📜
๗. ขาทิกณฺฑ
อถ ¶ ธาตูหิเยว ภาว+กมฺม+กตฺตุ+กรณาทิสาธนสหิตํ ขาทิวิธานํ อารภียเต –
‘‘ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ’’ อิจฺจาทีหิ ปจฺจยวิธานฺจ ปรรูปทฺวิตฺตาทิการิยฺจ ตฺยาทิกณฺเฑ วุตฺตนเยเนว าตพฺพํ. ติติกฺขนํ ติติกฺขา, ‘‘อิตฺถิย+มณกฺติกยกยา จ’’ อิติ สุตฺเตน อปจฺจโย จ ‘‘อิตฺถิย+มตฺวา’’ติ อาปจฺจโย จ โหติ. ตถา วีมํสนํ วีมํสา. ‘‘กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉ’’ติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉนํ วิจิกิจฺฉา. คุป=โคปเน, พธ=พนฺธเนติ อิเมหิ ธาตูหิ ‘‘นินฺทายํ คุป+พธา พสฺส โภ จ’’ อิติ ฉปจฺจยาทิมฺหิ จ ทฺวิตฺเต ปรพการสฺส อิมินา ภกาเร จ กเต อปจฺจยาทิ โหติ. ชิคุจฺฉนํ ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉนํ พีภจฺฉา. ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิ+จฺฉายํ เต’’ อิติ อิจฺฉาย+มตฺเถ ข+ส+ฉปฺปจฺจยา โหนฺติ. ภุช=ปาลนชฺโฌหาเรสุ, พุภุกฺขนํ พุภุกฺขา. ชิ=ชเย, ชิคึสนํ, ชิคึสา. ฆส=อทเน, ชิฆจฺฉนํ ชิฆจฺฉา.
๒๗. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา
ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ ภวนฺติ, พหุลํวิธานา กตฺตุกรณาทีสุปิ. ภู=สตฺตายํ, ‘‘ยุวณฺณาน+เม โอปจฺจเย’’ติ โอกาเร ‘‘อูพฺยฺชนสฺสา’’ติ อูอาคโม, ฺกาโร อาทฺยาวยวตฺโถ. โอสฺส ‘‘เอโอน+ มยวา ¶ สเร’’ติ อวาเทโส, ภูยเตติ ภวิตพฺพํ ภวตา ภวนียํ. ภาวสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว, ตฺจ นปุํสกลิงฺคํ.
ตพฺพาทฺยภิหิโต ภาโว,
ทพฺพมิว ปกาสตีติ-พหุวจนฺจ โหติ.
กมฺเม-อภิปุพฺโพ, อภิภูยเต อภิภูยิตฺถ อภิภูยิสฺสเตติ อภิภวิตพฺโพ โกโธ ปณฺฑิเตน, อภิภวิตพฺพา ตณฺหา, อภิภวิตพฺพํ ทุกฺขํ. เอวํ อภิภวนีโย อภิภวนียา อภิภวนียํ, กมฺเม อภิเธยฺยสฺเสว ลิงฺควจนานิ.
วิเสสฺสลิงฺคาตพฺพาที, ตตฺถา+โท ปฺจ ภาวชา;
นปุํสเก สิยุํ ภาเว, กฺโต จา+โน อกตฺตริ.
ภาวสฺมึ ฆณ ปุเม เอวํ, อิยุวณฺณา คหาทิโช;
อปจฺจโยปิ วา+สํขฺยา, ตุ+มาทิตฺวนฺตกา สิยุํ.
อิโต ปรํ อุปสคฺคปุพฺพตา จ กาลตฺตยสฺส วากฺยคหณฺจ วุตฺตนเยน าตพฺพํ, ตสฺมา อนุรูปวากฺยเมว ทสฺสยิสฺสาม –
อาส=อุปเวสเน, อาสเน อาสิตพฺพํ ตยา อาสนียํ. กมฺเม-อุปาสียตีติ อุปาสิตพฺโพ คุรุ อุปาสนีโย. สี=สเย, เอ+อยาเทสา, สยนํ สยิตพฺพํ สยนียํ ตยา. อติสียตีติ อติสยิตพฺโพ กโฏ เต อติสยนีโย. ปท=คมเน, ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุก, กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ทสฺสโช ปุพฺพรูปฺจ, อุปฺปชฺชนํ อุปฺปชฺชิตพฺพํ อุปฺปชฺชนียํ. ปฏิปชฺชียตีติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ มคฺโค ปฏิปชฺชนีโย. พุธ=าเณ, พุชฺฌเตติ พุชฺฌิตพฺโพ ¶ ธมฺโม พุชฺฌนีโย. สุ=สวเน, สูยเตติ โสตพฺโพ ธมฺโม, ฺิมฺหิ นาคเม ‘‘ตถนรานํ ฏณลา’’ติ เณ จ กเต ‘‘น เต กานุพนฺธ+นาคเมสู’’ติ โอการาภาโว. สุณิตพฺโพ, สวนีโย. กร=กรเณ –
๙๕. ปรรูป+มยกาเร พฺยฺชเน
กฺริยตฺถาน+มนฺตพฺยฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต อฺสฺมึ พฺยฺชเน. กรียตีติ กตฺตพฺโพ ธมฺโม, กตฺตพฺพา ปูชา, กตฺตพฺพํ กุสลํ.
๑๑๙. ตุํ+ตุน+ตพฺเพสุ วา
ตุมาทีสุ กรสฺสา โหติ วา. กาตพฺพํ หิตํ.
๑๗๑. รา นสฺส โณ
รนฺตโต กฺริยตฺถา ปจฺจยนการสฺส ณ โหติ. กรณีโย.
ภร=ภรเณ, ภรียตีติ ภริตพฺโพ ภรณีโย. คห=อุปาทาเน ‘‘มํ วา รุธาทีนํ’’ติ อนฺตสรา ปโรมํ วา โหติ. มกาโร+นุพนฺโธ. ‘‘โณ นิคฺคหีตสฺสา’’ติ นิคฺคหีตสฺส โณ, สํคยฺหตีติ สํคณฺหิตพฺโพ สํคณฺหนีโย, ‘‘ตถนรา’’ทินา ณกาเร คหณีโย. รม=กีฬายํ, รมียตีติ รมณีโย วิหาโร. อาป=ปาปุณเน, ‘‘สกาปานํ กุกกู เณ’’ติ เอตฺถ ‘สกาปานํ กุก+กู’ติ โยควิภาคา กุ, อูอาคเม นาคมสฺส เณ จ กเต ปาปียตีติ ปาปุณิตพฺโพ. ปรรูเป ปตฺตพฺโพ, ปาปุณนีโย, ปาปนีโย.
๙๖. มนานํ นิคฺคหีตํ
มการ+นการนฺตานํ ¶ กฺริยตฺถานํ นิคฺคหีตํ โหตฺย+ยกาเร พฺยฺชเน. วคฺคนฺตํ, คมิยตีติ คนฺตพฺโพ. คมิตพฺพํ คมนียํ. ขน=ขณ=อวทารเณ, นิคฺคหีตํ วคฺคนฺตตฺตฺจ, ขฺเตติ ขนฺตพฺพํ อาวาฏํ ขนิตพฺพํ ขนนียํ. หน=หึสายํ, หฺเตติ หนฺตพฺพํ หนิตพฺพํ หนนียํ. มน=าเณ, มฺเตติ มนฺตพฺโพ มนิตพฺโพ. ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุก, จวคฺคาทิมฺหิ กเต มฺิตพฺพํ มฺนียํ.
ปูช=ปูชายํ, ‘‘จุราทิโต ณี’’ติ ณิมฺหิ ุการสฺส คุรุตฺตา โอการาวุตฺติ ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ เอกาเร ปูเชตพฺโพ อูมฺหิ อยาเทเส ปูชยิตพฺโพ ปูชนีโย ภควา.
กตฺตริ-ยา=ปาปุณเน, นียตีติ นิยฺยานิโย มคฺโค, คจฺฉนฺตีติ คมนียา โภคา. กรเณ-นห=โสเจยฺเย, นหายนฺตฺย+เนนาติ นหานียํ จุณฺณํ. สมฺปทาเน-ทา=ทาเน, สํ+ปปุพฺโพ, สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานิโย พฺราหฺมโณ.
๒๘. ฆฺยณ
ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํ. อูมฺหิ กตฺตพฺพํ การิยํ. หร=หรเณ, หรียตีติ หาริยํ. ภร=ภรเณ, ภริตพฺพํ ภาริยํ. ลภ=ลาเภ, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ปุพฺพรูปภกาเร ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ตติยกฺขเร จ กเต ลภิตพฺพํ ลพฺภํ.
วจ=พฺยตฺตวจเน,
๙๘. กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ
ฆานุพนฺเธ ¶ จการ+ชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ ก+คา โหนฺติ ยถากฺกมํ.
๘๔. อสฺสา ณานุพนฺเธ
ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อา โหติ. วจนํ วุจฺจเตติ วากฺยํ. ภช=เสวายํ, ภชนียํ ภาคฺยํ, ชสฺส คกาโร. จิ=จเย, จยนํ จียตีติ วา เจยฺยํ. ยสฺส ทฺวิตฺตํ.
๕,๑๒๒. นิโต จิสฺส โฉ
นิโต ปรสฺส จิสฺส โฉ โหตีติอาทิจการสฺส โฉ. วินิจฺฉยตีติ วินิจฺเฉยฺยํ, นาคเม วินิจฺฉินิตพฺพํ. เอ+อยาเทเสสุ วินิจฺเฉตพฺพํ วินิจฺฉนียํ. นี=ปาปเน, นียตีติ เนยฺโย เนยฺยา เนยฺยํ, เนตพฺพํ.
๒๙. อาสฺเส+จ
อาการนฺตโต กฺริยตฺถา ฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ อาสฺส เอ จ. ทา=ทาเน, ทาตพฺพํ เทยฺยํ. ปา=ปาเน, ปียตีติ เปยฺยํ. มา=มาเน, มียตีติ เมยฺยํ. า=อวโพธเน, ายตีติ เยฺยํ าตพฺพํ, อูมฺหิ นาคโม ‘‘าสฺส เน+ชา’’ติ าสฺส ชาเทเส ชานิตพฺพํ, วิชานิยํ. ขา=ปกถเน, สํขาตพฺพํ สํเขยฺยํ.
๓๐. วทาทีหิ โย
วทาทีหิ ¶ กฺริยตฺเถหิ โย โหติ พหุลํ ภาวกมฺเมสุ. วท=วจเน, วทนํ วชฺชตีติ วา วชฺชํ. มท=อุมฺมาเท, มทนํ มชฺชเต อเนนาติ วา มชฺชํ. คมนํ คมฺมเตติ วา คมฺมํ. คท=วจเน, คชฺชเต คทนียํ วาติ คชฺชํ. ปท=คมเน, ปชฺชนียํ ปชฺชํ คาถา. อท+ขาท=ภกฺขเน, ขชฺชตีติ ขชฺชํ ขาทนียํ. ทม=ทมเน, ทมฺมเตติ ทมฺโม ทมนีโย.
ภุชา+นฺเนติ คณสุตฺเตน อนฺเน วตฺตพฺเพ ยปจฺจโย.
๘๓. ลหุสฺสุปนฺตสฺสติ
ลหุภูตสฺส อุปนฺตสฺส อิยุวณฺณสฺส เอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ยสฺส ปุพฺพรูเป ภฺุชิตพฺโพติ โภชฺโช โอทโน, โภชฺชา ยาคุ.
๓๑. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ ภพฺพ เลยฺยา
เอเต สทฺทา ยปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต. กร=กรเณ, อิมินา นิปาตนา เย กิจาเทเส จ กเต ปุพฺพรูปํ, กตฺตพฺพํ กิจฺจํ. หน=หึสายํ, ฆจฺจาเทสาทิมฺหิ กเต หนนํ หฺเตติ วา ฆจฺจํ. ภร=ภรเณ, ภจฺจาเทสาทิมฺหิ กเต ภรณีโย ภจฺโจ. ภู=สตฺตายํ, ยมฺหิ โอกาเร อิมินา อวาเทเส ภวตีติ ภพฺโพ. ลิห=อสฺสาทเน, ยมฺหิ อิมินา หสฺส ยกาเร เลหิตพฺพํ เลยฺยํ, เอการวุทฺธิ.
๓๒. คุหาทีหิ ยก
คุหาทีหิ ¶ กฺริยตฺเถหิ ภาวกมฺเมสุ ยก โหติ. คุห=สํวรเณ, ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ สมฺปตฺตสฺส โอการสฺส ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ ปฏิเสโธ. ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วิปลฺลาเส คุหนํ คุหิตพฺพํ คุยฺหํ. ทุห=ปปูรเณ, โทหนํ ทุยฺหตีติ วา ทุยฺหํ. สาส=อนุสิฏฺิยํ –
๑๑๗. สาสสฺส สิส วา
สาสสฺส สิส วา โหติ กานุพนฺเธ. ปุพฺพรูปํ, สาสียตีติ สิสฺโส.
สิทฺธา เอเว+เต ตพฺพาทโย เปสา+ติสคฺค+ปฺปตฺตกาเลสุ คมฺยมาเนสุปิ, สามฺเน วิธานโต. เปสนํ – ‘‘กตฺตพฺพ+มิทํ ภวตา’’ติ อาณาปนํ อชฺเฌสนฺจ. อติสคฺโค นาม ‘‘กิ+มิทํ มยา กตฺตพฺพํ’’ติ ปุฏฺสฺส ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ปฏิปตฺติทสฺสนมุเขน กตฺตพฺพสฺส อนฺุา. ปตฺตกาโล นาม สมฺปตฺตสมโย. โย กิจฺจกรณสมยํ อุปปริกฺขิตฺวา กโรติ, ตสฺส สมยาโรจนํ, น ตตฺถ อชฺเฌสน+มตฺถิ. โภตา ขลุ กโฏ กตฺตพฺโพ กรณีโย การิโย กิจฺโจ’’ เอวํ ตฺวยา กโฏ กตฺตพฺโพ, โภโต หิ ปตฺโต กาโล กฏกรเณ.
เอวํ อุทฺธมุหุตฺเตปิ วตฺตมานโต เปสาทีสุ สิทฺธา เอว. ตถา อรเห กตฺตริ สตฺติวิสิฏฺเ จ ปตียมาเน, อาวสฺสกา+ธมีณตาวิสิฏฺเ จ ภาวาโท สิทฺธา. อุทฺธํ มุหุตฺตโต-โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ. โภตา รชฺชํ กาตพฺพํ, ภวํ อรโห. โภตา ¶ ภาโร วหิตพฺโพ, ภวํ สกฺโก. โภตา อวสฺสํ กโฏ กตฺตพฺโพ. โภตา นิกฺโข ทาตพฺโพ.
๓๓. กตฺตริ ลฺตุ+ณฺกา
กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลฺตุ+ณฺกา โหนฺติ. กร=กรเณ, ปรรูเป ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มา สิมฺหี’’ติ อา สิโลโป จ. กโรตีติ กตฺตา. เอวํ ภรตีติ ภตฺตา. หรตีติ หตฺตา. ภิทตีติ เภตฺตา, เอกาโร, อูมฺหิ เภทิตา. ฉินฺทตีติ เฉตฺตา. โภชนสฺส ทาตา โภชนทาตา. สนฺธาตีติ สนฺธาตา. วจตีติ วตฺตา. โอการปรรูเปสุ ภฺุชตีติ โภตฺตา. ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุกาคโม, พุชฺฌตีติ พุชฺฌิตา. ชานาตีติ าตา. ฉินฺทตีติ เฉตา. สุณาตีติ โสตา. ‘‘อู+ลสฺเส’’ติ อูสฺส เอกาเร คณฺหาตีติ คเหตา. ภวตีติ ภวิตา. สรตีติ สริตา. ‘‘มนานํ นิคฺคหีตํ’’ติ มสฺส นิคฺคหีเต วคฺคนฺเต จ คจฺฉตีติ คนฺตา. นการนฺตานมฺปิ นิคฺคหีตํ, ขนตีติ ขนฺตา. สนตีติ สนฺตา. มฺตีติ มนฺตา. ปาเลตีติ ปาลยิตา ปาเลตา, เอตฺถ จุราทิตฺตา ณิ.
ณิณาปีสุ-ภาวยตีติ ภาวยิตา ภาเวตา. เอวํ สารยิตา สาเรตา, ทาปยิตา ทาเปตา, หาปยิตา หาเปตา, นิโรธยิตา นิโรเธตา, โพธยิตา โพเธตา, าปยิตา าเปตา, สาวยิตา สาเวตา, คาหยิตา คาเหตา, การยิตา กาเรตา, การาปยิตา การาเปตา อิจฺจาทิ.
ณฺกปจฺจเย-ณกาโร ¶ วุทฺธฺยตฺโถ. รถํ กโรตีติ รถการโก, ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา อมาทิสมาโส จ. อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทายโก. ‘‘อธาตุสฺส กา+สฺยาทิโต เฆ+สฺสี’’ติ เฆ ปเร อสฺส อิอาเทโส, อนฺนทายิกา, อนฺนทายกํ กุลํ. ‘‘อาสฺสา+ณาปิมฺหิ ยุก’’ อิติณาปิโต+ฺตฺร ยุก. โลกํ เนตีติ โลกนายโก, เอกาเร ‘‘อายา+วา ณานุพนฺเธ’’ติ อายาเทโส. เอวํ วิเนตีติ วินายโก.
อกมฺมุปปเท-กโรตีติ การโก, เอวํ ทายโก นายโก, โอกาเร อาวาเทเส สุณาตีติ สาวโก. ปุเร วิย อิกาเร สาวิกา. ลุนาตีติ ลาวโก. ปุ=ปวเน, ปุนาตีติ ปาวโก. ภวตีติ ภาวโก, อุปาสตีติ อุปาสโก. คณฺหาตีติ คาหโก ปาวโก, ยาชโก. วธ=หึสายํ, วเธตีติ วธโก, ‘‘อฺตฺราปี’’ติ วุทฺธิปฏิเสโธ. ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทโส, หนตีติ ฆาตโก. ‘‘มํ วา รุธาทีนํ’’ติ มํ, รุนฺธโก, คุรุตฺตา น วุทฺธิ. ตถา ภฺุชตีติ ภฺุชโก. อายสฺส รสฺเส กิณาตีติ กยโก. ปาเลตีติ ปาลโก. ปูเชตีติ ปูชโก.
ขาทีสุ-ติติกฺขตีติ ติติกฺขโก. วีมํสตีติ วีมํสโก อิจฺจาทิ. ปนุทตีติ ปนูทโก, ‘‘พฺยฺชเน’’จฺจาทินา ทีโฆ. ‘‘ภีตฺวา+นโก’’ติ เอตฺถ ‘อานโก’ติ โยควิภาคา อานโก, อาสฺส รสฺเส นการาคเม จ ‘‘าสฺส เน ชา’’ติ ชาเทโส, ชานนโก. ณาปิมฺหิ –
อณ-อิติ ¶ ทณฺฑกธาตุ, อาณาเปตีติ อาณาปโก. ตถา สฺาปโก, ปติฏฺาปโก. สํ+ป ปุพฺโพ อาป=ปาปุณเน, นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ นิพฺพานสมฺปาปโก. การาปโก, การาปิกา อิจฺจาทิ.
พหุลํวิธานา กมฺเมปิ-ปาเทหิ หรียตีติ ปาทหารโก. จุป=มนฺทคมเน, คเล จุปฺปตีติ คลโจปโก.
สิทฺโธว ลฺตุ อรหาทีสุ ‘‘ภวํ ขลุ กฺาย ปริคฺคหารโห’’ติ (ปริคฺคหิตา). สีลตฺเถ-อุปาทานสีโลติ อุปาทาตา. สาธุ คจฺฉตีติ คนฺตา. มุณฺฑนธมฺมา มุณฺฑนาจาราติ มุณฺฑยิตาโร, เอตฺถ ‘‘ธาตฺวตฺเถ นามสฺมี’’ติ อิมฺหิ อูอาคเม เอ+อยาเทเส มุณฺฑยิตุสทฺทมฺหิ อารงาเทเส จ กเต โยสฺส โฏ.
๓๔. อาวี
กฺริยตฺถา อาวี โหติ พหุลํ กตฺตริ. ‘‘ทิสสฺส ปสฺส+ทสฺส=ทส+ท+ทกฺขา’’ติ ทสฺสาเทโส, ภยํ ปสฺสตีติ ภยทสฺสาวี. นีมฺหิ ภยทสฺสาวินี. ภยทสฺสาวิ จิตฺตํ. อปฺปวิสยตาาปนตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ. สามฺวิหิตตฺตา สีลาทีสุ จ โหเตว.
๓๕. อาสึสาย+มโก
อาสึสายํ คมฺมมานายํ กฺริยตฺถา อโก โหติ กตฺตริ. ชีว=ปาณธารเณ, ชีวตูติ ชีวโก. นนฺท=สมิทฺธิยํ, นนฺทตูติ นนฺทโก. ภวตูติ ภวโก.
๓๖. กรา ณโน
กรโต ¶ กตฺตริ ณ โน โหติ. กโรตีติ การณํ. กตฺตรีติ กึ, กโรติ อเนนาติ กรณํ.
๓๗. หาโต วีหิ+กาเลสุ
หาโต วีหิสฺมึ กาเล จ ณโน โหติ. ‘‘อาสฺสา’’ตฺยาทินา ยุก, ชหนฺติ อุทกํติ หายนา วีหโย. ชหาติ ภาเว ปทตฺเถติ หายโน สํวจฺฉโร. วีหิกาเลสูติ กึ, ชหาตีติ หาตา.
๓๘. วิทา กู
วิทสฺมา กู โหติ กตฺตริ. กกาโร ‘‘กูโต’’ติ วิเสสนตฺโถ. วิทตีติ วิทู, โลกวิทู.
๓๙. วิโต าโต
วิปุพฺพา าอิจฺจ+สฺมา กู โหติ กตฺตริ. วิชานาตีติ วิฺู.
๔๐. กมฺมา
กมฺมโต ปรา าอิจฺจ+สฺมา กู โหติ กตฺตริ. สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพฺู. เอวํ มตฺตฺู, ธมฺมฺู, อตฺถฺู กาลฺู, กตฺู อิจฺจาทิ. (ภิกฺขูติ ปน ‘‘ภราทิ’’ ณฺวาทิสุตฺเตน สิทฺธํ).
๔๑. กฺวจณ
กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริ. กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, อมาทิสมาโส. อิตฺถิยํ กุมฺภการี. เอวํ กมฺมกาโร, มาสากาโร, กฏฺกาโร, รถกาโร สุวณฺณกาโร ¶ , สุตฺตกาโร, วุตฺติกาโร, ฏีกากาโร. สรํ ลุนาตีติ สรลาโวติ โอ+อวาเทสา. มนฺเต อชฺฌายตีติ มนฺถชฺฌาโย, อิ=อชฺเฌนคตีสุ, อธิปุพฺโพ, เอ+อยาเทสา, อธิโน อิสฺส ยการ+จวคฺคาทโย จ.
พหุลาธิการา อิห น โหติ ‘‘อาทิจฺจํ ปสฺสติ, หิมวนฺตํ สุโณติ, คามํ คจฺฉติ’’. กฺวจีติ กึ, กมฺมกโร, เอตฺถ อปจฺจโย.
๔๒. คมา รู
กมฺมโต ปรา คมา รู โหติ กตฺตริ. รานุพนฺธตฺตา อมภาคโลโป. เวทํ คจฺฉตีติ เวทคู, เอวํ ปารคู.
สามฺวิธานโต สีลาทีสุปิ โหติ. ภวปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ภวปารคู. อนฺตคมนสีโล อนฺตคู, เอวํ อทฺธคู.
๔๓. สมาน+ฺ+ภวนฺต+ยาทิตู+ปมานา ทิสา กมฺเม รี+ริกฺข+กา
สมานาทีหิ ยาทีหิ โจ+ปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รี+ริกฺข+กา โหนฺติ. ‘‘สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถํ’’ติ สมาเส ‘‘รานุพนฺเธ+นฺตสราทิสฺสา’’ติ ทิสสฺส อิสภาคโลเป ‘‘รีริกฺขเกสู’’ติ สมานสฺส สาเทเส จ สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโข. เก – ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ เอตฺตาภาโว, สทิโส.
๑๒๕. สมานา โร รี+ริกฺข+เกสุ
สมานสทฺทโต ¶ ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รี+ริกฺข+เกสูติ ปกฺเข ทสฺส ราเทเส สรี, สริกฺโข, สริโส.
๓,๘๖. สพฺพาทีน+มา
รี+ริกฺข+เกสุ สพฺพาทีน+มา โหติ. อฺโ วิย ทิสฺสตีติ อฺาที, อฺาทิกฺโข, อฺาทิโส.
๓,๘๗. นฺต+กิ+มิ+มานํ ฏา+กี+ฏี
รี+ริกฺข+เกสุ นฺต+กึ+อิมสทฺทานํ ฏา+กี+ฏี โหนฺติ ยถากฺกมํ. ฏการา สพฺพาเทสตฺถา. ภวาที ภวาทิกฺโข ภวาทิโส, กีที กีทิกฺโข กีทิโส, อยมิว ทิสฺสตีติ อีที อีทิกฺโข อีทิโส. อากาเร ยาที ยาทิกฺโข ยาทิโส, ตฺยาที ตฺยาทิกฺโข ตฺยาทิโส อิจฺจาทิ.
๓,๘๘. ตุมฺหามฺหานํ ตาเม+กสฺมึ
รี+ริกฺข+เกสุ ตุมฺหามฺหานํ ตามา โหนฺเต+กสฺมึ ยถากฺกมํ. ตฺวํ วิย ทิสฺสติ, อยํ วิย ทิสฺสตีติ ตาที มาที อิจฺจาทิ. เอกสฺมินฺติ กึ, ตุมฺหาทิโส อมฺหาทิโส.
๓,๘๙. ตํ+ม+มฺตฺร
รีริกฺขกนฺตโต+ฺสฺมึ อุตฺตรปเท ตุมฺหามฺหาน+เมกสฺมึ ตํ+มํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตฺวํ ทีโป เอสํ, อหํ ทีโป เอสํติ อฺปทตฺเถ ตํทีปา มํทีปา. ตฺวํ สรณ+เมสํ, อหํ สรณ+ เมสนฺติ ¶ ตํสรณา มํสรณา. ตยา โยโค ตยฺโยโค, มยา โยโค มยฺโยโคติ อมาทิสมาเส นิคฺคหีตโลโป.
๓,๙๐. เว+ตสฺเส+ฏ
รี+ริกฺข+เกสุ เอตสฺส เอฏ วา โหติ. เอที เอตาที, เอทิกฺโข เอตาทิกฺโข, เอทิโส เอตาทิโส.
๔๔. ภาวการเก สฺว+ฆณ ฆ กา
ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา อ ฆณ ฆ กา โหนฺติ พหุลํ.
อปจฺจโย-ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห, เอวํ นิคฺคโห, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, เอวํ วินยธโร. ตถา ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, ทฺวิตฺตํ. เอวํ หิตกโร, ทิวสกโร, ทินกโร, ทิวากโร, นิสากโร, ธนุํ คณฺหีติ ธนุคฺคโห. เอวํ กวจคฺคโห. ทท=ทาเน, สพฺพกามํ ททาตีติ สพฺพกามทโท, สพฺพทโท. อาโต ‘‘ปโรกฺขายฺจา’’ติ จคฺคหเณน ทฺวิตฺเต ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’’ติ รสฺเส จ อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทโท, เอวํ ธนโท. สํปุพฺโพ ธา=ธารเณ, สพฺพํ สนฺธหตีติ สพฺพสนฺโธ. นี=ปาปเน, วิปุพฺโพ, วิเนสิ วิเนติ วิเนสฺสติ เอเตน เอตฺถาติ วา วินโย, เอ+อยาเทสา. นยนํ นโย. สิ=เสวายํ, นิปุพฺโพ, นิสฺสียตีติ นิสฺสโย. สิ=สเย, อนุสยิ อนุเสติ อนุเสสฺสตีติ อนุสโย. อิ=คติมฺหิ, ปติปุพฺโพ, ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผล+เมตีติ ปจฺจโย. สํ+อุปุพฺโพ, ทาคเม สมุทโย ¶ . จิ=จเย, วินิจฺฉยเต+เนน วินิจฺฉยนํ วา วินิจฺฉโย, ‘‘นิโต จิสฺส โฉ’’ติ จิสฺส โฉ. อุจฺจยนํ อุจฺจโย, สํจโย. ขิ=ขเย, ขยนํ ขโย. ชิ=ชเย, วิชยนํ วิชโย, ชโย. กี=ทพฺพวินีมเย, วิกฺกยนํ วิกฺกโย, กโย. ลี=สิเลสเน, อลฺลียนฺติ เอตฺถาติ อาลโย, ลโย. (อิวณฺณนฺตา).
อาสุณนฺตีติ อสฺสวา, อาสฺส รสฺโส. ปฏิสฺสวนํ ปฏิสฺสโว. สุ=ปสฺสวเน, อาภวคฺคา สวนฺตีติ อาสวา. รุ=สทฺโท รวตีติ รโว. ภวตีติ ภโว. ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโว. ลู=เฉทเน, ลวนํ ลโว. (อุวณฺณนฺตา).
จร=จรเณ, สํจรณํ สํจโร. ทร=วิทารเณ, อาทรนํ อาทโร. อาคจฺฉติ อาคมนํติ วา อาคโม. สปฺป=คมเน, สปฺปตีติ สปฺโป. ทิพฺพตีติ เทโว. ปกฺกมนํ ปกฺกมตีติ วา ปกฺกโม, เอวํ วิกฺกโม. จร=จรเณ, วนํ จรตีติ วนจโร. กาโม อวจรติ เอตฺถาติ กามาวจโร โลโก, กามาวจรา ปฺา, กามาวจรํ จิตฺตํ. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร. ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป. เอวํ กจฺฉโป. สิรสฺมึ รุหตีติ สิโรรุโห, มนาทิตฺตา โอ. คุหายํ สยตีติ คุหาสยํ จิตฺตํ, เอวํ กุจฺฉิสยา วาตา. ปพฺพเต ติฏฺตีติ ปพฺพตฏฺโ ปุริโส, ปพฺพตฏฺา นที, ปพฺพตฏฺํ ภสฺมํ. เอวํ ถลฏฺํ ชลฏฺํ.
กิจฺฉตฺเถ ทุมฺหิ อกิจฺฉตฺเถ สุ+อีสํ+สุข อุปปเทสุ-ทุกฺเขน กรียติ กรณํ วา ทุกฺกรํ. เอวํ ทุสฺสโย, ทุกฺเขน ภรียตีติ ทุพฺภโร มหิจฺโฉ. เอวํ ทุรกฺขํ จิตฺตํ, ทุทฺทโส ธมฺโม, ทุรนุโพโธ ธมฺโม. อีสํ สยตีติ อีสํสโย, เอวํ ¶ สุขสโย. อีสํ กรียตีติ อีสกฺกรํ กมฺมํ. สุเขน กรียตีติ สุกรํ ปาปํ พาเลน. เอวํ สุภโร อปฺปิจฺโฉ, สุทสฺสํ ปรวชฺชํ, สุโพธ+มิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ ปาทิอมาทิสมาสา.
ฆณ-ภวตีติ ภาโว, โอ+อาวาเทสา. อย=อิติ ทณฺฑกธาตุ, อยติ อิโตติ อาโย, อาหรตีติ อาหาโร. อุปหนตีติ อุปฆาโต, ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทโส. รฺชตีติ ราโค, ‘‘กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ’’ติ ชสฺส โค. รฺชนฺติ อเนนาติ ราโค. ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา, ปชฺชเต+เนนาติ ปาโท. ตุท=พฺยถเน, ปตุชฺชเต+เนนาติ ปโตโท. ชรียติ อเนนาติ ชาโร, เอวํ ทาโร. ภชียตีติ ภาโค. เอวํ ภาโร. ลพฺภตีติ ลาโภ. วิ+โอปุพฺโพ, โวหรียตีติ โวหาโร. ทิยฺยตีติ ทาโย, ยุก. วิหฺติ เอตสฺมาติ วิฆาโต. วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร. อารมนฺติ เอตสฺมินฺติ อาราโม. ปจนํ วา ปาโก, จสฺส โก. จชนํ จาโค. ยชนํ ยาโค. รชนํ ราโค.
๑๒๗. อน+ฆณสฺวา+ปรีหิ โฬ
อา+ปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส โฬ โหต+น+ฆณสุ. ปริทหนํ ปริฬาโห. เอวํ ทาโห. ภฺชนํ สงฺโค. เอวํ สงฺโค. สํขรนํ สํขาโร, ‘‘กโรติสฺส โข’’ติ กสฺส โข. เอวํ ปริกฺขาโร. ‘‘ปุรสฺมา’’ติ กรสฺส โข, ปุเรกฺขาโร, เอตฺตํ ตทมินาทิปาา. เอวํ อุปกาโร, คาโห.
ฆ-วจตีติ ¶ วโก. สิจ=ปคฺฆรเณ, เสจนํ เสโก. เอวํ โสโก, เอโอวุทฺธิโย. ยฺุชนํ โยโค.
ก-ปี=ตปฺปเน, ปีเนตีติ ปีโย, กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิ, ‘‘ยุวณฺณาน+มิยงุวง สเร’’ติ อิยง. ขิป=เปรเณ, ขิปตีติ ขิโป. ภฺุชนฺตฺย+เนนาติ ภุโช. ยุธ=สมฺปหาเร อายุชฺฌนฺติ อเนนาติ อายุธํ.
๔๕. ทาธาตฺวิ
ทาธาโต พหุล+มิ โหติ ภาวการเกสุ. ทา=ทาเน, อาทิยตีติอาทิ. เอวํ อุปาทิ. ธา=ธารเณ, อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ, ‘‘สฺาย+มุโท+ทกสฺสา’’ติ อุทกสฺส อุทาเทโส. ชลํ ธิยเต อสฺมินฺติ ชลธิ. วาลานิ ธียนฺติ อสฺมินฺติ วาลธิ. สนฺธียติ สนฺธาตีติ วา สนฺธิ. ธียตีติ ธิ. วิธียติ วิธาติ วิธานํ วา วิธิ. สมฺมา สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิ.
๔๖. วมาทีหฺย+ถุ
วมาทีหิ ภาวการเกสฺว+ถุ โหติ. วม=อุคฺคิรเณ, วมนํ วมียตีติ วา วมถุ. เวป+กมฺป=จลเน, เวปนํ เวปถุ.
๔๗. กฺวิ
กฺริยตฺถา กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุ. กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ.
๑๕๙. กฺวิสฺส
กฺริยตฺถา ¶ ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหติ. สมฺภวตีติ สมฺภู. เอวํ วิภวตีติ วิภู, อภิภู, สยมฺภู. ตถา ธุ=กมฺปเน, สนฺธุนาตีติ สนฺธุ. วิภาตีติ วิภา. ปภาตีติ ปภา. สํคมฺม ภาสนฺติ เอตฺถาติ สภา, ‘‘กฺวิมฺหิ โลโป+นฺตพฺยฺชนสฺสา’’ติ อนฺตพฺยฺชนสฺส โลโป. ภุเชน คจฺฉตีติ ภุชโค. เอวํ อุรโค. ตุรํ=สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค. เขน คจฺฉตีติ ขโค. วิหายเส คจฺฉตีติ วิหโค, ตทมินาทิปาา วิหาเทโส. น คจฺฉตีติ นโค. เอวํ อโค, ‘‘นโค วา+ปฺปาณินี’’ติ วิกปฺเปน นสมาเส ฏาเทสนิเสโธ. ชน=ชนเน, กมฺมโต ชาโตติ กมฺมโช, อมาทิสมาโส, กมฺมโช วิปาโก, กมฺมชา ปฏิสนฺธิ, กมฺมชํ รูปํ. เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํ. อตฺตโช ปุตฺโต, วาริมฺหิ ชาโต วาริโช. เอวํ ถลโช. ปงฺกชํ. ชลชํ. อณฺฑชํ. สรสิชํ, อุปปทสมาเส พหุลํวิธานา วิภตฺยโลเป ‘‘มนาทีหี’’ติอาทินา สิอาเทโส. ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาโต ทฺวิโช, ‘‘ตทมินา’’ ทินา กฺขตฺตุํโลโป. ปจฺฉา ชาโต อนุโช. สฺชานาตีติ สฺา. ปชานาตีติ ปฺา. เอวํ ปติฏฺาตีติ ปติฏฺา. ฌา=จินฺตายํ, ปรสมฺปตฺตึ อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา. หิเตสิตํ อุปฏฺาเปตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌา. โส เอว อุปชฺฌาโย, ‘‘สกตฺเถ’’ติ โย. สมฺมา ฌายนฺติ เอตฺถาติ สํฌา. กฺวิทนฺตา ธาตฺวตฺถํ น ชหนฺติ, ลิงฺคตฺถํ ปฏิปาทยนฺติ.
๔๘. อโน
กฺริยตฺถา ¶ ภาวการเกสุ อโน โหติ. นนฺท=สมิทฺธิยํ, ภาเว-นนฺทิยเต นนฺทนํ. กมฺเม-อนนฺทียิตฺถ นนฺทียติ นนฺทียิสฺสติ นนฺทิตพฺพนฺติ วา นนฺทนํ วนํ. คหนํ คหนียํ วา คหณํ, ‘‘ตถนรา’’ ทินา นสฺส โณ. คณฺหนํ, นิคฺคหีตสฺส โน. จริตพฺพํ จรณํ. ภุยเต ภวนํ. หุยเต หวนํ. รุนฺธิตพฺพํ รุนฺธนํ โรธนํ วา. ภฺุชิตพฺพํ ภฺุชนํ โภชนํ วา. พุชฺฌิตพฺพํ พุชฺฌนํ, ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุก. โพธนํ วา. สุติ สุยฺยติ วา สวนํ. ปาปียตีติ ปาปุณนํ, ‘‘สกาปานํ กุก+กู’’ติ โยควิภาคา กุอาคเม นาคเม จ ตสฺส โณ จ. ปาลียตีติ ปาลนํ อิจฺจาทิ.
กตฺตริ-รชํ หรตีติ รโชหรณํ โตยํ. วิชานาตีติ วิฺาณํ. ฆา=คนฺโธปาทาเน, ฆายตีติ ฆานํ. ฌา=จินฺตายํ, ฌายตีติ ฌานํ. กโรติ อเนนาติ การณํ, ทีโฆ. วิอากรียนฺติ เอเตนาติ พฺยากรณํ. ปูรติ+เนนาติ ปูรณํ. ทียเต+เนนาติ ทานํ. ปมียเต+เนนาติ ปมาณํ. วุจฺจเต+เนนาติ วจนํ. ปนุทติ ปนุชฺชเต+เนนาติ วา ปนุทนํ. สูท=ปครเณ, สูทติ สุชฺชเต+เนนาติ วา สูทโน. สุณาติ สุยเต+เนเนติ วา สวนํ. ลุยติ ลุยเต+เนเนติ วา ลวนํ. เอวํ นยนํ. ปุนาติ ปุยเต+เนเนติ วา ปวโน. สเมตีติ สมโณ สมนํ วา. ตถา ภาเวติ ภาวียติ เอตายาติ วา ภาวนํ. เอวํ ปาจนํ ปาจาปนํ อิจฺจาทิ. ‘‘อน+สณสฺวา ปรีหิ โฬ’’ติ โฬ, อาฬาหนํ.
อธิกรเณ-ติฏฺติ อสินฺติ านํ. เอวํ สยนํ, เสนํ วา อาสนํ. อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํ.
สมฺปทานาปาทาเนสุ-สมฺมา ¶ ปทียเต ยสฺส ตํ สมฺปทานํ. อเปจฺจ เอตสฺมา อาททาตีติ อปาทานํ. พหุลาธิการา จลนาทีหิปิ สีลสาธุธมฺเมสุปิ อโน, จลติ สีเลนาติ จลโน เอวํ ชลโน, โกธโน, โกปโน. มณฺฑ=ภุสเน, มณฺเฑติ สีเลนาติ มณฺฑโน. เอวํ ภูสโน. ‘‘อฺาตฺรปี’’ติ โอการนิเสโธ.
๔๙. อิตฺถิย+ม+ณ+กฺติ+ก+ยก+ยา จ
อิตฺถิลิงฺเค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ อโน จ พหุลํ.
อ-ชร=วโยหานิยํ, ชิรติ ชิรณํ วา ชรา. ‘‘อิตฺถิย+ม+ตฺวา’’ติ อาปจฺจโย. ปฏิสมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา. ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา. เอวํ สมฺปทา, อาปทา. อุปาทียตีติ อุปาทา. อิกฺข+จกฺข=ทสฺสเน, อุปอิกฺขตีติ อุเปกฺขา. ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ลุตฺตา’’ติ เอกาโร. จินฺตนํ จินฺตา. สิกฺข=วิชฺโชปาทาเน, สิกฺขนํ สิกฺขียนฺตีติ วา สิกฺขา. เอวํ ภิกฺขา. อิจฺฉนํ อิจฺฉา. ‘‘คมยมิ’’จฺจาทินา จฺฉงาเทโส. ปุจฺฉ=ปุจฺฉเน, ปุจฺฉนํ ปุจฺฉา. มิธ+เมธ=สงฺคเม, อปิตธาตุ, เมธนํ เมธา. เอวํ คุธ=ปริเวเน, โคธนํ โคธา. ติติกฺขนํ ติติกฺขา. เอวํ วีมํสา, ชิคุจฺฉา, ปิปาสา, ปุตฺติยา. อีหนํ อีหา.
ณ-กรณํ การา, ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา โหติ, เอว+มุปริปิ. หรณํ หารา มุตฺตาวลิ. ตรณํ ตารา, ธรณํ ธารา. อรณํ อารา.
ยถากถฺจิ สทฺทมฺหิ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย.
กฺติ-สมฺภุวนํ ¶ สมฺภุติ. ‘‘น เต’’จฺจาทินา น วุทฺธิ. สวนํ สุติ. นยนํ นยติ เอตายาติ วา นีติ. มฺตีติ มติ, ‘‘คมาทิรานํ โลโปนฺตพฺยฺชนสฺสา’’ติ คมาทิตฺตา นโลโป. คมนํ คนฺตพฺพาติ วา คติ. อุปหนนํ อุปหติ. รมนฺติ เอตาย รมนํ วา รติ. ตนนํ ตติ. นิยมนํ นิยติ. ภฺุชนํ ภุตฺติ. ยฺุชนํ ยุตฺติ, ปรรูปํ. เอวํ สมาปชฺชนํ สมาปชฺชเตติ สมาปตฺติ. สมฺปตฺติ. ยช=เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, ยชนํ อิฏฺิ, ‘‘ยชสฺส ยสฺส ฏิยี’’ติ ฏิอาเทโส, ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ ตสฺส โ, ปรรูปปมกฺขรา จ. สาสนํ สิฏฺิ, ‘‘สาสสฺส สิส วา’’ติ สิส, สานนฺตรสฺส ตสฺส โ’’ติ าเทโส. เภทนํ ภิชฺชเตติ วา ภิตฺติ. ภช=เสวายํ, ภชนํ ภตฺติ. ตน=วิตฺถาเร, ตโนตีติ ตนฺติ, นสฺส นิคฺคหีตาทิ.
ก-คุหนฺตี เอตฺถาติ คุหา, โอการนิวุตฺติ. รุชตีติ รุชา. โมทนฺติ เอตายาติ มุทา นาม มุทิตา.
ยก-วิท=าเณ, วิทนํ วิทนฺติ เอตายาติ วา วิชฺชา, ทสฺส เช ปุพฺพรูปํ. ยชนํ อิชฺชา, ฏิอาเทโส.
ย-สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, ทฺวิตฺตํ. อช=วช=คมเน, สมชนํ สมชนฺติ เอตฺถาติ วา สมชฺชา. ปปุพฺโพ, ปพฺพชนํ ปพฺพชฺชา. ตวคฺควรณา’’ทิมฺหิ ‘‘จวคฺคพยา’’ติ โยควิภาเคน วสฺส เพ ทฺวิตฺตํ. อูมฺหิ ปริจรณํ ปริจริยา. ชาครณํ ชาคริยา.
อน-ปโยชเก ¶ การิยธาตุโต กตฺตุํ ปโยชนํ การณํ, เอการนิเสโธ นสฺส โณ จ. เอวํ หริตุํ ปโยชนํ หารณํ. วิท=อนุภเว, วิตฺติ เวทยตีติ วา เวทนา. วนฺท=อภิวาทนถุตีสุ, วนฺทนํ วนฺทนา. อุปาสนํ อุปาสนา. จิต=สํเจตนายํ, เจตยตีติ เจตนา. เทสิยตีติ เทสนา. ภาวิยตีติ ภาวนา.
๕๐. ชาหาหิ นิ
ชา=วโยหานิมฺหิ, หา=จาเค, อิเมหิ อิตฺถิยํ นิ โหติ. ชานํ=วยปริปาโก ชานิ. หานํ หานิ.
๕๑. กรา ริริโย
กรโต ริริโย โหติ+ตฺถิยํ. รานุพนฺธตฺตา อรโลเป กรณํ กิริยา. ‘‘กฺริยา’’ติ ‘‘ตุํตาเย’’จฺจาทิมฺหิ ‘‘กฺริยายํ’’ติ โยควิภาคา ริยรมฺหิ อรโลโป, ริกาโร กกาเร+นุพนฺโธ โหติ.
๕๒. อิ+กิ+ตี สรูเป
ธาตุสฺส สรูเป+ภิเธยฺเย เอเต โหนฺติ. วจอิจฺจ+ยํ ธาตุ เอว วจิ. เอวํ ยุธิ. ‘‘กโรติสฺส โข’’ติ วิกรณสฺส าปิตตฺตา ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, ปจติ. อกาโร กกาโรติ ฆณนฺเตน การสทฺเทน ฉฏฺีสมาโส.
๕๓. สีลา+ภิกฺขฺา+วสฺสเกสุ ณี
กฺริยตฺถา ¶ ณี โหติ สีลาทีสุ. สํส=ปสํสเน, ปิยปุพฺโพ, ปิยํ ปสํสติ สีเลนาติ ปิยปสํสี ราชา. อถ วา ปิยํ ปสํสติ สีเลน วา ธมฺเมน วา ตสฺมึ สาธุ วาติ ปิยปสํสี, ปิยปสํสนี, ปิยปสํสิ กุลํ, อาวุทฺธิมฺหิ ตถา สจฺจวาที, ธมฺมวาที. สีฆยายีติ ‘‘อสฺสา+ณาปิมฺหี ยุก’’ อิติ ยุก. ปาปการี, มาลการี อิจฺจาทิ. อุณฺหํ ภฺุชติ สีเลนาติ อุณฺหโภชี, ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาโร.
อาภิกฺขฺเ-ปุนปฺปุน ขีรํ ปิวตีติ ขีรปายี, ยุก. อวสฺสํ กโรตีติ อวสฺสการี. ‘‘สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถํ’’ติ สมาเส วิภตฺติโลเป จ กเต ‘‘โลโป’’ติ นิคฺคหีตโลโป. สตนฺทายีติ เอตฺถ พหุลํวิธานา วิภตฺติอโลเป อมาทิสมาสปฏิเสเธ จ กเต วคฺคนฺตํ.
อฺสฺมึ อตฺเถปิ ‘‘ณี’’ติ โยควิภาเคน สิทฺธํ. สาธุการี, พฺรหฺมจารี, อสฺสทฺธโภชี. ปณฺฑิตํ อตฺตานํ มฺตีติ ปณฺฑิตมานี, พหุสฺสุตธารี อิจฺจาทิ.
สาธุกรณํ สาธุกาโร, โส อสฺส อตฺถีติ สาธุการีติ ฆณนฺตา อี.
๕๔. ถาวริ+ตฺตร ภงฺคุร ภิทุร ภาสุร ภสฺสรา
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต สีเล คมฺยมาเน. อิมินา นิปาตนา วรปจฺจโย จ ถาสฺส โถ จ, ติฏฺติ สีเลนาติ ถาวโร. อิ=อชฺเฌนคตีสุ ¶ , ตฺตรปจฺจโย, คจฺฉติ สีเลนาติ อิตฺตโร. ภฺช=โอมทฺทเน, ภชฺชเต สยเมว ภชฺชติ วา อตฺตนา อตฺตานนฺติ ภงฺคุโร, กมฺเม กตฺตริ วา คุรปจฺจโย. ภิชฺชเต สยเมว ภินฺทติ วา อตฺตานนฺติ ภิทูโร, เอตฺถ กูรปจฺจโย, กกาโร+นุพนฺโธ. ปรภฺชนวิสเยสุปิ อุทาหรเณสุ น โหติ. ตตฺถาปิ เกจิ ‘‘โทสนฺธการภิทูโร’’ติ อิทํ สนฺธาย อิจฺฉนฺติ. ภาสติ ทิปฺปตีติ ภาสุโร, อุรปจฺจโย. สรปจฺจเย ภสฺสโร, ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ รสฺโส. (เตกาลิกปฺปจฺจยา).
๕๕. กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ+กฺตาวี
ภูเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา กฺตวนฺตุ+กฺตาวี โหนฺติ กตฺตริ. วิชินีติ วิชิตวา วิชิตาวี, กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิ. คุณวนฺตุ ทณฺฑิสมํ. หุ=หวเน, อคฺคึ อหวีติ หุตวา หุตาวี, หุตาวินี หุตวานี. ‘‘ภูเต’’ติ ยาว ‘‘อาหารตฺถา’’ติ อธิกาโร.
๕๖. กฺโต ภาวกมฺเมสุติ
ภาเว กมฺเม จ ภูเต กฺโต โหติ. อสนํ อาสิตํ ภวตา, ิ. กรียิตฺถาติ กโต กโฏ ภวตา, ‘‘คมาทิรานํ’’ ตฺยาทินา รโลโป. เอว+มุปริปิ.
๕๗. กตฺตริ จา+รมฺเภ
กฺริยารมฺเภ กตฺตริกฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ, ปกรีติ ปกโต ภวํ กฏํ. ปกรียิตฺถาติ ปกโต กโฏ ภวตา. ปสุปีติ ¶ ปสุตฺโต ภวํ. ปสุปียิตฺถาติ ปสุตฺตํ ภวตา, ปรรูปํ.
๕๘. า+ส วส สิลิส สี รุห ชร ชนีหิ
าทีหิ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ. อุปฏฺาสีติ อุปฏฺีโต ภวํ คุรุํ. อุปฏฺียิตฺถาติ อุปฏฺิโต คุรุ โภตา, ‘‘าสฺสี’’ติ าสฺส อิ. เอวํ อุปาสีติ อุปาสิโต. อุปาสียิตฺถาติ อุปาสิโต. ‘‘ิ พฺยฺชนสฺสา’’ติ ิ. อนุวุสิ อนุวุสียิตฺถาติ วา อนุวุสีโต. ‘‘อสฺสู’’ติ อสฺส อุกาโร. อาปุพฺโพ สิลิส=อาลิงฺคเน, อาสิเลสิ อาสิเลสียิตฺถาติ วา อาสิลิฏฺโ. ‘‘สานนฺตรสฺส ตสฺส โ’’ติ เ ปรรูปํ ปมกฺขรฺจ. อธิสยิ อธิสียิตฺถาติ วา อธิสยิโต ขโฏปิกํ ภวํ, อธิสยิตา ขโฏปิกา โภตา. เอวํ อารุหิ อารุหียิตฺถาติ วา อารุฬฺโห รุกฺขํ ภวํ, อารุฬฺโห รุกฺโข โภตา, ‘‘รุหาทีหิ โห ฬ จา’’ติ ตสฺส หกาโร ปุพฺพหการสฺส จ โฬ. อนุชีริ อนุชีรียิตฺถาติ วา อนุชิณฺโณ วสลึ ภวํ, อนุชิณฺณา วสลี โภตา, ‘‘ตราทีหิ ริณฺโณ’’ติ กฺตสฺส ริณฺณาเทโส ‘‘รานุพนฺเธ’’ตฺยาทินา อรภาคสฺส โลโป จ. อนฺวชายิ อนฺวชายิตฺถาติ วา อนุชาโต มาณวโก มาณวิกํ, อนุชาตา มาณวิกา มาณวเกน, ‘‘ชนิสฺสา’’ติ นสฺส อา.
๕๙. คมนตฺถา+กมฺมกา+ธาเร จ
คมนตฺถโต ¶ อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ จ ยถาปตฺตฺจ. ยา=ปาปุณเน, ยาตวนฺโต อสฺมินฺติ ยาตํ านํ. ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํ. เอตฺถ สนฺตมฺปิ กมฺมํ อนิจฺฉิตํ. ยายิตาติ ยาโต ปโถ. ‘‘เย คตฺยตฺถา, เต พุทฺธฺยตฺถา. เย พุทฺธฺยตฺถา, เต คตฺยตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ตถลกฺขณํ ยาถาวโต อาคโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต อิติปิ โหติ. อาสิตวนฺโต อสฺมินฺติ อาสิตํ. อาสิตวนฺโต อาสิตา. อาสน+มาสิตํ.
๖๐. อาหารตฺถา
อชฺโฌหารตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ. ภุตฺตวนฺโต+สฺมินฺติ ภุตฺตํ. เอวํ ปีตํ, ‘‘คาปาน+มี’’ติ อี. ภฺุชนํ ภุตฺตํ ปานํ ปีตํ. ภฺุชียิตฺถาติ ภุตฺโต โอทโน. เอวํ ปีตํ อุทกํ. อกตฺตตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ. พหุลาธิการา กตฺตริปิ ‘‘อปิวึสูติ ปีตา คาโว’’ติ โหเตว. สิท=ปาเก, ปสฺสิชฺชีติ ปสฺสนฺโน, ‘‘คมนตฺถ’’ ทินา กฺโต, ‘‘ภิทา’’ ทินา ตสฺส โน ปรรูปฺจ. อมฺิตฺถาติ มโต. อิจฺฉียิตฺถาติ อิฏฺโ. อพุชฺฌิตาติ พุทฺโธ, ‘‘โธ ธหเภหี’’ติ ตสฺส โธ. ปูชียิตฺถาติ ปูชิโต, จุราทิตฺตา ณิ. เอวํ สีลียิตฺถาติ สีลิโต. รกฺขียิตฺถาติ รกฺขิโต. ขมียิตฺถาติ ขนฺโต, มสฺส นิคฺคหีตํ. อกฺโกจฺฉียิตฺถาติ อกฺกุฏฺโ, อาสฺส รสฺโส. รุส=โรเส, อโรสีติ รุฏฺโ, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กตฺตริ กฺโต. ิมฺหิ รุสิโต. หร=หรเณ, อภิ+ วิ+อาปุพฺโพ ¶ , อภิพฺยาหรียิตฺถาติ อภิพฺยาหโฏ. ทย=ทานคติหึสาทาเนสุ, อทยียิตฺถาติ ทยิโต. หส=อาลิกฺเย, อหสีติ หฏฺโ. กามียิตฺถาติ กนฺโต, ‘‘ณิณาปีนํ เตสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ณิณาปีนํ’’ติ โยควิภาคา จุราทิณิโลโป. สํยมีติ สํยโต. นปุพฺโพ, น มรีติ อมโต, นสมาเส นสฺส โฏ.
กฏฺํ ทุกฺขํ อาปนฺโนติ ผลภูเต ทุกฺเข กฏฺสทฺทสฺส วตฺตนโต ผลสฺส ภาวิตฺตา ภูเตเยว กฺโต. กส=คติหึสาวิเลขเนสุ, อกสิ=หึสีติ กฏฺํ.
๑๕๐. ภิทาทิโต โน กฺต+กฺตวนฺตูนํ
ภิทาทีหิ ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โน โหติ. อากติคโณ+ยํ. ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ กมฺเม อุปริ สพฺพตฺถ กฺโต. ภิชฺชิตฺโถติ ภินฺโน, ตสฺส เน ปรรูปํ. อภินฺทีติ ภินฺนวา, ‘‘กตฺตริ ภูเต’’ จฺจาทินา กฺตวนฺตุ. เอว+มุปริปิ. ฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโน. อฉินฺทีติ ฉินฺนวา. ฉท=อปวารเณ, ฉาทียิตฺถาติ ฉนฺโน. อฉาทยีติ ฉนฺนวา, จุราทิตฺตา ณิ, ตสฺส ‘‘ณิณาปีนํ เตสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ณิ’’ อิติ โยควิภาคา โลโป. ขิท=อสหเน, ขิชฺชีติ ขินฺโน ขินฺนวา, กตฺตริ. เอว+มุปริปิ. อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน อุปฺปนฺนวา. สิท=ปาเก, อสิชฺชีติ สินฺโน สินฺนวา. สท=วิสรณคตฺย วสาทนาทาเนสุ, สิทีติ สนฺโน สนฺนวา. ปีนีติ ปีโน ปีนวา. สู=ปสเว, สูนีติ สูโน. ปสวีติ สูนวา. ที=ขเย, ทียีติ ทีโน ทีนวา. ฑี+ลี=อากาสคมเน, ฑียีติ ฑีโน ฑีนวา. ลียิ ¶ เลยิ อลียีติ ลีโน ลีนวา. อลุยีติ ลูโน ลูนวา.
๑๕๑. ทาตฺวิ+นฺโน
ทาโต กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติ. อทายิตฺถาติ ทินฺโน. อทฺทีติ ทินฺนวา.
๑๕๒. กิราทีหิ โณติ
โณ. อุปริ สพฺพตฺถ กฺต+กฺตวนฺตูนํติ โยเชตพฺพํ. กิร=วิกิรเณ, อกิรียิตฺถาติ กิณฺโณ. อกิรีติ กิณฺณวา. อปุรีติ ปุณฺโณ ปุณฺณวา. อขียิตฺถาติ ขีโณ. อขียีติ ขีณวา.
๑๕๓. ตราทีหิ ริณฺโณติ
ตสฺส ริณฺโณ. รกาโร อนฺตสราทิโลปตฺโถ. อตรีติ ติณฺโณ ติณฺณวา. อชีรีติ ชิณฺโณ ชิณฺณวา. ปริจียิตฺถาติ จิณฺโณ. ปริจียีติ จิณฺณวา. เอตฺถ จิสฺส วิกปฺปวิธานตฺตา ปน ปริจิต+อุปจิตาทโยปิ สิทฺธา เอว.
๑๕๔. โค ภฺชาทีหิติ
ภฺชาทิโต ตสฺส ค โหติ. อภฺชีติ ภคฺโค ภคฺควา. ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กตฺตริ กฺตปจฺจเย ตสฺส อิมินา คกาเร ปรรูปํ นิคฺคหีตโลโป จ. ลค=สงฺเค, อลคีติ ลคฺโค ลคฺควา. มุชฺช=มุชฺชเน, นิมุชฺชีติ นิมุคฺโค นิมุคฺควา, เอตฺถ สํโยคาทิโลโป. วีช+ภยจลเนสุ, สํปุพฺโพ, สํวิชฺชีติ สํวิคฺโค สํวิคฺควา.
๑๕๕. สุสา โขติ
สุสโต ¶ ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติ. สุส=โสเส. สุสฺสีติ สุกฺโข สุกฺขวา.
๑๕๖. ปจา โก
ปจา ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติ. ปจฺจีติ ปกฺโก. ปจีติ ปกฺกวา.
๑๕๗. มุจา วาติ
มุจา ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก วา โหติ. มุจ=โมจเน, มุจฺจีติ มุกฺโก มุตฺโต. อมุจีติ มุกฺกวา มุตฺตวา. สกฺโก-ติณฺวาทีสุ ‘‘อิ ภี กา’’ ทินา สิทฺธํ. อสกฺขีติ สกฺโก. กฺต+กฺตวนฺตูสุ สตฺโต สตฺตวาตฺเวว โหติ.
๑๐๖. มุห+พหานฺจ เต กานุพนฺเธ+ตฺเว
มุห+พหานํ ทุหิสฺส จ ทีโฆ โหติ ตการาโท กานุพนฺเธ ตฺวาน+ตฺวาวชฺชิเต. มุห=เวจิตฺเต, พห+พฺรห+พฺรูห วุทฺธิยํ. มุยฺหิตฺต พยฺหิตฺถาติ มูฬฺโห พาฬฺโห, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา อกมฺมกตฺตา กตฺตริ กฺเต ทีโฆ ‘‘รุหาทีหิ โห ฬ จา’’ติ ตสฺส โห จ หสฺส โฬ จ โหติ. เอวํ คูฬฺโห. ‘‘กานุพนฺเธ+ตฺเว’’ติ ยาว ‘‘สาสสฺส สิส วา’’ ตฺย+ธิกาโร.
๑๐๗. วหสฺสุ+สฺส
วหสฺส อุสฺส ทีโฆ โหติ เต. วุยฺหิตฺถาติ วูฬฺโห, ‘‘อสฺสู’’ติ อุกาเร อิมินา ทีโฆ.
๑๐๘. ธาสฺส หิ
ธา=ธารเณ+ติมสฺส ¶ หิ โหติ วา เต. นิธียิตฺถาติ นิหิโต. นิทหีติ นิหิตวา นิหิตาวี.
๑๐๙. คมาทิรานํ โลโป+นฺตสฺส
คมาทีนํ รการนฺตานฺจ อนฺตสฺส โลโป โหติ เต. อคมีติ คโต. ขฺิตฺถาติ ขโต, กมฺเม. เอวํ หฺิตฺถาติ หโต. ตน=วิตฺถาเร, ตฺิตฺถาติ ตโต. ยม=อุปรเม, สํยมีติ สฺโต, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กตฺตริ กฺโต, ‘‘เย สํสฺสา’’ติ นิคฺคหีตสฺส โ ปุพฺพรูปฺจ. เอวํ อรมีติ รโต. กรียิตฺถาติ กโต.
๑๑๐. วจาทีนํ วสฺสุ+ฏ วา
วจาทีนํ วสฺส อุฏ วา โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. วุจฺจิตฺถาติ อุตฺตํ. อสฺส อุ วุตฺตํ, อุภยตฺถ ปรรูปํ. วส=นิวาเส, วสนํ อวสิ วสึสุ เอตฺถาติ วา อุตฺถํ วุตฺถํ, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กฺโต, ‘‘สาส วส สํส สํสา โถ’’ติ ตสฺส โถ.
๑๑๒. วทฺธสฺส วา
วทฺธสฺส อสฺส วา อุ โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. อวทฺธีติ วุทฺโธ วทฺโธ, กตฺตริ กฺเต ‘‘โธ ธ+หเภหี’’ติ ตสฺส โธ, ตติยกฺขรโท จ สํโยคาทิโลโป จ. วุตฺตีติ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต’’ติ โยควิภาคา อสฺส อุ. วตฺตีติปิ ยถาลกฺขณํ.
๑๑๓. ยชสฺส ยสฺส ฏิ+ยี
ยชสฺส ¶ ยสฺส ฏิ+ยี โหนฺติ กานุพนฺเธ อตฺเว. ยชนํติ กฺโต, ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ ตสฺส เ ปรรูปาทิมฺหิ กเต อิฏฺํ ยิฏฺํ.
๑๑๔. าสฺสิ
าสฺส อิ โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. อฏฺาสีติ ิโต.
๑๑๕. คา+ปาน+มี
คา+ปาน+มี โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. คานํ คีตํ. ปานํ ปีตํ. พหุลาธิการา ปิตฺวา.
๑๑๖. ชนิสฺสา
ชนิสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. อชนีติ ชาโต, ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ อนฺตสฺส อา โหติ.
๑๑๗. สาสสฺส สิส วา
สาสสฺส สิส โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. สาสนํติ กฺโต, ตสฺส ‘‘สาส วส สํส สสา โถ’’ติ เถ ปรรูปํ ปมกฺขโร จ, ‘‘ต+ถ+น+รา’’ ทินา ตสฺส โฏ. ถสฺส โ, สิฏฺํ. อฺตฺร สตฺถํ. ‘‘คุหาทีหิ ยก’’ อิติ ยกปจฺจเย สาสียตีติ สิสฺโส. อุมฺหิ สาสิโย.
๑๔๐. สานนฺตรสฺส ตสฺส โ
สการนฺตา กฺริยตฺถา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส โหติ. ตุสฺสีติ ตุฏฺโ, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กฺเต อิมินา ตสฺส เ ¶ ปรรูปาทิ. เอวํ ตุฏฺวา. ตพฺพ+กฺตีสุ โตสนํ ตุฏฺพฺพํ, ‘‘อฺตฺราปี’’ติ โอการาภาโว. เอวํ ตุฏฺิ, กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิ.
๑๔๑. กสสฺสิ+ม จ วา
กสสฺมา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส โหติ กสสฺส วา อิม จ. กสียิตฺถาติ กิฏฺํ. กิฏฺาทึ วิย ทุปฺปสุํ, กมฺเม กฺโต. อิมาภาเว กฏฺํ, อกฏฺปากิมํ สาลึ.
๑๔๒. ธสฺโต+ตฺรสฺตา
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. ธํส+ธํสเน, ธํสียิตฺถาติ ธสฺโต, พินฺทุโลโป. อุตฺรสีติ โอตฺรสฺโต.
๑๔๓. ปุจฺฉาทิโต
ปุจฺฉาทีหิ ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส โหติ. ปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโ. ภชฺช=ปาเก, ภชียิตฺถาติ ภฏฺโ, สํโยคาทิโลโป. ยชิตฺถาติ ยิฏฺโ, ‘‘ยชสฺส ยสฺส ฏิ+ยี’’ติ ยิ.
๑๔๔. สาส วส สํส สสา โถ
เอเตหิ ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ถ โหติ. สาสนํ สาสียิตฺถาติ วา สตฺถํ. วสนํ วุตฺถํ, ‘‘อสฺสู’’ติ อุ. ปสํสนํ ปสํสียิตฺถาติ วา ปสตฺถํ. สส=คติ+หึสา+ปาณเนสุ, สสนํ คมนํ หึสนํ ชีวนฺจ สตฺถํ. อนุสาสียิตฺถาติ อนุสิฏฺโ, ตฺถสฺส ฏฺโ.
๑๔๕. โธ ธ+ห+เตหิ
ธการ ¶ หการ ภการนฺเตหิ ปรสฺส ตสฺส ธ โหติ. วทฺธิตฺถาติ กมฺเม กฺเต ตสฺส ธการาทิมฺหิ จ ‘‘วทฺธสฺส วา’’ติ อุกาเร กเต สํโยคาทิโลโป, วุทฺโธ. ทุยฺหิตฺถาติ ทุทฺธํ. ลภียิตฺถาติ ลทฺธํ.
๑๔๖. ทหา โฒ
ทหา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติ. ทยฺหิตฺถาติ ทฑฺโฒ, ปรรูปาทิมฺหิ กเต ‘‘จตุตฺถทุติเย’’ จฺจาทินา ฑกาโร.
๑๔๗. พหสฺสุ+ม จ
พหา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติ พหสฺสุ+ม จ ฒสนฺนิโยเคน. พห+พฺรห+พฺรูห=วุทฺธิยํ. อพหีติ พุฑฺโฒ.
๑๔๘. รุหาทีหิ โห ฬ จ
รุหาทีหิ ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ โฬ จ+นฺตสฺส. อารุหีติ อารุฬฺโห. คุยฺหิตฺถาติ คุฬฺโห. อพหีติ พาฬฺโห. ทฺวีสุ ‘‘มุหพหา’’ ทินา ทีโฆ.
๑๔๙. มุหา วาติ
กฺตตสฺส หกาโร อนฺตสฺส วา โฬ จ. อโมหีติ มุฬฺโห, มุทฺโธ, ตสฺส โธ. (อตีตกาลิกปจฺจยวิธานํ).
๖๔. นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน
วตฺตมานตฺเถ ¶ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา นฺโต โหติ กตฺตริ. ติฏฺตีติ ติฏฺนฺโต, ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, ‘‘าปานํ ติฏฺปิวา’’ติ ติาเทโส. กตฺตริ มาน+นฺต+ตฺยาทิสุ อิมินาว โล.
๖๕. มาโนติ
กตฺตริ มาโน. ติฏฺมาโน.
๖๖. ภาวกมฺเมสุติ
ภาวกมฺเมสุ มาโน. านํ ียมานํ. ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺว+ปโรกฺเขสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสู’’ติ ภาเว กมฺเม จ กฺโย. ‘‘กฺยสฺสา’’ติ อีม. ปจียตีติ ปจฺจมา โน. กฺเย ปุพฺพรูปํ.
๖๗. เต สฺสปุพฺพา+นาคเต
อนาคเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เตนฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติ, เล อาสฺส โลโป, สฺสตีติ สฺสนฺโต สฺสมาโน. ียิสฺสตีติ ียิสฺสมานํ, กฺเย อี, ‘‘ิพฺยฺชนสฺสา’’ติ ิ. อสฺส ตฺยาทิวิสยตฺตา ‘‘อาอีสฺสา’’ ทินา อิ น โหติ, ออีหิ สหจริตตฺตา สฺสาสฺส. ปจฺจิสฺสตีติ ปจฺจิสฺสมาโน โอทโน. ‘‘รา นสฺส โณ’’ติ เณ ปตฺเต –
๕,๑๗๒. น นฺต+มาน+ตฺยาทีนํ
รนฺตโต ¶ ปเรสํ นฺต+มาน+ตฺยาทีนํ นสฺส โณ น โหติ. กโรตีติ กโรนฺโต กุรุมาโน, ‘‘ตนาทิตฺโว’’ติ โอ.
๕,๑๗๓. คม ยมิ+สาส ทิสานํ วา จฺฉง
เอเตสํ วา จฺฉง โหติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. ง-นุพนฺธตฺตา อนฺตสฺส โหติ, คจฺฉนฺโต คจฺฉมาโน. ยม=อุปรเม, ยจฺฉนฺโต ยจฺฉมาโน. อิจฺฉนฺโต อิจฺฉมาโน. อาส=อุปเวสเน, อจฺฉนฺโต อจฺฉมาโน, ‘‘พฺยฺชเน’’จฺจาทินา รสฺโส. ทิส=อติสชฺชเน, ทิจฺฉนฺโต ทิจฺฉมาโน. ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาสทฺทสฺส อฺปจฺจเยสุ จ กฺวจิ, อิจฺฉียตีติ อิจฺฉิตพฺพํ, อิจฺฉนํ อิจฺฉา, ‘‘อิตฺถิย+มณา’’ ทินา อปฺปจฺจโย. อิจฺฉิตํ, อิจฺฉิตพฺพํ, อิจฺฉิตุํ. อฺเสฺจ โยควิภาคา, ปเวจฺฉนฺโต.
๑๗๔. ชร+มราน+มียง
เอเตส+มียง วา โหติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. ชียนฺโต. ‘‘ชรสทา’’ ทิจฺจาทินา อีม. ชีรนฺโต. ชียมาโน ชีรมาโน. มียนฺโต มรนฺโต, มียมาโน มรมาโน.
๑๗๕. าปานํ ติฏฺปิวา
าปานํ ติฏฺปิวา โหนฺติ วา นฺตาทีสุ. ติฏฺนฺโต, ติฏฺมาโน. ปิวนฺโต ปิวมาโน.
๑๗๖. คม+วท+ทานํ ฆมฺม+วชฺช+ทชฺชา
คมาทีนํ ¶ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺตาทีสุ. ฆมฺมนฺโต คจฺฉนฺโต, วชฺชนฺโต วทนฺโต, ทชฺชนฺโต ททนฺโต.
๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพ กุรุ กยิรา
กรสฺส สโอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺตาทีสุ. กุพฺพนฺโต กยิรนฺโต กโรนฺโต, เอวํ กุพฺพมาโน อิจฺจาทิ. อฺตฺร ‘‘มานสฺส มสฺสา’’ติ มานสฺส มสฺส โลเป กราโณ. ‘‘โสสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา กตฺตริเยว.
๑๗๘. คหสฺส เฆปฺโป
คหสฺส วา เฆปฺโป โหติ นฺตาทีสุ. เฆปฺปนฺโต เฆปฺปมาโน.
๑๗๙. โณ นิคฺคหีตสฺส
คหสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติ, ‘‘มํ วา รุธาทีนํ’’ติ มํ, คณฺหิตพฺพํ, คณฺหิตุํ, คณฺหนฺโต.
๑๓๐. นฺต+มาน+นฺติ+ยิ+ยุํสฺวา+ทิโลโปติ
อาทิโลโป. อส=ภุวิ, ภวตีติ สนฺโต สมาโน.
๑๓๑. ปาทิโต าสฺส วา โห กฺวจิติ
าสฺส ปาทีสุ โห. สณฺหนฺโต. สนฺติฏฺนฺโต.
(วตฺตมานปจฺจยนฺตนโย).
๖๑. ตุํ ตาเย ตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ
ภวิสฺสติอตฺเถ ¶ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว ตุมาทโย โหนฺติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํ. กรณาย คจฺฉติ กาตุํ คจฺฉติ. ‘‘ตุํตุนตพฺเพสุ วา’’ติ กรสฺส วา อา โหติ, ปุพฺพรูเป กตฺตาเย. ‘‘กรสฺสา ตเว’’ติ นิจฺจํ อา, กาตเว. นิปาตตฺตา ‘‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ’’ติ จตุตฺถีสสฺส โลโป. เอว+มุปริ ตุนาทีสุ. กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโม, อภิสงฺขริตุ+มากงฺขติ. สทฺธมฺมํ สุณิตุํ, ิมฺหิ นาคเม ตสฺส โณ, นาคมตฺตา น วุทฺธิ. โสตเว โสตุํ สุณิตุํ วา ปตฺเถหิ. เอวํ อนุภวิตุํ, ปจิตุํ. คนฺตุํ, ‘‘มนานํ นิคฺคหีตํ’’ติ นิคฺคหีตํ. คมิตุํ, ขนฺตุํ, ขนิตุํ, หนฺตุํ, หนิตุํ, มนฺตุํ, มนิตุํ, หริตุํ, อนุสฺสริตุํ อิจฺฉติ. ตถา ตุทิตุํ, ปวิสิตุํ, อุทฺทิสิตุํ, โภตฺตุํ, สยิตุํ, เนตุํ, ชุโหตุํ, ปชหิตุํ, ปหาตุํ, ทาตุํ, โรทฺธุํ, รุนฺธิตุํ, โภตฺตุํ, ภฺุชีตุํ, เฉตฺตุํ, ฉินฺทิตุํ, สิพฺพิตุํ, อูมฺหิ วสฺส โพ, ทฺวิตฺตํ, พุทฺธุํ, ตสฺส โธ. พุชฺฌิตุํ, ยุก. ชานิตุํ า=อวโพธเน. ชนิตุํ. เชตุํ ชินิตุํ. ปตฺตุํ ปาปุณิตุํ. เกตุํ กิณิตุํ. วินิจฺเฉตุํ, อิสฺส เอ, วินิจฺฉินิตุํ. คเหตุํ คณฺหิตุํ. โจริตุํ โจเรตุํ โจรยิตุํ, ปาเลตุํ ปาลยิตุํ. ปโยชเก-ภาเวตุํ ภาวยิตุํ, กาเรตุํ การยิตุํ การาเปตุํ การาปยิตุํ อิจฺฉติ+จฺจาทิ.
เอวํ กฺริยตฺถกฺริยายํ คมฺยมานายํ, ยถา สุโพทฺธุํ วกฺขามิ, เอวํ ทฏฺุํ คจฺฉติ, คนฺตุ+มารภติ, คนฺตุํ ปโยเชติ, ทสฺเสตุ+มาห อิจฺจาทิ.
อรหสกฺกาทีสุปิ ¶ สิทฺธํ, ตถา กาล สมยเวลาสุ. โก ตํ นินฺทิตุ+มรหติ, ราชา ภวิตุ+มรหติ, อรโห ภวํ วตฺตุํ, สกฺกา เชตุํ ธเนน วา, สกฺกา ลทฺธุํ, ภสฺส โธ. กตฺตุํ สกฺขิสฺสติ. ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ, อภพฺโพ กาตุํ. อนุจฺฉวิโก ภวํ ทานํ ปฏิคฺคเหตุํ, อิทํ กาตุํ อนุรูปํ, ทานํ ทาตุํ ยุตฺตํ, ทาตุํ วตฺตฺุจ ลภติ. เอวํ วฏฺฏติ ภาสิตุํ, ฉินฺทิตุํ น จ กปฺปติ อิจฺจาทิ. ตถากาโล ภฺุชิตุํ, สมโย ภฺุชิตุํ, เวลา ภฺุชิตุํ.
อลมตฺเถปิ สิทฺธํ, อลเมว ทานานิ ทาตุํ, อลเมว ปฺุานิ กาตุํ.
๖๒. ปฏิเสเธ+ลํขลูนํ กฺตุน กฺตฺวาน กฺตฺวา วา
อลํ+ขลุสทฺทานํ ปฏิเสธนตฺถานํ ปโยเค กฺตุนาทโย วา โหนฺติ ภาเว. อลํปุพฺโพ, สุ=สวเน, อลํ สวนํ กตฺวา ขลุ สวนํ กตฺวาติ อลํ โสตุน ขลุ โสตุน อลํ สุตฺวาน ขลุ สุตฺวาน อลํ สุตฺวา ขลุ สุตฺวา. นิปาตตฺตา สิโลโป.
๖๓. ปุพฺเพ+กกตฺตุกานํ
เอโก กตฺตา เยสํ พฺยาปารานํ, เตสุ โย ปุพฺโพ, ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนาทโย โหนฺติ ภาเว. ‘‘ตุํตุนา’’ ทินา กรสฺส อา, โส กาตุน กมฺมํ คจฺฉติ, อกาตุน ปฺุํ กิลิสฺสนฺติ. รโลเป กมฺมํ กตฺวาน ภทฺรกํ, ปฺุานิ กตฺวา สคฺคํ คจฺฉติ. อภิสงฺขรณํ กตฺวา อภิสงฺขริตฺวา กริตฺวา วา ¶ . ตถา สิพฺพิตฺวา ฉาทยิตฺวา ชานิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สุตฺวาน ธมฺมํ โมทติ, สุณิตฺวา, ปตฺวา ปาปุณิตฺวา, กินิตฺวา, เชตฺวา ชินิตฺวา ชิตฺวา, โจเรตฺวา โจรยิตฺวา, ปูเชตฺวา ปูชยิตฺวา, ตถา เมตฺตํ ภาเวตฺวา ภาวยิตฺวา, วิหารํ กาเรตฺวา การยิตฺวา การาเปตฺวา การาปยิตฺวา สคฺคํ คมิสฺสนฺติ+จฺจาทิ. ปุพฺเพติ กึ, ภฺุชติ จ ปจติ จ. ‘‘อปตฺวา นทึ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’’ติอาทีสุ ภูธาตุสฺส สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเต. ‘‘ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตี’’ติ อิมินาว สิทฺธํ, อาภิกฺขฺนฺตุ ทฺวิพฺพจนาว คมฺยเต. กถํ ‘‘ชีวคฺคาหํ อคาหยิ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉตี’’ติ, ฆณนฺเตน กฺริยาวิเสสเนน สิทฺธํ, ยถา โอทนปากํ สยตีติ.
๑๖๔. ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส
ตฺวาสฺส วา ปฺโย โหติ สมาเส. ปกาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถ. อภิปุพฺโพ ปาทิสมาโส, อภิวทนํ กตฺวา อภิวาทิย ภาสิสฺสํ. ตถา อภิภุยฺย, ทฺวิตฺตรสฺสานิ. สิ=สเย –
๘๘. ปฺเย สิสฺสา
สิสฺส อา โหติ ปฺยาเทเส. นิสฺสยนํ กตฺวา นิสฺสาย. ปุพฺพรูเป วิภชฺช วิภชิย. ทิส=อติสชฺชเน, อุทฺทิสฺส. ปวิสฺส ปวิสิย ปวิสิตฺวา, อุปนย, อติเสยฺย อติสยิตฺวา, โอหาย โอหิตฺวา. อาทาย, ทาสฺสิ+ยง, อาทิย. ปฏฺาย, วิเจยฺย, วิฺาย วิชานิตฺวา, สมาเสติ กึ, ปตฺวา. กฺวจา+ สมาเสปิ ¶ พหุลาธิการา, ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย. ตถา ภฺุชิตฺวา.
๑๖๕. ตุํ+ยานา
ตฺวาสฺส วา ตุํ+ยานา โหนฺติ สมาเส กฺวจิ. อภิหรณํ กตฺวา อภิหฏฺุํ, อภิหริตฺวา, ปาทิสมาโส, ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ ตสฺส โ ปรรูปาทิ จ. อนุโมทนํ กตฺวา อนุโมทิยาน อนุโมทิตฺวา วา, กานุพนฺเธปิ ‘‘วา กฺวจี’’ติ วิกปฺปตฺตา ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาโร. กฺวจา+สมาเสปิ พหุลาธิการา, ทฏฺุํ, ทิสโต ตฺวาสฺส ตุมาเทเส ทิสสฺส ทส. อฺตฺร ‘‘ทิสา วาน+วา ส จา’’ติ ตฺวาสฺส วาน+วา ส โหนฺติ, ทิสฺวา. เอวํ ลภนํ กตฺวา ลทฺธา ธนํติอาทีสุ ตสฺส โธ ภวติ.
อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ขาทิกณฺโฑ สตฺตโม.
ปโยคสิทฺธิ นิคมนํ
เย ¶ นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,
มนฺถาจโลลฺลสิตาณวเรน ลทฺธา;
สารามตา+ติสุขิตา สุขยนฺติ จ+ฺเ,
เต เม ชยนฺติ คุรโว คุรโว คุเณหิ.
ยสฺส สาธุคุณุพฺภูต-กิตฺติ สพฺพตฺต ปตฺถฏา;
โมคฺคลฺลาโน มหาปฺโ, ชยตี โส ห สพฺพทา.
ปรมปฺปิจฺฉตา+เนก-สนฺโตสูปสเมสินํ;
สุจิสเลขวุตฺตีนํ, สทา+รฺนิวาสินํ.
สาสนุโชตการีน+มาเจรตฺต+มุปาคตํ;
อุทุมฺพรคิรีขฺยาตา+ยตนํ ยติปุงฺควํ.
เมธงฺกโรติ อาขฺยาต-นามเธยฺยํ ตโปธนํ;
เถรํ ถิรทยา เมธา-นิธานํ สาธุ ปูชิตํ.
สิสฺสํ สหาย+มาคมฺม, กลฺยาณมิตฺต+มตฺตโน;
โสเธตุํ สาสนํ สตฺถุ, ปรกฺกม+มกาสิ โย.
สงฺฆรกฺขิตนาเมน, มหาเถเรน ธีมตา;
นิวาสภูเตนา+เนก-คุณาน+ปฺปิจฺฉตาทินํ.
โมคฺคลฺลานพฺยากรณ-ปโยคกฺกมสาธกา;
เอตฺตาวตา กตา เอสา, ปโยคสิทฺธิ นิฏฺิตา.
เตเนว ¶ รจิตา สาธุ, สาสโนทยการินา;
ขุทฺทสิกฺขาย ฏีกา จ, ตถา สมฺพนฺธจินฺตนา.
สุสทฺทสิทฺธึ โย โยค-นิจฺฉยํ สพฺภิ วณฺณิตํ;
อกา สุโพธาลงฺการํ, ตถา สมฺพนฺธจินฺตนํ.
สตฺถสฺจิตปฺุเน, นิพฺพานสาธกํ หิตํ;
สาเธนฺโต โลกนาถสฺส, สทฺธมฺโม ติฏฺตํ จิรนฺติ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิเถรปาทวิรจิตา
ปโยคสิทฺธิ นิฏฺิตา.
(วิเสสลกฺขณํ). ยถาวุตฺตานํ ปน ปโยคสิทฺธินิคมน คาถานํ เอกาทสนฺนํ ปุพฺเพเยว วกฺขมานา อิมา คาถาโย ทิสฺสนฺติ โปราเณ สีหฬมูลปโยคสิทฺธิปาเ. ตา จ คาถาโย ปจฺฉา สีหฬมูลปโยคสิทฺธิสํโสธเกน เมธงฺกโรติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน ปกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา, ตสฺมา มยํ ตา คาถาโย สพฺพปจฺฉาเยว อิมสฺมึ-าเน เปม. ตา ปน คาถาโย กตมาติ เจ –
จาควิกฺกมสทฺธานุ-สมฺปนฺนคุณสามิโน;
ปรกฺกมนรินฺทสฺส, สีหฬินฺทสฺส ธีมโต.
อตฺรเชนา+นุชาเตน, ภูปาลกุลเกตุนา;
ทิสนฺตปตฺถโฏทาร-วิกฺกเมน ยสสฺสินา.
ภุวเนกภุชวฺเหน, มหาราเชน ธีมตา;
จตุปจฺจยทาเนน, สตตํ สมุปฏฺิโต.
‘‘ชมฺพุโทณี’’ติ ¶ วิขฺยาตา –
วาเส นิวสโต สโต;
สุมงฺคลมหตฺเถร –
สามิโน สุจิวุตฺติโน.
วํเส วิสุทฺเธ สํชาโต,
ปนฺถเสนาสเน รโต;
ปริยตฺติมหาสินฺธุ –
นิยฺยามกธุรนฺธโร.
อปฺปิจฺฉาทิคุณูเปโต, ชินสาสนมามโก;
วเนรตมหตฺเถโร, เมธงฺกรสมวฺหโย.
ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, วินเย สุวิสารโท;
ปโยคสิทฺธึ โสธยิ, สทา สปฺปฺโคจรํ.
อิมํ ลิขิตปฺุเน, เมตฺเตกฺยํ อุปสํกมิ;
ปติฏฺหิตฺวา สรเณ, สุปฺปติฏฺามิ สาสเนติ.
ปโยคสิทฺธิสิทฺธํ.