฺเม-เตน สมาธิ ภาวียติ+จฺจาทิ. เอตฺถ ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ กฺเย อิการสฺส ทีโฆ. ภาวยิสฺสติ ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสนฺติ ภาเวสฺสนฺติ+จฺจาทิ. อชฺชตเน อีสฺส สิมฺหิ อภาเวสิ ภาเวสิ, อภาวยิ ภาวยิ, อภาวยึสุ ภาวยึสุ. ปรสฺสรโลเป อภาเวสุํ ภาเวสุํ, อภาวยํสุ ภาวยํสุ, อภาวยุํ ภาวยุํ อิจฺจาทิ. กมฺเม-อภาวียิ ภาวียิ อิจฺจาทิ. อภาวิสฺส อภาวยิสฺส, อภาวิสฺสํสุ อภาวยิสฺสํสุ. กมฺเม-อภาวยิสฺสํ อิจฺจาทิ. ภาเว ภาเวยฺย อิจฺจาทิ. กมฺเม-ภาวีเยยฺย อิจฺจาทิ. ภาวยตุ ภาเวตุ อิจฺจาทิ. กมฺเม-ภาวียตุ อิจฺจาทิ.

ปจิตุํ ปโยเชตีติ อตฺเถ ณิ+ณาปี โหนฺติ. โส เทวทตฺเตน โอทนํ ปาจยติ ปาเจติ อิจฺจาทิ, ตถา ปาจาปยติ ปาจาเปติ+จฺจาทิ. กมฺเม-โส เตน เทวทตฺเตน โอทโน ปาจียติ ปาจาปียติ+จฺจาทิ, ภวิสฺสตฺยาทีสุปิ โยเชตพฺพํ.

คนฺตุํ ปโยเชตีติ อตฺเถ โส ตํ ปุริสํ คามํ คมยติ คเมติ คจฺฉาปยติ คจฺฉาเปติ+จฺจาทิ. กมฺเม-เตน โส คามํ คมียติ คจฺฉาปียติ+จฺจาทิ.

คุห=สํวรเณ, คุหิตุํ ปโยเชตีติ ณิมฺหิ ‘‘คุหิสฺส สเร’’ติ ทีโฆ. คูหยติ, คูหยนฺติ อิจฺจาทิ.

ทิส+ทุส=อปฺปีติยํ, ทุสิตุํ ปโยเชตีติ ณิมฺหิ ‘‘ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺสา’’ติ ทีเฆ ทูสยติ+จฺจาทิ.

ตถา อิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ อิจฺฉาปยติ อิจฺฉาเปติ, เอสยติ เอเสติ. นิยจฺฉนฺตํ ปโยชยติ นิยมยติ นิยเมติ. ตถา อาสยติ ¶ อาเสติ, อจฺฉาปยติ อจฺฉาเปติ. ลาภยติ ลาเภติ, เอวํ วาสยติ วาเสติ, วาสาปยติ วาสาเปติ. วาหยติ วาเหติ, วาหาปยติ วาหาเปติ+จฺจาทิ. เอวํ ชีรยติ, มารยติ, ทสฺสยติ อิจฺจาทิ. หู=สตฺตายํ, ปโหนฺตํ ปโยชยติ ปหาวยติ ปหาเวติ อิจฺจาทิ. สายยติ สายาปยติ สายาเปติ. นายาปยติ นายาเปติ. ปติฏฺาปยติ ปติฏฺาเปติ. รสฺเส ปติฏฺเปติ. หนฺตุํ ปโยชยตีติ ณิ+ณาปี, ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทเส ฆาตยติ ฆาเตติ. ตถา ชุหาวยติ ชุหาเวติ, ชหาปยติ ชหาเปติ. หาปยติ หาเปติ. ทาปยติ ทาเปติ. วิธาปยติ วิธาเปติ, ปิทหาปยติ ปิทหาเปติ. (ภูวาทินโย).

อิทานิ รุธาทิอฏฺคณา ทสฺสียนฺเต-โรธยติ โรเธติ. เทวยติ เทเวติ. โตทยติ โตเทติ. ชยาปยติ ชยาเปติ. วิกฺกยติ วิกฺกยาเปติ. สาวยติ สาเวติ. วิตานยติ วิตาเนติ. โจราปยติ โจราเปติ อิจฺจาทิ.

ขาทีหิ ปจฺจยนฺเตหิ, อปิ โหนฺติ ณิ+ณาปโย;

ณิ+ณาปินา+นกานานํ, ทสฺสนฺเจตฺถ สาธนํ.

ติติกฺขนฺตํ ปโยชยติ ติติกฺเขติ ติติกฺขาเปติ, ติกิจฺฉยติ ติกิจฺเฉติ ติกิจฺฉาปยติ ติกิจฺฉาเปติ. เอวํ พุภุกฺเขติ พุภุกฺขาเปติ. ปพฺพตายยติ. ปุตฺตียยติ อิจฺจาทิ. (ขาทิปจฺจยนโย).

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโ.