📜
๓. สามฺกณฺฑ
๔. อพฺยยวคฺค
อพฺยยํ วุจฺจเต ทานิ, จิรสฺสํ ตุ จิรํ ตถา;
จิเรน จิรรตฺตาย, สห สทฺธึ สมํ อมา.
ปุนปฺปุนํ ¶ อภิณฺหฺจา, สกึ จา’ภิกฺขณํ มุหุํ;
วชฺชเน ตุ วินา นานา, อนฺตเรน ริเต ปุถุ.
พลวํ สุฏฺุ จา’ตีวา, ติสเย กิมุต สฺว’ติ;
อโห ตุ กึ กิมู’ ทาหุ, วิกปฺเป กิมุโต’ท จ.
อวฺหาเน โภ อเร อมฺโภ,
หมฺโภ เร เช’งฺค อาวุโส;
เห หเร ถ กถํ กึสุ, นนุ กจฺจิ นุ กึ สมา.
อธุเน’ตรหี’ทานิ, สมฺปติ อฺทตฺถุ ตุ;
ตคฺเฆ’ กํเส สสกฺกฺจา, ทฺธา กามํ ชาตุ เว หเว.
ยาวตา ตาวตา ยาว, ตาว กิตฺตาวตา ตถา;
เอตฺตาวตา จ กีเว’ติ, ปริจฺเฉทตฺถวาจกา.
ยถา ตถา ยเถเว’วํ, ยถานาม ยถาหิ จ;
เสยฺยถาปฺเย’วเมวํ, วา, ตเถว จ ยถาปิ จ.
เอวมฺปิ จ เสยฺยถาปิ, นาม ยถริวา’ปิ จ;
ปฏิภาคตฺเถ ยถาจ, วิย ตถริวา’ปิ จ.
สํ สามฺจ สยํ จาถ, อาม สาหุ ลหู’ปิ จ;
โอปายิกํ ปติรูปํ, สาธฺเว’วํ สมฺปฏิจฺฉเน.
ยํ ตํ ยโต ตโต เยน,
เตเน’ติ การเณ สิยุํ;
อสากลฺเย ตุ จน จิ, นิปฺผเล ตุ มุธา ภเว.
กทาจิ ชาตุ ตุลฺยา’ถ, สพฺพโต จ สมนฺตโต;
ปริโต จ สมนฺตาปิ, อถ มิจฺฉา มุสา ภเว.
นิเสเธ น อโนมา’ลํ, นหิ เจตุ สเจ ยทิ;
อนุกุลฺเย ตุ สทฺธฺจ,
นตฺตํ [รตฺตํ (ฏี.)] โทโส ทิวา ตฺว’เห.
อีสํ กิฺจิ มนํ อปฺเป, สหสา ตุ อตกฺกิเต;
ปุเร คฺคโต ตุ ปุรโต, เปจฺจา’มุตฺรภวนฺตเร.
อโห ¶ หี วิมฺหเย ตุณฺหี,
ตุ โมเน ถา’วิ ปาตุ จ;
ตงฺขเณ สชฺชุ สปทิ, พลกฺกาเร ปสยฺห จ.
สุทํ โข [โว (ก.)] อสฺสุ ยคฺเฆ เว,หา’ทโย ปทปูรเณ;
อนฺตเรน’นฺตรา อนฺโต, วสฺสํ นูน จ นิจฺฉเย.
อานนฺเท สฺจ ทิฏฺา ถ, วิโรธกถเน นนุ;
กามปฺปเวทเน กจฺจิ, อุสูโยปคเม’ตฺถุ จ.
เอวา’วธารเณ เยฺยํ, ยถาตฺตํ ตุ ยถาตถํ;
นีจํ อปฺเป, มหตฺยุ’จฺจํ, อถ ปาโต ปเค สมา.
นิจฺเจ สทา สนํ[สนา (ก.)]ปาโย,
พาหุลฺเย พาหิรํ พหิ;
พหิทฺธา พาหิรา พาหฺเย, สีเฆตุ สณิกํ ภเว.
อตฺถํ อทสฺสเน ทุฏฺุ, นินฺทายํ, วนฺทเน นโม;
สมฺมา สุฏฺุ ปสํสายํ, อโถ สตฺตาย มตฺถิ จ.
สายํ สาเย’ชฺช อตฺรา’เห,
สุเว ตุ สฺเว อนาคเต;
ตโต ปเร ปรสุเว, หิยฺโยตุ ทิวเส คเต.
ยตฺถ ยตฺร ยหึจาถ, ตตฺถ ตตฺร ตหึตหํ;
อโถ อุทฺธฺจ อุปริ, เหฏฺา ตุ จ อโธ สมา.
โจทเน อิงฺฆ หนฺทา’ถ, อาราทูรา จ อารกา;
ปรมฺมุขา ตุ จ รโห, สมฺมุขา ตฺวา’วิ ปาตุ จ.
สํสยตฺถมฺหิ อปฺเปว, อปฺเปวนาม นู’ติ จ;
นิทสฺสเน อิติ’ตฺถฺจ, เอวํ, กิจฺเฉ กถฺจิ จ.
หา เขเท สจฺฉิ ปจฺจกฺเข,
ธุวํ ถิเร’วธารเณ;
ติโร ตุ ติริยํ จาถ, กุจฺฉายํ ทุฏฺุ กุ’จฺจเต.
สุวตฺถิ อาสิฏฺตฺถมฺหิ, นินฺทายํ ตุ ธี[ธิ (ก.)] กถฺยเต;
กุหิฺจนํ กุหึ กุตฺร, กุตฺถ กตฺถ กหํ กฺว ถ.
อิเห’ธา’ตฺร ¶ ตุ เอตฺถา’ตฺถ,
อถ สพฺพตฺร สพฺพธิ;
กทา กุทาจนํ จาถ, ตทานิ จ ตทา สมา.
อาทิกมฺเม ภุสตฺเถ จ, สมฺภโว’ติณฺณ ติตฺติสุ;
นิโยคิ’สฺสริย’ปฺปีติ, ทาน ปูชา’คฺค, สนฺติสุ.
ทสฺสเน ตปฺปเร สงฺเค, ปสํสา, คติ, สุทฺธิสุ;
หึสา, ปการนฺโต’ภาว, วิโยคา’วยเวสุ จ;
โป’ปสคฺโค ทิสาโยเค, ปตฺถนา, ธิติอาทิสุ.
ปราสทฺโท ปริหานิ, ปราชย คตีสุ จ;
ภุสตฺเถ ปฏิโลมตฺเถ, วิกฺกมา’มสนาทิสุ.
นิสฺเสสา’ภาว สนฺยาส, ภุสตฺถ โมกฺข ราสิสุ;
เคหา’เทโส’ปมาหีน, ปสาทนิคฺคตา’จฺจเย.
ทสฺสโน’สานนิกฺขนฺตา, โธภาเคสฺว’วธารเณ;
สามีปฺเย พนฺธเน เฉก, นฺโตภาโค’ปรตีสุ จ.
ปาตุภาเว วิโยเค จ, นิเสธาโท นิ ทิสฺสติ;
อโถ นีหรเณ เจวา, วรณาโท จ นี สิยา.
อุทฺธกมฺม วิโยค ตฺต, ลาภ ติตฺติ สมิทฺธิสุ;
ปาตุภาว’จฺจยาภาว, ปพลตฺเต ปกาสเน;
ทกฺข’คฺคตาสุ กถเน, สตฺติโมกฺขาทิเก อุ จ.
ทุ กุจฺฉิเต’สทตฺเถสุ, วิรูปตฺเต ปฺย’โสภเน;
สิยา’ภาวา’สมิทฺธีสุ, กิจฺเฉ จา’นนฺทนาทิเก.
สํ สโมธาน สงฺเขป, สมนฺตตฺต สมิทฺธิสุ;
สมฺมา ภุส สห ปฺปตฺถา, ภิมุขตฺเถสุ สงฺคเต;
วิธาเน ปภเว ปูชา, ปุนปฺปุนกฺริยาทิสุ.
วิวิธา’ติสยา’ภาว, ภุสตฺติ’สฺสริยา’จฺจเย;
วิโยเค กลเห ปาตุ, ภาเว ภาเส จ กุจฺฉเน.
ทูรา’นภิมุขตฺเตสุ, โมหา’นวฏฺิตีสุ จ;
ปธาน ทกฺขตา เขท, สหตฺถาโท วิ ทิสฺสติ.
วิโยเค ¶ ชานเน จา’โธ,ภาค นิจฺฉย [ภาค’นิจฺฉย (ภาค+อนิจฺฉย-ฏี)] สุทฺธิสุ;
อีสทตฺเถ ปริภเว, เทส พฺยาปน หานิสุ;
วโจกฺริยาย เถยฺเย จ, าณปฺปตฺตาทิเก อว.
ปจฺฉา ภุสตฺต สาทิสฺยา, นุปจฺฉินฺนา’นุวตฺติสุ;
หีเน จ ตติยตฺถา’โธ, ภาเคสฺว’นุคเต หิเต;
เทเส ลกฺขณ วิจฺเฉ’ตฺถ, มฺภูต ภาคาทิเก อนุ.
สมนฺตตฺเถ ปริจฺเฉเท, ปูชา’ลิงฺคน วชฺชเน;
โทสกฺขาเน นิวาสนา, วฺา’ธาเรสุ โภชเน;
โสก พฺยาปน ตตฺเวสุ, ลกฺขณาโท สิยา ปริ.
อาภิมุขฺย วิสิฏฺุ’ทฺธ, กมฺมสารุปฺปวุทฺธิสุ;
ปูชา’ธิก กุลา’สจฺจ, ลกฺขณาทิมฺหิ จาปฺย’ภิ.
อธิกิ’สฺสร, ปาา’ธิ, ฏฺาน, ปาปุณเนสฺว’ธิ;
นิจฺฉเย โจปริตฺตา’ธิ, ภวเน จ วิเสสเน.
ปฏิทานนิเสเธสุ, วามา’ทานนิวตฺติสุ;
สาทิเส ปฏินิธิมฺหิ, อาภิมุขฺยคตีสุ จ.
ปติโพเธ ปติคเต, ตถา ปุนกฺริยาย จ;
สมฺภาวเน ปฏิจฺจตฺเถ, ปตีติ ลกฺขณาทิเก;
สุ โสภเน สุเข สมฺมา, ภุส สุฏฺุ สมิทฺธิสุ.
อาภิมุขฺย, สมีปา’ทิ, กมฺมา’ลิงฺคน ปตฺติสุ;
มริยาทุ’ทฺธกมฺมิ’จฺฉา, พนฺธนา’ภิวิธีสุ อา.
นิวาสา’วฺหาน คหณ, กิจฺเฉ’สตฺถ นิวตฺติสุ;
อปฺปสาทา’สิ สรณ, ปติฏฺา’วิมฺหยาทิสุ.
อนฺโตภาว ภุสตฺตา’ติ, สย ปูชาสฺว’ติกฺกเม;
ภูตภาเว ปสํสายํ, ทฬฺหตฺถาโท สิยา อติ.
สมฺภาวเน จ ครหา, เปกฺขาสุ จ สมุจฺจเย;
ปฺเห สํวรเณ เจว, อาสีสตฺเถ อปี’ริตํ.
นิทฺเทเส วชฺชเน ปูชา, ปคเต วารเณปิ จ;
ปทุสฺสเน จ ครหา, โจริกา’โท สิยา อป.
สมีปปูชา ¶ สาทิสฺส, โทสกฺขาโน’ปปตฺติสุ;
ภุสตฺโต’ปคมา’ธิกฺย, ปุพฺพกมฺมนิวตฺติสุ;
คยฺหากาโร’ปริตฺเตสุ, อุเป’ตฺย [อุเปตฺย=อุป+อิติ]’นสนา’ทิเก.
เอวํ นิทสฺสนา’กาโร, ปมาสุ สมฺปหํสเน;
อุปเทเส จ วจน, ปฏิคฺคาเห’วธารเณ;
ครหาเย’ทมตฺเถ จ, ปริมาเน จ ปุจฺฉเน.
สมุจฺจเย สมาหาเร, นฺวาจเย เจ’ตรีตเร;
ปทปูรณมตฺเต จ, จสทฺโท อวธารเณ.
อิติ เหตุปกาเรสุ, อาทิมฺหิ จา’วธารเณ;
นิทสฺสเน ปทตฺถสฺส, วิปลฺลาเส สมาปเน.
สมุจฺจเย โจ’ปมายํ, สํสเย ปทปูรเณ;
ววตฺถิตวิภาสายํ, วา’วสฺสคฺเค วิกปฺปเน.
ภูสเน วารเณ จา’ลํ, วุจฺจเต ปริยตฺติยํ;
อโถ’ถา’นนฺตรา’รมฺภ, ปฺเหสุ ปทปูรเณ.
ปสํสาครหาสฺา, สีการาโท [สฺวีการ (ฏี.)] ปิ นาม ถ;
นิจฺฉเย จา’นุมานสฺมึ, สิยา นูน วิตกฺกเน.
ปุจฺฉา’วธารณา’นฺุา, สานฺตฺวนา’ลปเน [สนฺตนาลปเน (ก.)]นนุ;
วเต’กํส, ทยา, หาส, เขทา’ลปน, วิมฺหเย.
วากฺยารมฺภ, วิสาเทสุ, หนฺท หาเส’นุกมฺปเน;
ยาว ตุ ตาว สากลฺย, มานา’วธฺย’วธารเณ.
ปาจี, ปุร, งฺคโตตฺเถสุ, ปุรตฺถา ปเม ปฺยถ;
ปพนฺเธ จ จิราตีเต, นิกฏาคามิเก ปุรา.
นิเสธวากฺยาลงฺการา, วธารณปสิทฺธิสุ;
ขลฺวา’สนฺเน ตุ อภิโต-
ภิมุโข’ภยโตทิเก.
กามํ ยทฺยปิสทฺทตฺเถ, เอกํสตฺเถ จ ทิสฺสติ;
อโถ ปน วิเสสสฺมึ, ตเถว ปทปูรเณ.
หิ ¶ การเณ วิเสสา’ว, ธารเณ ปทปูรเณ;
ตุ เหตุวชฺเช ตตฺถา’ถ, กุ ปาเป’สตฺถ’กุจฺฉเน.
นุ สํสเย จ ปฺเห ถ, นานา’ เนกตฺถ วชฺชเน;
กึ ตุ ปุจฺฉาชิคุจฺฉาสุ, กํ ตุ วาริมฺหิ มุทฺธนิ.
อมา สหสมีเป ถ, เภเท อปฺปเม ปุน;
กิรา’นุสฺสวา’รุจิสุ, อุทา’ปฺยตฺเถ วิกปฺปเน.
ปตีจี จริเม ปจฺฉา, สามิ ตฺวทฺเธ ชิคุจฺฉเน;
ปกาเส สมฺภเว ปาตุ,
อฺโฺเ ตุ รโห มิโถ.
หา เขทโสกทุกฺเขสุ, เขเท ตฺว’หห วิมฺหเย;
ภึสาปเน [หึสาปเน (ฏี.)]ธี[ธิ (ก.)] นินฺทายํ, ปิธาเน ติริยํ ติโร.
ตุน ตฺวาน ตเว ตฺวา ตุํ, ธา โส ถา กฺขตฺตุ, เมว จ;
โต ถ ตฺร หิฺจนํ หึหํ, ธิ ห หิ ธ ธุนา รหิ.
ทานิ โวทาจนํ ทาชฺช, ถํ ตตฺตํ ชฺฌ ชฺชุ อาทโย;
สมาโส จา’พฺยยีภาโว,
ยาเทโส จา’พฺยยํ ภเวติ.
อิติ อพฺยยวคฺโค.
สามฺกณฺโฑ ตติโย.
อภิธานปฺปทีปิกา สมตฺตา.
นิคมน
สคฺคกณฺโฑ ¶ จ ภูกณฺโฑ, ตถา สามฺกณฺฑิติ;
กณฺฑตฺตยานฺวิตา เอสา, อภิธานปฺปทีปิกา.
ติทิเว มหิยํ ภุชคาวสเถ,
สกลตฺถสมวฺหยทีปนิ’ยํ;
อิห โย กุสโล มติมา ส นโร,
ปฏุ โหติ มหามุนิโน วจเน.
ปรกฺกมภุโช นาม, ภูปาโล คุณภูสโน;
ลงฺกาย มาสิ เตชสฺสี, ชยี เกสริวิกฺกโม.
วิภินฺนํ จิรํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิกาย-
ตฺตยสฺมิฺจ กาเรสิ สมฺมา สมคฺเค;
สเทหํ’ว นิจฺจาทโร ทีฆกาลํ,
มหคฺเฆหิ รกฺเขสิ โย ปจฺจเยหิ.
เยน ลงฺกา วิหาเรหิ, คามา’รามปุรีหิ จ;
กิตฺติยา วิย สมฺพาธี, กตา เขตฺเตหิ วาปิหิ.
ยสฺสา’สาธารณํ ปตฺวา, นุคฺคหํ สพฺพกามทํ;
อหมฺปิ คนฺถการตฺตํ, ปตฺโต วิพุธโคจรํ.
การิเต เตน ปาสาท, โคปุราทิวิภูสิเต;
สคฺคขณฺเฑ’ว ตตฺโตยา, สยสฺมึ ปติพิมฺพิเต.
มหาเชตวนา’ขฺยมฺหิ, วิหาเร สาธุสมฺมเต;
สโรคามสมูหมฺหิ, วสตา สนฺตวุตฺตินา.
สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, โมคฺคลฺลาเนน ธีมตา;
เถเรน รจิตา เอสา, อภิธานปฺปทีปิกาติ.