📜
๑. สคฺคกณฺฑวณฺณนา
๑. อิทานิ ยสฺมา อภิเธยฺยตฺโถ นาม ปฺตฺติปรมตฺถตฺถวเสน ทุวิโธ, เตสุ เยภุยฺเยน ปฺตฺตตฺถโต ปรมตฺถตฺโถว เสฏฺโ, เตสุปิ โอธิโส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิกรตฺตา ยถากฺกมํ อฏฺ ธมฺมา เสฏฺา, ตโตปิ นิพฺพานเมว เสฏฺํ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ สมฺมาสมฺพุทฺโธว เสฏฺโ. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๓; เนตฺติ. ๑๒๕]. เอตฺถ หิ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ [อ. นิ. ๔.๓๔; ๕.๓๒; อิติวุ. ๙๐] วจนโต สพฺเพสมฺปิ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ วิราคสงฺขาโต นิพฺพานเมว เสฏฺโ, จกฺขุมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ, เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานฺจ ปฺตฺตตฺถานํ เสฏฺโติ อยมตฺโถ วุตฺโต ภควตา, ตสฺมา สพฺพตฺถเสฏฺตฺถาภิธายกาภิธานภูตํ พุทฺธาติธานเมว ปมํ สคฺคกณฺฑสฺส อาทิมฺหิ ปตฺถิยวเสน [สตฺถิยวเสน (ก.)] ทสฺเสตุมาห ‘‘พุทฺโธ’’จฺจาทิ. ตตฺถ ชินสทฺทนฺตํ สพฺพพุทฺธสฺส นามํ. สพฺพํ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, สกมฺมกา กตฺตริ ตปจฺจโย. วิสิฏฺา พุทฺธิ อสฺสตฺถีติ พุทฺโธ, ปสํสายํ ยทาทินา ณปจฺจโย. ทานสีลกฺขนฺธาทโย านาฏฺานาณาทโย วา ทส ¶ พลานิ ยสฺเสติ ทสพโล. สาสติ วินยติ สตฺเตติ สตฺถา. สพฺพธมฺมชานนสีลตาย สพฺพฺู. ทฺวิปทานํ, ทฺวิปเทสุ วา อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม, พุทฺธวํสวณฺณนายํ[พุ. วํ. อฏฺ. ๓๗ นิทานกถา] นิทฺธารณลกฺขณาย ฉฏฺิยา สมาสสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา เนทิสี นิทฺธารณลกฺขณา ฉฏฺี คมฺยเต. กสฺมา ปน โส ตตฺถ ปฏิสิทฺโธติ? สมาเส เยภุยฺเยน นิทฺธารณลกฺขณตฺตยสฺส วิกลาภาวโต. กิฺจาปิ หิ ตตฺถ ฉฏฺิยาเยว ปฏิสิทฺโธ, สตฺตมิยา ปน นิทฺธารณลกฺขณาย วิชฺชมานตฺตา ตสฺสาปิ โส ปฏิเสธนีโยเยว. มุนีนํ อินฺโท ราชา มุนินฺโท. ปฺุาณภาคฺยาทโย ภคํ นาม, ตํโยคา ภควา. นาถติ สตฺตานํ หิตํ ยาจติ, กิเลเส วา อุปตาเปติ, สตฺเตสุ วา อิสฺสริยํ กโรติ, เตสํ วา หิตํ อาสีสตีติ นาโถ. พุทฺธธมฺมสมนฺตาณทิพฺพจกฺขุสงฺขาเตหิ ปฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคตตฺตา จกฺขุมา. สพฺพทา พฺยามปฺปภาย กายโต นิจฺฉรณวเสน องฺคีรโส. สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ มุนนโต มุนิ, ธมฺมวาเทสุ วา โมนกรณโต มุนิ.
๒. โลกานํ, โลเกสุ วา นาโถ โลกนาโถ. อตฺตโน อธิกสฺส กสฺสจิปิ อุตฺตมปุคฺคลสฺส อภาวโต อนธิวโร, สพฺพปริยนฺตคตตฺตภาวตฺตา วา นตฺถิ เอตสฺส อิโต อฺโ อธิโก ปตฺเถตพฺโพ อตฺตภาโวติ อนธิวโร. มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนโต คเวสนโต มเหสิ, มหนฺโต วา อีโส วิภูติ เอตสฺสาติ มเหสิ. หิตํ วินยติ อนุสาสตีติ วินายโก, วิสิฏฺํ วา นิพฺพานํ สตฺเต เนตีติ วินายโก. สพฺพธมฺมทสฺสนสีลตาย ¶ ‘‘สมนฺตจกฺขู’ติ ลทฺธนาเมน สพฺพฺุตฺาเณน สมนฺนาคตตฺตา สมนฺตจกฺขุ. โสภนํ คตํ าณมสฺส, สํสารา วา สุฏฺุ อปุนราวตฺติยา คตวาติ สุคโต, สปรสุขสิทฺธตฺถํ วา สมฺมา คตวาติ สุคโต. ภูริ พหุกา ปฺา ยสฺส, อนนฺตตฺตา วา ภูริสมา ปฺา เอตสฺสาติ ภูริปฺโ, อนนฺตาย มหาปถวิยา สทิสปฺโตฺยตฺโถ. กิเลสาทิปฺจวิธํ มารํ ชิตวาติ มารชิ.
๓. นรานํ สีโห เสฏฺโ, ปรปฺปวาทมทฺทนสหนโต วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโห, สหตีติ สีโห, นิรุตฺตินเยน ปุพฺพวณฺณาการสฺสีกาโร, สีหสทิสตฺตา วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโห. ยถา หิ สีโห มิคราชา จตูหิ ทาาหิ สพฺพสตฺเต หึสติ อภิภวติ, ตถา ภควาปิ สีลปฺาปฺุิทฺธิสงฺขาเตหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สพฺพํ โลกํ หึสติ อภิภวตีติ โอปมฺมสํสนฺทนํ. สพฺพปุริสานํ เสฏฺตฺตา นรวโร, นรานํ วา เทวมนุสฺสานํ เสฏฺตฺตา นรวโร, ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ’’ติ [สํ. นิ. ๑.๒๓] เอตฺถ วิย นรสทฺเทน สพฺเพ เทวมนุสฺสา สงฺคหิตา. ธมฺมสฺส ราชปวตฺตกตฺตา ธมฺมราชา, ธมฺมโต วา สเทวกสฺส โลกสฺส ราชา ชาโต, นาธมฺมโตติ ธมฺมราชา, ธมฺเมน ราชตีติ วา ธมฺมราชา, ธมฺมปาลโก วา ราชา ธมฺมราชา. มุนีนํ เสฏฺตฺตา มหามุนิ. เทวานํ อติเทโวติ เทวเทโว, เทวานํ อธิโก วา เทโว เทวเทโว. โลกานํ ครุ อาจริโย โลกครุ, โลกานํ ครุภาชนตฺตา วา โลกครุ. ธมฺมสฺส สามิ ยถาวุตฺตนเยน ธมฺมสฺสามี. ยถา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา ¶ สพฺพฺุภาวํ คตา, ตถา อยมฺปิ คโตติ ตถาคโต, ตถา วา สมฺมา คตํ าณมสฺสาติ ตถาคโตตฺยาทินา ตถาคตสทฺทสฺส อตฺถปปฺโจ ตตฺถ ตตฺถ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๒; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๗๘; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๗๐; อุทา. อฏฺ. ๑๘; อิติวุ. อฏฺ. ๓๘; เถรคา. อฏฺ. ๑.๓; พุ. วํ. อฏฺ. ๒ นิทาน กถา; มหานิ. อฏฺ. ๑๔; ปฏิ. ส. อฏฺ. ๑.๑.๓๗; ที. นิ. ฏี. ๑.๗; ที. นิ. อภิ. ฏี. ๑.๗; ม. นิ. ฏี. ๑.๑๒; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑๗๐] วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
๔. สยเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวติ, อนฺโพธิโตติ สยมฺภู. สมฺมา อวิปรีเตน ส’มตฺตนาเยว สพฺพธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เสฏฺปฺาย สมนฺนาคตตฺตา วรปฺโ. สตฺเต สํสารณฺณวโต นิพฺพานปารํ เนตีติ นายโก. ชิตปฺจมารตฺตา ชิโน. เอตฺถ จ สมนฺตภทฺร, โลกชิ, ฉฬภิฺ, อทฺวยวาที, สิรีฆน, อกนิฏฺค [อกนิฏฺก (ก.)], ธมฺมจกฺก, ราคาสนิ [ราคาริ (ก.)], ติสรณ, ขสม [ขณสม (ก.) เขน อากาเสน สมา ตุลฺยา คุณา ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฏีกา ๑.๑.๘)], คุณากร, มหาสุข, วชิร, เมตฺตาพล, อสม, ชิตาริ, มหาโพธิ, ธมฺมธาตุ, เสตเกตุ, ขชิ, ติมุตฺติ [ขชิรวิมุตฺติ (ก.) เขน อากาสชฺฌาเนน – สฺุภาวนายาติ ภาโว – ชยติ สํสารภาวํ โย, ชิ+ กฺวิป สฺุวาทีนํ โพทฺธานํ ‘‘สฺุํ สพฺพเมว’’ อิตฺยาการภาวนาย สํสารภาวชยนโต ตถาภาโว (สทฺทกปฺปทฺทุม)], ทสภูมิสฺสร, ปฺจาณ, พหุกฺขม, สมฺพุทฺธ, สพฺพทสฺสี, มหาพล, สพฺพโพธ ¶ [สมฺโพธธมฺม (ก.)], ธมฺมกาย, สํคุตฺต, อรห, ทฺวาทสกฺข, วีตราคาทีนิปิ อเนกานิ พุทฺธสฺส นามานิ [อิมานิ ปริยายวจนานิ ปายโส อมรโกสโต, ติกณฺฑเสสาภิธานโต จ คหิตานิ]. สมนฺตโต ปฺุสมฺภารโต จ าณสมฺภารโต จ ภทฺโร เสฏฺโติ สมนฺตภทฺโรตฺยาทีนิ จ นิพฺพจนานิ เวทิตพฺพานิ. วุตฺตฺจ –
‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;
คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ [ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๑๓; อุทา. อฏฺ. ๕๓; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๗๖; เนตฺติ. อฏฺ. ๓๘].
ตตฺถ อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํ. อปิ นามสหสฺสโตติ อเนเกหิ นามสหสฺเสหีตฺยตฺโถ. สพฺพพุทฺธนามกถา.
สกฺกาทิสตฺตกํ อมฺหากํ พุทฺธสฺส นามํ. ปฺจมาเร เชตุํ สกฺโกตีติ สกฺโก, ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสกรณโต วา โลกมริยาทํ ฉินฺทิตุํ สกฺกุณนฺตีติ สกฺกา, สากิยราชูนํ ปุพฺพราชาโน, เตสํ วํสภูตตฺตา ภควา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติ. อสฺส จ ชาติสมนนฺตรํ นิธโย รตนานิ จ อุปฺปนฺนานีติ สิทฺธตฺโถติ นามํ กตํ, สพฺเพสํ วา โลกานํ สิทฺธา อตฺถา เอเตน เหตุภูเตนาติ สิทฺธตฺโถ. สุทฺธํ โอทนํ อสฺสาติ สุทฺโธทโน, ตสฺส อปจฺจํ สุทฺโธทนิ. โคตมวํสสฺส กปิลสฺส มุนิโน สิสฺสตาย สกฺยา โคตมา, ภควา ปน โคตมวํเส อุปฺปนฺนตฺตา โคตมสฺส มุนิโน อปจฺจํ โคตโม.
๕. สกฺยวํสาวติณฺโณ [สกฺยวํสา ปิตฺถิณฺโณ (ก.)] สกฺยมุนิ โย พุทฺโธ โส สกฺยสีโห, สกฺยานํ วา เสฏฺตฺตา สกฺยสีโห. สกฺยกุลโต ¶ ชาโต มุนิ สกฺยมุนิ. สูริยเทวปุตฺตสฺส โสตาปนฺนตฺตา ภควา อาทิจฺจพนฺธูติ วุจฺจติ, อาทิจฺจสฺส พนฺธุ าตีติ นิพฺพจนํ กตฺวา. เอตฺถปิ มายาเทวีสุต, มหาสมณ, กลิสาสนาทีนิ [กุลิสาสนาทีนิ (ก.) กลิมฺหิ ยุเค สาสนํ อนุสาสนํ ยสฺส โส, อถวา กลิมฺหิ ปาเป วิวาเท วา สาสนํ หิตสาธนํ ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฏีกา ๑.๑.๑๑)] โคตมปริยายานิ เวทิตพฺพานิ.
๖. โมกฺขาทีนิ นิพฺพุติปริยนฺตานิ ฉจตฺตาลีส นามานิ นิพฺพานสฺส นามานิ. มุจฺจนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา ราคาทีหีติ โมกฺโข. นิรุชฺฌนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ นิโรโธ, รุนฺธติ วา นิพฺพานนฺติ โรโธ, กิเลโส, โส เอตฺถ นตฺถีติ นิโรโธ. วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา, นิพฺพาติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพานํ. ยถา ปกติทีโป นทีโสเตน วุยฺหมานานํ ปติฏฺา โหติ, เอวมิทมฺปิ นิพฺพานํ สํสารมโหเฆน วุยฺหมานานํ ปติฏฺาติ ทีโป วิยาติ ทีโป, นิกฺกิเลสานํ วา ปทีปสทิสภาวกรณโต ทีโป วิยาติ ทีโป, ‘‘นิพฺพนฺติ ธีรา ยถยํ ปทีโป’’ติ หิ วุตฺตํ, ทิปฺปติ วา อริยานํ าณจกฺขุสฺเสว ปกาสตีติ ทีโป. ตณฺหานํ ขยเหตุตฺตา ตณฺหกฺขโย. ราคาทีนํ ปฏิปกฺขตฺตา, อุตฺตมฏฺเน วา ปรํ. ตายติ รกฺขติ อปายาทิโตติ ตาณํ. นิลียนฺติ เอตฺถ สํสารภยภีรุกาติ เลณํ. นตฺถิ ทีฆรสฺสาทิกํ รูปํ สณฺานเมตสฺสาติ อรูปํ, อปฺปจฺจยตฺตา วา อรูปํ. ราคาทีนํ สนฺตกรณตฺตา สนฺตํ. ราคกฺขยเหตุภาเวน อวิปรีตตฺตา, จตุสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ¶ วา สจฺจํ. นตฺถิ อาลโย ตณฺหา เอตฺถาติ อนาลยํ.
๗. ปจฺจเยหิ น สงฺกรียเตติ อสงฺขตํ. สิวํ เขมภาวํ กโรตีติ สิวํ, สํสารภีรุเกหิ เสวิตพฺพตฺตา วา สิวํ, ยทาทินา วปจฺจโย. นตฺถิ เอตฺถ มตํ มรณํ, เอตสฺมึ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส มตนฺติ อมตํ. ปสฺสิตุํ สุทุกฺกรตาย สุทุทฺทสํ. ปเรหิ อุตฺตเมหิ อริยปุคฺคเลหิ อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, ปรโต วา อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, สํสารสภาวโต อฺสภาววเสน พุชฺฌิตพฺพนฺตฺยตฺโถ, ปเรสํ วา อริยปุคฺคลานํ ปติฏฺานตฺตา ปรายณํ. เยน จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส สรนฺติ หึสนฺติ ตํ ธมฺมํ สรณํ, อริยานํ วสิตเคหตฺตา วา สรณํ. อีติ อุปทฺทโว ปวาโส จ เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อนีติกํ, สตฺเต สํสารํ เนตีติ ‘‘นีตี’’ติ ลทฺธนามาย ตณฺหาย อภาวโต วา อนีติกํ. อาสวานํ อนารมฺมณตาย อนาสวํ. นิจฺจฏฺเน ธุวํ, ธวติ วา มคฺคานมารมฺมณภาวํ คจฺฉตีติ ธุวํ, ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ หิ กาตนฺตธาตุ. ทฏฺพฺพสภาวสฺส นตฺถิตาย อนิทสฺสนํ. ปจฺจเยหิ อกตตฺตา อกตํ. สทา วิชฺชมานตฺตา อปลุชฺชนสภาวํ คจฺฉติ, เตน วา วิฺายตีติ อปโลกิตํ. ‘‘อิตํ คเต จ วิฺาเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. โลกสภาเวน วา วิฺายตีติ โลกิตํ, ตพฺภาวาปคมนโต อปโลกิตํ. สณฺหฏฺเน นิปุณํ, เยน วา จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส นิสฺเสสโต ปุนนฺติ โสเธนฺติ, ตํ นิปุณํ. น กทาจิปิ ยสฺส อนฺโต วินาโส อตฺถิ, ตํ อนนฺตํ. ขรนฺติ ¶ วินสฺสนฺตีติ ขรา, สงฺขตา, เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อกฺขรํ, ขรสงฺขาตานํ วา สงฺขตานํ ปฏิปกฺขตฺตา อกฺขรํ. เอตฺถ จ อสงฺขตนฺตฺยาทิกา คาถา รุจิรา นาม.
๘. สพฺพทุกฺขานํ ขยการณตฺตา ทุกฺขกฺขโย. พฺยาพาธตีติ พฺยาพาโธ, โส เอว พฺยาพาโท, ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส ภาโว พฺยาพชฺชํ, ทุกฺขสฺส ปีฬนาทฺยตฺโถ, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาพชฺชํ, อพฺยาปชฺฌนฺติปิ ปาโ, ตตฺถ พฺยาปชฺชนฺติ วินสฺสนฺตีติ พฺยาปาทา, สงฺขตา, เตสํ ภาโว พฺยาปชฺฌํ, สงฺขตานํ วินสฺสนภาโว, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาปชฺฌนฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ, นิรุตฺตินเยน จ ทฺยสฺส ชฺฌกาโร. กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานมภาวโต วิวฏฺฏํ. นิพฺภยฏฺเน เขมํ, ขยนฺติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทโยติ เขมํ. สงฺขาเรหิ อสมฺมิสฺสตาย, วิสํโยคตาย จ เกวลํ. อปวชฺชนฺติ สงฺขารา เอตสฺมาติ อปวคฺโค. ยสฺมา ราโค วิคโต, โส วิราโค. ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ. นตฺถิ เอตสฺมึ อธิคเต อริยานํ จุตํ จวนนฺติ อจฺจุตํ. อริเยหิ ปชฺชิตพฺพตฺตา คนฺตพฺพตฺตา ปทํ.
๙. จตฺตาโร โยคา ขยนฺติ เอเตนาติ โยคกฺเขโม. ปาเรติ สกฺโกติ สํสารทุกฺขสนฺตาปํ สเมตุนฺติ ปารํ, ‘‘สํสารทุกฺขสนฺตาปตตฺตสฺสา’ลํ สเมตเว’’ติ หิ วุตฺตํ. ปคตา สํสารจกฺกสฺส อรา เอตสฺมาติ วา ปารํ. กิเลเสหิ มุจฺจนโต มุตฺติ, นิกายนฺตริยา ปน ‘‘สรีเรนฺทฺริเยหิ อตฺตโน มุตฺตตฺตา มุตฺตี’’ติ วทนฺติ. กิเลสสมนโต สนฺติ. วิสุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ วิสุทฺธิ ¶ . สพฺพสงฺขารา วิมุจฺจนโต วิมุตฺติ. อสงฺขตเมว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน, สนฺติลกฺขณธารณโต วา ธาตูติ อสงฺขตธาตุ. สุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ สุทฺธิ. อาวุโณติ สํสารโต นิกฺขนฺตุมปฺปทานวเสนาติ วุติ, ตณฺหา, ตโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพุติ.
๑๐. ขีณาสวาทิจตุกฺกํ อรหนฺเต. ขีณา อาสวา ยสฺส โส ขีณาสโว. ตโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต นตฺถิ สิกฺขา เอตสฺสาติ อเสกฺโข. วิคโต ราโค ยสฺมาติ วีตราโค. สํสารจกฺกสฺส อเร หตวาติ อรหา, ‘‘อรห’’นฺติปิ ปาโ.
เทวโลกาทิปฺจกํ สคฺคสฺส นามํ. เทวานํ โลโก ภวนํ เทวโลโก. ทิพฺพนฺตฺยตฺร ทิโว. อช คติยํ, อเนกตฺถตฺตา ิติยํ, จิรํ ิยเต อสฺมินฺติ อคฺโค, านํ, โสภโน อคฺโค สคฺโค, ปฺุเน วา สุฏฺุ อชียเตติ สคฺโค. ตโย เทวา ทิพฺพนฺตฺยตฺเรติ ติทิโว. ปธานโต หิ ตีหิ หริหรพฺรหฺเมหิ พฺยปเทโส. ติทสานํ เทวานํ อาลโย านนฺติ ติทสาลโย. เกจิ ปน ‘‘เทวโลกาทิตฺตยํ สคฺคสามฺสฺส นามํ, ติทิวาทิทฺวยํ ตาวตึสสฺสา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกสาทีสุ สามฺสฺมึเยว ทฺวินฺนมฺปิ คหณโต น สารโต ปจฺเจตพฺพํ. เอตฺถาปิ นาก, สุรโลก, ติปิฏฺป [วิสนฺติ สุกติโน อสฺมึ อิติ ปิฏฺปํ ปิโสทราทิ ติทสานํ ปิฏฺปธิติ ทสสทฺทโลโป (จินฺตามณิฏีกา)], อวโรห, ผโลทย ¶ [ผลสฺส กมฺมผลสฺส อุทโย ทิฏฺิโยคฺยฏฺานํ (ติกณฺฑฏีกา)], มนฺทร, เสริก, สกฺกภวน, ขํ, นภาทีนิ เทวโลกสามฺานิ อิธานาคตานิปิ คเหตพฺพานิ.
๑๑-๑๒. ติทสาทิจตุทฺทสกํ เทวตาสามฺสฺส นามํ. ชาตีสุ [ชาติชาตีสุ (ก.)] วุตฺตาสุ พฺยตฺติปิ วุจฺจตีติ พฺยตฺตีนํ พหุตฺตา พหุวจนนิทฺเทโส. ชาติสตฺตาวินาสสงฺขาตา ติสฺโส ทสา ปริมาณา เอเตสนฺติ ติทสา. เอเต หิ มนุสฺสาทโย วิย พุทฺธิวิปริณามขเยหิ น ยุชฺชนฺติ, ปฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยา เอว อุปฺปชฺชนฺติ สนฺติ วินสฺสนฺติ จ. มรณํ มโร, โส เยสํ นตฺถิ, เต อมรา. ทิพฺพนฺติ ปฺจกามคุณาทีหิ กีฬนฺตีติ เทวา. วิพุชฺฌนฺติ น สุปนฺตีติ วิพุธา, อตีตานาคตชาตึ วิพุชฺฌนฺตีติ วา วิพุธา. สุธาโภชนภฺุชนสีลตาย สุธาสิโน. สมุทฺทุฏฺา [อมตมถโนฏฺา (จินฺตามณิฏีกา)] สุรา อตฺถิ เยสํ, เต สุรา, สุรนฺติ วา กีฬนฺตีติ สุรา, สุเขน รมนฺตีติ วา สุรา. ทีฆายุกาปิ สมานา ยถาปริจฺเฉทํ สมฺปตฺตกาเล มรนฺติ สีเลนาติ มรู. ทิโว เทวโลโก โอโก อาสโย เยสํ เต ทิโวกา. สุธาหารสฺส ปาตพฺพสฺสปิ สมฺภวโต อมตํ ปิวนฺตีติ อมตปา, อมโตสธํ วา ปิวนฺตีติ อมตปา. สคฺเค วสนสีลตฺตา สคฺควาสิโน. สทา ปฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยตฺตา นิรากตา ชรา เอเตสนฺติ นิชฺชรา. น นิมิสนฺตีติ อนิมิสา, ภมุกา นิจฺจลํ กโรนฺตีตฺยตฺโถ. ทิเว วสนฺตีติ ทิพฺพา. เทวา เอว เทวตา, สกตฺเถ เทวสทฺทโต ตาปจฺจโย, เทวตา เอว เทวตานิ, สกตฺเถ นิปจฺจโย. ‘‘อปุเม’’ติ เอตฺถ ปมสกตฺถิกวเสน อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, ทุติยสกตฺถิกวเสน ¶ นปุํสกลิงฺคตฺตํ เวทิตพฺพํ, ทุติยสกตฺถิกวเสเนว วา ทฺวิลิงฺคตฺตํ, ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคปกฺเข ยทาทินา นิการาเทโส. อมรโกเส ปน ‘‘เทวตานิ ปุเม วา’’ติ [อมร ๑.๙] วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – เทวตานิสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺเค, นิจฺจํ นปุํสเกติ. ฏีกายฺจ ‘‘สกตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานิ อติวตฺตนฺตีติ ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ [เทโว เอว เทวตา, สกตฺเถ ตา, สกตฺถิกา อปิ ปจฺจยา ปกติโต ลิงฺควจนาทฺยติวตฺตนฺเต, อปีติ อิตฺถิตฺตํ เทวตา เอว เทวตํ ปฺาทิตฺตา อณ (จินฺตามณิฏีกา)] วุตฺตํ. ตตฺถ สกตฺถิกาติ ทุติยสกตฺถิกํ วุตฺตํ, ปกติโตติ ปมสกตฺถิกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ, อิตรถา ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺคตาย อิตฺถิลิงฺคตฺตเมว วเทยฺย. สุปพฺพา, สุมนา, ติทิเวสา, อาทิเตยฺยา, ทิวิสทา, เลขา, อทิตินนฺทนา, อาทิจฺจา, ริภโว [วิภวา (ก.), ริกาโร เทวมาตา สิยา อิติ ติกณฺเฑ, ตโต ภวนฺตีติ (จินฺตามณิฏีกา)] อโสปฺปา, อมจฺจา [มรณํ มติ อิติ ติ, มติยํ ภวา มจฺจา… น มจฺจา อมจฺจา (จินฺตามณิฏีกา)], อมตาสนา, อคฺคิมุขา, หวิโภชนา, คิรพฺพาณา, ทานวารโย, พินฺทารกา, ปูชิยา, จิรายุกา, สคฺคิโน, นโภสทาอิจฺจาทีนิปิ เทวตานํ สามฺนามาเนว.
๑๓. สิทฺธาทโย อิเม เทวโยนิโย เทวปฺปภวา เทววํสา เอเตสมุปฺปตฺติยํ เทวานเมว อาทิการณตฺตา. อณิมาทิคุโณเปตตฺตา สิชฺฌนฺติ เอตสฺส ยถิจฺฉิตา อตฺถาติ สิทฺโธ. ยสฺส ภาสาย พฺรูหติ กถา, โส ภูโต ¶ , ปิสาจปฺปเภโท อโธมุขาทิ. วจนตฺโถ ปน ภวนฺติ พฺรูหนฺติ กถา เอตสฺมาติ ภูโตติ. คนฺธํ อพฺพติ ปริภฺุชตีติ คนฺธพฺโพ, เทวคายนา ‘‘หาหา หูหู’’ ปภุตโย [อมร ๑.๕๕]. นิธโย คุยฺหตีติ คุยฺหโก, สฺายํ โก, มณิภทฺราทิโก กุเวรานุจโร. ยกฺข ปูชายํ, ยกฺขียเต ปูชียเตติ ยกฺโข, กุเวราทิโก. รกฺขนฺติ อตฺตานํ เอตสฺมาติ รกฺขโส, วิภีสณาทิ. กุมฺภปฺปมาณณฺฑตาย กุมฺภณฺโฑ. ปิสิตํ มํสํ อสติ ภกฺขตีติ ปิสาโจ, สกุนิ สกุนฺติอาทิโก กุเวรานุจโร, ยทาทินา ปิสิตสฺส ปิภาโว, อสสฺส จ สาจาเทสภาโว [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปฺจิกา ๑.๔๗]. อาทิสทฺเทน วิชฺชาธร, อปสร, กินฺนเร จ สงฺคณฺหาติ. วิชฺชํ คุฬิกาฺชนมนฺตาทิกํ ธรตีติ วิชฺชาธโร. อปสารยนฺติ ขลยนฺตีติ อปสรา, อุพฺพสฺยาทิกา สุรเวสิโย [อมร ๑.๕๕], อปสรสทฺทสฺส ชาติยํ สยํ พหุตฺตํ, พฺยตฺติยนฺตุ ตทวยวํ วา สยํ, ตถา จ พหุตฺตํว. วนาทิสทฺโท กทาจิ ชาติยํ ปยุชฺชเต, กทาจิ พฺยตฺติยํ. ตตฺร ยทา ชาติยํ, ตทา พฺยตฺติคตํ สงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติ. ยทา พฺยตฺติยํ ปยุชฺชเต, ตทา ตํพฺยตฺตาวยวานํ ปาณิปาทาทีนํ พหุตฺตสงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติ. วนสทฺโท ตุ ชาติคเตกสงฺขฺยาวิสิฏฺทพฺพาภิธานโต ธวาทิพฺยตฺติคตชาตฺยาภิธานโต วา เอกวจนนฺติ อปสรสทฺโท วามนาทิมเตน อิตฺถิยํ พหุวจเน จ, ตทฺเสํ ปน มเตน ปุมิตฺถิยํ วจนทฺวเย จ ทฏฺพฺโพ. อสฺสมุขนรสรีรตฺตา กุจฺฉิโต นโร, กิฺจิ วา นโร, นรสทิสตฺตา วา กินฺนโร. เอตา เทวโยนิโย. คณเทวตา ปน –
‘‘อาทิจฺจา วิสุ วสโว, ตุสิตา’ภสฺสรา’นิลา;
มหาราชิกา สาธฺยา จ, รุทฺทา จ คณเทวตา’’ติ [อมร ๑.๑๐].
อมรโกเส ¶ กถิตา.
ตตฺราทิจฺจา ทฺวาทสกา, วิสุเทวา ทส ิตา;
วสโว อฏฺสงฺขฺยาตา, ฉตฺตึส ตุสิตา มตา.
อาภสฺสรา จตุสฏฺิ, วาตา ปณฺณาเสกูนกา;
มหาราชิกนามาโย, ทฺวิสตํ วีสตาธิกา.
สาธฺยา ทฺวาทส วิขฺยาตา, รุทฺทา เจกาทส ิตา;
สมยนฺตรโต เอตา, วิฺเยฺยา คณเทวตา.
๑๔. ปุพฺพเทวาทิจตุกฺกํ อสุเร. ปุพฺพํ เทวา ปุพฺพเทวา, ทุติยาสมาโส, ปุพฺเพ วา เทวา ปุพฺพเทวา, ปุพฺเพ หฺเยเต เทวปุเร ิตา, อนนฺตรํ สกฺกาทีหิ ตโต จาลิตา. สุรานํ ริปู สตฺตโว สุรริปู. สุรานํ ปฏิปกฺขภาวโต อสุรา, เทวา วิย น สุรนฺติ น กีฬนฺตีติ วา อสุรา, สมุทฺทุฏฺา วา สุรา เทเวหิ อภฺยุปคตา, นาสุเรหีติ นตฺถิ สุรา เอเตสนฺติ อสุราติ นิกายนฺตริยา. ทนุนามาย มาตุยา อปจฺจํ ทานวา. ทนุ นาม เตรสสุ รกฺขสทุหิตีสุ เอกิสฺสา ทุหิตุ นามํ. เอเต ปุพฺพเทวาทโย สทา ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตนฺติ. เทจฺจา, เทเตยฺยา, ทนุชา, อินฺทารี, สุรทิสา, สุกฺกสิสฺสา, ทิติสุตา, ปุพฺพชาอิจฺจาทีนิปิ อสุรสฺส สามฺนามานิ.
ตพฺพิเสสา อสุรปฺปเภทา. สุเรหิ สทฺธึ สงฺคามตฺถํ อตฺตโน พลกายานํ ปหารํ อายุธํ ททาตีติ ปหารโท, โส เอว ปหาราโท. สํ ปสตฺโถ วโร ชามาตา ยสฺส ¶ โส สมฺพโร, ตสฺส หิ สกฺโก ชามาตา [สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๕๖], ปฺุาหรีสุ วา อินฺทฺริยานิ สํวุโณตีติ สมฺพโร. พลเมตสฺสตฺถีติ พลี, อติสยพลกายตฺตา วา พลี, โส เอว พลิ, ‘‘พลิอาทโย’’ติ อิมินา สมาเสปิ สนฺธิ นตฺถีติ ทีเปติ. อาทินา มจฺฉสกุณาทิเกปิ กฺุจาทิเกปิ อสุรเภเท สงฺคณฺหาติ.
๑๕. ปิตามหาทฺยฏฺกํ พฺรหฺมนิ. ปิตูนํ ปชาปตีนํ โลกปิตูนมฺปิ ปิตา ปิตามโห, อามหปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน ๔.๓๘]. สพฺพโลกานํ ปิตุฏฺานิยตฺตา ปิตา, สพฺพโลกํ วา ปาติ รกฺขตีติ ปิตา, ริตุปจฺจโย. มหนฺตสรีรตาย พฺรหฺมา, พฺรห วุฑฺฒิยํ มปจฺจโย. โลกานํ อีโส อินฺโท โลเกโส. กมลสมฺภวตฺตา กมลํ, ปทฺมํ. ตํ อาสนมุปฺปตฺติฏฺานมสฺส กมลาสโน. หิรฺํ สุวณฺณมยํ อณฺฑํ หิรฺํ, ตสฺส คพฺโภ ภูโณ [คุโณ (ก.)]หิรฺคพฺโภ. ฌานาทิคุเณหิ สุรานํ เชฏฺตฺตา สุรเชฏฺโ. ปชานํ สตฺตานํ ปติ สามิภูโต ปชาปติ, ปชํ ปาเลตีติ วา ปชาปติ. อตฺตภู, ปรเมฏฺิ, สยมฺภู, จตุรานโน, ธาตา, กมลโยนิ, ทุหิโณ, วิริฺจิ, สชิตา, เวธา, วิธาตา, วิธิ, หํสรโถ, วิริฺโจ, ปปิตามโห อิจฺจาทโยปิ พฺรหฺมนามานิ.
๑๖-๑๗. วาสุเทวาทิปฺจกํ ¶ กณฺเห. วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว. มจฺจานํ ชีวิตํ หรติ สีเลนาติ หริ. กณฺหคุณโยคโต กณฺโห. เกสึ นาม อสุรํ หตวาติ เกสโว, อีการสฺส อกาโร, หนสฺส จ โว. วุตฺตฺจ –
‘‘ยสฺมา ตยา หโต เกสี,
ตสฺมา เม สาสนํ สุณ;
เกสโว นาม นาเมน,
เสยฺโย โลเก ภวิสฺสสี’’ติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ].
จกฺกํ ปาณิมฺหิ อสฺส จกฺกปาณิ. วิสณุ [ปิณฺหุ (ก.)], นารายโน, เวกุณฺโ, ทาโมทโร, มาธโว, สมฺภู, เทจฺจาริ, ปุณฺฑรีกกฺโข, โควินฺโท, ครุฬทฺธโช, ปีตมฺพโร, อจฺจุโต, มงฺคโล, สิงฺคี, ชนาทฺทโน, อุเปนฺโท, อินฺทาวรโช, จตุภุโช, ปทฺมนาโภ, มธุริปุ, ติวิกฺกโม, เทวกีนนฺทโน, โสรี, สิรีปติ, ปุริโสตฺตโม, วนมาลี, พลิธํสี, กํสาราติ, อโธกฺขโช, สพฺพมฺภโร, เกฏภชิ [เกฏภํ ชิตวา (จินฺตามณิฏีกา)], วิธุ, สสพินฺทุ, สิรีกโร, สิรีวราโห, อชิโต, ปรปุริโส, สิรีคพฺโภ, ฉพินฺทุ, อนนฺโต, นรกชิ, เกสโร, ชาติกีโล, นรสีโห, ปุราณปุริโส, นลิเนสโย, วาสุ, นรายโน, ปุนพฺพสุ, สพฺพรูโป, ธรณีธโร, วามโน, เอกสิงฺโค, โสมคพฺโภ, อาทิเทโว, อาทิวราโห, สุวณฺณพินฺทุ, สทาโยคี, สนาตโน, ราหุมุทฺธภิโท ¶ , กาฬเนมิ, ปณฺฑโว, วฑฺฒมาโน, สตานนฺโท, ปชานาโถ, สุยามุโนอิจฺจาทีนิ วิสณุนามานิ. อสฺส ปน ปิตุ นามานิ วสุเทโว, อานกทุนฺทุภิ [อมร ๑.๒๓] อิจฺจาทีนิ. รถวาโห ปนสฺส ทารุโก นาม [ติกณฺฑเสส ๑.๑.๓๔]. มนฺตี ปน ปวนพฺยาธิ นาม [มนฺตี ปวนพฺยามิ อุทฺธโว (ติตณฺฑเสส ๑.๑.๓๕) ปวนพฺยาธิ… อุทฺธโว อิติ ทฺเว ปิณฺหุสฺส มนฺติโน (กฏฺฏีกา)].
มหิสฺสราทิฉกฺกํ หเร. มหนฺโต อิสฺสโร วิภูติ เอตสฺสาติ มหิสฺสโร. คุณาวตฺถารหิโต สมฺปติ ปรมานนฺทรูปตฺตา นิพฺพิกาโร สมติ ภวตีติ สิโว, นิรุตฺตินเยน อการสฺส อิตฺตํ, มสฺส โว จ. เอวํ สพฺพตฺถ ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาติ. สูลปาณิตฺตา สูลี. อิฏฺเ ปภวตีติ อิสฺสโร, อิสฺสติ อภิภวตีติ วา อิสฺสโร. ปสูนํ ปมถานํ ปติ ปสุปติ. ‘‘ปสุ มิคาโท ฉคเล, ปมเถปิ ปสุ ปุเม’’ติ รุทฺโท [รภโส (ก.)]. ( ) [(คุเณ) (ก.)] วิสิฏฺตโมคุณตฺตา สพฺพํ หรตีติ หโร. วุตฺโตติ กฺริยาปทํ. สมฺภุ, อีโส, สพฺโพ, อีสาโน, สงฺกโร, จนฺทเสขโร, ภูเตโส, ขณฺฑปรสุ, คิรีโส, มจฺจฺุชโย, ปินากี, ปมถาธิโป, อุคฺโค, กปทฺทิ, สิรีกณฺโ, กาฬกณฺโ, กปาลภโร, วามเทโว, มหาเทโว, วิรูปกฺโข, ติโลจโน, สพฺพฺู, นีลโลหิโต, มารหโร, ภคฺโค, ตฺยมฺพโก, ติปุรนฺตโก, คงฺคาธโร, อนฺธกริปุ, พฺโยมเกโส, ภโว, ภีโม, รุทฺโท, อุมาปติ, ภคาลี, กปิสฺชโน, หีโร, ปฺจานโน, ขกุนฺตโล, โคปาลโก, ปิงฺคกฺโข [วิภงฺโค (ก.)], กูฏกโร, จนฺทาปีโฬ, มหานโฏ, สมีโร, โห, นนฺทิวฑฺฒโน, คุฬาเกโส [มิคูโห (ก.)], มิหิราโณ, เมฆวาหโน, สุปฺปตาโป [สุปฺปสาโท (ก.)], อุ, ถาณุ [อุปาณฺโฑ (ก.)], สิปิวิฏฺโ, กีโล, ธมฺมวาหโนอิจฺจาทีนิปิ หรนามานิ.
กุมาราทิตฺตยํ ¶ หรสฺส ปุตฺเต. กุมาร กีฬายํ, กุมาเรติ กีฬตีติ กุมาโร, โสฬสวสฺสิโก, อยฺจ โสฬสวสฺสิโก. ‘‘พาโล จ โสฬส ภเว’’ติ หิ วุตฺตํ. ขณฺฑติ ทานวพลนฺติ ขนฺโท, ณฺฑสฺส นฺโท. สตฺตึปหรณวิเสสํ ธรตีติ สตฺติธโร, ปภาวุสฺสาหมนฺตสงฺขาตํ วา สตฺติตฺตยํ ธรตีติ สตฺติธโร. อมรโกเส ปน –
‘‘กตฺติเกยฺโย มหาเสโน,
สรชาโต ฉฬานโน;
ปพฺพตีนนฺทโน ขนฺโท,
เสนานี อคฺคิภู คุโห.
พาหุเลยฺโย ตารกชิ,
วิสาโข สิขิวาหโน;
ฉมาตุโร สตฺติธโร,
กุมาโร โกฺจทารโณ’’ติ [อมร ๑.๔๑-๒] วุตฺตํ.
๑๘-๒๑. สกฺกาทีนิ วีสติ สกฺกสฺส นามานิ. อสุเร เชตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโก. ปุเร, ปุรํ วา ททาตีติ ปุรินฺทโท ¶ . เทวานํ ราชา เทวราชา. วชิรํ ปาณิมฺหิ อสฺส วชิรปาณิ. สุชาย อสุรกฺาย ปติ สุชมฺปติ. พหูนํ เทวมนุสฺสานํ จินฺติตตฺถสฺส ทสฺสนสมตฺถตาย สหสฺสกฺโข. มหตํ เทวานํ อินฺโท ราชา มหินฺโท, เทเวหิ มหิตพฺโพ วา อินฺโท ราชา มหินฺโท, มหนฺโต จ โส อินฺโท จาติ วา มหินฺโท. วชิรํ อาวุธํ ยสฺส วชิราวุโธ, ‘‘วชิรายุโธ’’ติปิ ปาโ. วสูนิ รตนานิ สนฺตฺยสฺเสติ วาสโว. ทสสตานิ นยนานิ ยสฺส โส ทสสตนยโน. ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อธิปติภูตตฺตา ติทิวาธิภู. สุรานํ นาโถ สุรนาโถ. วชิรํ หตฺเถ ยสฺส โส วชิรหตฺโถ. ภูตานํ สตฺตานํ ปติ ภูตปติ. มหิตพฺพตฺตา มฆวา. มห ปูชายํ, หสฺส ฆโว. โกสสงฺขาตานิ ธนานิ สนฺติ ยสฺส, โส โกสิโย, ‘‘โกสิยโคตฺตตาย โกสิโย’’ติ จ วทนฺติ. อินฺทติ ปรมิสฺสริเยน ยุชฺชเตติ อินฺโท. วตฺรํ นาม อสุรํ อภิภวตีติ วตฺรภู. ปาโก นามวตฺราสุรสฺส ภาตา, ตสฺส สาสนโต นิคฺคหโต ปากสาสโน. วิฑํ พฺยาปกํ โอโช เอตสฺส วิโฑโช. สุนาสีโร, ปุรนฺทโร, เลขาสโภ [เลขนํ เทวานํ อุสโต อุตฺตโม (จินฺตามณิฏีกา)], ทิวปติ, สุรปติ, พลาราติ, สจีปติ, ชมฺภเภที, หริหโย, นมุจิสูทโน, สํกนฺทโน, เมฆวาหโน, อาขณฺฑโล [อาขณฺฑยติ ปรพลํ อุสาทิตฺตา กลจ (จินฺตามณิฏีกา)], โกสิโก, สุรคามณี, นากนาโถ, หรี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกสฺส นามานิ.
อสฺส สกฺกสฺส ภริยา สุชาตา นาม. สุเขน ชาตา, สุนฺทรา วา ชาติ ยสฺสา สา สุชาตา. ปุโลมชา, สจี, อินฺทานี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกภริยาย นามานิ.
อสฺส สกฺกสฺส ปุรํ มสกฺกสาราทโย ตโย ภเว. โม จ สกฺโก จ มสกฺกา, เต สรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถ กีฬาวเสนาติ มสกฺกสารา, มหิสฺสราทีนํ ปริสานํ, สกฺกสฺส จ กีฬานุภวนฏฺานนฺตฺยตฺโถติ ¶ จินฺตามณิถุติฏีกายํ วุตฺตํ. สงฺคหฏีกายํ ปน ‘‘มสกฺกนฺติ วา วโสกนฺติ วา อสุรปุรสฺส นามํ, อิทํ ปน เตสํ อุตฺตมตฺตา มสกฺกสาโร, วโสกสาโรติ จ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อมรา เอติสฺสํ สนฺติ อมรวตี, สา เอว อมราวตี, รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินี ๖.๓.๑๑๙].
อสฺส สกฺกสฺส ปาสาโท เวชยนฺโต นาม. เวชยนฺตี ปฏากา ปสตฺถา, ภูตา วา อสฺส อตฺถีติ เวชยนฺโต.
อสฺส สกฺกสฺส สภา สุธมฺมา มตา. โสภโน ธมฺโม อสฺสาติ สุธมฺมา, เทวมณฺฑโป.
๒๒. ตสฺส สกฺกสฺส รโถ เวชยนฺโต นาม. เวชยนฺตีนามาย ปฏากาย โยคโต เวชยนฺโต. ตสฺส สกฺกสฺส สารถิ สูโต มาตลินาม. มตลสฺส [มาตลาย (ก.)] อปจฺจํ มาตลิ, ตสฺส สกฺกสฺส คโช เอราวโณ นาม, อิราวโณ สมุทฺโท, ตตฺรชาโต เอราวโณ[อิราวติ สมุทฺเท ชาโต (เอราวโต), เสเส อณ… ปิโสทราทิตฺตา ณตฺเต เอราวโณ (จินฺตามณิฏีกา)]. ตสฺส สกฺกสฺส สิลาสนํ ปณฺฑุกมฺพโล นาม. ปณฺฑุวณฺณกมฺพลสทิสตฺตา ปณฺฑุกมฺพโล. สิลา ปาสาโณ เอว อาสนํ สิลาสนํ.
๒๓. ตสฺส สกฺกสฺส ปุตฺตา สุวีร, ชยนฺตอิจฺจาทโย. อติสเยน สูรตฺตา สุวีโร. อสุเร ชยตีติ ชยนฺโต. ตสฺส สกฺกสฺส โปกฺขรณี นนฺทา นาม ภเว. นนฺทียตีติ นนฺทา. โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมํ, สลิลฺจ, เตหิ สตฺตานํ ¶ มนํ อตฺตานํ นยตีติ โปกฺขรณี, โปกฺขเรน วา สุนฺทเรน อณฺเณน ชเลน สหิตตฺตา โปกฺขรณฺณี, สา เอว โปกฺขรณี. ตสฺส สกฺกสฺส วนานิ อุยฺยานานิ นนฺทนาทีนิ จตฺตาริ. นนฺทยตีติ นนฺทนํ. นานาทิพฺพรุกฺเขหิ มิสฺสกตฺตา มิสฺสกํ. นานาลตาหิ วลฺลีหิ จิตฺตตฺตา จิตฺตลตา, นานาวิราควณฺณวิจิตฺตาย วา ลตาย สมนฺนาคตตฺตา จิตฺตลตา, เทวตานํ วา จิตฺตาสา เอตฺถ อตฺถีติ จิตฺตา, อาสาวตี นาม ลตา, สา ยสฺส อตฺถิ, ตํ จิตฺตลตา. เทวตานํ วา จิตฺตํ ลนฺติ คณฺหนฺตีติ จิตฺตลา, ทิพฺพรุกฺขา, เตสํ สมูโห จิตฺตลตา, อิตฺถิลิงฺเคน ตสฺส วนสฺส นามํ, ยถา ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติ. ผารุสกานิ ยตฺถ สนฺติ, ตํ ผารุสกํ.
๒๔. อสนฺยาทิตฺตยํ ตสฺส สกฺกสฺส อายุธํ. อสฺสเต ภุชฺชเต โลกธาตุกมเนนายุเธนาติ อสนิ, อยํ อสนิสทฺโท ทฺวีสุ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ วตฺตติ. กุลิมฺหิ สกฺกสฺส หตฺเถ เสติ ติฏฺตีติ กุลิสํ, กุลิ หตฺโถ ภุชาทโลติ หิ ติกณฺฑเสโส[ติกณฺฑเสส ๒.๖.๒๖]. กุยํ วา ปถวิยํ ลิสติ ตนุ ภวตีติ กุลิสํ. วช คติยํ, วชเตว น ปฏิหฺเต ยสฺส คมนํ เกนจีติ วชิรํ, อิรปจฺจโย. วชิรสหจรณโต กุลิสสทฺโทปิ ปุนฺนปุํสเก. ภิทุรํ, ปวิ, สตโกฏิ, สุรุ, สมฺโพ, ทมฺโภลิอิจฺจาทีนิปิ วชิรสฺส นามานิ. ตตฺร ภิทุรํ ปุนฺนปุํสเก, ปวิอาทโย ปุเม.
รมฺภา ¶ จ อลมฺพุสา จ อิจฺจาทิกา เทวิตฺถิโย อจฺฉราโย นามาติ วุตฺตา. อจฺฉราวิเสสา หิ เอตา. อจฺโฉ นิมฺมลวณฺโณ เอตาสมตฺถีติ อจฺฉราโย. ‘‘อปสรา’’ติปิ เอตาสเมว สามฺสฺา. เทวปุตฺตานํ รตึ ภาเวนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ รมฺภา, รํ กามคฺคึ ภนฺติ ทีปยนฺติ ชาเลนฺตีติ วา รมฺภา, นิคฺคหีตาคโม. กามรติวเสน เทวปุตฺเต อตฺตนิ วสาเปตุํ อลํ สมตฺถาติ อลมฺพุสา, อสฺสุกาโร. เทวานํ เทวปุตฺตานํ, เทวีภูตา วา อิตฺถิโย เทวิตฺถิโย.
‘‘ปฺจสิโข, หาหา, หูหู’’อิจฺจาทโย คนฺธพฺพา นาม. ปฺจ สิขา จูฬา ยสฺส โส ปฺจสิโข. ‘‘หา’’ติ อนนฺทิตํ ธนึ [นินฺทิภทฺธนึ (จินฺตามณิฏีกา)] ชหตีติ หาหา. ‘‘หู’’ติ คีตวิเสสสทฺทํ หูยเตติ หูหู. คนฺธํ อพฺพนฺติ ภฺุชนฺตีติ คนฺธพฺพา, คายนํ วา ธมฺโม เอเตสํ คนฺธพฺพา, มฺมสฺส พฺโพ.
๒๕. วิมานาทิทฺวยํ วิมาเน. เทวานมากาเส คมนํ เยน ตํ วิมานํ, วิคตํ [วินา (ก.)] มานํ อุปมานมสฺส วิมานํ. วิเห อากาเส คจฺฉตีติ พฺยมฺหํ, หการโต ปุพฺเพ อมปจฺจโย. เอตฺถ จ วิมานพฺยมฺหสทฺทา ทฺเวปิ อนิตฺถิยํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตนฺติ.
ปียุสาทิตฺตยํ อมเต. ปียเตติ ปียุสํ, ‘‘อมตปา’’ติ หิ วุตฺตํ, อุสปจฺจโย [อุณาทิ ๔.๗๖ ณฺวาทิ ๒๑๕ สุตฺเตสุ ปน ‘‘ปียูส’’มิติ ทิสฺสติ]. ‘‘เปยุโส’’ติปิ นามมสฺส. น มตํ มรณมเนน อมตํ. สุเขน ธยนฺติ ปิวนฺติ ตํ อิติ สุธา. เอตฺถ จ อมตสทฺโท ยฺเสสปียุสสลิลฆตาทีสุ นปุํสเก ¶ , ธนฺวนฺตริเทวาทีสุ ปุลฺลิงฺเค, คโฬฌาภยามลกฺยาทีสุ อิตฺถิลิงฺเคติ ตีสุ วตฺตติ [อมตํ ยฺเสเส จ, ปียูเส สลิเล ฆเต อยาจิเต จ โมกฺเข จ, นา ธนฺวนฺตริเทวสุ อมตา มาคธีปถฺยา คุฬุจฺยามลกีสุ จ (เมทินีโกส ๑๖ ๗๗-๘)], ตํสหจรณโต ปียุสสทฺโทปิ ตีสุ ลิงฺเคสุ. สุธาสทฺโท ปน อมตนุหีเลปาทีสุปิ นิจฺจมิตฺถิลิงฺโคว [สุธา เลโป’มตํ นุหี (อมร ๒๓.๑๐๑)].
สิเนรุอาทิปฺจกํ ปพฺพตราเช. สินา โสเจยฺเย, สินาติ โสเจติ เทเวติ สิเนรุ, เอรุปจฺจโย. มี หึสายํ, มินาติ หึสติ สพฺเพ ปพฺพเต อตฺตโน อุจฺจตรฏฺเนาติ เมรุ, รุปจฺจโย. ติทิวานํ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อาธาโร ปติฏฺาติ ติทิวาธาโร. เทเว นยตีติ เนรุ. สุเมรูติ อุปสคฺเคน นามํ วฑฺฒิตํ. เหมทฺทิ, รตนสานุ, สุราลยาทีนิปิ ปพฺพตราชสฺส นามานิ.
๒๖. ยุคนฺธราทีนิ สิเนรุสฺส ปริวารภูตานํ สตฺตนฺนํ ปริภณฺฑปพฺพตานํ นามานิ. จนฺทสูริยสงฺขาตํ ยุคํ ธาเรติ ตทุพฺเพธมคฺคจาริตฺตาติ ยุคนฺธโร. อีสํ มหิสฺสรํ ธาเรติ ตสฺส นิวาสฏฺานตฺตาติ อีสธโร. กรวีรา อสฺสมารกา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโร, เก วา มยูรา รวนฺติ เอตฺถาติ กรวีโร, ‘‘กรวีโก’’ติปิ ปาโ, อิธาปิ ปจฺฉิโมเยวตฺโถ, กรวีกสกุณา วา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโก. สุทสฺสนา โอสธิวิเสสา พหุกา เอตฺถ สนฺตีติ สุทสฺสโน, สุเขน ปสฺสิตพฺพตฺตา วา สุทสฺสโน ¶ , สุนฺทรํ วา ทสฺสนํ เอตฺถาติ สุทสฺสโน. ปฺจนฺนํ ปพฺพตจกฺกานํ เนมิสทิสํ กตฺวา อตฺตานํ ธาเรตีติ เนมินฺธโร, เนมิภาเวน วา ธาเรตพฺโพ อุปลกฺเขตพฺโพติ เนมินฺธโร, เนมึวา รถทฺทุมํ ธาเรติ เยภุยฺเยนาติ เนมินฺธโร. วินตา นาม สุปณฺณมาตา, ตสฺสา นิวาสฏฺานตฺตา วินตโกติ จินฺตามณิฏีกา. วิตฺถิณฺณา วา นตา นทิโย เอตฺถาติ วินตโก. อสฺสกณฺณา สชฺชทุมา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ อสฺสกณฺโณ, อสฺสกณฺณสทิสกูฏตฺตา วา อสฺสกณฺโณ. กุลาจลาติ เอเต สิเนรุอาทโย อฏฺ ปพฺพตา อจลสงฺขาตานํ ปพฺพตานํ กุลานิ โยนิโย ปภวา, เอเต จ สิเนรุอาทโย อนุปุพฺพสมุคฺคตา, สพฺพพาหิโร เจตฺถ อสฺสกณฺโณ. นิมิชาตเก ปน –
‘‘สุทสฺสโน กรวีโก, อีสธโร ยุคนฺธโร;
เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิริ พฺรหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๖๘].
วตฺวา สิเนรุํ ปริกฺขิปิตฺวา อสฺสกณฺโณ นาม ปพฺพโต ปติฏฺิโต, ตํ ปริกฺขิปิตฺวา วินตโก นาม ปพฺพโตติ เอวมฺโเยวานุกฺกโม กถิโต. กิฺจาปิ กถิโต, นามเภทมตฺตกโตเยว ปเนตฺถ เภโท, นาตฺถเภทกโตติ ทฏฺพฺพํ.
๒๗. อากาสวาหีคงฺคายํ เมรุสิงฺโคพฺภวายํ มนฺทากินฺยาทินามตฺตยํ. มนฺทํ อกิตุํ สีลมสฺสาติ มนฺทากินี. อากาเส สนฺทมานา คงฺคา อากาสคงฺคา. สุรานํ เทวานํ นที สุรนที. สุรทีฆิกาติปิ เอติสฺสา นามํ.
๒๘. โกวิฬาราทิตฺตยํ ¶ ‘‘ผลหโร’’ติขฺยาเต ปาริจฺฉตฺตเก. กุํ ปถวึ วิทารยติ มูเลนาติ โกวิฬาโร,ทสฺส โฬ. ปริ สมนฺตโต ฉตฺตํ วิย ติฏฺตีติ ปาริจฺฉตฺตโก. ปาริโน สมุทฺทสฺส ชาโต อปจฺจํ ปาริชาตโก, สกตฺเถ โก. ปาริภทฺโท, นิมฺพตรุ, มนฺทาโรอิจฺจาทีนิปิ ปาริจฺฉตฺตกสฺส นามานิ.
กปฺปรุกฺโข จ สนฺตาโน จ อาทินา มนฺทาโร ปาริชาตโก จ หริจนฺทนฺจ เอเต ปฺจ เทวทฺทุมา[อมร ๑.๕๓] เทวตรโว เทวภูมีสฺเวว สมฺภวโต. กปฺโป สงฺกปฺปิโต อตฺโถ, ตสฺส รุกฺโข ชฺชนกภาเวน สมฺพนฺโธ, กปฺปํ วา ิโต รุกฺโข กปฺปรุกฺโข. ตนนํ ตาโน, ภาเว โณ. คนฺธสฺส สมฺมา ตาโน อสฺเสติ สนฺตาโน, สิรีสรุกฺโข. มนฺทนฺเต โมทนฺเต เทวา อเนนาติ มนฺทาโร, อารปจฺจโย. หริมินฺทํ จทยติ สุขยตีติ หริจนฺทนํ. เอเต ปฺจ เทวตรโว อมรโกสนเยน วุตฺตา, โสคตนเยน ปน สตฺต เทวตรโว. วุตฺตฺจ –
‘‘ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริฉตฺตโก;
กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีเสน ภวติ สตฺตม’’นฺติ [ธ. ส. อฏฺ. ๕๘๔; สารตฺถ. ฏี. ๑.๑เวรฺชกณฺฑวณฺณนา].
ตตฺถ ปาฏลีติ จิตฺรปาฏลี, สา อสุรโลเก ติฏฺติ. ตถา สิมฺพลี ครุเฬสุ, ชมฺพู ชมฺพุทีเป, ปาริจฺฉตฺตโก ตาวตึเส, กทมฺโพ อปรโคยาเน. กปฺปรุกฺโข อุตฺตรกุรูสุ ¶ , สิรีโส ปุพฺพวิเทเหติ. เอเต สตฺต เทวานเมว ปติฏฺานภูมีสุ สมฺภวโต เทวตรโวตฺเวว วุจฺจนฺติ.
สคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๙. ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตรา ทิสา ยถากฺกมํ ปาจี ปตีจี อุทีจี นาม ภวนฺติ. ปมํ ปาโต อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปาจี, นการโลโป. ปจฺฉา ทิวาวสาเน อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปตีจี. อุทฺธํ อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา อุทีจี, ยสฺสํ วา สีตวิโยคํ ทตฺวา อนฺจติ สา อุทีจี, วิโยคตฺถวาจโก เหตฺถ อุกาโร, ทสทฺโท ทานตฺโถ. อถ วา ปนฺจติ ปุพฺพภาวมาปชฺชเตติ ปาจี. ปตินฺจติ ปจฺฉาภาวมาปชฺชเตติ ปตีจี. อุทฺจติ สีตวิโยคทานตฺตมาปชฺชเตติ อุทีจี. เอตฺถ จ อุทีจีสหจรณโต ปตีจี อิตฺถิยํ, ปตีจีสหจรณโต ปาจี อิตฺถิยํ วตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ตํตํสหจรณภาเวน ตสฺส ตสฺส ตํตํลิงฺคตฺตมุปเนยฺยุํ. ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตราติ สพฺพนามสฺส วุตฺตมตฺเต ปุมฺภาโว.
ทกฺขิณาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสายํ. มชฺเฌ อปายํ อฺจติ ยสฺสํ รวิ, สา อปาจี. มชฺฌตฺโถยํ อปสทฺโท, ยถา ‘‘อปทิส’’นฺติ, ‘‘อวาจี’’ติปิ ปาโ, อวปุพฺโพ อฺจ อโธมุขีภาเว. อวฺจติ อโธมุขี ภวติ ยสฺสํ รวิ, สา อวาจี. อุณฺหาทิเก วา ตพฺพิโยเค กโรนฺโต ยสฺสํ รวิ อฺจติ, สา อวาจี. วิทิสาทิทฺวยํ ทิสามชฺเฌ. ทิสาหิ วินิคฺคตา วิทิสา. ทิสานมนุรูปา, อนุวตฺตกา วา ทิสา อนุทิสา. อปทิสนฺติปิ วิทิสาย นามํ [นปุํสกาพฺยยํ ตฺว’ปทิสํ (อมร ๓.๖)].
๓๐. เอราวตาทโย ¶ อฏฺ คชา ปุพฺพาทีนํ ทิสานํ รกฺขณโต ทิสาคชา นาม, ปุณฺฑรีกํ นาม สิตมฺโพชํ, ตํสทิสวณฺณตาย ปุณฺฑรีโก. รสฺสสรีรตาย วามโน. กุยํ ปถวิยํ โมทเต กุมุโท. อฺชนวณฺณตาย อฺชโน. ปุปฺผา ปกาสมานา ทนฺตา อสฺส ปุปฺผทนฺโต. สพฺพภูมิยํ จรตีติ สพฺพภุมฺโม, สพฺพภุมฺโม วา จกฺกวตฺตี ตสฺสานุรูปตฺตา สพฺพภุมฺโม. โสภนทนฺตาวยวตฺตา สุปฺปตีโก[โสภนา ปตีกา อวยวา’สฺส สุปฺปตีโก (ก.)]. ‘‘สุปฺปตีโก โสภนงฺเค, ภเว อีสานทิสาคเช’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. เอราวตาทีนํ ทิสานํ สมฺพนฺธกถนํ ปาจีวารณาทินามสูจนตฺถํ, เอสํ กเรณุโย ปน –
อพฺภมุ กปิลา เจว, ปิงฺคลา นุปมา มตา;
ตมฺพกณฺณี สุภทนฺตี, องฺคนา อฺชนาวตี [อมร ๓.๕].
๓๑. ธตรฏฺาทิทฺวยํ ปุพฺพทิสาธิปติเทเว. ธาริตํ รฏฺมเนนาติ ธตรฏฺโ, รสฺส โต. ปฺจสิขาทีนํ คนฺธพฺพานํ อธิโป นายโก คนฺธพฺพาธิโป. กุมฺภณฺฑสามฺยาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสาธิปติเทเว. กุมฺภณฺฑานํ สามิ นายโก กุมฺภณฺฑสามิ. วิรุหนฺติ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหิมาปชฺชนฺติ เอตสฺมึ กุมฺภณฺฑาติ วิรูฬฺหโก. วิรูฬฺหํ วุฑฺฒิปฺปตฺตํ วา กํ สุขเมตสฺสาติ วิรูฬฺหโก. วิรูปกฺขาทิทฺวยํ ปจฺฉิมทิสาธิปติเทเว. วิรูปานิ อกฺขีนิ ยสฺส วิรูปกฺโข, วิวิธสณฺานานิ อกฺขีนิ ยสฺส วา วิรูปกฺโข. นาคานํ อธิปติ นาคาธิปติ.
๓๒. ยกฺขาธิปาทิจตุกฺกํ ¶ กุเวเร. อาฬวกาทิยกฺขานํ อธิโป ยกฺขาธิโป. วิสฺสวณสฺส อปจฺจํ เวสฺสวโณ. ติจรณาฏฺทาาภยานกมตฺถิตาย กุจฺฉิตํ เวโร สรีรมสฺส กุเวโร. ขุทฺเทนาสฺส นรยุตฺตา สิวิการเถติ นโร วาหนมสฺส นรวาหโน. ตฺยมฺพกสโข, ยกฺขราโช, คุยฺหเกสโร, มนุสฺสธมฺมา, ธนโท, ราชราโช, ธนาธิโป, กินฺนเรโส, ยกฺโข, เอกปิงฺคโล, สิริโท, ปฺุชเนสฺสโรอิจฺจาทีนิปิ กุเวรสฺส นามานิ.
อสฺส กุเวรสฺส ปุรี ‘‘อฬกา, อฬกมนฺทา’’ติ จ วุจฺจติ. อลํ วิภูสเน, อลํ วิภูสนํ กโรตีติ อลกา, สา เอว อฬกา. อฬกา เอว โมทกรณโต อฬกมนฺทา, อุการสฺส อกาโร, นาคโม จ. เกลาโสติปิ ตสฺส นามํ, เกลิ ปโยชนํ อสฺส เกโล, อาสเต อสฺมินฺติ อาโส, เกโล จ โส อาโส เจติ เกลาโส, กณฺหสปฺปาทิ วิย นิจฺจํ กมฺมธารโย. อสฺส กุเวรสฺส ปหรณํ อายุธํ คทา, คํ วุจฺจติ วชิรํ, ตํ วิย ทุกฺขํ ททาตีติ คทา. อิเม จตฺตาโร ยถาวุตฺตา ธตรฏฺาทโย เทวา กมโต ปุพฺพาทีนํ จตุทฺทิสานํ อธิปา อธิปตโย นาม. อมรโกเส ปน –
‘‘อินฺโท อคฺคิ ปิตุปติ, เนริโต วรุโณ’นิโล;
กุเวโร อีโส ปตโย, ปุพฺพาทีนํ อิเม กมา.
รวิ ¶ สุกฺโก มหีสูนุ, ตโม จ ภานุโช วิธุ;
พุโธ สุรคุรุ เจติ, ทิสาธิปา ตถา คหา’’ติ [อมร ๓.๓-๔].
อฺเเยว ทิสาธิปตโย กถิตา, อินฺทรวิมาทีนฺจ ทิสาธิปจฺจกถนํ ปาฌาทีนํ อินฺททิสารวิทิสาทินามสูจนผลํ.
๓๓-๓๔. ชาตเวทาทฺยฏฺารสกํ อคฺคิมฺหิ. ชาเต อุปฺปนฺเน วินฺทติ ฆาตยตีติ ชาตเวโท. อนฺธกาเร ชาตํ วิชฺชมานํ วินฺทติ ลภติ, วิทติ ชานาติ เอเตนาติ วา ชาตเวโท, ชนนํ ชาตํ เวโท ปากโฏ ยสฺส วา โส ชาตเวโท. สิขา วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต สิขี. โชตติ ทิปฺปตีติ โชติ. ปุนาตีติ ปาวโก, ณฺวุ. ทหตีติ ทหโน. อนนฺติ ปาเลนฺตฺยเนเนติ อนโล, อลปจฺจโย. เวเท หุตํ วหติ ปาปยติ, สยํ วา ลภเตติ หุตาวโห. อจฺจิ วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต อจฺจิมา. ธูโม เกตุ ธโช ยสฺสาติ ธูมเกตุ. อชติ ชลมาโน กุฏิลํ คจฺฉตีติ อคฺคิ, อิ. โค รํสิ เอตสฺสตฺถีติ คินิ, อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินิ, อคฺคินีติปิ ปาโ, โส อคฺคิสทิโส. ภานุ ปภา ยสฺสตฺถิ, โส ภานุมา. เตเชติ เสสภูโตปาทารูปานีติ เตโช. ธูโม สิขา จูฬา ยสฺส ธูมสิโข. วายุ สขา อสฺส วายุสโข. ทหิตฺวา [ทหโต (ก.)] คจฺฉโต กณฺหา วตฺตนี มคฺโค ยสฺส กณฺหวตฺตนี. วิสฺสานรสฺส อิสิโน อปจฺจํ เวสฺสานโร. หุตํ ¶ หวึ อสติ ภฺุชตีติ หุตาโส. ธนฺชโย, ชลโน, อาสยาโส, โรหิตสฺโส, สตฺตาจฺจิ, สุกฺโก, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, สุจิอิจฺจาทีนิปิ อคฺคิสฺส นามานิ.
สิขาทิตฺตยํ อคฺคิชาลายํ. สิโนติ นิสานี ภวตีติ สิขา, ‘‘สิ นิสาเน’’ติ กาตนฺต ธาตุ, ขปจฺจโย. ชลตีติ ชาลา. อจฺจเต ปุชฺชเต อเนเนติ อจฺจิ. สิขา ชาลา ภิยฺโย รูปนฺตรา อิตฺถิยํ, อจฺจิ ปน อปุเม.
๓๕. ทฺวยํ อคฺคิกเณ [ตีสุ ผุลิงฺโค’คฺคิกโณ (อมร ๑.๖๐) ผุลิงฺคานีติ อคฺคิกณานิ (ม. นิ. ฏี. ๓.๖๕)]. วิวิธาสุ ทิสาสุ ผุลฺลํ คจฺฉตีติ วิปฺผุลิงฺคํ. ตถา ผุลิงฺคํ. สพฺพธรกเต ปน ‘‘ผุลึ คจฺฉตีติ ผุลิงฺโค’’ติ วุตฺตํ. ติกํ ฉาริกายํ. มลีนกํสวตฺถาทีนํ ตํ ทิตฺตึ เสติ ปวตฺเตตีติ ภสฺมํ, มปจฺจโย, ภสติ วา อโธ ปตติ วตฺถาทีนํ มลเมเตนาติ ภสฺมํ. กํสาทีนํ สุกฺกภาวตฺถํ อิจฺฉิตพฺพตฺตา อิฏฺิ อภิลาโส โสภนํ เอตสฺสา อตฺถีติ เสฏฺิ, ‘‘สปกฺขโก สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตา. มลสฺส สรณํ กโรตีติ สาริกา, สา เอว ฉาริกา, ยถา ‘‘สฬายตน’’นฺตฺยาทีสุ.
๓๖. ทฺวยํ อุณฺหฉาริกายํ. อุณฺหตฺตา กุกฺกุํ กุจฺฉิตํ ลาตีติ กุกฺกุโล, ‘‘กุกฺกุ วิทตฺถิยํ หตฺเถ, ปโกฏฺเ กุจฺฉิเตปิ เจ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. กุกฺกุํ วา หตฺถํ ลุนาติ ฉินฺทติ ทหตีติ กุกฺกุโล, โส เอว กุกฺกุโฬ ¶ . อุณฺหเมว ภสฺมํ อุณฺหภสฺมํ, ตสฺมึ. ติกํ ทิตฺตกฏฺาทินฺธเน. องฺคติ หานึ คจฺฉตีติ องฺคาโร, อารปจฺจโย, ปุนฺนปุํสโกยํ. ‘‘อลาเต’นิตฺถิ กุเช’งฺคาโร’’ติ หิ ติกณฺฑเสเส[ติกณฺฑเสส ๓.๓๒๙] วุตฺตํ. หานิเมว ลาติ, น ิตึ วิเสสฺจาติ อลาตํ. อุทฺธํ ธูมํ มฺุจตีติ อุมฺมุตํ, ตเทว อุมฺมุกํ. ปฺจกํ กฏฺาทินฺธเน. สนฺตมคฺคึ เอธยติ วฑฺฒยตีติ สมิธา. เอธยตีติ อิธุมํ, อุโม. เอธยตีติ อิโธ. อุปาทิยเต อคฺคิเนติ อุปาทานํ. เอธยตีติ อินฺธนํ.
๓๗. ปฺจกํ อาโลเก. โอภาสติ ทิปฺปตีติ โอภาโส. ปกาสติ ทิปฺปตีติ ปกาโส. อาโลจยติ ปสฺสติ เอเตนาติ อาโลโก, อาโลเกติ วา เอเตนาติ อาโลโก, ‘‘โลก, โลจ ทสฺสเน’’ติ ธาตุทฺวยปาโต. อุชฺโชตตีติ อุชฺโชโต, อนฺธการํ วิทฺธํเสนฺโต โชตตีติ วา อุชฺโชโต. อา สมนฺตโต ตปติ ทิปฺปตีติ อาตโป. สมาติ เอเต ปฺจ ตุลฺยตฺถาติ ภาโว.
ทสกํ วาเต. อาหาโร วิย ปาณภูโตปิ กทาจิ สตฺเต มาเรตีติ มารุโต, โสว มาลุโต. ปุนาติ สงฺการาทิกนฺติ ปวโน. วายติ คจฺฉตีติ วายุ, วายติ วา ปุปฺผาทีนํ คนฺโธ เยน โส วายุ. ตถา วาโต. อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อนิโล, อิโล. สนฺตํ นิจฺจลํ ¶ อีรยติ กมฺเปตีติ สมีรโณ, สมีริตุํ กมฺปิตุํ สีลมสฺสาติ วา สมีรโณ. คนฺธํ วหตีติ คนฺธวาโห, โณ. วาโย วายุสทิโส, อุภยตฺราปิ ยาคโม. สมนฺตโต อีรติ ขิปติ รุกฺขาทโยติ สมีโร. สทา สพฺพทา คติ ยสฺส สทาคติ. สสโน, คนฺธวโห, อาสุโค, มรุโต, ชคติปาโณ, ปวมาโน, ปภฺชโน อิจฺจาทีนิปิ วาตนามานิ.
๓๘. อิเม ฉ วกฺขมานา วายุเภทา วายุวิเสสา, อุทฺธํ คจฺฉตีติ อุทฺธงฺคโม, อุจฺจารปสฺสาวาทีนํ นีหรณวเสน อโธภาคํ คจฺฉตีติ อโธคโม. กุจฺฉิมฺหิ อุทเร ติฏฺตีติ กุจฺฉิฏฺโ. โกฏฺเ อนฺเต เสติ ติฏฺตีติ โกฏฺาสโย. ปุนปฺปุนํ สสนฺติ เยน อสฺสาโส, พหินิกฺขนฺตวาโต. ปสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนกวาโตปิ ‘‘อสฺสาโส’’ติ เอเตน สงฺคยฺหเต สหจาริตตฺตา. สพฺพงฺเคสุ อนุสรติ สีเลน เสทโลหิตาทิสมฺปาทนโตติ องฺคานุสารี. อมรโกเส ปนายํ วาโต านพฺยาปารเภเทน ปฺจธา กถิโต [ปาโณ’ปาโน สมาโนโจทานพฺยานา จ วายโว สรีรฏฺา อิเม (อมร ๑.๖๗)], ฏีกายฺจสฺส –
‘‘หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิมชฺฌฏฺโ;
อุทาโน กณฺเทเส ตุ, พฺยาโน สพฺพงฺคสนฺธิสุ [หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิสณฺิโต; อุทาโน กณฺเทสฏฺโ, พฺยาโน สพฺพสรีรโค อิติ านนิณฺณโย (จินฺตามณิฏีกา)].
ตตฺรปาโณอนฺนปฺปเวสาทิกโร ¶ . อปาโน มุตฺตกรีสสุกฺกวิสฏฺิกโร. สมาโน มชฺเฌ อนฺนปจนาทิกโร. อุทาโน ภาสิตคีตาทิกโร. พฺยาโน เสทรตฺตสวนุมฺเมสนิเมสคตฺยาทิกโร [เขทเจฏฺาอุมฺเมสนิมฺเมสคตฺยาทิกโร (ก.)]. ปกฏฺเน อนนฺตฺยเนน ภตฺตาทิปฺปเวสนโตติ ปาโณ. มุตฺตาทิกํ อปเนตฺวา อนนฺตฺยเนนาติ อปาโน. สมฺมา อนนฺติ อเนน ภุตฺตปริปาจนโตติ สมาโน. อุทฺธมนนฺตฺยเนน ภาสิตาโท สามตฺถิยชนนโตติ อุทาโน. วิเสเสน อนนฺตฺยเนน เสทรตฺตเสมฺหาทิ [เขทเจฏฺาทิ (จินฺตามณิฏีกา)] สมฺปาทนโตติ พฺยาโน’’ติ [ตํพฺยาปารา จ ยถา – อนฺนปฺปเวสนํ มุตฺตา-ทฺยุสฺสคฺโค’นฺนวิปาจนํ ภาสณาทิ นิเมสาทิ, ตํพฺยาปารา กมา อิเม (จินฺตามณิฏีกา)] วุตฺตํ.
๓๙. ทฺวยํ อนฺโตปวิสนกวาเต. อานํ วุจฺจติ พหินิกฺขมนวาโต, ตโต อปคตํ อปานํ. อสฺสาสโต อปคโต ปสฺสาโส. ทฺวยํ พหินิกฺขมนวาเต. อาทิมฺหิ ปวตฺโต สาโส อสฺสาโส. อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อานํ, อาทิมฺหิ ปวตฺตํ อานํ อานํ, เอกสฺสาการสฺส โลโป.
๔๐. เวคขิปฺปาทโย วาตธมฺมตฺเตน นิจฺจปฺปวตฺติกา อิติ ตปฺปกฺกเม [ตปฺปกฺกเมน ตกฺกเมน (ก.)] อุจฺจนฺเต. ตตฺร รยนฺตํ เวเค. สพฺพตฺร กรณสาธนํ. อิจฺฉิตฏฺานํ วชนฺติ ปาปุณนฺติ เอเตนาติ เวโค.
‘‘กฺริยาวาจิตฺตมาขฺยาตุํ ¶ , เอเกกตฺโถ นิทสฺสิโต;
ปโยคโตนุคนฺตพฺพา, อเนกตฺถา หิ ธาตโว’’ติ [จนฺทฺรธาตุปาเ].
วุตฺตตฺตา วชธาตุ ปาปุณเนปิ ปวตฺตติ, เอวํ สพฺพตฺร, อการสฺส เอ. ชวนฺติ เอเตนาติ ชโว, รยนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ รโย.
ขิปฺปาทินวกํ สีเฆ. อถ ชวสีฆานํ โก เภโท? สเวคคติวจนา ชวาทโย, สีฆาทโย ตุ ธมฺมวจนา, ตถา จ ‘‘สีฆํ ปจติ [ปสฺสติ (ก.)], สีฆํ คจฺฉตี’’ติ ปโยโค, น ตุ ‘‘ชวํ ปจติ, ชวํคจฺฉตี’’ติ ปน ปโยโค. ‘‘เวเคน คจฺฉติ, ชเวน คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ กถํ? ตตฺร เภทสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา น โทโส. ขิปฺปติ เปรตีติ ขิปฺปํ, ขิป เปรเณ. สยตีติ สีฆํ, สี สเย, ฆปจฺจโย. พฺยุปฺปตฺติ หิ ยถา กถฺจิปิ ภวติ, สฺา ตุ โลกโตวาวคนฺตพฺพา, สพฺพตฺเรวํ. ตรตีติ ตุริตํ. ลงฺฆตีติ ลหุ, ลงฺฆ คติโสสเนสุ, ฆสฺส โห, นิคฺคหีตโลโป, อุปจฺจโย จ, ลหุปริยาโย ลฆุสทฺโทปฺยตฺถิ. อสติ เขปตีติ อาสุ, อุ. ตรตีติ ตุณฺณํ, รสฺส โณ. อรติ คจฺฉตีติ อรํ. น วิลมฺพียติ น โอหียตีติ อวิลมฺพิตํ, ลพิ อวสํสเน. ตุวฏฺฏติ สยตีติ ตุวฏฺฏํ, ตุริตภาเวน วตฺตตีติ วา ตุวฏฺฏํ, ริตโลโป.
๔๑. อริยาสามฺสฺส ปุพฺพฑฺฒํ สนฺตเต. เอตฺถ จ อฏฺสุ คเณสุ ฉฏฺโ สพฺพลหุโก, ตโตปเร ฉคฺคณา ส ¶ , ภ, ส, ภ, ภ, ภา, อฏฺโม โค. สมนฺตโต ตโนตีติ สตตํ. นาสภาเวน น อิจฺจํ น คนฺตพฺพํ นิจฺจํ, นาสํ วา น คจฺฉตีติ นิจฺจํ. ‘‘นาโค’’ตฺยาทีสุ วิยาติ เอตฺถาปิ น โทโส, ตสฺส โจ. น วิรมตีติ อวิรตํ. น อารมตีติ อนารตํ. สมนฺตโต, ปุนปฺปุนํ วา ตโนตีติ สนฺตตํ. น อวรมตีติ อนวรตํ. สทา ธวติ คจฺฉตีติ ธุวํ. ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ กาตนฺตธาตุ.
วิปุลาฑฺฒํ อติสเย. เอตฺถ หิ อยุคปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ยุเค อฏฺารสมตฺตา, สพฺพาสุ อริยาสุ ปเม ปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ทุติเย อฏฺารส, ตติเย ทฺวาทส, จตุตฺเถ ปฺจทส. ยทา ปน ปมตติเยสุ ปริหายนฺติ, ตทา ยุเค อธิกา โหนฺติ, อิทํ วิปุลาลกฺขณํ. อถ สตตาติสยานํ โก เภโท? สตตํ สนฺตติ อวิจฺเฉโทกฺริยนฺตเรหิ อพฺยวธานํ, อติสโย ตุ โปโนปฺุํ, ปกฏฺโ จ. เตสุ โปโนปฺุํ กฺริยาพฺยาวุตฺติ, ปกฏฺโ ตุ กฺริยาวยวานํ อุกฺกํสตา. ภาสติ สพฺเพสนฺติ ภุสํ, อาสฺส อุ. ภสฺสติ อโธ ปตตีติ วา ภุสํ. ภส อโธปตเน, อสฺส อุ. อติสยนํ อติสโย, อติกฺกมิตฺวา วาสยนํ ปวตฺตนํ อติสโย. ทหติ สพฺพนฺติ ทฬฺหํ, หโต ปุพฺเพ โฬ, ทลติ วิทารยตีติ วา ทฬฺหํ, หปจฺจโย, ทหนฺโต ลาตีติ วา ทฬฺหํ, วณฺณวิปริยโย, อภิสโย จ ทฬฺหฺจ อติสยทฬฺหา. ตรติ อติกฺกมตีติ ติพฺพํ, รสฺส โว, อสฺส อิ. เอติ คจฺฉตีติ เอโก, โส เอว เอกนฺตํ, เอกํ ตรติ อติกฺกมตีติ วา เอกนฺตํ. มตฺตโต อติกฺกนฺตํ อติมตฺตํ. พหุํ ลาตีติ พาฬฺหํ, อุโลโป, วณฺณวิปริยโย จ หสทฺโท. อติเวลํ, อจฺจตฺถํ, นิพฺภรํ, นิตนฺตํ, คาฬฺหํอิจฺจาทีนิปิ อติสเย.
ทพฺพํ สตฺวํ, ตํวิปรีเต ธมฺมมตฺเต วตฺตมานา พาฬฺหปริยนฺตา ขิปฺปาทโย อติสยํ วินา ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตนฺติ ¶ . ขิปฺปํ ภวติ [‘‘ขิปฺป ภวภี’’ติ ปททฺวยํ อธิกํ วิย ทิสฺสติ], อติสโย ปุลฺลิงฺโค, อสฺส คุณสฺสาติสโย, อสฺส ทพฺพสฺสาติสโย อิติ. ‘‘ขิปฺปํ ภฺุชติ, สตตํ ชุโหติ, สตตํ รมณีโย’’อิจฺจตฺร ตุ กฺริยาวิเสสนตฺตาเยว ปณฺฑกตฺตํ. เตสุ ขิปฺปาทีสุ เย ทพฺพคา ทพฺพาภิธายิโน, เต ตีสุ ลิงฺเคสุ. ‘‘ทพฺพธมฺโม ลิงฺค’’นฺติ ทสฺสนนฺตรํ. ยถา ขิปฺปา ชรา, ขิปฺโป มจฺจุ, ขิปฺปํ คมนํ. สนฺตตา ตณฺหา, สนฺตตํ ทุกฺขํ, สนฺตโต อากาโส. อติมตฺตา กฺริยา, อติมตฺโต นโร, อติมตฺตํ ปทํ อิจฺจาทิ.
๔๒-๔๓. ทฺวาทสกํ มาเร. หรนยนคฺคิทฑฺฒตฺตา [ตินยนคฺคิทฑฺฒตฺตา (ก.)] นตฺถิ วิคฺคโห สรีรเมตสฺส อวิคฺคโห. กามยติ รติจฺฉํ อุปฺปาทยตีติ กาโม, การิตนฺตา อปจฺจโย. สิงฺคารรูเปน ปาณีนํ มนสิ ภวตีติ มโนภู. ปฺจกามคุเณสุ มทยตีติ มทโน. โลกานํ อนฺตํ วินาสํ กโรตีติ อนฺตโก. วเส วตฺเตติ สีเลนาติ วสวตฺตี. ปาปํ อิจฺฉติ กโรติ, เตน ยุตฺโตติ วา ปาปิมา. ปรโต ชายตีติ ปชา, อจฺฉนฺทิกา, ตาสํ ปติ ปชาปติ. เย กุสลธมฺเมสุ ปมตฺตา, เตสเมว พนฺธุ ปมตฺตพนฺธุ. กณฺหธมฺมยุตฺตตาย กณฺโห. กุสลธมฺเม มาเรตีติ มาโร. อกุสลธมฺเม น มฺุจตีติ นมุจิ. มีนเกตโน, กนฺทปฺโป, ทปฺปโก, อนงฺโค, ปฺจสโร, สมฺพราริ, มนสิโช, กุสุเมสุ ¶ , อนฺโช, ปุปฺผธนฺวา, รติปติ, มกรทฺธโชอิจฺจาทีนิปิ วิณฺหุสุตสฺส กามสฺส นามานิ.
ตณฺหา อรตี รคา เจติ เอตา ติสฺโส ตสฺส มารสฺส ธีตโร. โย ตํ ปสฺสติ, ตํ ตสิตํ กโรตีติ ตณฺหา, สโลโป, ณฺหา จ. ปเรสํ กุสลธมฺเมสุ อรตึ กโรตีติ อรตี. รชฺชนฺติ เอตฺถาติ รคา. ตสฺส มารสฺส หตฺถี คิริเมขโล นาม. สรีรมหนฺตภาเวน คิริสทิสตฺตา คิริ วิยาติ คิริ. มาเรน มมายนวเสน ‘‘อยํ เม หตฺถี เมขโล นาม โหตู’’ติ กตนามตฺตา เมขลา วิยาติ เมขโลติ สมุทิตนามทฺวเยน เอกเมว หตฺถึ วทติ, ยถา ‘‘วชิราสนิ, สีตุณฺห’’นฺติ.
๔๔. ติกํ ยเม. ปชาสํยมนโต ยมา, มจฺจุปฺปภุตโย อสฺส กิงฺการา, เตสุ ราชเตติ ยมราชา. เตธาตุเกสุปิ อาณาปวตฺตกตฺตา มหนฺโต วิสโย เอตสฺส วิสยี, ณี, โส เอว เวสายี. ยตฺถ ลกฺขเณน น สิชฺฌติ, ตตฺถ สพฺพตฺร ‘‘ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา’’ติ หิ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ทุกฺขชนกตฺตา วา วิสทิสฏฺานํ คจฺฉนฺตีติ เวสา, เนรยิกา, เตสํ อธิปติภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ เวสายี, อี. ยมานํ ราชา ยโม. ธมฺมราโช, กตนฺโต, สมวตฺตี, กาโล, ทณฺฑธโร, อนฺตโกอิจฺจาทีนิปิ ยมสฺส นามานิ. อสฺส ยมสฺส อาวุธํ นยนเมว. เตน กิร โกธจิตฺเตน โอโลกิตมตฺเตน สตฺตานํ สรีรานิ อาตเป ขิตฺตฆตปิณฺฑานิ วิย วิลียนฺตีติ.
ทฺวยํ ¶ อสุรเภเท. เอเตสฺหิ สติปิ เทวภาเว เหฏฺา นิวาสิตภาวสามฺโต เอตฺถ วจนํ, มารสฺส ปน สตฺตานมนตฺถการกตาสามฺเน ยเมน สทฺธึ วจนํ ตกฺกรตฺตา. ยุทฺธาทีสุ เวปิตํ กมฺปิตํ จิตฺตเมตสฺส เวปจิตฺติ[สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๕๖]. ปุณฺณํ โลมํ ยสฺส โส ปุโลโม, ปุลามหตี อุมา กิตฺติ, กนฺติ วา ยสฺสาติ ปุโลโม. ‘‘อุมาตสีเหมวติ-หลิทฺทากิตฺติกนฺติสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. อยํ ปน สกฺกสฺส ภริยาย สุชาตาย ปิตา. ทฺวยํ กินฺนเร. อสฺสมุขนรสรีรตาย กุจฺฉิโต ปุริโส, กิฺจิ วา ปุริโส, ปุริสสทิโสติ วา กิมฺปุริโส. เอวํ กินฺนโร. ตุรงฺควทน, อสฺสมุขาทีนิปิ กินฺนรสฺส นามานิ.
๔๕-๔๖. อทฺธปชฺเชน อากาสสฺส นามานิ. เตสํ เตสํ วตฺถูนํ อนฺตรํ นานตฺตํ อิกฺขเต โลโก เอตฺถ, อเนนาติ วา อนฺตลิกฺขํ, รสฺส โล. อิกฺขนํ วา ทสฺสนํ อิกฺขา, ตสฺส อนฺตรํ การณํ อนฺตลิกฺขํ. ขนติ พฺยวธานนฺติ ขํ, กฺวิ. สพฺพคหคามณิโน อาทิจฺจสฺส ปโถ มคฺโค อาทิจฺจปโถ. น ภวตีติ อพฺภํ. คจฺฉนฺตฺยเนน เทวาติ คคนํ, ยุ, มสฺส โค. อมฺพเต สทฺทายเต อตฺราติ อมฺพรํ, โร. หย คติมฺหิ, วิเสเสน หยติ คจฺฉติ สพฺพตฺราติ เวหาโส, ยสฺส โส, วิคโต วา หาโส จิตฺตสฺส เอตฺถารมฺมณาลาภโตติ เวหาโส. อนิลสฺส วาตสฺส ปโถ อนิลปโถ. ภุสํ กาสนฺเต ทิปฺปนฺเต ปทตฺถา เอเตนาติ อากาโส, น กสฺสติ น วิเลขียตีติ วา อากาโส. น ภวติ ¶ เอตฺถ กิฺจิปิ วตฺถูติ นภํ, นตฺถิ ภูมิ เอตฺถาติ วา นภํ, น ภายนฺติ ปกฺขิโน อเนน, เอตฺถาติ วา นภํ. วิโน ปกฺขิโน หยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ เวหายสํ, อโส. ตารา วุจฺจนฺติ นกฺขตฺตาทโย, เตสํ ปโถ ตาราปโถ. สุรานํ เทวานํ ปโถ สุรปโถ. น หฺเตติ อฆํ, หนสฺส โฆ. อนนฺตํ, วิสณุปทํอิจฺจาทีนิปิ อากาสสฺส นามานิ.
๔๗-๔๘. เมฆาทฺเยกาทสกํ เมเฆ. เมหติ ฆรติ เสจตีติ เมโฆ. วารึ วหตีติ วลาหโก, วาริสทฺทสฺส โว, วสฺส โล[ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปฺจิกา ๑.๔๗; นีติ-สุตฺต ๑๓๔๐, ๑๓๔๓]. ทิพฺพนฺติ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ คจฺฉนฺติ โลกา อเนนาติ เทโว. ปชานํ โลกานํ อนฺนํ โภชนํ ภวติ เอเตนาติ ปชฺชุนฺโน, อการสฺสุกาโร. อมฺพุํ อุทกํ ธาเรตีติ อมฺพุธโร. โลกานํ สนฺตาปํ หนฺตีติ ฆโน, หสฺส โฆ. ชลธารํ ธาเรตีติ ธาราธโร. ชีวนํ ชลํ มูตํ พนฺธมเนเนติ ชีมูโต, วนสทฺทโลโป, โลกานํ วา ชีวิตํ มุนาติ พนฺธตีติ ชีมูโต, วิตโลโป, ชีวิตสฺส ชี อาเทโส วา [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปฺจิกา ๑.๔๗; นีติ-สุตฺต ๑๓๔๐, ๑๓๔๓]. เอวํ อฺตฺร. วารึ วหตีติ วาริวาโห. อมฺพุํ ททาตีติ อมฺพุโท. อาปํ ภรตีติ อพฺภํ, กฺวิ, ปสฺส โพ.
ติกํ วุฏฺิยํ. วสฺสติ สิฺจตีติ วสฺสํ, วสฺส เสจเน. เอวํ วสฺสนวุฏฺิโย.
ปฺจกํ ¶ วิชฺชุยํ. สตตํ อีรติ กมฺปตีติ สเตโร, ตโลโป, โส เอว สเตริตา. ขณมตฺตมฺปิ น ติฏฺตีติ อกฺขณา. กุฏิลํ อจิรฏฺายิตตฺตา วิรูปํ หุตฺวา ชวตีติ วิชฺชุ. วิชฺโชตตีติ วิชฺชุตา. อจิรํ ปภา ยสฺส อจิรปฺปภา.
๔๙. จตุกฺกํ เมฆนาเท. เมฆานํ นาโท เมฆนาโท. ธนียเต ธนิตํ[ถนิตํ (สี.)], ธน สทฺเท. คชฺชนํ คชฺชิตํ, คชฺช สทฺเท. รสียเต รสิตํ. อาทินา หราทาทิ [สพฺพตฺร นปุํสเกภาเว โต, อาทินา สฺวนิตธนิตาทโย (จินฺตามณิฏีกา), อาทินา ธนิตหราทราสาทโย (พฺยาขฺยาสุธาฏีกา)]. ทฺวยํ สกฺกธนุมฺหิ. อินฺทสฺส อาวุธํ ธนุ จ อินฺทาวุธํ, อินฺทธนุ จ. วาเตน ขิตฺตมมฺพุ วาตกฺขิตฺตมฺพุ, พินฺทุ. สีตํ กโรตีติ สีกโร, สิฺจตีติ วา สีกโร, จสฺส โก, อโร จ, วาตวเสน วา ตโต ตโต สรตีติ สีกโร, อสฺส อี, มชฺเฌ กาคโม จ.
๕๐. ติกํ ชลธารายํ. เวคโต ชลธารานํ สํ ภุสํ ปตนํ อาสาโร, ปุนปฺปุนํ สรตีติ อาสาโร. เวคํ ธาเรตีติ ธารา. อโธ ปตตีติ สมฺปาโต, สํสทฺโท อโธภาเค [เวคโต ชลธารานํ สมฺภูย ปตนํ ธาราสมฺปาโต, สร คติยํ ฆอุ อิติ อาสาโร (จินฺตามณิฏีกา)]. ทฺวยํ วสฺโสปเล. กเรน หตฺเถน คยฺหุปคตฺตา กรกา, ชลํ ปิณฺฑํ กโรตีติ วา กรกา, ‘‘วสฺโสปเล ¶ ตุ กรกา, กรโกปิ จ ทิสฺสเต’’ติ รุทฺโท, กรสทฺโทตฺร. ‘‘กโร วสฺโสปเล ปาณิ-โสณฺฑาปจฺจายรํสิสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. ฆนโต, ฆนกาเล วา สฺชาตํ อุปลํ สิลา ฆโนปลํ. ทุฏฺุ ทินํ ทุทฺทินํ, อยํ ทุทฺทินสทฺโท เมฆจฺฉนฺนาเห วตฺตติ, อโสภนตฺโถปฺยตฺถิ ทุทฺทินสทฺโท, อคุณวจนตายํ วาจฺจลิงฺโค.
๕๑-๕๒. ฉกฺกํ ติโรธาเน. ธร อาวรเณ, อปาทิปุพฺโพ. อปิธรติ อาวุโณตีติ ปิธานํ, อโลโป. อปธรตีติ อปธารณํ. ติโร ธรติ ปิทหตีติ ติโรธานํ. อนฺตรํ ธรตีติ อนฺตรธานํ, นิคฺคหีตโลโป. อปิธรตีติ อปิธานํ. เอตฺถ จ อปาทิอุปสคฺคา ธาตุโน อาวรณตฺถโชตกา. ฉาทยตีติ ฉาทนํ. พฺยวธา, อนฺตรธิอิจฺจาทโยปิ ติโรธาเน.
สาทฺธปชฺเชน จนฺทสฺส นามานิ. อินฺทติ นกฺขตฺตานํ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺทุ. จนฺทติ หิลาทยติ สุขยติ ปชนฺติ จนฺโท. นกฺขตฺตานํ ราชา นกฺขตฺตราชา. อุมา กนฺติ, ตาย สห วิชฺชตีติ โสโม, สุขํ อภิสฺสวตีติ วา โสโม, มปจฺจโย. นิสํ รตฺตึ กโรติ, ตตฺถ วา กโร รํสิ เอตสฺส นิสากโร. อนฺธการํ อุเสนฺติ ทหนฺติ วินาเสนฺตีติ โอสา, รํสโย, เต เอตฺถ ธิยนฺติ ปติฏฺหนฺตีติ โอสธิ, ตาราวิเสโส, ตสฺส อีโส ปติ โอสธีโส. หิโม สีตโล รํสิ ยสฺส หิมรํสิ. สโส องฺโก ลกฺขณํ ยสฺส สสงฺโก. จนฺทํ กปฺปูรํ มาติ สทิสํ นยตีติ จนฺทิมา. อิการาเทโส. สสลกฺขณเมตฺถ อตฺถิ สสี ¶ . สสติ วา หึสติ อุณฺหคุณนฺติ สสี, อีปจฺจโย ตทุปลกฺขิเต ตทุปจารํ. สีตา รํสโย ยสฺสตฺถีติ สีตรํสิ. นิสาย รตฺติยา นาโถ ตทาลงฺการภาวโตติ นิสานาโถ. อุฬูนํ ตารานํ ราชา อุฬุราชา. มาติ อตฺตานํ กปฺปูเรน สทิสํ กโรตีติ มา, มาสทฺโทยํ ปุเม, ตํสหจรณโต อุฬุราชาทโยปิ. หิมํสุ, กุมุทพนฺธุ, วิธุ, สุธํสุ, สุพฺภํสุ, นิสาปติ, มิคงฺโก, กลานิธิ, ทฺวิชราโช, สสธโร, นกฺขตฺเตโสอิจฺจาทีนิปิ จนฺทสฺส นามานิ.
๕๓-๕๔. โสฬสนฺนํ ภาคานํ ปูรโณ โสฬสโม ภาโค จนฺทสฺส กลา, กล สงฺขฺยาเน, กลียเต เอกาทินา สงฺขฺยายเตติ กลา. ทฺวยํ จนฺทสฺส สรีเร. มฺเต ายเต อเนเนติ พิมฺพํ. มนโต วปจฺจโย, นิปาตนา มสฺส โพ, อสฺสิ, นสฺส โม, วสฺส โพ, พิมฺพสทฺโท อนิตฺถิยํ. มณฺฑยเตติ มณฺฑลํ, อโล, อิตฺถิยํ มณฺฑลี, อยํ ตีสฺวปิ [พิมฺโพ อนิตฺถี, มณฺฑลํ ตีสุ (อมร ๓.๑๕)].
ปาทหีนปชฺเชน อทฺธภาโค. อสติ เขเปติ สมุทายนฺติ อฑฺโฒ, โต. ตถา อทฺโธ. อุปฑฺโฒติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ, เอเต ตโย ปุเม. ขณฺฑยติ สมุทายนฺติ ขณฺฑํ. สกฺยเต ¶ อุพฺพาหนาทีสุ โถกตฺตาติ สกลํ, อโล, ขณฺฑสกลา วา ปุเม, สตฺเถ รูปเภทโต นปุํสเก. เอเต จ อฑฺฒาทโย ตโย อสเม ภาเค ปุเม, สเม ตุ นปุํสเกติ รูปเภเทนาห ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติ. ขณฺฑาทิทฺวยํ ปน อสเมปิ วตฺตมานํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตติ, ตสฺมา ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติ เอตฺถ ‘‘อฑฺฒํ, อุปฑฺฒ’’นฺติ อิทํ ทฺวยมฺปิ สงฺคหิตํ [อสมภาเค ปุมานิ, สเม อํเส นปุํสกตฺตํ รูปเภทโต, อุปจารโต ตพฺภาควติ วาจฺจลิงฺโค – อทฺธา สาฏี, อทฺธํ วตฺถํ อทฺโธ กมฺพโล (จินฺตามณิฏีกา)].
ปสาทาทโย จนฺเท อวสฺสมฺภาวิโน, อฺตฺร ตุ ปาสงฺคิกา อิติ จนฺทปกฺกเม อุจฺจนฺเต. วิเสเสน สาทยติ ปสาทยตีติ ปสาโท. เอวํ ปสนฺโน, โส เอว ปสนฺนตา.
ติกํ จนฺทปฺปภายํ. กุมุทสฺสายํ วิกาโส [วิกาโร (ก.)]โกมุที. จนฺทํ อาจิกฺขติ ปฏิปาทยตีติ จนฺทิกา. ชุติ อสฺสาตฺถีติ ชุณฺหา. ตสฺส โณ, หปจฺจโย จ, จนฺทสฺส วา ชุตึ โสภํ นยฺหติ พนฺธตีติ ชุณฺหา.
จตุกฺกํ โสภนมตฺเต. กนติ ทิปฺปตีติ กนฺติ, กน ทิตฺติยํ, กามียตีติ วา กนฺติ. สุนฺทรํ ภาติ ทิปฺปตีติ โสภา. โชตยตีติ ชุติ. ฉาทยตีติ ฉวิ. ฉท สํวรเณ, วิปจฺจโย, ทโลโป.
๕๕. สตฺตกํ ลกฺขเณ. กํ อตฺตานํ ลงฺกยติ หีนํ กโรตีติ กลงฺโก. ลฺฉเต ลกฺขเต อเนเนติ ลฺฉนํ ¶ . ลกฺขฺยเต อเนเนติ ลกฺขํ. ตถา ลกฺขณํ. องฺกียเต ลกฺขฺยเต อเนเนติ องฺโก. อภิ วิเสสํ ชานาติ เอเตนาติ อภิฺาณํ. จิหียติ ลกฺขียติ อเนเนติ จิหนํ. จิห ลกฺขเณ.
สพฺพาสํ โสภานํ มชฺเฌ ปรมา โสภา สุสมา นาม, โสภนํ สมํ สพฺพํ อสฺสํ สุสมา, เสฏฺา โสภา.
๕๖. คุเณ โผฏฺพฺพวิเสเส สีตนฺติ นปุํสกํ ภวติ. เทวทตฺตสฺส สีตํ วตฺตติ. สีตาทโย ตโย คุณีลิงฺคา คุณิโน ลิงฺคํ คณฺหนฺติ, ตํ ยถา – สีตลา ภูมิ, สีตลํ ชลํ, สีตโล วาโต. อุณฺหาภิตตฺเตหิ เสวียตีติ สีตํ, เตน ยุตฺโต สีโต. สส คติยํ, อิโร, อิตฺตฺจ, สีตตฺถิเกน สรียตีติ วา สิสิรํ. สีตํ คุณํ ลาตีติ สีตโล.
มหิกานฺตํ หิเม. หึสตีติ หิมํ, สสฺส โม,นิคฺคหีตโลโป จ. ตุห อทเน, โตหติ หึสตีติ ตุหินํ, อิโน. อุปริโต สวตีติ อุสฺสาโว. นีหรนฺติ นิสฺสสนฺตฺยเนเนติ นีหาโร, นตฺถิ อีหา วา เอตสฺมา เหตุภูตาติ นีหาโร, อาโร. มหียเต ราคีหีติ [วาจาภิ (จินฺตามณิฏีกา)]มหิกา, ณฺวุ.
๕๗. ฉกฺกํ นกฺขตฺเต. ปุนปฺปุนํ อุทยตฺตา น ขียเต นกฺขตฺตํ, อตฺตโน คมนฏฺานํ น ขรติ น วินาเสตีติ วา นกฺขตฺตํ, อถ ¶ วา นกฺข คติยํ, นกฺขตีติ นกฺขตฺตํ. โชตติ สุภาสุภนิมิตฺตํ ปกาเสตีติ โชติ, นกฺขตฺต ภํสทฺเทหิ สหจรณโต นปุํสเก. ยถาวุตฺตํ นิมิตฺตํ ภาติ ปกาเสตีติ ภํ. กตฺตพฺพํ ตรนฺติ โลกา เอตายาติ ตารา, อตฺตโน วีถึ ตายติ อรติ คจฺฉตีติ วา ตารา, ตาเรติ วา โลเก อหิตโตติ ตารา, อยฺจ ตารกา, อุฬุ จ เอเต ตโย อปุเม. ตรา เอว ณฺวุ, ตารกา[ตารา เอว ตารกา ณฺวุ (ก.)]. อุจฺจํ ลวติ [อุลยติ (ก.)] คจฺฉตีติ อุลุ. โส เอว อุฬุ. น เกวลํ ตารกา เอว อปุเม, อถ โข อุฬุ จาติ จสทฺทตฺโถ. อุฬุสหจริยโต ปกฺเข นปุํสเก จ.
๕๘-๖๐. อสฺสยุชาทโย เรวตฺยนฺตา สตฺตาธิกวีสตารกา นกฺขตฺตา นาม โหนฺติ. ตานิ จ นกฺขตฺตานิ อากาเส ยถาิตานิ กมโตเยว เอตฺถ กถิตานิ, น อุปฺปฏิปาฏิยา. วกฺขติ จ ‘‘กมโต สตฺตาธิกวีสติ นกฺขตฺตา’’ติ. อสฺสรูปโยคโต อสฺสยุโช. ยมสทิสตฺตาสพฺพตฺร ภรตีติ ภรณี. ยุ, อี. อคฺคิสทิสตฺตา กนฺตติ ฉินฺทตีติ กตฺติกา, กโรติ ตสฺมา วา กตฺถิกา, กตฺติกาย สหิตา สกตฺติกา. ภรณี, โรหิณี วา. กมลสมฺภวตฺตา กมเล รุหติ วฑฺฒตีติ โรหิณี. มิคสีสณฺานตฺตา ¶ ตาราปฺุโช มิคสิรํ, ฉฏฺีสมาโส อุตฺตรปฺปธานตฺตา นปุํสกตฺตํ. รุทฺทรสาวฏฺิตโกธรุทฺทสทิสตฺตา กทาจิ อทติ ฆสตีติ อทฺทา. ปุนปฺปุนํ สตฺเตสุ หิตํ วสฺสตีติ ปุนพฺพสุ, วสฺส เสจเน. โปเสติ กฺริยานิ, โปเสนฺตฺยสฺมินฺติ วา ปุสฺโส. ภุชคสทิสตฺตา น สิลิสฺยเต นาลิงฺคฺยเตติ อสิเลโส.
มหียเต การิยตฺถิเกหีติ มฆา[มาฆา (ก.)], หสฺส โฆ. ผลํ คณฺหาเปตีติ ผคฺคุนี, ยุ, อี. ทฺเวติ ปุพฺพผคฺคุนี, อุตฺตรผคฺคุนี เจติ ทฺเว. หตฺถสณฺานตาย หตฺโถ. ตจฺฉกสทิสตฺตา วิจิตฺตํ ผลํ ททาตีติ จิตฺตา. โสภนา อาติ, สาติ วา ตนุํ กโรติ สุภาสุภนฺติ สาติ[สฺวาติ (ก.)], สุภาสุภผลทานโต วา สาติ, ‘‘สาติ ทานาวสาเนสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ, อยํ ทฺวีสุ. วิสทิสํ ผลํ ขณตีติ วิสาขา, วิวิธา วา สขา มิตฺตา ยสฺสา สา วิสาขา. อนุราธยติ สํสิชฺฌติ สุภาสุภผลเมตายาติ อนุราธา. คุเณหิ สพฺพาสํ วุฑฺฒตฺตา เชฏฺา. มูลติ ปติฏฺาติ สุภาสุภผลเมตฺถาติ มูลํ. อาสาฬฺโห นาม ภตีนํ ทณฺโฑ, ตํสณฺานตฺตา อาสาฬฺหา นาม ทฺเว นกฺขตฺตา ปุพฺพาสาฬฺหอุตฺตราสาฬฺหวเสน.
สวติ สุภาสุภผลเมเตนาติ สวโณ, สวณํ วา. ธนเมสนฺติ เอตฺถาติ ธนิฏฺา, ธนติ วา วิภูติ นิธานํ ธนิฏฺา. สตํ ภิสชา เอตฺถ, สตภิสชานํ วา อธิปติ สตภิสโช. ภทฺโท โค, ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ ภทฺทปทา, ปุพฺพภทฺทปทา ทฺเว, อุตฺตรภทฺทปทา ทฺเว, สมูโห เจสํ จตุสงฺขฺยาติ พหุวจนํ. รา วุจฺจติ ธนํ, ตพฺพนฺตตาย เรวตี, อาการสฺเส, เรวโต วา อิสิเภโท, ตสฺส อปจฺจํ เรวตี.
๖๑. ทฺวยํ ¶ ราหุคฺคเห. โส วุจฺจติ สคฺโค, ตตฺถ ภาตีติ โสพฺภานุ. รหติ จนฺทาทีนํ โสภํ ชหาเปตีติ ราหุ. ตโม, วิธุนฺตุโท, จนฺทาโท, เสหิเกโยติปิ ราหุสฺส นามานิ.
สูร, จนฺท, องฺคารก, พุธ, ชีว, สุกฺก, อสิต, ราหุ, เกตูติ เอเต สูราทโย นวคฺคหา นาม.
เมสาทิโก ทฺวาทสโกฏฺาโส ราสิ นาม. อาทินา อุสภ, เมถุน, กกฺกฏ, สีห, กฺา, ตุลา, วิจฺฉิก, ธนุ, มกร, กุมฺภ, มีเน สงฺคณฺหาติ.
ทฺวยํ ภทฺทปทนกฺขตฺตานํ นามํ. โปฏฺโ โค [ปาโ ภทฺโท โค (ก.)], ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ โปฏฺปทา.
๖๒-๖๓. ปชฺชทฺวเยน สูริยสฺส นามานิ. อา ภุโส ทิปฺปตีติ อาทิจฺโจ, ปฺปสฺส จฺโจ. โลกานํ สูรภาวํ ชเนตีติ สูริโย. ตถา สูโร. สตํ พหโว รํสโย ยสฺส สตรํสิ. ทิวา ทิวสํ กโรตีติ ทิวากโร, ทิวเส วา กโร ¶ อาภา ยสฺส ทิวากโร, ทิวาสทฺโทยํ สพฺพการกวจโน, น ตุ อาธารวจโน เอว. วิเสเสน โรจเต ทิปฺปเตติ เวโรจโน. ทินํ กโรติ, กุมุทานํ วา ทินํ มากุลฺยํ กโรตีติ ทินกโร, อุณฺโห รํสิ ยสฺส อุณฺหรํสิ. ปภํ กโรตีติ ปภงฺกโร.
อํสุโน มาลา, สา ยตฺถ อตฺถิ อํสุมาลี. ทินานํ ปติ ทินปติ. ตปตีติ ตปโน. รวนฺติ เอเตน สตฺตา ปภาวิตฺตาติ รวิ. ภานุ ยสฺส อตฺถีติ ภานุมา. รํสิ ยสฺส อตฺถีติ รํสิมา. ภํ อาภํ กโรติ, ตาสํ วา อากโร อุปฺปตฺติฏฺานํ ภากโร. ภาติ ทิปฺปตีติ ภานุ. เทเวหิปิ อจฺจเต ปูชียเตติ อกฺโก. สหสฺสํ พหโว รํสโย ยสฺส สหสฺสรํสิ. ทฺวาทสตฺตา, ปภากโร, วิภากโร, วิกตฺตโน [วิสฺสกมฺมุนา วิกตฺติโต, กมฺมนิ ยุ (จินฺตามณิฏีกา)], มตฺตณฺโฑ, ทิวมณิ, ตรณิ, มิตฺโต, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, คหปฺปติ, หํโส, สวิตาอิจฺจาทีนิปิ สูริยสฺส นามานิ.
๖๔. ปชฺเชน สูริยาทีนํ รํสิปฺปภานํ นามานิ. รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รํสิ. อา ภุโส ภาตีติ อาภา. ปกาเรน ภาตีติ ปภา. ทิปฺปตีติ ทิตฺติ. โรจเต ทิปฺปเตติ รุจิ. ทีธฺยติ ทิปฺปตีติ ทีธิติ. ทิปฺปตีติ วา ทีธิติ, ปสฺส โธ, อิการาคโม. มิยฺยนฺเต ขุทฺทชนฺตโว อเนเนติ มรีจิ, อีจิ. อสติ คจฺฉติ ทิสนฺตนฺติ อํสุ, อุสฺสาคโม. มรีจิสหจรณโต ทีธิตฺยาทโย [ขลิตปาโ (?), สวรสามี ตุ องฺคุลิ กากลิสาริ สราริ ตุมฺพิอริ สุสิ ทีมิตฺยตฺตโย ถีปุเมสุ อิจฺจาห (จินฺตามณิฏีกา)]ภานุ อํสุ จ ทฺวีสุ. มย คมนตฺโถ ¶ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมฺชุสาฏีกายํ ๒๕๓.๔๑๓ ปิฏฺเสุ ปสฺสิตพฺพํ], ขปจฺจโย อูการาคโม, อถ วา มา มาเน, อุข คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมฺชุสาฏีกายํ ๒๕๓.๔๑๓ ปิฏฺเสุ ปสฺสิตพฺพํ], มาย มานาย อุขตีติ มยูโข[มาปสํ คคนํ ปมาณยํ อุขติ คจฺฉตีติ ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฏีกา)]. กิรติ ติมิรํ กิรโณ. กิรติ ติมิรํ กโร.
๖๕. ทฺวยํ อาทิจฺจมณฺฑโลติขฺยาเต อุปฺปาตาทิชาเต รํสิมณฺฑเล. สูริยสฺส ปริ สมนฺตโต ธียเต ปริธี, ปริ สมนฺตโต วิสตีติ ปริเวโส, สูริยํ วา ปริเวยตีติ ปริเวโส. สฺส โส. อุปสูริยกํ, มณฺฑลนฺติ ทฺเวปิ ปริธิโน นามานิ.
ทฺวยํ มรีจิกายํ. มรีจิสทิสตาย มรีจิ. มิคานํ ตณฺหา ปิปาสา ยสฺสํ ชลาภาสตฺตา สา มิคตณฺหิกา.
สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺเพ อุฏฺิตรํสิ อุคฺคตรํสิ อรุโณ นาม สิยา. อรุณวณฺณตาย อรติ คจฺฉตีติ อรุโณ. สูรสูโต, อนูรุ, กสฺสเปยฺโย, กสฺสปิ, ครุฑาคฺคโชติปิ อรุณสฺส นามานีติ. อากาสวณฺณนา.
๖๖-๖๗. จตุกฺกํ ¶ กาเล. กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อายุปฺปมาณาทโย อเนนาติ กาโล, กรณํ วา กาโร, ภาเว โณ, โส เอว กาโล, น หิ กฺริยาวินิมุตฺโต กาโล นาม โกจิ อตฺถิ, มหากาลสฺส ปน สสฺสตภาวโต อตีตาทิโวหาโร นตฺเถวาติ อวยวกาลานํ สมูหภาวโต โสปิ ‘‘กาโล’’ติ วุตฺโต. สตฺตานํ ชีวิตํ อสติ เขเปตีติ อทฺธา, ตสฺส โธ, อาการนฺโตยํ อทฺธาสทฺโท ปุเม. ปุนปฺปุนํ เอตีติ สมโย. วินาสํ ลาตีติ เวลา, วณฺณโลโป. ทิฏฺโ, อเนโหติปิ กาลสฺเสวนามานิ.
ขณาทโย ปน ตพฺพิเสสา ตสฺส กาลสฺส วิเสสา เภทา. เก เต, กิตฺตกปฺปมาณา เจตฺยาห ‘‘ขโณ’’อิจฺจาทิ. ทสหิ อจฺฉราหิ องฺคุลิโผฏเนหิ ลกฺขิโต กาโล ขโณ นาม, ขณุ หึสายํ, ขโณตีติ ขโณ, อ. ทส ขณา ลโย นาม ภเว ภวนฺติ, เอเตน วา วจเนน วิกภิสงฺขฺยาเปกฺขิโนปิ วาจกา สนฺตีติ คมฺยเต. ลยติ คจฺฉติ, สตฺตานํ ชีวิตํ ลุนนฺโต วา อยติ คจฺฉตีติ ลโย. ทส ลยา ขณลโย นาม, ขณลยานํ สมูหภาวโต. เต ทส ขณลยา มุหุตฺโต นาม สิยา สิยุํ วา, อยมนิตฺถี. หุจฺฉ โกฏิลฺเย ¶ , กุฏิลยติ รตฺติทิวเส สุภาสุภทสฺสนโตติ มุหุตฺโต, โต, ธาตุยาทิมฺหิ มุการาคโม, จฺฉโลโป จ. เต ทส มุหุตฺตา ขณมุหุตฺโต นาม.
ติกํ ทิเน. ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตฺยสฺมึ ทิวโส, โส. น ชหาติ ปจฺจาคมนํ อหํ. อาททาติ นิพฺยาปารนฺติ ทินํ, อิโน, อาโลโป จ, ทิพฺพติ วา เอตฺถาติ ทินํ, วสฺส โน. ฆสโร [ฆสติ อนฺธการํ โร (จินฺตามณิฏีกา)], วาสโรติปิ ทินสฺส นามานิ.
๖๘. กลฺลนฺตํ ปจฺจูเส. ปภาตฺยสฺมึ โลโกติ ปภาตํ. ตถา วิภาตํ. อุส รุชายํ, ปจฺจูสติ วินาเสติ ติมิรนฺติ ปจฺจูโส. กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อเนน สงฺขฺยาทโยติ กลฺลํ. อโหมุขํ, อูโสติปิ ปจฺจูสสฺส นามานิ.
ทฺวยํ ปโทเส. โทสาย รตฺติยา อารมฺโภ อภิโทโส. โทสาย รตฺติยา ปารมฺโภ ปโทโส. อภิธานโต ปาสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานรสฺโส จ, อถ วา อภิทุสฺสนฺติ ปทุสฺสนฺติ จ ยตฺถ สพฺพกมฺมานิ อภิโทโส ปโทโส จ.
ติกํ สายนฺเห. สายติ ทินํ อวสายตีติ สาโย, สายนฺโต วา ทินนฺตํ กโรนฺโต อยตีติ สาโย, ปุนฺนปุํสเก. สมฺมาฌายนฺติ ตํ สฺฌา, (‘‘พฺรหฺมุโน ตนุ ปิตา โลกสฺส ชเนตฺตี’’ติ หิ อาคโม นิกายนฺตริกานํ.) ¶ [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ อธิโก วิย ทิสฺสติ] ทินานํ อจฺจโย อติกฺกโม, อวสานํ วา ทินจฺจโย. ทินนฺโตติปิ ตสฺเสว นามํ.
ปุพฺพณฺหาปรณฺหมชฺฌนฺหวเสน ติวิธา สฺฌา [อมร ๔.๓]. ปุพฺพฺจ ตํ อหฺจาติ ปุพฺพณฺหํ. อปรฺจ ตํ มชฺฌฺจ ตํ อหฺเจติ อปรณฺหํ มชฺฌนฺหํ. สพฺพตฺราวยเว สมุทาโยปจารโต อหสฺเสกเทเส อหสทฺโทติ กมฺมธารโย, ตาสํ ติสฺสนฺนํ สฺฌานํ สมาหาโรติ สฺฌมิตฺยุจฺจเต. สมาหรณํ สมาหาโร, เอกีภาโว, โส จ ภินฺนกาลานํ น ภวตีติ พุทฺธิยา สมกาลคฺคหณโต เอกกาลตฺตา ตสฺมึ อภิเธยฺเย ทิคุสมาโส, ตถา หิ สมาหาโร สมูโห ตํสมฺพนฺเธ ฉฏฺิยาเยว ภวิตพฺพนฺติ จินฺเตนฺโต อาจริโย น อฺปทตฺถสมาโส อยนฺติ อาการสฺสาปฺปธาเน รสฺสตฺตนฺติ สฺฌํ. สมาหาโร ภาโว ตสฺเสกตฺตา เอกวจนํ, กมฺมวจเน ตุ สมาหาเร ติสฺโส สฺฌา สมาหฏาติ ปมนฺตานํ สมาเส สปทตฺถปาธานฺยา พหุวจนํ, รสฺสาภาโว จ.
๖๙. ปฺจกํ รตฺติยํ. นิสติ ตนุํ กโรติ สพฺพพฺยาปารํ นิสา. รชฺชนฺติ ราคิโน อตฺร รชนี, ยุ, อี. ราติ คณฺหาติ อพฺยาปารนฺติ รตฺติ,ติ, รชฺชนฺติ วา เอตฺถ รตฺติ. ปมมชฺฌิมปจฺฉิมยามวเสน ตโย ยามา ปหารา ยสฺสา ติยามา. สํวุโณติ ทินํ สํวรี. นิสีถินี, ขณทา, ขปา, วิภาวรี, ตมสฺสินี, ยามินี, ตมีอิจฺจาทีนิปิ รตฺติยา นามานิ.
จนฺทิกายุตฺตา ¶ จนฺทปฺปภาย ยุตฺตา รตฺติ ชุณฺหา นาม, ชุณฺหาโยคโต ชุณฺหา. ตโม อุสฺสนฺโน ยสฺสํ สา ตมุสฺสนฺนา รตฺติ ติมิสิกา นาม, ติมิสํ อุสฺสนฺนํ เอตฺถาติ ติมิสิกา, อุปธาย อิตฺตฺจ.
๗๐. ติกํ อฑฺฒรตฺติยํ. มชฺฌิมารตฺติ กมฺมภูตา ‘‘นิสีโถ, อฑฺฒรตฺโต, มหานิสา’’ติ จ วุจฺจติ. นิสฺสเต สยเต อสฺมึ นิสีโถ. อฑฺฒฺจ ตํ รตฺติ จาติ อฑฺฒรตฺโต, รตฺเตกเทเส รตฺติสทฺโท, รตฺติยา อฑฺฒนฺติ วา อฑฺฒรตฺโต. มหตี จ สา นิสา จาติ มหานิสา.
จตุกฺกํ อนฺธกาเร. อนฺธํ หตํ ทิฏฺสตฺติกํ โลกํ กโรตีติ อนฺธกาโร. ตมตีติ ตโม, อถ วา ตมนฺติ อากงฺขนฺติ รตึ โลกา เอตฺถ ตโม, ตมุ อากงฺขายํ, ตมสทฺโท อนิตฺถี, ตํสหจรณโต อนฺธกาโรปิ. ติมิสํ อิโส, อถ วา ติมุ เตมเน, ติมนฺติ เอตฺถ ราเคนาติ ติมิสํ. ติมิรํ, ปุพฺเพว อิรปจฺจโย.
๗๑. จตุทฺทสนฺนํ รตฺตีนํ ปูรณี จตุทฺทสีสงฺขาโต กาฬปกฺโข จ เอกคฺฆโน วนสณฺโฑ จ เมฆปฏลฺจ อฑฺฒรตฺติ จ เอเตหิ จตูหิ สมนฺนาคโต ตโม จตุรงฺคตมํ นาม.
๗๒. อนฺธฺจ ตํ ตมฺจาติ อนฺธตมํ, ยํ โลกํ อนฺธการํ กโรติ. อยํ อนฺธตมสทฺโท ฆนตเม พาฬฺหตเม วตฺตติ.
ทฺวยํ ¶ ปหาเร. ปหรียเต เภริยาทิ อตฺราติ ปหาโร, ปุเม สฺายํ อปจฺจโย. ยา ปาปุเณ โม, อุปยเมติ วา อโห รตฺติ จาเนน ยาโม, ยมิโต โณ. ปหาโร เอว ยาโม อิติ สฺิโต ยามสฺิโต.
ทุติยา ติถิ ปาฏิปโท นาม. ปฏิปชฺชเต จนฺโท ขยํ, อุทยํ วา ยสฺสํ ปาฏิปโท. ตติยาที ติถิเยว, น ปาฏิปโท. ตโนตีติ ติถิ, อถ วา ตา ปาลเน อิถิ. ติถิสทฺโท ทฺวีสุ.
๗๓. ทฺวยํ ปนฺนรสิยํ, ปนฺนรสนฺนํ ติถีนํ ปูรณี ปนฺนรสี, ปณฺณรสีติปิ ปาโ อตฺถิ. ทฺวยํ ปุณฺณมายํ ติถิยํ. มิยฺยเต ติถีนํ ขโย วุฑฺฒิ จาเนน มาโส, จนฺโท, ปุณฺโณ จ โส มาโส จาติ ปุณฺณมาโส, ตสฺสายํ ติถิ, ปุณฺณมาโส ยสฺสมตฺถีติ วา ปุณฺณมาสี. ปุณฺโณ มา จนฺโท ยตฺถ, ปุณฺณมสฺสายํ วา ติถิ ปุณฺณมา, ‘‘ปุณฺณิมา’’ติ ปาเ ปน สติ จนฺทสฺส ปุณฺณภาโว ปุณฺโณ, เตน นิพฺพตฺตา ภาวปจฺจยนฺตา เตน นิพฺพตฺเต อิโม ทิสฺสติ, โลกาสยตฺตา ลิงฺคสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, สา ปุณฺณมา เอกกลาหีเน จนฺเท สติ อนุมติ นาม, อนุมฺนฺเต อนุคจฺฉนฺเต เทวตาปิตูหิ สห ยสฺสํ สา อนุมติ. ปุณฺเณ ปน จนฺเท สา ปุณฺณมา รากา นาม, ราติ ทสฺสนาวกาสํ รากา, โก [กลาหีเน สา’นุมติ ปุณฺเณ รากา นิสากเร (อมร ๔.๘)].
อปรา กาฬปกฺขสมฺภูตาปนฺนรสี ปน อมาวสี, อมาวาสีติปิ อุจฺจเต. อมา สห วสนฺติ รวิจนฺทา ยสฺสํ อมาวสี, อมาวาสี จ ทีฆํ กตฺวา, อมาสทฺโท สหตฺโถ อพฺยยํ. ทสฺโส [ทสฺสลา (ก.), ทิสฺสนฺเต รวิจนฺทา อตฺร, ‘‘คณเกหี’’ติ ฆ (จินฺตามณิฏีกา)], สูริยินฺทุสงฺคโมติ ตสฺสาเยว นามานิ.
๗๔. สฏฺิฆฏิกาหิ ¶ ลกฺขิโต กาโล อโหรตฺโต นาม. ฆเฏนฺติ อโหรตฺติโยติ ฆฏิกา. อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺโต, ปุเม. อทิคุตฺเตปิ อโหรตฺตนฺติ นปุํสเกปิ. เต ปฺจทส อโหรตฺตา ปกฺโข นาม. ปจนฺติ ปริณมนฺติ ภูตานฺยเนเนติ ปกฺโข. ปุพฺพาปรภูตา เต จ ปกฺขา ยถากฺกมํ สุกฺกกาฬา สุกฺกปกฺขกาฬปกฺขา นาม. โชติสตฺถกฺกเมน สุกฺกปกฺโข ปุพฺพสฺิโต, กณฺหปกฺโข อปรสฺิโต. ตโต เอว มาสวิเสเส โลเก สกปรปกฺโขติ [โลเกปฺยปรปกฺโขติ (ก.)] รูฬฺหี. สุจ โสเก, สุกฺโก, โสจนฺติ เอตฺถ อนฺธการาภิลาสิโนติ กตฺวา, สูเจติ ปกาเสตีติ วา สุกฺโก. กิรติ สุกฺกนฺติ กาโร, โณ, โสว กาโฬ, เกน วา โชตินา อรติ เอตฺถ กาโร, โสว กาโฬ. เต ทุเว สุกฺกกาฬปกฺขา สมุทิตา มาโส นาม. มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิโณ.
๗๕-๗๖. สาทฺธปชฺเชน ทฺวาทสมาสานํ นามานิ. จิตฺตาย ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตาย ยุตฺโต, อุปลกฺขิโต วา มาโส จิตฺโต ¶ , สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ, เอวํ สพฺพตฺร. ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตตํตํนกฺขตฺตนามวเสน ทฺวาทสนฺนํ มาสานํ นามานิ เวทิตพฺพานิ. จิตฺตมาสาทโย ผคฺคุนมาสปริยนฺตา ทฺวาทส โกฏฺาสา กเมน มาสาติ เยฺยา. ปสตฺถตมตฺตา เชฏฺา, ตํโยคา เชฏฺโ. อสยฺโห รวิ อตฺเรติ อาสาฬฺโห. ยสฺส โฬ, สวนฺตฺยสฺมึ สาวโณ, ยุ. ผลนฺตฺยตฺร ผคฺคุโน, ยุ, ลสฺส โค, อสฺส อุ. กตฺติกมาโส ปจฺฉิมกตฺติโก นาม. อสฺสยุชมาโส ปุพฺพกตฺติโก นาม.
๗๗. ทฺวยํ สาวณมาเส. อนฺโตวีถิโต พหิ นิกฺขมติ สูริโย เอตฺถ, อธิกรเณ อนีโย. ทฺวยํ จิตฺตมาเส. นานาปุปฺผผลวิจิตฺตตาย โลกานํ รมฺมํ กโรติ, รมนฺติ วา เอตฺถาติ รมฺมโก.
๗๘. กตฺติกกาฬปกฺขโต ปจฺฉิมกตฺติกโต ปฏฺาย จตุโร จตุโร มาสา กมา กมโต เหมนฺตคิมฺหานวสฺสานสฺิตา อุตุโย นาม โหนฺติ. หิมานิ เอตฺถ สนฺติ เหโม, โส เอว เหมนฺโต, ‘‘สุตฺตนฺโต วนนฺโต’’ติ ยถา, หิโนติ วา หานึ คจฺฉติ สพฺพเมตฺถาติ เหมนฺโต, อนฺตปจฺจโย, มาคโม จ. คิรติ ปีฬยตีติ คิมฺหาโน, มาโน, รสฺส โห, วณฺณวิปริยโย จ. วสฺสติ เอตฺถ วสฺสาโนยุ. อุตุโย ทฺวีสูติ ปจฺจาสตฺยา อุตุสทฺโท เอว ทฺวีสุ, น เหมนฺตาทโย, อมรโกเส ปน อุตุสทฺโท ปุเม วุตฺโต [อมร ๔.๒๐].
๗๙. อฺถาปิ ¶ อุตุเภทํ ทสฺเสตุํ อริยสามฺมาห ‘‘เหมนฺโต’’อิจฺจาทิ. วา อถ วา วุตฺตานุสาเรน อุตุตฺตยปเภเท วุตฺตวจนสฺสานุสาเรน. อิทํ ปน ‘‘กตฺติกกาฬปกฺขโต’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา กตฺติกกาฬปกฺขโต ปภุติ ทฺเว ทฺเว มาสา กมา กมโต เหมนฺโต, สิสิโร, วสนฺโต, คิมฺโห, วสฺสาโน, สรโท อุตูติ ฉ อุตู ภวนฺติ, ปุนปฺปุนํ เอตีติ กตฺวา, ตุ, อิสฺส อุ. สิสิรํ สีตลํ, ตํโยคา สิสิรํ, วาวิธานโต น วุทฺธิ, มกาโร ปทสนฺธิกโร. วส กนฺติยํ. วสียเตติ วสนฺโต. ปุปฺผธนุตฺตา [ปุปฺผวนฺตตฺตา (ก.)] วา วสติ กาโม เอตฺถ วสนฺโต. สรติ ปีฬยติ อสฺมินฺติ สรโท, ตสฺส โท. สา สุนขา รมนฺติ เอตฺถาติ วา สรโท, มสฺส โท.
๘๐-๘๑. ติกํ คิมฺเห. อุสติ ทหตีติ อุณฺโห, ณฺโห, สโลโป จ. นิทหนฺเต ยสฺมินฺติ นิทาโฆ, หสฺส โฆ. คิรติ ¶ ปีฬยตีติ คิมฺโห, โม, รสฺส โห, วณฺณวิปริยโย จ. ติกํ วสฺสาโนตุมฺหิ. วสฺสติ ปวสฺสติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสาโน, ปาวุโส จ. อสฺส อุ, สํโยคโลโป จ.
วสฺสานาทิเกหิ ตีหิ อุตูหิ ทกฺขิณายนํ สูริยสฺส ทกฺขิณทิสาคมนํ ภวติ, อฺเหิ ตีหิ สิสิรวสนฺตคิมฺเหหิ อุตฺตรายนํ อุตฺตรทิสาคมนํ ภวติ. อิ คติยํ, ภาเว ยุ, อยนํ. ปุสฺสสงฺกนฺติมารพฺภ อาสาฬฺหํ ยาว อาทิจฺจสฺส อุตฺตรา คติ อุตฺตรายนํ. อาสาฬฺหสงฺกนฺติมารพฺภ ปุสฺสํ ยาว ทกฺขิณา คติ ทกฺขิณายนํ. วสฺโสยนทฺวยนฺติ อิทํ อยนทฺวยํ สมฺปิณฺฑิตํ วสฺโส นาม. วสฺสนฺติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสกาเลน วา อุปลกฺขิโต วสฺโส, ‘‘จิตฺโต, จกฺขุทสก’’นฺติ ยถา.
ปชฺชทฺธํ วสฺเส. สํวสติ เอตฺถ สํวจฺฉโร, ฉโร, สสฺส โจ, ‘‘วจฺฉโร’’ติปิ ตสฺเสว นามํ. นตฺถิ อิตฺถิลิงฺคตฺตเมเตสุ อนิตฺถี. ปจฺจาสตฺยา สรโทปิ ตํปจฺจาสตฺยา หายโนปิ. สรทกาเลน ลกฺขิโต สรโท, ยถา ‘‘โสตทสกํ, เวสาโข’’ติ. ชหาติ ภาเวติ หายโน, ปทตฺเถ วา ชหนฺโต อยตีติ หายโน. สมยติ วิกลยติ ภาเวติ สมา, สม เวกลฺเย. ‘‘สมา วสฺเส ถีลิงฺโค ตุ, สมํ สพฺพสมาเนสู’’ติ รุทฺโท.
สพฺพสตฺตานํ สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปฏิปทตฺตา (ก.)] สพฺพโวหารกุสลตฺถํ กาลาธิการตฺตา ปรสมเย กถิตํ เทวานํ วสฺสปฺปมาณมฺปิ อิธาหริตฺวา ทีเปตพฺพํ. ตถา หิ มนุสฺสานํ มาเสน ปิตูนํ อโหรตฺโต, เอวํ มนุสฺสานํ วสฺเสน เทวานํ อโหรตฺโต, ตตฺโรตฺตรายนํ เทวานํ ทินํ, รตฺติ ปน ทกฺขิณายนํ, เทวตานํ สฏฺฺยาธิกาโหรตฺติสตตฺตเยน วสฺเสน ทฺวาทสวสฺสสหสฺสานิ เทวานํ ยุคํ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เอสา ¶ ทฺวาทสสหสฺสี, ยุคาขฺยา ปริกิตฺติตา;
เอตํ สหสฺสคุณิตํ, อโห พฺรหฺมมุทาหฏ’’นฺติ [‘‘เวททีปกคนฺเถ’’ติ นิสฺสเย].
ตฺจ นรานํ จตุยุคํ ทิพฺพสหสฺสทฺวเยน พฺรหฺมุโน ทฺเว ทิเวติ. กต, เตตา, ทฺวาปร, กลิวเสน จตุยุคํ. ตตฺร กตยุคสฺส มนุสฺสสงฺขฺยาย ปมาณํ อฏฺวีสติสหสฺสาธิกานิ สตฺตรสวสฺสลกฺขานิ, เตตาย ฉนฺนวุติสหสฺสาธิกานิ ทฺวาทสวสฺสลกฺขานิ, ทฺวาปรสฺส จตุสฏฺิสหสฺสาธิกานิ อฏฺวสฺสลกฺขานิ, กลิสฺส พาตฺตึสสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ วสฺสลกฺขานิ. วุตฺตฺจ –
‘‘สฺุํ สฺุํ ขํ นาคา, กรมุนิสสิโน;
มาน’มาโท ยุคสฺส, เตตาย ขํขํสฺุํ.
รสนวสูริยา, วสฺสสงฺขฺยา ปสิทฺธา;
สฺุํ สฺุํ ขํ เวทา, รสภุชคมิติ.
ทฺวาปเร วสฺสสงฺขฺยา, สฺุากาสํขํเนตฺต-;
คุณชลนิธโย, วสฺสสงฺขฺยา กลิสฺเส’’ติ.
ปิณฺโฑ เจส วีสติวสฺสสหสฺสาธิกานิ เตจตฺตาลีสวสฺสลกฺขานิ. วุตฺตฺจ ‘‘ขากาสสฺุมฺพรทนฺตสาครา จตุยุคานํ ปริมาณสงฺคโห’’ติ. พฺรหฺมุโน อโหรตฺเตน นรานํ ทฺเว กปฺปา.
ตตฺร อฏฺ นาคา, ทฺเว กรา, สตฺต มุนโย, เอโก สสี, ฉ รสา, ทฺวาทส สูริยา, จตฺตาโร เวทา ชลนิธโย จ. ทฺเว เนตฺตานิ, ตโย คุณา, พาตฺตึส ทนฺตา, สงฺขฺยาย ปสิทฺเธเหเตหิ สงฺขฺยา คเหตพฺพา. ขากาสมฺพรสทฺทา สฺุปริยายา. สฺฺุจ คณิเต พินฺทุนา สงฺคหิตํ. สพฺพฺเจตํ ปฏิยุคํ ปฏิโลเมน ปตฺถารเย. ตตฺร กตยุคสฺส ปตฺถาโร ยถา – ๑๗๒๘๐๐๐. เตตาย ยถา – ๑๒๙๖๐๐๐ ¶ . ทฺวาปรสฺส ยถา – ๘๖๔๐๐๐. กลิสฺส ยถา – ๔๓๒๐๐๐. จตุยุคปิณฺฑสฺส จ ยถา – ๔๓๒๐๐๐๐. ยุคานํ ปฏิปตฺถารฺจ ปิณฺฑสฺส จ ยถากฺกมํ อนฺติมํ พินฺทุมาทาย ปฏิโลเมน คณเย. ตํ ยถา –
‘‘เอกํ ทส สตฺเจว, สหสฺส’มยุตํ ตถา;
ลกฺขฺจ นิยุตฺเจว, กมา ทสคุโณตฺตร’’นฺติ.
ตตฺร ทสสหสฺสานิ อยุตํ. ทสลกฺขานิ นิยุตํ. ตฺจ กลิทฺวาปเรสุ นตฺถีติ ลกฺขปริยนฺตเมว ตตฺร คณเย, ตเทวํ ยุคานํ, ตํปิณฺฑสฺส จ องฺกโต ปุพฺพวุตฺตา วสฺสสงฺขฺยา สฺาตา ภวตีติ.
ตตฺร พฺรหฺมุโน ทินํ นรานํ อุทยกปฺโป, รตฺติ ปน ขยกปฺโป. เอกสฺมิฺจ พฺรหฺมทิเน มนุสฺิตา จตุทฺทส พฺรหฺมสุตา ภวนฺติ. ตตฺเรกสฺส มนฺวนฺตรสฺส เอกสตฺตติทิพฺพยุคานิ ปมาณํ, ตฺจ มานุสํ จตุทฺทสภิ อุตฺตรํ [จตุราสีติอุตฺตรํ (?)] ยุคสตทฺวยํ. ตเทวํ จตุทฺทสภิ มนฺวนฺตเรหิ จตุนวุตฺยุตฺตรานิ นวทิพฺพยุคสตานิ ภวนฺติ. มานุสํ ตุ จตุวีสติยุคสหสฺสจตุกฺกํ. เอสฺจ [ฉสตฺตตฺยาธิกนวตึสยุคสตํ (?)] มนฺวนฺตรานํ อฏฺวีสสหสฺสาธิกสตฺตรสมานุสวสฺสลกฺขสงฺขฺยา วา กตยุคปฺปมาณกา ปฺจ สนฺธโย ภวนฺติ. เตน วุตฺตํ สูริยสิทฺธนฺเต[๑.๑๘-๑๙] –
‘‘ยุคานํ สตฺตติ เสกา, มนฺวนฺตร’มิโห’จฺจเต;
กตสฺส สงฺขฺยา ตสฺสนฺเต, สนฺธิ วุตฺโต ชลปฺลโว.
สสนฺธโย เต มนโว, กปฺเป เยฺยา จตุทฺทส;
กตปฺปมาณา กปฺปาโท, สนฺธี ปฺจทสฏฺิตา’’ติ.
กตยุคสฺส จ ปาเทน กลิโน ปมาณํ, ปาททฺวเยน ทฺวาปรสฺส, ปาทตฺตเยน เตตาย. จตุยุคฺเจตํ จกฺกมิว ภมตีติ ปฺจทสหิ สนฺธีหิ นรานํ ยุคานิ จตุวีสติ ภวนฺติ. เทวานํ ¶ ตุ ยุคจกฺกํ. เอตานิ จ สสนฺธิจตุทฺทสมนฺวนฺตรานฺเยกโตปิ ปิณฺฑิตานิ เทวานํ ยุคสหสฺสํ ภวติ, นรานํ จตุยุคสหสฺสํ, ตฺจ พฺรหฺมุโน ทินเมกํ. อฺโ มนุ อสฺมึ มนฺวนฺตรํ, พฺรหฺมสุตา เอว มนโว.
๘๒. ปฺจกํ ขยกปฺเป. กปฺปเต ชคตี วินสฺสเตติ กปฺโป. ขยนฺติ เอตฺถ ขโย. กปฺโป จ ขโย จาติ กปฺปกฺขยา. สํวตฺตเต อุปรมเต, วินสฺสเต วา ชคตี อสฺมินฺติ สํวฏฺโฏ. จตุยุคานมนฺเต ชาโต ยุคนฺโต. ปลียเต ขียเต ยตฺถ โลโกติ ปลโย, ปุเม, สฺายํ โณ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘กปฺปกฺขโย ตู’’ติ ปาํ วตฺวา ทฺวินฺนเมกาภิธานตฺตํ กปฺเปนฺติ, ตํ อมรโกเสน จ ตฏฺฏีกาย จ น สเมติ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘สํวฏฺโฏ, ปลโย, กปฺโป, ขโย, กปฺปนฺตมิจฺจปี’’ติ [อมร ๔.๒๒] จ ‘‘ปฺจกํ ขยกปฺเป’’ติ จ.
ทฺวยํ กาฬกณฺณิยํ. นินฺทิตพฺพตฺตา น ลกฺขียเตติ อลกฺขี. อตฺตโน นิสฺสยํ กาฬวณฺณสทิสํ กโรติ อปฺปกาสกตฺตาติ กาฬกณฺณี, กรโต โณ, รสฺส โณ, อี จ. ทฺวยํ สิริยํ. ปสํสิตพฺพตฺตา ลกฺขียเตติ ลกฺขี. กตปฺุเหิ เสวียเต, เต วา เสวตีติ สิรี, โร, อี จ.
๘๓. ทฺวยํ ทานวานํ มาตริ. ทา อวขณฺฑเน, ทายตีติ ทนุ. ทฺวยํ เทวานํ มาตริ. ทิตีติ อสุรานเมว เวมาติกา มาตา, ตสฺสา ปฏิปกฺขภาเวน อทิติ.
๘๔. อาคุนฺตํ ¶ ปาเป. ปานฺติ รกฺขนฺติ อตฺตานมสฺมาติ ปาปํ, ปการวณฺณาคโม, ทุคฺคตึ ปาปนโต วา ปาปํ. กิลฺยเต สิถิลี กริยฺยเต เยเนติ กิพฺพิสํ, ลสฺส โว, อิโส จ, กโรติ อนิฏฺผลนฺติ วา กิพฺพิสํ, อิพฺพิโส. วิรูเปน คจฺฉตีติ เวรํ. น หนฺติ ธฺนฺติ อฆํ, หนสฺส โฆ, สาธูหิ อคนฺตพฺพตฺตา วา อฆํ, หน คติยํ. กุจฺฉิตํ จริตํ ทุจฺจริตํ. ทุ นินฺทิตํ กรณมสฺส ทุกฺกฏํ. น ปุนาตีติ อปฺุํ. กุสลานํ ปฏิปกฺขํ อกุสลํ. กํ สุขํ หนตีติ กณฺหํ, วณฺณวิปริยโย. กลฺยเต อเนน กลุสํ, อุโส, กํ วา สุขํ ลุนนฺโต เสตีติ กลุสํ. ทุ นินฺทิตํ อิตํ คมนมสฺส ทุริตํ. อคนฺตพฺพํ คจฺฉติ เอเตนาติ อาคุ, อา ปีฬยํ คจฺฉตีติ วา อาคุ, ‘‘อา ตุ โกธมุทาฏฺฏีสู’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํ.
๘๕-๘๖. ฉกฺกํ ธมฺเม. กุจฺฉิเตนากาเรน สนฺตาเน เสนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํ. สุขํ กโรติ, โสภนํ วา กรณมสฺส สุกตํ. สุขํ กโรตีติ สุกฺกํ. ปุนาตีติ ปฺุํ. ธรติ สพฺพนฺติ ธมฺมํ. อปเร ปนิทํ ‘‘ปฺุธมฺม’’มิตฺเยกปทํ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน[อมร ๔.๒๔] วิรุชฺฌนโต น คเหตพฺพํ. สุนฺทรํ จรณมสฺส สุจริตํ.
ติกํ ¶ ทิฏฺธมฺมิเก. ทิฏฺธมฺโม นาม ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิพฺพตฺตํ ทิฏฺธมฺมิกํ. อิหโลเก ชาตํ อิหโลกิกํ. สนฺทิฏฺเ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว ชาตํ สนฺทิฏฺิกํ. ทฺวยํ สมฺปรายิเก. ตํ วจนตฺถโต สุวิฺเยฺยํ.
ทฺวยํ ตกฺกาเล. ตสฺมึเยว กาเล ชาตํ, นาสนฺนกาลาทีสูติ ตกฺกาลํ. ตทา ตสฺมึเยว กาเล ชาตํ ตทาตฺวํ, ตฺวํ, ตทาตฺตนฺติปิ ปาโ. ทฺวยํ อายติกาเล. อุตฺตรกาโล ปจฺฉิโม กาโล. อาคมิสฺสตีติ อายติ, อาปุพฺโพ อิ คติมฺหิ. เอตฺถ จ ยํ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ทูรมาสนฺนํ วา, ตํ ทิฏฺธมฺมิกํ. ยํ ปน อิมสฺมึ อตฺตภาเว วา สมฺปราเย วา ทูรตรํ, ตํ อายติ.
๘๗-๘๘. ปโมทนฺตํ ปาโมชฺเช. หสติ เยนาติ หาโส. อตฺตา มโน ยสฺส อตฺตมโน. ทุฏฺสฺส หิ มโน อตฺตา นาม น โหติ, ตสฺส ภาโว อตฺตมนตา, ปาโมชฺชํ. ปีเณติ ตปฺเปตีติ ปีติ. วินฺทติ สุขํ เอตายาติ วิตฺติ. ตุสฺสนฺติ เอตายาติ ตุฏฺิ, ตํสหจรณโต วิตฺติ, ตํสหจรณโต ปีติ จ นาริยํ, อตฺตมนตา ปน นิทฺเทสโต รูปเภโท. อา ภุโส นนฺทยตีติ อานนฺโท. มุท หาเส, ปมุโท, อาโมโทปิ. สนฺตุสฺสนํ สนฺโตโส ¶ . นนฺทนํ นนฺทิ. สมฺมโท สมฺมทาปิ[สมฺมุโท, สมฺมโทปิ (?)], อุการสฺส อ. ปโมทิตสฺส ปุคฺคลสฺส, จิตฺตสฺส วา ภาโว ปาโมชฺชํ.
ติกํ สุเข. สุฏฺุ ขณตีติ สุขํ, กฺวิ. สาทียติ อสฺสาทียตีติ สาตํ. ผสฺสติ สิเนหตีติ ผาสุ, ผุสติ วา พาธติ ทุกฺขนฺติ ผาสุ. สตฺตกํ กลฺยาเณ. ภทิ กลฺยาเณ, ภทฺทตีติ ภทฺทํ. ปสตฺถตรตฺตา เสยฺโย. โสภตีติ โสภํ. ขี ขเย, เขเปติ อสุขํ เขมํ, โม. กลฺยํ นิโรคํ อณติ คจฺฉติ, กลฺยํ วา หิตํ อณยติ ปาปยตีติ กลฺยาณํ, กมฺมนิ โณ [กมฺมนิ อุปปเท ณปจฺจโยติ อธิปฺปาโย]. มงฺค คตฺยตฺโถ, มงฺคติ ธฺํ มงฺคลํ, อโล. สเมติ ทุกฺขนฺติ สิวํ, โว.
๘๙. ฉกฺกํ ทุกฺเข. ทุกฺกรํ ขมนเมตฺถ ทุกฺขํ. กส คมเน, กสติ อปฺุนฺติ กสิรํ, อิโร, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ วา กสิรํ. กิร วิกฺขิปเน, กิรติ สุขนฺติ กิจฺฉํ, กตา วา ปฺุกรณิจฺฉา เยนาติ กิจฺฉํ, ‘‘ทุกฺขูปนิสา สทฺธา’’ติ หิ วุตฺตํ. นตฺถิ อธิคมนตฺถํ อีหา เอตฺถาติ นีโฆ, หสฺส โฆ, อถ วา นิหนฺตฺยปฺุํ หึสติ คจฺฉตีติ วา นีโฆ, ปฺุํ วา น หนฺติ น คจฺฉตีติ นีโฆ. วิรูปมสติ เยนาติ พฺยสนํ, วิสิฏฺํ วา อสติ เขเปตีติ พฺยสนํ. น หนฺติ ธฺนฺติ อฆํ. เอเต ปาปาทโย คุเณ ยถาวุตฺตลิงฺคา. ปาปปฺุานิ สุขาทิ จ อากิจฺฉํ กิจฺฉนฺตํ คุณโยคโต ทพฺเพ วิเสสฺเย วตฺตมานานิ ตีสุ. ยถา –
ปาปา อุตุมตี กฺา, ปาโป ราชาปฺยรกฺขโก;
ปาปํ พฺยาธกุลํ หึสํ, ปาโป วิปฺโป จ เสวโก;
ปฺุํ ติตฺถมิทํ ปฺุา, นที ปฺุโ’ย’มสฺสโม.
สุขํ ¶ กามิกุลํ ทพฺพํ [สพฺพํ (?)], สุโข วาโส สหา’มฺพยา [สหานฺวโย (ก.)];
สุขา ยุวติ’ริจฺฉนฺตี, สุขา เว มฆวคฺคหา [สุขา ยุวติกา คหา (ก.)].
ยทา ตุ สกตฺถปฺปธานํ สุขาทิกเมว วิเสสฺยตฺเตน วตฺตุมิจฺฉเต, น ตุ ทพฺพํ (ปุพฺพมิว วิเสสนํ,) [( ) จินฺตามณิฏีกายํ น ทิสฺสติ] ตทา รูปเภโทตฺตเมว ลิงฺคํ. ยถา –
‘‘ทาลิทฺเทปิ [วลิตฺเตปิ (ก.)] ธนิตฺเตปิ, วโส ปริชโน สุขํ;
สุขํ สชฺชนวาโส จ, สุขํ สนฺติ อนุตฺตรา’’ติ.
นนุ ‘‘ทุกฺกโฏยํ พฺยาปาโร, สุกตํ กมฺมํ, กลุโสยํ เม พฺยาปาโร’’ติ อฺเสมฺปิ ตีสุ วุตฺติ อตฺเถเวติ กึ ปาปปฺุานเมว คหณํ ภวตีติ? วุจฺจเต – ‘‘ทุฏฺุ กโต ทุกฺกโฏ, สุฏฺุ กตํ สุกต’’มิจฺเจวํ กฺริยานิพนฺธนาปิ ตีสุ วุตฺติ สมฺภวติ, นาวสฺสํ คุณนิพนฺธนา เอว. กลุสสฺสปิ ยทา สิฏฺปโยเคสุ วิเสสฺยวุตฺติ ติลิงฺคตา อุปลพฺภเต, ตทา ปาปคฺคหณ’มตฺถปฺปธานํ พฺยาขฺยาตพฺพํ.
๙๐. ปฺจกํ สุภาสุภกมฺมมตฺเต. อิฏฺานิฏฺวิปากภาโค ยตฺถ อตฺถีติ ภาคฺยํ. สุภาสุภผลํ เนตีติ นิยติ,ติ. สุภาสุภผลํ ภาเชตีติ ภาโค. อิฏฺานิฏฺวิภาคภาโคธียติ เอตฺถาติ ภาคเธยฺยํ. สุภาสุภผลํ วิทธาตีติ วิธิ. อโย, สุภาวโห, เทวํ, ทิฏฺํอิจฺจาทีนิปิ สุภาสุภกมฺมมตฺตสฺส นามานิ. ปฺจกํ ชาติยํ. อุปฺปชฺชนํ อุปฺปตฺติ, นิปฺปชฺชนํ นิพฺพตฺติ, ปท คติยํ, นิปุพฺโพ,ติ, ปสฺส โพ. ชนนํ ชาติ. ชนียเต ชนนํ. อุทฺธํ ภวนํ อุพฺภโว.
๙๑. ปชฺชํ ¶ เหตุมฺหิ. อตฺตโน ผลํ นิมินาตีติ นิมิตฺตํ, มา ปริมาเณ, นิปุพฺโพ. กโรติ ผลนฺติ การณํ. ติฏฺติ ผลเมตฺถาติ านํ. ปชฺชติ นิปชฺชติ ผลเมเตนาติ ปทํ, วิเสเสน ชายเตติ พีชํ, รสฺสสฺส ทีฆตา. นิสฺเสเสน อตฺตโน ผลํ พนฺธติ ปวตฺเตตีติ นิพนฺธนํ. นิทียเต นิจฺฉียเต อเนเนติ นิทานํ, ยุ, นิททาติ ผลนฺติ วา นิทานํ. ปภวติ ผลเมตสฺมาติ ปภโว, หิโนติ คจฺฉติ ปริณมติ การิยรูปตนฺติ เหตุ, ตุ, หิโนติ วา ปติฏฺาติ ผลเมตฺถาติ เหตุ, หิ ปติฏฺายํ. สมฺภวติ เยน ผลนฺติ สมฺภโว. สิโนติ ผลํ พนฺธตีติ เสตุ. ปฏิจฺจ ผลเมตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย.
๙๒. ยํ การณํ สมาสนฺนํ อาสนฺนตรํ ผเลน, ตํ ปทฏฺานนฺติ มตํ. ปทานํ เหตูนํ านํ ปทฏฺานํ, ยถา ‘‘ราชราชา’’ติ. ติวิธํ การณํ อุปาทานการณํ สหการีการณํ การณการณนฺติ. ยถา พีชํ องฺกุรสฺส อุปาทานการณสงฺขาตํ ปทฏฺานํ, ภูมิชลาทิ สหการีการณํ, ‘‘กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)] การณํ ชโร, ตสฺส การณํ กโผ’’ติ กโผ การณการณํ กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)].
ติกํ ¶ สรีราธิปติเทเว. ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ชีโว. ปูเรติ นิสฺสยสฺสาภิลาสนฺติ ปุริโส, อิโส. อตนฺติ สตตํ คจฺฉนฺติ สตฺตา เยนาติ อตฺตา. ทฺวยํ สตฺตรโชตโมสามฺยาวตฺถายํ. ปธียนฺเต ปลียนฺเต อตฺร คุณา สตฺตรโชตโม รูปาติ ปธานํ, ยุ. ปกโรติ ปุริโสปโภคตฺถํ สทฺทาทิการิยนฺติ ปกติ,ติ. โมหราคโทสานํ ยถาสงฺขฺยํ สตฺตรโชตมานีติ สฺา. สโต ภาโว สตฺตํ, ิติปรตา. รชฺชนฺตฺยตฺราติ รโช, สฏฺิปรตา. ตมนฺตฺยตฺราติ ตโม, ปลยปรตา.
๙๓. ปชฺเชน ปาณิโน นามานิ. ปณนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ปาโณ, โส ยสฺสตฺถิ, โส ปาโณ. สรีรสงฺขาโต กาโย ยสฺสตฺถิ, โส สรีรี. กมฺเมน ภวตีติ ภูตํ, นปุํสเก, ปุเมวาติ วาสทฺทตฺโถ. รูปาทีสุ สฺชตีติ สตฺโต, นิจฺฉนฺทราคาปิ รูฬฺหิยา สตฺตาติ วุจฺจนฺติ. เทโห กาโย ยสฺสตฺถีติ เทหี. ปูเรตีติ ปูติ, ปูติสงฺขาตํ อาหารํ คิลติ อทตีติ ปุคฺคโล, ติสฺส โลโป, สตฺตานํ อายุํ ปูเรนฺโต คจฺฉตีติ ปุคฺโค, ตํ ลาติ ภกฺขตีติ ปุคฺคโล. ชีวนฺติ เยนาติ ชีวํ, ตมสฺสตฺถีติ ชีโว. ยถาวุตฺตตฺโถ ปาโณ ยสฺสตฺถีติ ปาณี. ปกาเรน ชาตตฺตา ปชา. ชายตีติ ชนฺตุ, ตุ. กุสลากุสลํ ชเนตีติ ชโน. ลุชฺชตีติ โลโก, ลุช วินาเส, ชสฺส โก. ยถา ปุริมกา สตฺตา ชาติชรามรณํ คจฺฉนฺติ, ตถา อยมฺปิ คจฺฉตีติ ตถาคโต.
๙๔. รูปาทโย ¶ ฉ จกฺขาทิคยฺหา ธมฺมา ‘‘โคจรา’’ติ ‘‘อาลมฺพา’’ติ ‘‘วิสยา’’ติ ‘‘อารมฺมณานี’’ติ ‘‘อาลมฺพณานี’’ติ จ วุจฺจนฺเต. รูปยติ ปกาเสติ อตฺตโน สภาวนฺติ รูปํ. สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโท, สปฺป คติยํ วา, สปฺปเต ายเต เยเนติ สทฺโท. คนฺธ อทฺทเน, อทฺทนํ หึสนํ, ยาจนฺจ, หึสเต อภิลสียเต วา คนฺโธ, คนฺเธติ วา อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ปกาเสติ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสฺุํ กโรนฺโต วิย โหตีติ คนฺโธ. รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโส. ผุสียตีติ ผสฺโส. คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺตฺเยเตสุ โคจรา. จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียนฺเตติ อาลมฺพา. สิ พนฺธเน วิปุพฺโพ, วิสิโนนฺติ วิพนฺธนฺติ อินฺทฺริยานีติ วิสยา. อาคนฺตฺวา จิตฺตเจตสิกา รมนฺติ เอตฺถาติ อารมฺมณานิ, ยุ. เอเต อินฺทฺริยตฺถาติปฺยุจฺจนฺเต, อินฺทฺริเยหิ อตฺถฺยนฺเต อภิลสียนฺเตติ กตฺวา.
๙๕. ปชฺชทฺธํ สุกฺเก. สุจ โสเก, โสจนฺติ เอเตน ตทตฺถิกาติ สุกฺโก, อ. คุ สทฺเท, คุยเต กิตฺตียเตติ โคโร, โร. สิ เสวายํ, เสวียเตติ สิโต, สิโนติ วา พนฺธติ จิตฺตนฺติ สิโต. อวทายติ สพฺพวณฺเณติ โอทาโต. ทา อวขณฺฑเน อวปุพฺโพ. ธาวติ สุชฺฌตฺยเนเนติ ธวโล, อโล. สิต วณฺเณ, โณ, เสโต ¶ . ปฑิ คติยํ, ปณฺฑติ ปกาเสตีติ ปณฺฑโร, อโร. สุจิ, วิสโท, อชฺชุโนติปิ สุกฺกนามานิ.
ฉกฺกํ รตฺเต. โสณ วณฺเณ, โณ, รตฺตุปฺปลวณฺโณ, รุห ชนเน, อิโต, ลตฺเต โลหิโต. รฺชนฺตฺยเนเนติ รตฺโต, รนฺช รงฺเค. ตมฺโพ อุทุมฺพรสงฺขาโต โลหวิเสโส, ตพฺพณฺณตาย ตมฺโพ. มฺเชฏฺา นาม รตฺตวลฺลิ, ยาย หตฺถิทนฺตาทิวิกติโย รตฺตา ภวนฺติ, ตพฺพณฺณตาย มฺเชฏฺโ. โรหิโต โลหิตสโม, อลตฺตเมว วิเสโส.
๙๖. สามลนฺตํ กณฺเห. นีล วณฺเณ, อ. กสฺสเตติ กณฺโห, กส วิเลขเน, ณฺโห. น สิโต อสิโต. วณฺเณสุ เอกโกฏฺาสภาเวน กลฺยเตติ กาโล, โส เอว กาโฬ. มจ, มจิ กกฺกเน, กกฺกนํ ปิสนํ, เสตาทิกํ มจตีติ เมจโก, ณฺวุ, อสฺเสตฺตํ. สา ตนุกรเณ, สายติ ตนุกรียติ ปฏิปกฺขวณฺเณหีติ สาโม. สามโล สามสทิโส, มลปจฺจโยว วิเสโส.
ปณฺฑุสทฺโท สิตปีเต อุตฺโต, สิตปีตสมฺมิสฺสิตวณฺเณ ปณฺฑุสทฺโท วุตฺโตตฺยตฺโถ. วุตฺตฺจ ‘‘สิตปีตสมายุตฺโต, ปณฺฑุวณฺโณ ปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๕.๑๓]. ปณฺฑติ เอกคณนํ คจฺฉตีติ ปณฺฑุ, ปฑิ คติยํ, อุ. หริโณ, ปณฺฑุโรติปิ ปณฺฑุวณฺณนามานิ. อีสํปณฺฑุ อพฺยตฺตปณฺฑุวณฺโณ ธูสโร นาม, ยถา ธูลิวณฺโณ. ธูส กนฺติกรเณ, จุราทิ, อโร.
๙๗. กิฺจิรตฺโต ¶ อพฺยตฺตรตฺตวณฺโณ อรุโณ นาม, ยถา มจฺฉสฺส จกฺขุ [ยถา มทมตฺตสฺส จกฺขุราโค (จินฺตามณิฏีกา ๕.๑๕)], สูริยาโท ตรุโณ วุตฺโต.
เสตโลหิโต เสตรตฺตมิสฺโส วณฺโณ ปาฏโล นาม, ยถา ปาฏลกุสุมํ. ปาฏยเตติ ปาฏโล, อโล, ปฏ วิภาชเน.
ทฺวิกํ ปีเต. ปา ปาเน, กมฺมนิ โต, อีตฺตฺจ. หลิทฺทิยา อิว อาภา ยสฺส หลิทฺยาโภ.
ติกํ ติณปตฺตาทิคเต วณฺเณ. ลส กนฺติยํ, อติสเยน ลสฺยเตติ ปลาโส. ‘‘ปาลาโส’’ติ ปาเ ตุ รสฺสสฺส ทีฆตา. หร หรเณ, มนํ หรตีติ หริโต, อิโต. อิ, หริ.
๙๘. นีลปีตสมฺมิสฺสวณฺเณ กฬาโร, กปิโล จ วตฺตนฺติ. กล สงฺขฺยาเน. อโร, ลสฺส โฬ, กฬาโร. กพ วณฺเณ, อิโล, พสฺส โป, กปิโล.
โรจนปฺปเภ โคโรจนสทิสปฺปภายํ ปิงฺโค, ปิสงฺโค จ วตฺตนฺติ. ปภาสทฺทสฺส ทฺวิลิงฺคตฺตเมว. ปิชิ ภาสตฺโถ, ปิงฺโค. ปรตฺร สการวณฺณาคโม, ปิสงฺโค.
กฬาราทีนํ ¶ จตุนฺนํ ปิงฺคลวิเสสตฺถวาจกตํ ทสฺเสตฺวา ปิงฺคลสามฺตฺถวาจกตฺตมฺปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กฬาราทิ’’จฺจาทิ. ตสฺสายมตฺโถ – น เกวลํ กฬาราทโย ปิงฺคลวิเสสตฺเถเยว ปวตฺตนฺติ, อถ โข ปิงฺคลสามฺตฺเถปิ วตฺตนฺตีติ. วุตฺตฺหิ อมรโกเส ‘‘กฬาโร กปิโล ปิงฺโค, ปิสงฺโค กทฺทุ ปิงฺคโล’’ติ [อมร ๕.๑๖]. เกจิ ปน กฬาราทโย ปิสงฺคปริยนฺตา จตฺตาโร สทฺทา ปิงฺคลคุเณ วตฺตมานา ปุเม วตฺตนฺติ, คุณินิ ปน วาจฺจลิงฺคาติ เอวํ ปจฺฉิเมน สมฺพนฺธํ กตฺวา วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อิธ จ ‘‘สุกฺกาทโย’’ติ สพฺเพสํเยว คหณโต น คเหตพฺพํ.
๙๙. ติกํ สพเล โกกิลกณฺสทิเส. กลฺยเตติ กโล, มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิ โณ, กโล เอว มาโส กมฺมาโส, ลสฺส โม, กลนํ วา กโล, ตํ มสตีติ กมฺมาโส, ยถา ‘‘กุมฺภกาโร’’ติ. สพ คติยํ, สพตีติ สพโล, อโล. จิยฺยเตติ จิตฺโต, ต. ตฺรณปจฺจเย จิตฺโร. กมฺมีโร, กพฺพุโรติปิ สพลสฺส นามานิ.
กณฺหปีตมิสฺเส สาโว วุตฺโต. เส คติมฺหิ, สยตีติ สาโว, อโว. กปิโสติปิ สาวสฺส นามํ. กณฺหโลหิตมิสฺเส ธูมาเภ ปน ธูม, ธูมลา วตฺตนฺติ. ธูโม วิยาติ ธูโม. ธูมํ ลาตีติ ธูมโล. เอเต สุกฺกาทโย สาวนฺตา ยทา อเภโทปจารา คุณินิ คุณิมฺหิ วตฺตนฺติ, ตทา วาจฺจลิงฺคา, ยถา สุกฺโก หํโส, สุกฺกา หํสี ¶ , สุกฺกํ หํสกุลํอิจฺจาทิ โยชฺชํ. ยทา คุเณ คุณมตฺเต วตฺตนฺติ, ตทา ปุเม, ยถา หํสสฺส สุกฺโก, มยูรสฺส จิตฺโต อิจฺจาทิ โยชฺชํ.
๑๐๐. ลาสนนฺตํ นจฺเจ. นต คตฺตวินาเม, ปพฺพชฺชาทิตฺตา นจฺจาเทโส. นตนํ นจฺจํ, นฏนํ วา นจฺจํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. นตียเต นตฺตนํ. ลสฺยเต ลาสนํ, ลส กนฺติยํ, ลสิตพฺพนฺติ วา ลาสนํ.
นจฺจํ, วาทิตํ, คีตํ อิติ อิทํ โภริยตฺติกํ นาฏฺยํ นาเมตฺยุจฺจเต [อมร ๗.๑๐]. ตุร ตุรณหึสาสุ. ตุรียนฺเตเนเนติ ตูริยํ, มุรชาทิ. ตพฺภโว สทฺโท โตริโย, โณ. เตน ลกฺขิตํ ติกํ โตริยตฺติกํ. นฏสฺเสทํ นาฏฺยํ. ตติยสฺส โตริยสามฺสฺส ตุ ปาสงฺคา นาฏกา.
๑๐๑. นจฺจฏฺานํ ราชงฺคณาทิ รงฺโค นาม สิยา ‘‘รมนฺตา คจฺฉนฺติ เอตฺถ, รชฺชนฺติ เอตฺถา’’ติ วา กตฺวา. สูฌสูจนํ หตฺถาทีหิ สูจิตพฺพสฺส ปกาเสตพฺพสฺส สตฺถปฺปหาราทิโน สูจนํ ปกาสนํ อภินโย นาม ‘‘นยนํ นโย, ปสฺสนฺตานํ อภิมุขํ นโย’’ติ กตฺวา. พฺยฺชโกติปิ ตสฺเสว นามํ.
ภรตสตฺถวุตฺตอฏฺุตฺตรสตกรณนิปฺผนฺนถิรหตฺถปริยตฺถกาทินามโก ทฺวตฺตึ สปฺปกาโร [วิตฺถาโร ภรตมุนิกเต นาฏฺยสตฺเถ จตุตฺถ อชฺฌาเย ปสฺสิตพฺโพ] นจฺจวิเสโส องฺควิกฺเขโป, องฺคหาโร นาม ‘‘องฺคสฺส หาโร, วิกฺเขโป’’ติ กตฺวา ¶ . ติกํ นเฏ. สพฺพตฺร กตฺตุสาธนํ, ‘‘นจฺจตีติ นฏฺฏโก’’ตฺยาทินา.
๑๐๒. สิงฺคาราทโย นว รสา นาฏฺยรสา อสฺสาทนียตฺตา. ยถา หิ นานาพฺยฺชนสงฺขตมนฺนํ ภฺุชนฺตา รเส อสฺสาทยนฺติ สุมนา ปุริสา หาสํว อธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยฺชิเต องฺคสตฺโตเปเต ายีภาเว อสฺสาทยนฺติ สุมนาติ [สุโพธาลงฺการสฺส มหาสามิฏีกาย ๓๕๒ คาถาวณฺณนายมฺปิ].
๑๐๓. เตสุ สิงฺคารสฺเสว สรูปํ, ปเภทฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘โปสสฺเส’’จฺจาทิ. นาริยํ สงฺคมํ ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา โปสสฺส ปุริสสฺส ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส โปเส จ ปุริเส สงฺคมํ ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา อิตฺถิยา ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส, เอโส รติกีฬาทีนํ การณภูโต, รติกีฬาทิการณสหิโต วา รโส สิงฺคาโร นาม. เอตฺถ จ อิตฺถิปุริสานํ ทสฺสนสวนผุสนวเสน วา วิปฺปโยควเสน วา ยา ปิหา สฺชาตา, โส รโส นาม. ยํ ปน ตํ การณํ กตฺวา ปวตฺตํ คีตํ, ตเมว โลกานํ อสฺสาทชนกตฺตา รโส นาม. ผลูปจารวเสน ปน ปิหา รโสติ วุตฺตา, สพฺพตฺเรวํ.
๑๐๔. อุตฺตมานํ ¶ อิตฺถิปุริสานํ ปกติ สํโยควิโยคสภาโว สา เอตฺถ สิงฺคาเร ปาโย พหุลนฺติ อุตฺตมปกติปฺปาโย, เยภุยฺเยน อุตฺตมานํ สํโยควิโยคปฺปวตฺตํ คีตเมว สิงฺคาโร นามาตฺยตฺโถ. อิตฺถิปุริสานํ ปิหา เหตุ เอตสฺสาติ อิตฺถิปุริสเหตุโก. โส สิงฺคาโร สมฺโภโค, วิโยโคติ อิมินา ปเภเทน ทุวิโธ มโต. ตตฺร จ –
วาปิวนเคหุยฺยาน-มาลาจนฺทนาทโย;
สมฺโภคสฺส วิภาวา เต, เย จฺเ ลลิตงฺกรา.
วิโยคสฺส ตุ ปิยาทสฺสนํ วิภาโว, รสชนโก จ วิภาโว. วุตฺตฺจ –
‘‘ชยนฺเต จ รสา เยน,
ส วิภาโว ปกิตฺติโต;
เตสเมวา’นุภาโว’ยํ,
ขฺยาโต กวีหิ พฺยฺชโก’’ติ.
สห ภฺุชนมนุภวนํ สมฺโภโค. วิยุชฺชนํ นานาภวนํ วิโยโค. สิงฺคํ นามธาตุ, วิชฺฌนฏฺเน สิงฺคํ, นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํ, ตํ กโรติ, สิงฺคํ วา ปภุตฺตํ, ตํ กโรติ ราคีสูติ สิงฺคาโร, อาโร, กิเลสสิงฺคกรณํ วิลาโสติ วุตฺตํ. สุจิ, อุชฺชโลติปิ สิงฺคารสฺส นามานิ.
โสโกปจยสภาโว ¶ กรุโณ.
อิฏฺนาสงฺคนาสาย [อิฏฺนาสธนาปาย (จินฺตามณิฏีกา)],
วธพนฺธนตาฬนา;
สาปกฺเลโสปตาเปหิ,
ชายเต กรุโณ รโส.
อุสฺสาหวทฺธโน วีโร. วิภาวา ตสฺส วินยุปตาปพลวิกฺกมา. ส จายํ ทานวีโร ธมฺมวีโร ยุทฺธวีโรติ ติวิโธ.
วิมฺหโยปจยสภาโว อพฺภุโต.
ปาสาทุยฺยานเสลาทิ-คมนา ทิพฺพทสฺสนา;
สภาวิมานมาเยนฺท-ชาลสิปฺปาทิทสฺสนา [ชาลวิชฺชาทิทสฺสนา (ก.)];
หทเยจฺฉิตลาเภหิ, วิภาเวหิสฺส สมฺภโว.
หาโสปจยสภาโว หาโส.
สาพหิตฺถา สวิกตา, เนปถฺยา พฺยงฺคทสฺสนา;
อสมฺพนฺธกถาลาปา, หาโส โส กุหกาทิภิ.
ภโยปจยสภาโว ภยานโก.
อุจฺจเภรวสํราว-ยกฺขเปตาทิทสฺสนา;
สฺุาคารมหารฺ-วธพนฺธนทสฺสนา.
ตาสายาสงฺกโตพฺเพโค, สิโวลูกรุณาทิภิ;
วิภาเวหิ จ อิตฺถีนํ, นีจานฺจ ภยานโก.
สมโณปจยสภาโว สนฺโต.
ทสฺสนา สนฺตเวสานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ;
สนฺตการณธมฺมานํ, สนฺโต นาม รโส ภเว.
ชิคุจฺโฉปจยสภาโว ¶ พีภจฺโฉ.
ปูติมํสาทิกานํ ตุ, ทสฺสนสุติกิตฺตนา;
วิคเตหิ วิภาเวหิ, พีภจฺโจ ชายเต รโส.
โกโธปจยสภาโว รุทฺทํ.
ตฺจ สงฺคามเหตุกํ, อุคฺคกมฺมอุปฆาต-;
มุสาวาทาทิผรุสา, วจนาทีหิ ภวติ.
เอเตสุ จ พีภจฺฉรุทฺทานิ นปุํสเก, อฺเ ตุ ปุเม รูปเภทา. เอเต จ นว นาฏฺยรสา รตนโกสนเยน วุตฺตา. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
‘‘สิงฺคารวีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;
กรุณา’พฺภุต สนฺตาจ, นว นาฏฺยรสา อิเม’’ติ.
อมรโกเส ปน –
‘‘สิงฺคารวีร กรุณา-พฺภุต หาส ภยานกา;
พีภจฺฉ รุทฺทาติ รสา’’ติ [อมร ๗.๑๗].
อฏฺเว รสา วุตฺตา. อเถห นวโม สนฺโต รโส กสฺมา น วุตฺโตติ? วุจฺจเต –
หาโส รติ จ การฺุํ,
โกธุสฺสาหภยํ ตถา;
ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ,
ายีภาวา ปกิตฺติตา.
ายี เอว ตุ รสีภวติปฺยาคโม, ตสฺมา ปกติยา อฏฺสงฺขฺยตฺตา อฏฺเว ตุ เต วุตฺตาติ น วุตฺโต. สนฺตรโส จายํ ธมฺมสิงฺคารตฺตา สิงฺคารรเส เอวานุปวิฏฺโ. ธมฺมยุทฺธกามตฺเตน ติวิโธ หิ สิงฺคาโร. เกจิ ปน ปิยสมาคมาทิวิภาวชปรมํ วสฺสลฺยาขฺยํ รสมาหุ.
รภโสปฺยาห ¶ –
‘‘สิงฺคาร วีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;
กรุณา’พฺภุตสนฺตา จ, วสฺสลฺยฺจ รสา ทเส’’ติ.
อฺเ ตุ –
‘‘สิงฺคารานุคโต หาโส,
กรุโณ รุทฺทกมฺมโช;
วีรโต อพฺภุโต ชาโต,
พีภจฺฉา จ ภยานโก’’ติ –
จตฺตาโร รสา อิจฺจาหุ.
พีภจฺฉนฺติ วธ พนฺธเน, โฉ, อพฺภาสิการสฺส ทีโฆ. วสฺส โภ, ธสฺส โจ พีภจฺโฉ. รุทฺโท เทวตา อสฺเสติ รุทฺทํ. วุตฺตฺจ –
‘‘สิงฺคาโร หริเทโวหิ, หาโส ปมถเทวโต;
กรุโณ ยมเทโว ตุ, รุทฺโท รุทฺทาธิเทวโต’’ติ [สทฺทกปฺปทฺทุเม โรทฺรปเทปิ].
เอตฺถ จ กามโกธหาสาทิกโต จิตฺตวิกาโร ภาโว ‘‘ภาวยติ ปกาสยติ กวิโน อธิปฺปาย’’นฺติ กตฺวา. โส จ ายี พฺยภิจารี สาตฺติโก เจติ ติวิโธ. ตตฺร –
หาโส รติ จ การฺุํ,
โกธุ’สฺสาห ภยํ ตถา;
ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ,
ายีภาวา ปกิตฺติตา.
พฺยภิจารี ตุ เตตฺตึสปฺปเภทา. ยถา –
สงฺกา คิลานิ นิพฺเพโท,
ตถา อิสฺสา มโท สโม;
อาลสฺยํ ทีนตา จินฺตา,
โมโห สติ มตี ธิติ.
จาปลฺยํ ¶ หริโส ปีฬา,
อาเวโค ชฬตุ’คฺคตา;
สุตฺตํ วิตกฺโก ตาโส จ,
คพฺภุ’สฺสุกฺโก วิสาทตา.
นิทฺทา’พหิตฺถา’มริสา,
มรณํ พฺยาธิเรว จ;
อปมาโร จ อุมฺมาโท,
วิโพโธ ตึส ตุตฺตรา.
สาตฺติโก อฏฺวิโธ. ยถา –
ถมฺโภ เสโท จ โรมฺโจ,
สรเภโท ตุ เวปถุ;
เววณฺณ’มสฺสุปลยา,
อิจฺเจเต อฏฺ สาตฺติกาติ.
ถิรตฺตา เอกนฺติกตฺตา ายี. พฺยภิจารี อเนกนฺติกตฺตา. ยถา นาฏิกาย สิงฺคาโร ายี, ตทุปการา หาสาทโย พฺยภิจาริโน, โมหราคโทสา เอว สงฺขฺยภาสาย สตฺตรโชตมานีตฺยุจฺจนฺเต. ตตฺร สตฺเตน อาสเยน นิพฺพตฺโต สาตฺติโก. ภาวสฺส โพธโก อภินโย อนุภาโว ‘‘อนุ ปจฺฉา ภาวยติ ปกาสยตี’’ติ กตฺวา.
ตตฺร สมฺโภคสภาโว โย รตฺยาขฺโย ภาโว, ตสฺส โลจนจาตุริยภมุกฺเขปมิหิตวิพฺภมจิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ อนุภาโว. วุตฺตฺจ –
‘‘ตสฺส โลจนจาตุร-ภมุกฺเขปสิตวิพฺภโม;
จิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ, อนุภาโว ปกิตฺติโต’’ติ.
วิโยคสฺส ¶ ตุ อนุภาโว –
อภิลาโป ตถา จินฺตา,
ตสฺส สรณกิตฺตนา;
อุพฺเพโค จ วิลาโป จ,
อุมฺมาโท พฺยาธิเรว จ;
ชฬตา มรณฺเจว,
ทเสเวตฺถ ปกิตฺติตา.
หาสสฺส ตุ วิการกาลาทิ อนุภาโว, โย ตุ กรุโณ.
อสฺสุสาเสหิ เววณฺณ-
ถมฺภคตฺตสติกฺขยา;
ปริเทวิตโสเกหิ,
อภินโย สสูริภิ.
กรจรณวทนเวปถุคตฺตถมฺภหทยกมฺปนสุกฺโขฏฺตาลุกณฺเหิ ภยานโก นิจฺจมภินโย.
รุทฺทสฺส ตุ ภูกุฏฺยาทิ อนุภาโว.
วีโร’ภินียเต จาค-
เวสารชฺชาทิโต ตถา;
อกฺเขปสูจตาทีหิ,
เถรโสราทิโต ภเว.
พีภจฺฉสฺส ตุ –
อยํ ปจฺฉาทนา พฺยตฺต-
ปาทพาหจฺฉิกูลนา;
อุพฺเพชนาทีหิ มโต,
ตชฺเชหิ’ภินโย สทา.
อพฺภุตํ ¶ ปน –
ทนฺตโลจนวิตฺถารา,
ปสาโทปสมาทิหิ;
โรมฺจเสทตาสสฺสุ,
สาธุวาเทหิ ทสฺสเย.
สาตฺติกานํ ตฺวฏฺนฺนํ ถมฺภเสทโรมฺจสรเภทเวปถุเววณฺณมสฺสุปลยานํ ยถากฺกมํ นิกฺริยตา, วาต, จฺจาสีต, โทภคฺคฬา’ปางฺคปูรณ, มุขจฺฉายาวิปลฺลาส, โลจนมชฺชน, มหิปาตาทโย อภินยา.
เอวํ พฺยภิจารีนมฺปิ นิพฺเพท, คิลานิ, สงฺกิ’สฺสา, มท, สมา’ลสฺยาทีนํ ยถากฺกมํ สาส, สนฺตาป, ทิสาวโลกน, คุณมจฺเฉร, ภีต, งฺคมทฺทน, สมาทโย อภินยาติ.
พฺยภิจารีสุ สงฺกา นาม อาสงฺกจิตฺตตา. คิลานิ เคลฺตา. นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํ. มโท ปมาทุกฺกํโส. สโม เขโท. ทีนตา เจตโส ทุกฺขตา. ธิติ สนฺโตโส. หริโส เจโตปสาโท. ปีฬา รุทฺทาจาราทีหิ มุขวิกาโร. อาเวโค สมฺภโม. ชฬตา อปฺปฏิปตฺติ, อุคฺคตา ทารุณตฺตํ. สุตฺตํ สุปนํ. ตาโส จิตฺตกฺโขโภ. อุสฺสาโห อุสฺสุกฺกํ. วิสาโท เขโท. อพหิตฺถา อาการคุตฺตตา. อมริโส อกฺขมตา. วิโพโธ วินิทฺทตา. เสสา ปปฺจภยา น วิตฺถาริตาติ. รสวณฺณนา.
๑๐๕. สิโลเกน วจโส นามานิ. ภาสิตพฺพนฺติ ภาสิตํ. ลป วจเน, ลปิตํ. ภาสียเตติ ภาสา. โวหรียเตติ ¶ โวหาโร, หร หรเณ วิปุพฺโพ, ‘‘โวหาร วจเน’’ติ วา ธาตุ. วุจฺจเตติ วจนํ. วโจปิ, มโนคโณยํ. อุจฺจเตติ อุตฺติ,ติ. วุจฺจเตติ วาจา, อ. คิณนฺติ สทฺทายนฺติ ตนฺติ คิรา, เค สทฺเท, อิโร, คายิตพฺพาติ วา คิรา. วายเต สทฺทายเตติ วาณี, ยุ, อี จ, ปเรสํ มมฺมวิชฺฌนฏฺเน วาโณ วิยาติ วา วาณี, อี. ภรโต นาม สตฺถกาโร อิสิ, ตสฺเสสา ภารตี. กถียเตติ กถิตา. วุจฺจเตติ วจี, อี. พฺรหฺมี, สโรวตีติปิ วจโส นามานิ.
๑๐๖. เอกเมวาขฺยาตปทํ ยตฺถ เอกาขฺยาโต สวิเสสเนน การกปเทน สหิตตฺตา สการโก ปทจโย สมฺพนฺธตฺโถ ปทสมุทาโย วากฺยํ นาม สิยา, ยถา – เวสฺสนฺตโร ราชา สุขวิปากํ กมฺมํ กโรติ, ปุริโส คจฺฉติ. อาขฺยาตคฺคหณฺเจตฺถ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต กฏํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํ นาม สิยา. อมรโกเส ปน – ‘‘ติสฺยาทฺยนฺตจโย วากฺยํ, กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติ [อมร ๖.๒] ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ วากฺยมาห. ตสฺสตฺโถ – ติสฺยาทฺยนฺตจโย ตฺยาทิสฺยาทฺยนฺตปทานํ จโย สมูโห สมฺพนฺธตฺโถ วากฺยํ, ตํ ยถา – อุจฺจํ ปติ, โอทนํ ปจติ. ตถา จ ภาวาขฺยํ อาขฺยาตํ สาพฺยยการกวิเสสนํ วากฺยํ, อาขฺยาตํ ตฺยาทฺยนฺตํ สาพฺยยํ วา สการกํ วา สวิเสสนํ วา วากฺยมุจฺจเต. ตฺยาทิคฺคหณํ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต ¶ กฏํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํ. อุปลกฺขณนิรเปกฺขํ อปรํ วากฺยลกฺขณมาห ‘‘กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติ. กฺริยาปทํ วา การกสมฺพนฺธํ วากฺยํ, ยถา – ราชา คจฺฉติ, ราชา คโต. อิมสฺมึ ปกฺเข สาพฺยยสฺสปิ อนพฺยยสฺสปิ สพฺพสฺส กฺริยาการกปทสมูหสฺส วากฺยตฺตมาห.
ภยาทีหิ ยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา อุทีรณํ กถนํ ‘‘สปฺโป สปฺโป, วิชฺฌ วิชฺฌา’’ตฺยาทิกํ, ตํ อาเมฑิตํ เยฺยํ. เมฑิ อุมฺมาทเน, อาปุพฺโพ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารเณ วตฺตติ. ยถา ‘‘เอตเทว ยทา วากฺยํ, อาเมฑยติ วาสโว’’ [‘‘หริวํเส’’ติ จินฺตามณิฏีกายํ วุตฺตํ]. ‘‘เทวทตฺเตนาเมโฑ กโต’’ อิจฺจตฺราปฺยยเมวตฺโถ, โสกาทินา หิ ‘‘ภาตา ภาตา’’อิตฺยุจฺจารียเต, ภาเว กมฺมนิ จ โต. กมฺมฺจ ปทํ วากฺยมฺหา.
๑๐๗. อาเมฑิตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภเย’’จฺจาทิ. ‘‘สปฺโป สปฺโป, โจโร โจโร’’ตฺยาทีสุ ภเย. ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ตฺยาทีสุ โกเธ. ‘‘สาธุ สาธู’’ตฺยาทีสุ ปสํสายํ. ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ตฺยาทีสุ ตุริเต. ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ตฺยาทีสุ โกตูหเล. ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺตยนฺโต’’ตฺยาทีสุ อจฺฉเร. ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ตฺยาทีสุ หาเส. ‘‘กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกา’’ตฺยาทีสุ โสเก. ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺตฺยาทีสุ ปสาเท. จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหา’สมฺมานาทีนํ สงฺคโห ¶ ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ ‘‘ปาโป ปาโป’’ตฺยาทีสุ ครหายํ. ‘‘อภิรูปก, อภิรูปกา’’ตฺยาทีสุ อสมฺมาเน. เอวเมเตสุ นวสุ, อฺเสุ จ อาเมฑิตวจนํ พุโธ ปณฺฑิโต กเร กเรยฺย โยเชยฺย อาเมฑนํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ อาเมฑิยติ วา ปุนปฺปุนุจฺจารียตีติ อาเมฑิตนฺติ กตฺวา.
๑๐๘. อิรุ, ยชุ, สามนฺติ ตโย เวทา สิยุํ, ตตฺร อิรุสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโค. อิจ ถุติยํ, อิจฺจนฺเต เทวา เอตายาติ อิรุ, อุ, จสฺส โร. ยชนฺเต อเนเนติ ยชุ, อุ. โส อนฺตกมฺมนิ, กรเณ โม, โสยนฺติ ปาปมเนเนติ สามํ, โอสฺสา, ‘‘สา ตนุกรณาวสาเนสู’’ติ วา ธาตฺวตฺโถ. วิทนฺติ ธมฺมเมเตหีติ เวทา.
เอเต เอว ตโย เวทา ตยี นาม, ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยี. อยํ ตยีสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโค. ติกํ เวเท. มุนาติ ชานาติ ธมฺมํ อเนนาติ มนฺโต, โต, อุสฺส อ. สุยฺยเต ธมฺมํ เอตายาติ สุติ. อิตฺถิยํ สุติสทฺโท.
๑๐๙. เวทสตฺถการเก ทส อิสโยทสฺเสตุมาห ‘‘อฏฺโก’’จฺจาทิ. อตฺถํ หิตํ, อตฺเถ วา สตฺเถ กโรตีติ อฏฺโก. วามํ กลฺยาณวจนํ กโรตีติ วามโก, รสฺสสรีรตฺตา ¶ วา วามโน, โส เอว วามโก, นสฺส กการตฺตํ กตฺวา. วาโม นาม หโร, โส เทโว อสฺส วามเทโว.
‘‘วามํ สพฺเย ปตีเป [ปตีเปติ ปฏิกูเล] จ, ทวิเณ [ทวิเณติ ธเน] จาติสุนฺทเร;
ปโยธเร หเร กาเม, ชฺา วาม’มปิตฺถิย’’นฺติ.
หิ นานตฺถสงฺคเห.
องฺคิรสสฺส อิสิโน อปจฺจํ องฺคิรโส, จิตฺรสิขณฺฑิโน อปจฺจํ ปุตฺโต. อถ วา องฺคิมฺหิ กาเย รโส สิทฺธิปฺปตฺโต ปารโท ยสฺสาติ องฺคิรโส. เตเนว ตสฺส ปุตฺตํ สุราจริยํ ‘‘ชีโว’’ติ วทติ. ชีวยติ รเณ อสุรนิหเต เทเวติ ชีโว[อมร ๓.๒๔ จินฺตามณิฏีกา โอโลเกตพฺพา]. ภรตีติ ภคุ, ภํ วานกฺขตฺตํ คจฺฉติ ชานาตีติ ภคุ, อุ. ยมํ สํยมํ ททาติ ปเรสนฺติ ยมโท จ โส ทกฺขิเณยฺยคฺคิตฺตา อคฺคิ เจติ ยมทคฺคิ, รามสฺส ปิตา [ปรสุรามสฺส ปิตา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)]. วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโ. ภารทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโช. กสฺสปสฺส อปจฺจํ กสฺสโป. เวสฺสามิตฺตสฺส อปจฺจํ เวสฺสามิตฺโต. อิติ อิเม ทส อิสโย มนฺตานํ เวทานํ กตฺตาโร การกา.
๑๑๐. เวเท ทสฺเสตฺวา ตสฺส ฉฬงฺคานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺโป’’จฺจาทิ. ยฺกมฺมานมุปเทสโก กปฺโป ‘‘กปฺปเต ปภวตี’’ติ กตฺวา. สาธุสทฺทานมนฺวาขฺยายกํ พฺยากรณํ วิเสเสน อากรียนฺเต ปกติจฺจาทินา อาพฺยาปาทฺยนฺเต อเนน ¶ สทฺทาติ, ยุ. โชติสตฺถํ คณนสตฺถํ สุภาสุภกมฺมผลโชตนกํ. สิกฺขฺยนฺเต อพฺภสฺยนฺเต [อชฺฌยนฺเต (ก.)] เอตายาติ สิกฺขา, อการาทิวณฺณานํ านกรณปยตนานํ ปฏิปาทิกา. นิจฺฉเยน, นิสฺเสสโต วา อุตฺติ นิรุตฺติ, วณฺณาคโม วณฺณวิปริยโยจฺจาทิกา. ฉนฺทสิ อนุฏฺุภาทิวุตฺตานํ ปฏิปาทิกา ฉนฺโทวิจิติ, เอตานิ ฉ เวทานํ องฺคานีติ วทนฺติ.
๑๑๑. ปุราวุตฺตนิพนฺธนปายตฺตา ปุราวุตฺตํ, ตสฺส ปพนฺโธ วิตฺถาโร, สนฺตาโน วา ภารตาทิโก ภารตยุทฺธกถาทิโก พฺยาสาทิปกโต คนฺโถ อิติหาโส นาม, อิติหสทฺโท ปารมฺปริโยปเทเส นิปาโต, อิติหา’ตฺถิ อสฺมินฺติ อิติหาโส.
รุกฺขาทีนํ นามปริยาเยหิ นามปฺปกาสกํ รตนมาลาทิกํ สตฺถํ นิฆณฺฏุ นาม, โสติมินา นิฆณฺฏุสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ ทีเปติ, สพฺพตฺเรวํ. ตตฺถ ตตฺถาคตานิ นามานิ นิสฺเสสโต ฆเฏนฺติ ราสีกโรนฺติ เอตฺถาติ นิฆณฺฏุ, พินฺทาคโม, วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทฺจ นิขณฺฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ วา นิขณฺฏุ, โส เอว ขสฺส ฆการํ กตฺวา นิฆณฺฏูติ วุตฺโต. รุกฺขาทีนํ นามปฺปกาสกนฺติมินา เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายนามปฺปกาสกตฺตํ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, อเนเกสํ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาปกาสกวเสนปิ ¶ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตา [ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๖; ม. นิ. ฏี. ๑.๒๒; อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๕๙; สารตฺถ. ฏี. ๑.ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา].
๑๑๒. โลเก ยํ วิตณฺฑวาทีนํ สตฺถํ, ตํ โลกายตนฺติ วิฺเยฺยํ. ตนุ วิตฺถาเร, อฺมฺวิรุทฺธํ, สคฺคโมกฺขวิรุทฺธํ วา ตโนนฺติ เอตฺถาติ วิตณฺโฑ, โฑ, ณตฺตํ, วิรุทฺเธน วา วาททณฺเฑน ตาเฬนฺติ เอตฺถ วาทิโนติ วิตณฺโฑ, ตฑิ ตาฬเน, อเทสมฺปิ หิ ยํ นิสฺสาย วาทีนํ วาโท ปวตฺโต, ตํ เตสํ เทสโตปิ อุปจารวเสน วุจฺจติ, ยถา ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ [ที. นิ. ๒.๔๐๑; ม. นิ. ๑.๑๓๔; วิภ. ๒๐๔]. โลกาติ พาลโลกา, เต เอตฺถ อายตนฺติ อุสฺสหนฺติ วายมนฺติ วาทสฺสาเทนาติ โลกายตํ, อายตึ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ วา โลกายตํ, ตฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปฺุกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ.
โย กวีนํ ปณฺฑิตานํ หิโต กวิตฺตโภคสมฺปตฺตาทิปโยชนกโร กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ กฺริยาสงฺขาตกปฺปพนฺธนวิธิวิธายโก สุโพธาลงฺการาทิโก คนฺโถ, โส เกฏุภํ นาม, กิฏนฺติ คจฺฉนฺติ โกสลฺลํ กวโย พนฺธเนสุ เอเตนาติ เกฏุภํ, กิฏ คติยํ, อโภ, อสฺสุกาโร, อถ วา กิฏติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสเสน ปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภํ, อุภ, อุมฺภ ปูรเณ.
วจีเภทาทิลกฺขณา ¶ กฺริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กฺริยากปฺโป. โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต อติพหุ วิกปฺโปติ อาห ‘‘กฺริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ, อิทฺจ มูลกฺริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ มหาวิสโย สตสหสฺสปริมาโณ นยจริตาทิปกรณํ [นลจริตาทิปกรณํ (?)].
๑๑๓. อุปลทฺโธ เกนปฺยตฺโถ ยสฺสํ สา อุปลทฺธตฺถา, อิติ อาขฺยายิกาตฺยุจฺจเต อาขฺยายเต นายกานุสาสกจริตมสฺสนฺติ, สฺายํ ณฺวุ.
ปพนฺเธเนว จ สวิตฺถาเรน กปฺปนํ ยสฺสํ สา ปพนฺธกปฺปนา, กาทมฺพรีปภุติ. กถียตีติ กถา.
อตฺถา ภูมิหิรฺาทโย, ตตฺร ปธานํ ภูมิ อิตเรสํ ตปฺปภวตฺตา, เตสํ อชฺชเน ปาลเน จ อุปายภูตํ สตฺถํ อตฺถสตฺถํ, ปยานกฺยาทิปณีตํ [พหสฺวติจาพฺพีกฺยาทิปฺรณีตํ (จินฺตามณิฏีกา ๖.๕)], ตสฺมึ ทณฺฑนีติสทฺโท ปวตฺโต. สามาทีนํ จตุตฺโถปาโย วธพนฺธนาทิลกฺขโณ ทณฺโฑ, ตสฺส นีติ ปณยนํ ทณฺฑนีติ, ปาเยน นีติสฺส ทณฺเฑน พฺยปฺปเทโส, วธโทสพาหุลฺเยน ปายโส ทณฺฑสฺส ปณยนโต, ทณฺฑนีตฺยตฺถตฺตา สตฺถฺจ ทณฺฑนีติ.
ทฺวยํ กถายํ. วุตฺโต อนุวตฺตนีโย อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อตฺตโน การิยภาคสฺส ปาปนโตติ วุตฺตนฺโต. ปวตฺตนฺเต การิยา ยสฺสํ ปวตฺติ,ติ. จกาเรน วุตฺตอุทนฺตาทโย คหิตา. การิยสฺส วุตฺติ อตฺรตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ ¶ โณ. อุคฺคโต อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อุทนฺโต.
๑๑๔. อธิวจนนฺตํ นาเม. สฺชานนฺติ เอตายาติ สฺา, อ. อาขฺยายเต เอตายาติ อาขฺยา. อหฺวยเต เอตายาติ อวฺหา, หุ สทฺเท, วฺเห อวฺหาเนติ วา ธาตุ, อ. สมฺมา อาชานาติ, สมํ วา ชานาติ เอตายาติ สมฺา. อภิธียเต เยน, ยุ. นมฺยเต อพฺภสฺสเต อสฺมินฺติ นามํ, นมติ นามยตีติ วา นามํ. อหฺวายเตติ อวฺหโย, กมฺเม โย. นามเมว นามเธยฺยํ. นามรูเปหิ [นามสทฺเทหิ (ก.) ภาครูปนาเมหิ เธยฺโย (ปาณินิ ๕.๔.๓๖ วา)] สกตฺเถ เธยฺโย ยทาทินา, ติฏฺติ วา เอตฺถ อตฺโถติ เธยฺยํ, ธรียเต อุจฺจาริยเตติ วา เธยฺยํ, นามเมว เธยฺยํ นามเธยฺยํ. อธีนํ วจนํ อธิวจนํ, เกน อธีนํ? อตฺเถน. ปุฏฺสฺส ปฏิวจนํ ปฏิวากฺยํ. ปฏิคตํ ปจฺฉาคตํ วากฺยํ ปฏิวากฺยํ. อุตฺตรียเต อติกฺกมฺยเต เยนาติ อุตฺตรํ.
๑๑๕. ติกํ ปุจฺฉายํ. ปุจฺฉิตพฺโพติ ปฺโห, าตุมิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปฺโห นาม. ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, จสฺส โ,ฉสฺส โห, อุสฺส อ, ปฺห ปุจฺฉเนติปิ ธาตุ. ยุช โยเค, อนุยฺุชิตพฺโพ ¶ ปุจฺฉิตพฺโพติ อนุโยโค. ปุจฺฉนํ, ปุจฺฉิตพฺพาติ วา ปุจฺฉา. เอเตเนว นเยน ทฺวีสุปิ ภาวสาธนมฺปิ กตฺตพฺพเมว.
จตุกฺกํ นิทสฺสเน. ปกเตน สทิสํ นิทสฺเสติ เอเตนาติ นิทสฺสนํ, ปกตสฺโสปปาทนํ วากฺยํ. อุโปคฺฆฺเต [อุโปหฺเต (?)] ปฏิปาทียเต อเนนาติ อุโปคฺฆาโต. อุป อุปุพฺโพ หนธาตุ ปฏิปาทนตฺโถ. ทสฺสียเต อเนนาติ ทิฏฺนฺโต, อนฺโต, ทิฏฺโ วา ปกตสฺส อนฺโต ปริสมตฺติ เยนาติ ทิฏฺนฺโต. สพฺพตฺราปิ วา กมฺมสาธนมฺปิ กตฺตพฺพํ. อุทาหรียติ ปกตสฺโสปปาทนายาติ อุทาหรณํ.
๑๑๖. จตุกฺกํ สงฺเขเป. สมาติ ตุลฺยตฺถา. สงฺขิปียเต เอกเทสโต กถียตีติ สงฺเขโป, ขิป เปรเณ. สํหรียเต สงฺเขเปน ปจฺจาขฺยายเต เอเตนาติ สํหาโร. สมสฺยเต สงฺขิปียเตติ สมาโส, อสุ เขปเน. สงฺเขเปน คยฺหเต อเนนาติ สงฺคโห.
‘‘ตฺวํ สตํ สุวณฺณํ ธารยสิ’’อิตฺยาทิกํ ตุจฺฉภาสนํ อภูตภาสนํ อพฺภกฺขานํ นาม. อสจฺเจน อกฺขานํ ภาสนํ อพฺภกฺขานํ.
๑๑๗. ทฺวยํ ¶ วิวาทาย วิภาควิสเย [อิณวาทาทิวิสเย (จินฺตามณิฏีกา ๖.๙)]. วิรุทฺธํ กตฺวา อวหรติ วทติ ยนฺติ โวหาโร. วิรุทฺธํ กตฺวา วทติ ยนฺติ วิวาโท. สพฺพตฺร ภาวสาธนํ วา ยุชฺชติ. ‘‘มุสาวาทํ วทนฺโต โฆรานิ ตฺวํ นรกานิ ยสฺสสี’’ตฺยาทิสรูปํ สปนํ. สป อกฺโกเส, โถ, สปโถ.
ติกํ ขฺยาเต. ยชติ เอเตนาถิ ยโส, ชสฺส โส, สพฺพตฺถ ยาตีติ วา ยโส, โส, ยสติ ปยสตีติ วา ยโส. สิโลกติ ปตฺถรตีติ สิโลโก, สิโลก สงฺฆาเต. กิตฺต สทฺทเน, กิตฺตียเต กถียเตติ กิตฺติ, อิ. สมฺา จ ขฺยาเต, สํ อาปุพฺโพ ชานาติ ขฺยาเต. ตถา หิ ‘‘าโต, อภิฺาโต, สงฺขฺยาโต, วิสฺสุโต, สมฺาโต’’ติ รตนโกเส วุตฺตํ. อุจฺจธนินา สทฺทนํ โฆสนา นาม, ฆุส สทฺเท, ฆุสนํ สทฺทนํ โฆสนา.
๑๑๘-๑๑๙. ทฺวยํ ปฏิสทฺเท. ฆุสนํ โฆโส, ตํ ปฏิคโต, ทุติยาสมาโส. เอวํ รวํ ปฏิคโต ปฏิรโว. อถ ¶ วา โฆสสฺส ปติรูโป ปฏิโฆโส. รวสฺส ปติรูโป ปฏิรโว. ปฏิสุติ, ปฏิทฺธนีติปิ ปฏิสทฺทสฺส นามานิ, วจีมุขํ วจโนปกฺกโม อุปฺาโส นาม, อุปนิปุพฺโพ อาส อุปเวสเน, อุป ปมํ ปุริมวจนสฺส สมีปํ วา นฺยาโส ปนํ อุปฺาโส, นฺยสฺส โ.
สตฺตกํ ถุติยํ. กตฺถ สิลาฆายํ, ยุ, กถนํ วาอสรูปทฺวิภาววเสน กตฺถนา. สิลาฆ กตฺถเน, สิลาฆา. สีลสฺส วา สภาคคุณสฺส อาหนนํ สีลาฆา, สา เอว รสฺสํ กตฺวา สิลาฆา. วณฺณ ปสํสายํ, วณฺณียเตติ วณฺณนา. นุ ถุติยํ,ติ, นุติ. ถุ อภิตฺถเว,ติ, ถุติ. โถม สิลาฆายํ, โถมนํ. ปปุพฺโพ สํส ปสํสเน, อ.
สิขณฺฑีนํ มยูรานํ นาโท นทรโว เกกา นาม, กา สทฺเท, เกอิติ กายตีติ เกกา, กมฺมนิ อ, อถ วา กายติ, กายนํ วา กา, เก มยูเร ปวตฺตา กา เกกา, อลุตฺตสมาโส. คชานํ นาโท โกฺจนาโท นาม, โกฺจสกุณนาทสทิโส นาโท โกฺจนาโท. หยานํ อสฺสานํ ธนิ สทฺโท เหสา นาม, เหส อพฺรตฺตสทฺเท, เหสนํ เหสา, เห อิติ ปวตฺตตีติ วา เหสา.
๑๒๐-๑๒๑. ทฺวยํ ปริยาเย. ปริพฺยตฺตมตฺถํ อยนฺติ คจฺฉนฺติ พุชฺฌนฺติ เอเตนาติ ปริยาโย. เอโก อตฺโถ ปุนปฺปุนํ วุจฺจติ ¶ เยนาติ เววจนํ. ทฺวยํ สากจฺฉายํ. สห, สมฺมา วา อวิโรเธน กถา สากจฺฉา, สํกถา จ. โต, ถสฺส โจ, ตสฺส โฉ.
สาทฺธปชฺเชน ครหสฺส นามานิ. โทสกฺขาเนน วทนํ อุปวาโท. กุส อวฺหาเน เภทเน จ, กฺวจิ ‘‘อปกฺโกโส’’ติ ปาโ, โณ. วณฺโณ ถุติ, ตสฺส อวทนํ อวณฺณวาโท. หีฬเนน วทนํ อนุวาโท. ชนานํ วาโท ครหณํ ชนวาโท. ครหเณน วาโท อปวาโท. ปริวทนํ ปริวาโท, รสฺสสฺส ทีฆตา. เอเต อุปวาทาทโย ตุลฺยตฺถา สมานตฺถา. วิสมวุตฺตปฺปเภเทสุ วตฺตมิทํ. ขิป เปรเณ, ขิปนํ พหิกรณํ เขโป. นิทิ กุจฺฉายํ, อ, นินฺทา. ยถา อุปวาทาทโย ครหตฺถา, กุจฺฉาทโยปิ ตถาติ ตถาตฺโถ. กุจฺฉ อวกฺเขปเน, จุราทิ, กุส อกฺโกเสติมสฺส วา ปพฺพชฺชาทิตฺตา ‘‘กุจฺฉา’’ติ รูปํ นิปฺผชฺชติ. คุป, โคป กุจฺฉเนสุ, ‘‘ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา’’ติ โฉ. ครห กุจฺฉเน. ตตฺถ เกจิ ‘‘อุปวาทาทโย อพฺภกฺขานตฺถา, เขปาทโย นินฺทตฺถา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อพฺภกฺขานตฺถสฺส จ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ. เอเต อุปวาทาทโย สตฺต อพฺภกฺขาเนปิ วตฺตนฺติ.
วิวาทกามสฺส ทุพฺพาโท อุปารมฺโภ, โส จ อีทิเส สพฺพโลกจูฬามณิภูเต สกฺยกุเล สมฺภูตสฺส ภควโต กิมิทํ กมฺมมุจิตนฺติ คุณาวิกรณปุพฺพโกปฺยตฺถิ, พนฺธกีสุตสฺส ตเวทมุจิตเมวาติ นินฺทาปุพฺพโกปิ อุปารมฺโภ. ตตฺร โย นินฺทาปุพฺโพ สนินฺโท อุปารมฺโภ, โส ปริภาสนมุจฺจเต. อุปคนฺตฺวา ปเรสํ จิตฺตสฺส อารมฺภนํ วิโกปนํ อุปารมฺโภ. โทสกฺขาเนน ภาสนํ ปริภาสนํ.
๑๒๒. อนริยานํ ¶ ลามกานํ โวหารโต, อริยานํ อุตฺตมชนานํ วา อโวหารโต อนริยโวหาโรติ สงฺขาตานํ อทิฏฺเ ทิฏฺวาทาทีนํ อฏฺนฺนํ โวหารานํ วเสน ยา วาจา ลามกชเนหิ ปวตฺติตา วุตฺตา, วีติกฺกมทีปนี อชฺฌาจารวีติกฺกมสาธนี สา วาจา อริยชเนหิ วตฺตพฺพมริยาทาติกฺกมตฺตา อภิวากฺยํ นาม สิยา.
๑๒๓. มุหุํภาสา พหุโส อภิธานํ อนุลาโป นาม, อนุ ปุนปฺปุนํ ลาโป อนุลาโป. อนตฺถิกา คิรา นิปฺปโยชนํ อุมฺมตฺตาทิวจนํ ปลาโป, ปโยชนรหิโต ลาโป ปลาโป, ปสทฺโท วิโยคตฺถโชตโก.
คมนาคมนาทิสมเย อาทิมฺหิ ภาสนํ ปิยวจนํ อาลาโป, อาทิมฺหิ ลาโป อาลาโป, อาปุจฺฉาสทฺโทปฺยตฺร. โทเสน ปติฏฺิโต ปริทฺทโว ปริเทวนํ อนุโสจนํ อติกฺกมลาโป วิลาโป นาม, วิวิเธน, วิวิธํ วา ลาโป วิลาโป. ปริเทวนํ ปริเทโว, โส เอว ปริทฺทโว, เทว ปริเทวเน.
๑๒๔. วิรุทฺธํ ¶ วจนํ วิโรโธตฺติ. วิรุทฺธํ ปลาโป วิปฺปลาโป. สนฺทิสฺสเตติ สนฺเทโส, สนฺทิสฺสมาโน อตฺโถ, ตสฺโสตฺติ. ยาย สนฺทิฏฺโ อตฺโถ อภิธียเต, สา สนฺเทโสตฺติ วาจิกมุจฺจเต. วจ สนฺเทเส, สกตฺเถ ณิโก, สนฺทิฏฺตฺถา วาจา เอว วาจิกมิจฺจตฺโถ.
มิถุ อฺมฺํ วิโรธรหิตํ วจนํ ‘‘สมฺภาสนํ, สลฺลาโป’’ติ จ วุจฺจติ. ยถา เอโก พฺรูเต ‘‘อชฺช โสภนํ นกฺขตฺต’’นฺติ, อิตโรปฺยาห ‘‘ตเถวา’’ติ.
๑๒๕. นิฏฺุรํ วากฺยํ กกฺกสวจนํ ผรุสํ นาม, ปเร ชเน อุสฺสาเปติ ทาเหตีติ ปรุสํ, ตเทว ปสฺส ผการํ กตฺวา ผรุสํ. อสวนียตฺตา น อิจฺฉิตพฺพนฺติ นิฏฺุรํ, อุโร, ยถา ‘‘นาโค’’ติ. ทฺวยํ กณฺณสุขวจเน. มนํ อา ภุสํ าเปติ โตเสตีติ มนฺุํ, า ปริมาณโตสนนิสาเนสุ, อสฺสุกาโร. หทยํ มนํ คจฺฉติ ปวิสตีติ หทยงฺคมํ.
สํกุลาทิทฺวยํ ปุพฺพาปรวิโรธินิ ปุพฺพาปรวิรุทฺเธ วากฺเย, ยถา –
ยาวชีวมหํ โมนี, พฺรหฺมจารี จ เม ปิตา;
มาตา จ มม วฺฌาสิ, อปุตฺโต จ ปิตามโห.
สํกุลนฺติ ชฬีภวนฺตฺยเนนาติ สํกุลํ. กิลิสฺสนฺเต เอตฺถาติ กิลิฏฺํ.
๑๒๖. สมุทายตฺถรหิตํ ¶ ทสทาฬิมาทิวากฺยํ [ทส ทาิมานิ ฬปูปา กุณฺฑ’ มชาชินํ ปลาลปิณฺฑา (นฺยายภาสฺส ๕.๒.๑๐ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกา ๑.๑)] อสมฺพทฺธตฺตา อพทฺธมิติ กิตฺติตํ กถิตํ, น พชฺฌเต หทยมตฺราติ อพทฺธํ, โต.
นตฺถิ ตถํ สจฺจมตฺราติ วิตถํ. ผรุสาทโย วิตถสทฺทํ ยาว ติลิงฺคิกา.
๑๒๗. ปชฺชทฺธํ สจฺจวจเน. สมฺมาสทฺโทยํ อพฺยยํ, สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ จ สมาโน. น วิตถํ อวิตถํ. สนฺเตสุ สาธูสุ ภวํ สจฺจํ. สต สาตจฺเฉ วา, วชาทินา โย, สจฺจํ. ตถสทฺโท ภูตปริยาโย, ‘‘ตเถน มคฺเคน ยถาตฺถภาชินา’’ติ [ตถาคตา ชินาติ (ก.)] ปโยโค. ตเถ สาธุ ตจฺฉํ, สาธฺวตฺเถ โย. ยถาตถสทฺทาปิ จ สจฺจตฺถา อลิงฺคา. ตพฺพนฺตา สจฺจวจนวนฺตวาจกา สมฺมา สจฺจํ ยถาตถํสทฺทวชฺชิตา เสสา อวิตถาทโย ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติ. สจฺจํสทฺโท ตุ อลิงฺโค. อมรโกเส ปน สมฺมา สจฺจสทฺทานมฺปิ ตพฺพติ ติลิงฺคตฺตํ วุตฺตํ, ยถา – สจฺจํ ตจฺฉํ ริตํ สมฺมา, อมูนิ ตีสุ ตพฺพติ [อมร ๖.๒๒]. ยถา – สจฺโจ พฺราหฺมโณ, สจฺจา นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํ. อิธ ปน สพฺพลิงฺควจนวิภตฺตีสุ รูปเภทาภาวา สมฺมาสทฺทสฺส อพฺยยตฺตํ, ติลิงฺเคสฺวปิ รูปเภทาภาวา สจฺจํสทฺทสฺส อลิงฺคตฺตฺจ วุตฺตํ. ยถา – สมฺมา วาจา, สมฺมา โวหาโร, สมฺมา วจนํ. สจฺจํ พฺราหฺมโณ, สจฺจํ นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํ. มิจฺฉามุสาสทฺทา ปน สพฺพตฺราปิ อพฺยยเมว ภวนฺติ. ยถา ¶ – มิจฺฉา วาจา, มิจฺฉา โวหาโร, มิจฺฉา วจนํ. มุสา วาจา, มุสา โวหาโร, มุสา วจนํ.
๑๒๘. โสฬส สทฺทมตฺตปริยาเย ทสฺเสตุํ อุปชาตึ ‘‘รโว’’อิจฺจาทิมาห. รุยเต สทฺทายเตติ รโว, รุ สทฺเท. นทนํ นาโท, นิรตฺโถ นาโท นินาโท, นท อพฺยตฺตสทฺเท. เอวํ นินโท, รสฺสตฺตเมว วิเสโส. สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโท. ฆุส สทฺเท, ปาตุภาโว โฆโส นิคฺโฆโส. นทนํ นาโท. ธน สทฺเท, ธนียตีติ ธนิ. นิคฺโฆโส จ นาโท จ ธนิ จ นิคฺโฆสนาทธนโย. รโว เอว ราโว. อาราโวติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. ตถา สํราววิราวอารวา. ฆุสนํ โฆโส. อาราโว จ สํราโว จ วิราโว จ โฆโส จ อารโว จาติ ทฺวนฺโท. สุ สวเน, สุยฺยเตติ สุติ. สรติ สุยฺยมานตํ คจฺฉตีติ สโร. นิสฺสนติ เอเตนาติ นิสฺสโน, สน สมฺภตฺติยํ นิปุพฺโพ. สโร จ นิสฺสโน จาติ ทฺวนฺโท.
๑๒๙. วิสชฺชียเต น ลคฺคียเต เสมฺหาทีหีติ วิสฏฺโ. มนิตพฺพนฺติ มฺชุ, ชุ, มน าเณ, สุณนฺตานํ วา มนํ รฺเชตีติ มฺชุ, อุ, น รโลโป. สุเขเนว วิชานิตพฺพตฺตา วิฺเยฺโย. หิตสุขนิปฺผาทนโต โสตพฺโพติ สวนีโย. พหิทฺธาปริสา องฺคุลิมตฺตมฺปิ น วิสรติ น คจฺฉตีติ อวิสารี ¶ , ตสฺสีลตฺเถ ณี, วิวิเธน วา น สรตีติ อวิสารี, ฉินฺนสฺสรานํ วิย ทฺเวธา น โหตีตฺยตฺโถ. วินฺทฺยเต ลพฺภเตติ พินฺทุ, วสฺส โพ, นิคฺคหีตาคโม, อุ จ, วฏฺฏตฺตา วา พินฺทุ, อิมสฺมึ ปกฺเข ปพฺพชฺชาทินา รูปสิทฺธิ. ปฺจนฺนํ านคตีนํ ทูรฏฺานโต ชาตตฺตา คมฺภีโร. ปุนปฺปุนํ นาโท นินฺนาโท, กฺริยาภิกฺขฺตฺตา ทฺวิตฺตํ, อสฺส อิ, นิคฺคหีตาคโม, โส เอตฺถ อตฺถีติ นินฺนาที. อิจฺเจวํ ภควโต อฏฺงฺคิโก สโร โหติ.
๑๓๐. ขคฺคาทีนํ ติรจฺฉานคตานํ รุตํ วสฺสิตนฺตฺยุจฺจเต. รุ สทฺเท, รุตํ. วสฺส สทฺเท, วสฺสนํ รวนํ วสฺสิตํ.
โกลาหลาทิทฺวยํ พหูหิ สมฺภูย กเต อพฺยตฺตสทฺเท. กุล สงฺฆาเต [สงฺขฺยาเน (ก.)], โกลนํ โกโล, เอกีภาโว, ตํ อาหลติ วินฺทตีติ โกลาหโล. กโรติ หึสติ มธุรนฺติ กโล, ตํ หลตีติ กลหโล. หล วิเลขเน.
ติกํ คายเน. เค สทฺเท, เคตพฺพํ คีตํ คานํ คีติกา จ. สพฺพตฺร ภาวสาธนํ.
๑๓๑. ตนฺติกณฺโฏฺิตา [อมร ๗.๑] อุสภาทโย สตฺต สรา. ฉชฺชาทโย ตโย คามา สมูหาตฺยตฺโถ. วุตฺตฺจ ‘‘คาโม นาม สรสมูหสฺส สนฺธาน’’นฺติ. มนุสฺสโลกวาทนวิธินา เอเกกสฺส ¶ สรสฺส วเสน ตโย ตโย มุจฺฉนา กตฺวา เอกวีสติ มุจฺฉนา, เทวโลกวาทนวิธินา ปน สมปฺาส มุจฺฉนา วทนฺติ. ตตฺถ หิ เอเกกสฺส สรสฺส วเสน สตฺต สตฺต มุจฺฉนา, อนฺตสรสฺส จ เอกาติ สมปฺาส มุจฺฉนา อาคตา, เตเนว สกฺกปฺหสุตฺตสํวณฺณนายํ ‘‘สมปฺาส มุจฺฉนา มุจฺฉิตฺวา’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๔๕] ปฺจสิขสฺส วีณาวาทนํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตํ. มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุ, ยุ, มุจฺฉนา. ยถา กเมน วีณา วาทิตุํ สกฺกา, เอวํ สชฺชนาหิ มุจฺฉนฏฺานานิ เอกูนปฺาสาตฺยตฺโถ. เอเกกสฺส สรสฺส สตฺต สตฺต านานิ. ยโต สรสฺส มนฺทตารววตฺถานํ โหติ, เตน เอกูนปฺาส านานิ. อิจฺเจตํ สรมณฺฑลํ สรสมูโห.
๑๓๒. สราทีนํ นามสรูปปฺปเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุสโภ’’จฺจาทิ. อิส คติยํ. อิสติ จิตฺตํ ปวิสตีติ อุสโภ, อโภ, อิสฺสุ จ. ‘‘อุส ทาเห’’ติ วา ธาตฺวตฺโถ. ยสฺมา ปน โส สโร อุสโภ วิย นทติ, ตสฺมา อุสโภติ วุจฺจติ. ธีมนฺเตหิ คียเตติ เธวโต, วณฺณวิกาโร, วตฺตํ.
นาสํ กณฺมุโร ตาลุํ,
ชิวฺหํ ทนฺเต จ นิสฺสิโต;
ฉธา สฺชายเต ยสฺมา,
ตสฺมา ฉชฺโช ส อุจฺจเต [จินฺตามณิฏีกา ๗.๑].
คนฺธํ ¶ เลสํ อรตีติ คนฺธโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต คนฺธาโร เจตฺยฺเ [อฺเสมปีติ (ปาณินิ ๓.๑๓๗) ทีโฆ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๑)], คนฺธารา นาม ชนปทา, เตหฺยยํ คียเตติ คนฺธาโร, โณ. มชฺเฌ ลยวิเสเส ภโว มชฺฌิโม. ปฺจนฺนมฺปิ เธวตาทีนํ ปูรโณ ปฺจโม, (ปฺจนฺนํ วา มหาภูตานํ ปูรโณ ปฺจโม.) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ อธิโก วิย ทิสฺสติ] นิสฺเสสโต สีทนฺติ สรา ยสฺมินฺติ [ยสฺมาติ (ก.) – สทโต อธิกรเณ ฆอุ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๑)], โณ. ‘‘นิสีทนฺติ สรา ยสฺมึ, นิสาโท เตน เหตุนา’’ติ หิ วุตฺตํ. เอเต สตฺต สราติ คทิตา กถิตา.
๑๓๓-๑๓๕. อุสภาทโย เย นทนฺติ, เต ทสฺเสตุมาห ‘‘นทนฺติ’’จฺจาทิ. อุสภํ นาม สรํ คาโว นทนฺติ. ตถา เธวตํ ตุรงฺคา อสฺสา, ฉชฺชํ มยูรา สิขณฺฑิโน, คนฺธารํ อชา, มชฺฌิมํ โกฺจา สกุณวิเสสา, ปฺจมํ ปรปุฏฺาที โกกิลาทโย, นิสาทํ วารณา หตฺถิโน นทนฺติ. วุตฺตฺจ นารทมุนินา –
‘‘ฉชฺชํ ¶ นทติ มยูโร, คาโว นทนฺติ อุสภํ;
อโช โรติ จ [อชาวิกา ตุ (ก.)] คนฺธารํ, โกฺจา นทนฺติ มชฺฌิมํ.
ปุปฺผสาธารเน กาเล, โกกิโล โรติ ปฺจมํ;
อสฺโส ตุ เธวตํ โรติ, นิสาทํ โรติ กฺุชโร’’ติ.
มยูราทโยปิ สพฺเพ อิเม สตฺตา สมทา [สนฺโต (ก.) เอเต จ สมทา ปฺจมํ คายนฺติ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๑)] ปฺจมํ นทนฺติ.
ฉชฺโช คาโม, มชฺฌิโม คาโม, สาธารโณ คาโมติ ตโย คามา. ตตฺร วีณาทณฺฑํ วิภาคํ กตฺวา อโธภาคสฺส ‘‘ฉชฺชคาโม’’ติ สฺา, มชฺฌภาคสฺส ‘‘มชฺฌิมคาโม’’ติ, อุปริภาคสฺส ‘‘สาธารณคาโม’’ติ สฺา. กึ ปน คามเภเท การณํ? ยสฺมา เอกสฺเสว สรสฺส คามนฺตเร เภโท, ตํเภเท คามานมฺปิเภโท. มาฆฏีกายํ ปน สาธารณคามฏฺาเน คนฺธารคาโม กถิโต, เอเกกสฺมิฺจ คาเม สตฺต สตฺต มุจฺฉนา. อิธ ปน อุสภาทีสุ สตฺตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา กถิตา. กึการณา? อิธ มนุสฺสโลกวาทนวิธินา, ตตฺถ จ เทวโลกวาทนวิธินา กถิตตฺตา ตเถว านานิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรติ. ยถา อุสภาทีสุ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ เอเกกสฺมึ สเร ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา สิยุํ, ตเถว านานิปิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรตฺยตฺโถ.
๑๓๖. สรานํ คาเมสุ ภินฺนสุติตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ติสฺโส’’อิจฺจาทิ. อุสภสฺส สรสฺส ตารกลมนฺทวเสน ติสฺโส สุติโย. เธวตสฺส สรสฺส ตาร มนฺทวเสน ¶ ทุเว. ฉชฺชสฺส ตารกล มนฺท กากลีวเสน จตสฺโส. คนฺธารสฺส จ ตถา. มชฺฌิมสฺส ตารกล กากลีวเสน ติสฺโส. ปฺจมสฺส กล กากลีวเสน ทุเว. นิสาทสฺส ตาราทิวเสน จตสฺโส สุติโย. อิจฺเจวํ สตฺตสุ สเรสุ กมโต สมฺปิณฺฑิตา ทฺวาวีสติ สุติโย สิยุํ. มาฆฏีกายํ ปน อฺถา สุติเภโท วุตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
‘‘จตุสฺสุติ สุวิฺเยฺโย, มชฺฌิโม มชฺชิมฏฺิโต;
ทฺวิสฺสุติ จาปิ คนฺธาโร, ติสฺสุติ อุสโภ ตถา.
ฉชฺโช จตุสฺสุติ เยฺโย, นิสาโท ทฺวิสฺสุตี ตถา;
จตุสฺสุติ เธวโต ตุ, ปฺจโม ติสฺสุตี มโต’’ติ.
สพฺพเมตํ นาฏกสตฺถโต คเหตพฺพํ.
๑๓๗. ‘‘อุจฺจตเร’’ตฺยาทินา สุติเภเท สรูปโต ทสฺเสติ. อุจฺจตเร รเว อตฺยุจฺจธนิมฺหิ ตาโร, ตารยติ โพธยตีติ ตาโร. อพฺยตฺเต อพฺยตฺตกฺขเร มธุเร สุติสุเข กโล, กล มเท. คมฺภีเร ธนิมฺหิ มนฺโท. มทิ ถุติโมทมทโมหสุปนคตีสุ. มนฺทยเต พุชฺฌเตเนนาติ มนฺโท.
ตาราทโย ตโย วาจฺจลิงฺคตฺตา ตีสุ. ตาโร ธนิ, ตารา วาณี, ตารํ รุตํ อิจฺจาทิ. อพฺยตฺตมธุรสทฺโท กโล. ตตฺร กเล สุขุเม กากลีสทฺโท, อีปจฺจยนฺโต, อีสํ ¶ กลา วาณี กากลี นาม, กาสทฺโทยมีสตฺโถ. กฺริยาทิสมตาติ คีตวาทิตปาทนฺยาสาทิกฺริยานํ, กาลสฺส จ สมตฺตํ ลโย นาม, ลย สามฺยคตีสุ, อาธาเร อปจฺจโย, สพฺพาภินยานมฺปิ สามฺยํ ลโยติ เกจิ.
๑๓๘. ทฺวยํ วีณายํ. วิ ชนเน, โต, อีณตฺตํ, วีณ เวเนติ วา ธาตุ, อา, วีณา. วลฺล สํวรเณ, วลฺลเต ธนิวิเสสํ, ณฺวุ, วลฺลกี, นทาทิ. วิปฺจีติปิ วีณาย นามํ. วิปฺจยตีติ วิปฺจี[วิปฺจยติ วิตฺถารยติสทฺทํ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๓)], นทาทิ.
สา วีณา สตฺตตนฺตี สตฺตหิ ตนฺตีหิ วิสิฏฺา ปริวาทินี นาม, ปริโต วทตีติ ปริวาทินี, อินี. วีณาทโย จตฺตาโรปิ วีณาสามฺวาจกา อิจฺเจเก, เตสํ มเต สาสทฺทสฺส จตุนฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺถทีปกตา วิฺเยฺยา, ตถาปิ อมรโกเสน[อมร ๗.๓] วิรุชฺฌนโต เตสํ มตํ น คเหตพฺพํ.
กฏฺาทีหิ โทณิสณฺาเนน กตํ วชฺชภณฺฑํ วีณาย โปกฺขโร นาม, โปเสติ วฑฺเฒติ สทฺเทติ โปกฺขโร, ขโร, วุทฺธิ, วณฺณวิกาโร จ. ทุ คมเน, ณิ, โทณิ. กกุโภ, ปเสวโกติปิ โปกฺขรสฺส นามานิ. กํ วาตํ กุภติ พนฺธตีติ กกุโภ. ปสิพฺพนฺติ ตมิติ ปเสวโก.
ทฺวยํ โปกฺขรเวเก จมฺมนิ. วีณาภาวํ อุปคจฺฉติ เยนาติ อุปวีโณ. เวติ โปกฺขรนฺติ เวโก, ณฺวุ.
๑๓๙. อาตตาทิปฺจกํ ¶ ปฺจงฺคิกตูริยสฺส นามานิ.
๑๔๐. จมฺมาวนทฺเธสุ จมฺเมน พนฺธนีเยสุ เภริยาทีสุ มชฺเฌ ตเลเกกยุตํ เอเกเกน ตเลน ยุตฺตํ กุมฺภถุณททฺทริกาทิกํ ตูริยํ อาตตํ นาม, อาตโนตีติ อาตตํ, ตนุ วิตฺถาเร. มหตีอาทิวีณาวิเสโสปิ [‘‘มหตี’’ติ นารทสฺส วีณา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)] อาตตเมวาติ ‘‘จมฺมาวนทฺเธสู’’ติ วิเสสนํ กตํ. กุมฺภสณฺานตฺตา กุมฺโภ จ ตํ ถุนนครสมฺภูตตฺตา ถุนฺเจติ กุมฺภถุนํ. ตเทว กุมฺภถุณํ, อถ วา ถุ อภิตฺถเว, กมฺมนิ โณ. กุมฺโภ จ โส ถุโณ เจติ กุมฺภถุโณ, ถุณ ปูรเณติ วา ธาตฺวตฺโถ. ทร วิทารณทาเหสุ, ทฺเวภาโว, กาปุพฺพสฺสิกาโร จ, ททฺทรสทฺทํ กโรตีติ วา ททฺทริกา.
๑๔๑. อุภยตลํ มุรชาทิกํ ตูริยํ วิตตํ นาม, วิเสเสน สทฺทํ ตโนตีติ วิตตํ, สพฺพวินทฺธํ สพฺพปสฺเสสุ, ปุพฺพปจฺฉาภาเคสุ จ ปริโยนทฺธํ ปณวาทิกํ, อาทินา จตุรสฺสอาลมฺพรโคมุขีอาทโย อาตตวิตตํ นาม, ‘‘จมฺมปริโยนทฺธํ หุตฺวา ตนฺติพทฺธํ อาตตวิตต’’นฺติ หิ วุตฺตํ. ปณ พฺยวหารถุตีสุ, ปณียตีติ ปณโว, อโว.
๑๔๒. วํสสงฺขาทิกํ ¶ สุสิรํ นาม, รนฺธํ สุสิรํ, ตํโยคา สุสิรํ. วน, สน สมฺภตฺติยํ, โส, วํโส. สม อุปสมเขเทสุ, โข, สงฺโข. สมฺมตาฬาทิกํ อจฺจนฺตํ ปีฬนโต, อนลสํโยคโต วา ทฺรวีภูตํ ปุน ฆนายเตติ ฆนาขฺยํ. หน หึสายํ, กมฺมนิ โณ, หสฺส โฆ. ฆนภาเวน สมํ ภวตีติ สมฺมํ, ทณฺฑาทีหิ ตาฬิตพฺพโต ตาฬํ, ตฬ ตาฬเน, สมฺมฺจ ตํ ตาฬฺเจติ สมฺมตาฬํ. อาทินา กํสตาฬสิลาตาฬาทีนํ คหณํ. ตตฺถ สมฺมตาฬํ นาม กฏฺมยตาฬํ. กํสตาฬํ นาม โลหมยํ. สิลาย จ อโยปฏฺเฏน จ วาทนตาฬํ สิลาตาฬํ.
จตุกฺกํ อาตตาทีนํ นามํ. อา สมนฺตโต ตุชฺชเต ตาฬียเตติ อาโตชฺชํ. วํสาทิเกปิ มุขวายุนา อาโตชฺชนมตฺเถว. วาทยนฺติ ธนยนฺติ ตนฺติ วาทิตฺตํ วาทิตฺจ, อิตฺโต, โต จ. วาทยนฺติ ตนฺติ วชฺชํ, โย.
๑๔๓. ทฺวยํ เภริยํ. ภายนฺติ สตฺตุชนา เอเตนาติ เภริ, ริ. อุภ ปูรเณ, อุภนํ อุภิ. ‘‘ทุนฺท’’อิติ สทฺเทน อุภิ ยตฺร ส ทุนฺทุภิ. ปุมิตฺถิยเมเต ทฺเว [เสรี ถี, ทุนฺทุภิ ปุมา (อมร ๗.๖)]. ทฺวยํ มุทิงฺเค. มุทํ โมทํ อิงฺคติ คจฺฉติ เยนาติ มุทิงฺโค. มุรา อสุรา ชาโต มุรโช.
อสฺส ¶ มุรชสฺส เภทา วิเสสา อาลิงฺคงฺกฺโยทฺธกา ภวนฺติ. วุตฺตฺจ –
‘‘หริตกฺยากติ ตฺวงฺกฺโย,
ยวมชฺโฌ ตโถ’ทฺธโก;
อาลิงฺคฺโย เจว โคปุจฺโฉ,
อากตฺยา สมฺปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ].
อาลิงฺคฺยเตติ อาลิงฺโค, โณ. อุจฺฉงฺเก ภโว อกฺโย. อุทฺธํ กตฺวา เอเกน มุเขน วาทนโต อุทฺโธ สนฺโต กายติ สทฺทายตีติ อุทฺธโก, อุทฺธสทฺโทยํ ติลิงฺคิโก. อุคฺคจฺฉตีติ อุทฺโธ, โต, คมิสฺส โท, เนรุตฺโต. โย ตุ อุปริปริยาโย อุทฺธํสทฺโท, โส อพฺยยเมว.
ติณวาทีนิ จตฺตาริ ปณวสฺส นามานิ. ตนุ วิตฺถาเร, อโว, อสฺส อิตฺตํ, ณตฺตฺจ, ติณโว. มา มาเน สทฺเท จ, ‘‘ฑิณฺฑิ’’อิติ มายเต สทฺทายเตติ ฑิณฺฑิโม, โณ.
๑๔๔. ‘‘อาลมฺพ’’อิติ สทฺทายเตติ อาลมฺพโร. ‘‘อาลมฺพโร ตูริยรเว, คเชนฺทานฺจ คชฺชิเต’’ติ [อมร ๒๓.๑๖๗] หิ อมรโกส นานตฺถสงฺคเหสุ.
วีณาทีนํ วาทนกฏฺกุฏิลาทิกํ โกโณ, กุณฺยเต สทฺทายเตเนนาติ โกโณ, โณ. ‘‘ททฺท’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ ททฺทริ, ททฺทติ วา สทฺทวิเสเสน ปริณมตีติ ททฺทริ, ริ. ‘‘ปฏ’’อิติ สทฺทํ ชหาตีติ ปฏโห, ปฏํ หนฺตีติ วา ปฏโห. หน หึสาคตีสุ, กฺวิ. อปเร มทฺทลาทโย เภริปฺปเภทา ¶ . ‘‘มทฺท’’อิติ สทฺทํ ลาตีติ มทฺทลา, ลา อาทาเน, อ. ‘‘มนฺทลา’’ติปิ ปาโ, มนฺทํ สทฺทํ ลาตีติ มนฺทลา. อาทินา ฑมรุอาทโยปิ เภริปฺปเภทา วิฺเยฺยา.
๑๔๕. ชนปฺปิเย ชเนหิ ปิยายิตพฺเพ วิมทฺโทฏฺเ วิเลปนกุงฺกุมาทีนํ, นานาคนฺธทพฺพานฺจ วิมทฺทโนพฺภูเต ปริมโล ภเว, ปริมชฺชติ ปวตฺตยตฺยาสยนฺติ, อ, เนรุตฺโต, มล, มลฺล ธารเณ วา. ปริมลฺยเต ธารียเตติ, โณ. วิมทฺทคฺคหเณน วาปิกูปาทิโน [วิมทฺทคนฺธาทิโน (ก.)] นิราโส, ชนคฺคหเณน มกฺขิกาทิโน. โส ปริมโล คนฺโธ ทูรคามี อตินิหารี อติทูรปาตี อาโมโท วุจฺจเต, อาโมทนฺเต อเนน, โณ. อิโต ปรํ อิฏฺคนฺธาทโย วิสฺสสทฺทปริยนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺเต.
๑๔๖. จตุกฺกํ อิฏฺคนฺเธ. อิฏฺโ คนฺโธ อิฏฺคนฺโธ, อถ วา อิฏฺโ คนฺโธ อสฺส อิฏฺคนฺโธ. สุฏฺุ รภนฺติ ตุสฺสนฺตฺยเนนาติ สุรภิ, อิ. สุนฺทโร คนฺโธ อสฺส สุคนฺโธ, สุคนฺธิ จ, อนฺตสฺสิการาเทโส.
ทฺวยํ ทุคฺคนฺเธ. ปูติ คนฺโธ อสฺส, ปุพฺเพ วิย อิการาเทโส, กมฺมธารยสมาสํ อสฺสตฺถฺยตฺเถปิ กตฺตุมิจฺฉนฺติ, ปกฺริยาลาฆวตฺถํ พหุพฺพีหิเยว นฺยาโยติ. ทุฏฺุ คนฺโธ อสฺสาติ ¶ ทุคฺคนฺโธ, เตน วุตฺตํ กจฺจายเนน – ‘‘กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยหิ พหุพฺพีหิ ลฆุตโร’’ติ. อฺเ ตุ ลาฆว’มนาทรมานา อิจฺฉนฺเตว มนฺตตฺถิยํ. ทุวิโธ วา วาจฺจธมฺโม ลหุ ครุ จ, ตตฺร พหุพฺพีหินา ลหุ, กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยนครุ. กิฺจ พหุพฺพีหินา อติสายนาทฺยตฺโถ น คมฺยเตติ อวสฺสํ ตปฺปฏิปาทนาย กมฺมธารยปุพฺพโก มนฺตตฺถิเยว ทฏฺพฺโพ.
ทฺวยํ จิตาธูมาทิคนฺเธ. วิส วิปฺปโยเค, โส. อามสฺส วสาทิวตฺถุโน คนฺโธ ตํโยคา, อิ, ยํสทฺโท ตสฺส นปุํสกตฺตทีปโก.
๑๔๗. กุงฺกุมาทโย จตฺตาโร จตุชฺชาติคนฺโธ นาม. กุก, วก อาทาเน, อุโม, นิคฺคหีตาคโม จ, กุงฺกุมํ, โลหิตจนฺทนํ, ยํ ‘‘กสฺมีรช’’นฺติ วุจฺจติ, กมิสฺส วา กุงฺกาเทโส, กุงฺกุมํ. ยุ มิสฺสเน, ยุ, ยวนํ, ตสฺส ปุปฺผํ ยวนปุปฺผํ, เทวกุสุมํ, ยวนเทเส ชาตํ ปุปฺผนฺติ วา ยวนปุปฺผํ. ยํ ‘‘ลวงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ, ยํ ปุปฺผํ นุหีปุปฺผสมานํ. ตคิ คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อโร, ตครํ, กุฏิลํ. ตรุโต ชาโต ตุรุกฺโข, โข, อุตฺตฺจ, สลฺลกีทโว หิ ‘‘ตุรุกฺโข’’ติ วุตฺโต.
๑๔๘. ปชฺเชน ฉรสานํ นามานิ. กํ ปานียํ เสวเตติ กสาโว, อโว, อถ วา กํ สวาเปตีติ กสาโวสุ ¶ สวเน. ตุวโรปิ กสาโยปิ กสาวปริยาโย. ติช นิสาเน, โต, ติตฺโต, กฏุ. มธุ มาธุริยํ, ตํโยคา มธุโร. ลุนาติ ชฬตฺตนฺติ ลวโณ, ยุ. อมฺพสทฺเท, อโร, อิตฺตํ, ลตฺตฺจ. กฏ คติยํ, ณฺวุ, อุตฺตํ. อิเม ฉ รสา นาม วุจฺจนฺติ. ตพฺพติ ทพฺเพ กสาวาทิสทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติ.
๑๔๙. ทฺวยํ โผฏฺพฺเพ. ผุสิตพฺโพ ผสฺโส, โผฏฺพฺโพ จ, ตพฺโพ, สสฺส โฏ, ตสฺส โ. ติกํ วิสยิมฺหิ. วิสโย อสฺส คยฺหฏฺเนาตฺถีติ วิสยิ. อุขติ คจฺฉติ วิสเยติ อกฺขํ, อุสฺสตฺตํ ทฺวิตฺตฺจ, นตฺถิ ขํ เวทนา เอตฺถาติ วา อกฺขํ, น หิ สุขเวทนาทโย สมฺปโยควเสน ปฺจสุ อินฺทฺริเยสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ชวนาทีสุ เอว ปน อุปฺปชฺชนฺตีติ ตถา วุตฺตํ, มนินฺทฺริเย ตูปจารา [มนินฺทฺริเยสุปจารา (ก.)] อกฺขํ. อินฺโท อตฺตา, ตสฺส ลิงฺคํ อินฺทฺริยํ, อิโย. นา’นนฺตเรน ปโยชกํ จกฺขาทโย พฺยาปารยนฺเต, ตสฺมา อตฺถิ อตฺตา จกฺขาทีนํ ปโยชโกติ จกฺขาทิกํ ลิงฺคมตฺตโน ภวตีติ นิกายนฺตริกา. สยํ ติกฺขมนฺทาทิภาเว จกฺขุวิฺาณาทีนํ ติกฺขมนฺทาทิภาวสมฺภวโต เตสุ อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ วา อินฺทฺริยํ.
ฉกฺกํ นยเน. เนติ อตฺตโน นิสฺสิตํ ปุคฺคลนฺติ นยนํ, ยุ. อสุ พฺยาปเน, อสติ วิสเยสุ พฺยาปี วิย ภวตีติ อกฺขิ, สสฺส โก, อถ วา อกฺข พฺยาปนทสฺสเนสุ, อกฺขติ วิสเยสุ พฺยาปีภวติ, อกฺขติ วา ปสฺสติ เอเตนาติ ¶ อกฺขิ. เนตีติ เนตฺตํ. โลจติ ปสฺสติ เอเตนาติ โลจนํ. อจฺฉ ทสฺสนพฺยาปเนสุ, อิ, อจฺฉิ. จกฺขติ อสฺสาเทติ รูปนฺติ จกฺขุ, อุ, จกฺขติ ปสฺสตีติ วา จกฺขุ.
๑๕๐. ปฺจกํ โสเต. สุณาติ เอเตนาติ โสตํ. สทฺโท คยฺหเต อเนนาติ สทฺทคฺคโห. กร กรเณ, โณ, กณฺโณ, กณฺณติ สุณาติ เอเตนาติ วา กณฺโณ, กณฺณ สวเน. สุณาติ เยนาติ สวนํ, สุติ จ, ยุ,ติ จ.
จตุกฺกํ ฆาเน. นสนฺติ เอตายาติ นตฺถุ, ถุ, อา, นาสา. ณฺวุ, อก จ อิกาโร จ นาสิกา. ฆา คนฺโธปาทาเน, ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํ, ยุ, ฆายนฺตฺยเนนาติ วา ฆานํ.
ทฺวยํ ชิวฺหายํ. ชีวติ เอตายาติ ชิวฺหา, โห, ชีว ปาณธารเณ. ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ นาม, ตํ อวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, วณฺณโลโป. รสนฺติ เอตายาติ รสนา, รส อสฺสาทเน, รสํ ชานาตีติ วา รสนา, าสฺส นา, นี นเย วา, อ.
๑๕๑. ปชฺชํ สรีเร. สรติ คจฺฉติ, สรนฺติ วา ตํ หึสนฺตีติ สรีรํ, อีโร. วป พีชสนฺตาเน. วปติ กุสลากุสลพีชเมตฺถาติ วปุ, อุ. คจฺฉติ, คณฺหาติ วา กุสลากุสลเมเตนาติ ¶ คตฺตํ, คมุ คติยํ, คห อุปาทาเน วา. ‘‘อตฺตา’’ติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ ภวนฺติ เอตสฺมาติ อตฺตภาโว. วุโณติ สํวรติ เอตฺถาติ โพนฺทิ, วุ สํวรเณ, ทิ, นิคฺคหีตาคโม. วิวิธํ คณฺหาติ เอตฺถาติ วิคฺคโห. ทิห อุปจเย, ทิหติ วฑฺฒติ เอตฺถ กุสลากุสลนฺติ เทหํ. อยํ เทหสทฺโท ปุริเส ปุลฺลิงฺเควตฺตติ. กุจฺฉิตานํ อาโย อุปฺปตฺติฏฺานนฺติ กาโย. ตนุ วิตฺถาเร, อุ, ตนุ, ตนุสทฺโทยํ อิตฺถิยํ. เอตฺถาปิ วาสทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพ. ‘‘องฺเคนางฺคํ ตนุ จ ตนุนา คาฬฺหตตฺเตน ตตฺต’’นฺติ [อุตฺตรเมฆ ๔๒] หิ เมฆทูเต วุตฺตํ. กเฬ เรตสิ วรํ กเฬวรํ, อลุตฺตสมาโสยํ.
๑๕๒-๑๕๔. ฉกฺกํ จิตฺเต. จินฺเตตีติ จิตฺตํ. เจโต จ, นโลโป. มนติ ชานาตีติ มโน. วิชานาตีติ วิฺาณํ, ยุ. หรติ อตฺตโน อาธารนฺติ หทยํ, โย, รสฺส โท จ. มโน เอว มานสํ, สกตฺเถ สณ.
จุทฺทส พุทฺธาขฺยสฺส คุณสฺส นามานิ. ฌายตีติ ธี, เฌ จินฺตายํ, ฌสฺส โธ, นทาทิ, ธี, ธาเรตีติ วา ธี, กฺวิ, นทาทิ, ธี ¶ , สงฺขาเรสุ ธีกาโร ชายติ เอตายาติ วา ธี, นทาทิ. ปฺายเต เอตายาติ ปฺา, อ. พุชฺฌเต ตายาติ พุทฺธิ,ติ. เมธ หึ สาสงฺคเมสุ, กรเณ อ, มิ หึสายํ วา, โธ, เมธา. มนติ ชานาตีติ มติ, มุติ จ, อุตฺตํ, มุนาตีติ วา มุติ, มุน าเณ,ติ, มุติ. ภู สตฺตายํ, ริ, นทาทิ, ภูรี, ภูสงฺขาเต อตฺเถ รมตีติ วา ภูรี, กฺวิ, นทาทิ. มนติ ชานาตีติ มนฺตา, อนฺต, อา. วิทติ ชานาตีติ วิชฺชา, ปพฺพชฺชาทินา สิทฺธํ. ยุ มิสฺสเน. ยมติ มิสฺสีภวติ เยฺเยสูติ โยนิ. ปฏิมุขํ ภนฺติ อุปฏฺหนฺติ เยฺยา เอเตนาติ ปฏิภานํ, ยุ. น มุยฺหติ เอเตนาติ อโมโห. วีมํสา วิจโย สมุเปกฺขา อุปลทฺธิ ปฏิปตฺติ อุตฺติเจตนาทีนิปิ พุทฺธินามานิ.
วิปสฺสนาทโย เนปกฺกนฺตา ปริยายา ปฺาเภทา ปฺาวิเสสา. ตตฺถ วิวิธํ อนิจฺจาทิกํ สงฺขาเรสุ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, ยุ. สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺิ, สา ทุวิธา โลกิยโลกุตฺตรวเสน. ตตฺถ ปุริมา ฉพฺพิสุทฺธิปฺปวตฺติกาเล, อิตรา าณทสฺสนวิสุทฺธิกาเล ลพฺภติ. อาทิปริยาเยน ปภุตินา อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยาทโย คหิตา. ตตฺถ ตตฺถ การิเยสุ วิจารณา. มาน วีมํสายํ, โส, จิตฺตาโภคาทิ. วิจารยเต เอตายาติ วิจารณา, จร สฺจเย, จุราทิคโณ, ยุ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน, ปุคฺคโล, ธมฺมสมูโห วา, าสฺส ชา, ตสฺส ภาโว สมฺปชฺํ, นฺยสฺส โ, ทฺวิตฺตํ, ตํ สาตฺถกสมฺปชฺาทิวเสน จตุพฺพิธํ. นิสฺเสสโต ปาเจติ กุสลธมฺเมติ นิปโก, าณี ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว เนปกฺกํ. ทฺวยํ เวทนายํ. เวทยตีติ เวทยิตํ, วิท อนุภวเน, จุราทิตฺตา ณโย, โต, อิการาคโม จ. เวทยตีติ เวทนา, ยุ.
๑๕๕. ปฺจกํ ¶ วิตกฺเก. ตกฺก วิตกฺเก. ตกฺเกติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณํ อภินิโรเปตีติ ตกฺโก. วิตกฺโกติ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส. สงฺกปฺปนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ สงฺกปฺโป, โณ, กปฺป วิตกฺเก, กปฺป สามตฺถิเย วา, ภูวาทิ, สงฺกปฺปยนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วา สงฺกปฺโป, กปฺป วิตกฺเก, จุราทิ. อป ปาปุณเน, อปฺเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม ปาเปติ อารมฺมณนฺติ อปฺปนา, ยุ, อา. อูห วิตกฺเก. อูหนฺตฺยเนนาติ อูโห. ตกฺกอูหสทฺทา เจตฺถ อชฺฌาหารวาจกาปิ ภวนฺติ, อชฺฌาหารํ นาม อูนปูรณตฺถมธิกปฺปเภทาหรณํ [มธิโกปาทานํ (จินฺตามณิฏีกา)]. ‘‘อชฺฌาหาโร ตกฺก อูหา’’ติ [อมร ๕.๓] หิ อมรโกเส วุตฺตํ. ทฺวยํ ชีวิตินฺทฺริเย. อยอิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. อยติ อทฺธานํ คจฺฉติ เยนาติ อายุ, ณุ, เอติ เอเตนาติ วา อายุ, อิ คติมฺหิ, ณุ, อิสฺเส, เอ อย. ชีวนฺติ อเนนาติ ชีวิตํ, ชีว ปาณธารเณ.
จตุกฺกํ สมาธิมฺหิ. นานาลมฺพณวิสารณาภาวโต เอกํ อคฺคํ อารมฺมณเมตสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ‘‘อคฺคสทฺโท เจตฺถ อาลมฺพณวาจโก’’ติ หิ สทฺธมฺมฏีกายํ วุตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, เอกํ วา อารมฺมณํ อชติ คจฺฉตีติ เอกคฺคํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา. กามจฺฉนฺทํ สเมตีติ สมโถ, โถ, สมุ อุปสเม, ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข’’ติ [ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑; ธ. ส. อฏฺ. ๑๖๐] หิ วุตฺตํ. วิกฺขิปนํ นานารมฺมณเปรณํ วิกฺเขโป, โส นตฺถิ เอตฺถาติ อวิกฺเขโป. เอการมฺมเณ สุฏฺุ อาธานํ ¶ สมาธิ, สฺายมิ, นานาลมฺพณวิกฺเขปวสปฺปวตฺตํ อธิสงฺขาตํ จิตฺตพฺยธํ สเมตีติ วา สมาธิ, เนรุตฺโต.
๑๕๖. ปชฺเชน วีริยสฺส นามานิ. อุ ทุกฺขลาภํ, อุทฺธํ วา สหติ ขมตีติ อุสฺสาโห, โณ. อา ภุโส กายํ, จิตฺตฺจ ตาเปตีติ อาตปฺโป[อาตาโป (?) อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา ๑๑๓๕ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ], ตป สนฺตาเป. ลีนํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ อุกฺขิปตีติ ปคฺคโห. อตฺตโน นิสฺสยํ ปรมตฺถํ คณฺหาเปตีติ วา ปคฺคโห. ‘‘ปสทฺโท ปรมตฺเถปี’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํ. วายมนฺติ เยนาติ วายาโม, วายม อุสฺสาหเน, อถ วา วย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, วยติ สพฺพกาลนฺติ วายาโม, อโม, วาโย วิย สทา อมติ คจฺฉตีติ วา วายาโม. ปรํ ปรํ านํ อกฺกมตีติ ปรกฺกโม, ปรํ ปจฺจนีกภูตํ โกสชฺชํ อกฺกมตีติ วา ปรกฺกโม. ปทหติ เยนาติ ปธานํ, ยุ. ทหสฺส โธ, ทห ภสฺมีกรเณ [ปปุพฺพธาธาตุนา สาเธตพฺพํ มฺเ]. วีเร สาธุ, วีรานํ วา กมฺมํ, วิธินา วา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, อีร คติยํ, อีหติ เอติ วา ยาย สุภาสุภผลนฺติ อีหา, อีห เจฏฺายํ, อิ วา คติมฺหิ, ปจฺฉิเม หปจฺจโย, อุทฺธํ ยนฺติ เยนาติ อุยฺยาโม, อโม. ติฏฺติ เอตฺถ สุภาสุภผลนฺติ ธิติ,ติ, า คตินิวตฺติยํ.
๑๕๗. ปชฺเชน วุตฺตปริยายสฺส วีริยสฺส จตฺตาริ องฺคานิ ทสฺเสติ. ตจาทีนํ ติณฺณํ อวสิสฺสนํ อวเสสตา มํสโลหิเตหิ อวธิภูเตหิ, มํสโลหิตานํ ปน สุสฺสนํ สุกฺขตา ¶ . เอตานิ จตฺตาริ อธิฏฺานวสปฺปวตฺตานิ วีริยสฺส องฺคานิ การณานิ โหนฺติ. องฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. องฺคติ สิทฺธึ คจฺฉติ วีริยผลเมเตหีติ องฺคานิ. ตจ ปาลเน, โณ, ตโจ. นห พนฺธเน อารุ. นฺหารูติปิ ปาโ. ตตฺถ นนฺตสฺส โลโป. สิส อสพฺพปฺปโยเค, ยุ, ทฺวิตฺตํ. อสติ เขเปติ อทฺธานนฺติ อฏฺิ,ติ, นปุํสเก, เนรุตฺโต, อา ภุโส ติฏฺติ เอเตนาติ วา อฏฺิ, อิ. มน าเณ, โส, นสฺส นิคฺคหีตํ, มํสํ. รุห ชนเน, อิโต, ลตฺตํ, โลหิตํ.
๑๕๘. อสาฌสาธเนปิ ยสฺสา วเสน อุยฺยาโม, สา อธิมตฺเตหา อธิกสตฺติยุตฺตา อีหา อุสฺโสฬฺหี นาม, อุ ปพลํ ทุกฺกรกมฺมํ สหติ ยายาติ อุสฺโสฬี, สหสฺส โสฬฺโห, นทาทิ, อุสฺสาหานํ อูหาติ วา อุสฺโสฬี, ยถา ‘‘ปทฏฺาน’’นฺติ, อาการสฺโส, หสฺส โฬ, อูโลโป, นทาทิ, วายามมตฺเตปิ. ทฺวยํ สติยํ. สรติ, สรนฺติ วา ตาย, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ,ติ, ปมาทํ วา สรติ หึสตีติ สติ. อนุ ปุนปฺปุนํ สติ อนุสฺสติ, อุปสคฺคมตฺตเมว วา วิเสโส, ทฺเวปิ อิตฺถิยํ.
ทฺวยํ ลชฺชายํ. ลชิ ปีเฬ, กาตนฺตธาตุ. ลชฺช ลชฺชเน, โมคฺคลฺลานธาตุ, ลชฺชติ ปาปาติ ลชฺชา, อ. หิรี ลชฺชิยํ, อิ. หิริยติ ปาปาติ หิรี. สมานา ตุลฺยตฺถา ทฺเว. ทฺวยํ โอตฺตปฺเป. โอตฺตปฺปติ ภายติ ปาปโตติ โอตฺตปฺปํ, ตป ภเย อวปุพฺโพ. ปาปโต ภายติ สีเลนาติ ปาปภีรุ, ปุคฺคโล, จิตฺตํ วา, ตสฺส ภาโว ตถา.
๑๕๙. ปชฺชทฺเธน ¶ อุเปกฺขาย เวทนาย นามานิ. มชฺฌตฺเต มชฺฌตฺตสภาเว ปวตฺตา มชฺฌตฺติกา. ทฺวินฺนํ เวทนานํ สมีเป ปวตฺตา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขา, อิกฺข ทสฺสเน. อทุกฺขา จ สา อสุขา เจติ อทุกฺขมสุขา, มกาโร ปทสนฺธิกโร.
ทฺวยํ มนสิกาเร. ภวงฺควเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส อาภุชนโต อาวฏฺฏาปนโต จิตฺตาโภโค. ปาลนชฺโฌหารตฺโถ เจตฺถ ภุชธาตุ อาวฏฺฏนตฺโถ อาปุพฺพตฺตา, อิทํ ปน วีถิชวนปฏิปาทเก สนฺธาย วุตฺตํ, จิตฺตสฺสารมฺมเณ อาภุชนํ ปวตฺตนํ วา จิตฺตาโภโค, อิทํ ปน อารมฺมณปฏิปาทกวเสน วุตฺตํ. ภวงฺคมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ มนกฺกาโร, กรณํ วา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนกฺกาโร. เอตฺถ จ ปมวิกปฺเปน ทฺเว ปฏิปาทกา วุตฺตา, ปจฺฉิเมน ตุ อิตโร.
ทฺวยํ อธิโมกฺเข. มุจ โมจเน, อธิมุจฺจนํ ‘‘อิทเมวา’’ติ สนฺนิฏฺานกรณํ อธิโมกฺโข. นิจฺฉยนํ นิณฺณยนํ นิจฺฉโย, จย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, จสฺส ทฺวิตฺตํ, ฉตฺตํ, นิ ภุสํ เฉทนํ วา นิจฺฉโย, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อิสฺสตฺตํ, ทสฺส โย, อสรูปทฺวิตฺตํ.
๑๖๐. ปชฺชทฺธํ ทยายํ. ทย ทานคติหึสารกฺขเณสุ. ทยติ ปรทุกฺขํ, อตฺตสุขฺจ หึสตีติ ทยา, อ. กปิ ¶ จลเน, อนุ ปุนปฺปุนํ กมฺเปติ อตฺตาธารสฺส จิตฺตนฺติ อนุกมฺปา. กํ สุขํ รุนฺธตีติ กรุณา, รุธิ อาวรเณ, ธสฺส โณ, อถ วา กโรนฺติ อตฺตานมธีนเมตายาติ กรุณา, ยุ, อา, กรุณา, สา เอว การฺุํ. อนุทฺทยาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ.
ปชฺชทฺธํ วิรติยํ. รมุ อุปรเม วิปุพฺโพ, วิรมณํ เวรมณี, ยุ, นทาทิ, เวรํ มณติ วินาเสตีติ วา เวรมณี. วิรมณํ วิรติ,ติ. ทูรโต วิรมณํ อารติ.
๑๖๑. จตุกฺกํ ขนฺติยํ. ติติกฺขนํ ขมนํ ติติกฺขา, ติช ขนฺติยํ, โข, ทฺวิตฺตํ, กตฺตาทิ, อา. ขมนํ สหนํ ขนฺติ,ติ. ขมเต ขมนํ, ขมา จ, ขมุ สหเน. ทฺวยํ เมตฺติยํ. มิท สฺเนเห, มิชฺชติ สิเนหตีติ เมตฺตา, ต, อา. เมตฺติ,ติ. อถ วา มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺติ จ.
ปชฺชทฺธํ ทิฏฺิยํ. ทสฺสียเต ทสฺสนํ, ทิส เปกฺขเน, ยุ. ทสฺสนํ ทิฏฺิ. ลภ ลาเภ,ติ, ลทฺธิ, มิจฺฉาทิฏฺิยเมว. เสสา ตุ อุภยตฺร. ิตปกฺโข สิทฺธนฺโต[ิโต ปกฺโข สิทฺธนฺโต, ปุพฺพปกฺขํ นิรสฺย สิทฺธปกฺขฏฺาปเน อิติ ภาโว (จินฺตามณิฏีกา)], สิทฺโธ อนฺโต อเนนาติ วิคฺคโห. สมนฺตโต อยนํ คติ สมโย.
๑๖๒. โทหฬนฺตํ ตณฺหายํ. ตส ปิปาสายํ, ยาย ตสนฺติ, สา ตณฺหา, ณฺโห. อิณมฺหิ ตสิณา. เอช กมฺปเน, เอชา ¶ . สํสารโต นิสฺสริตุมปฺปทานวเสน ชาลสทิสตฺตา ชาลินี, อุปมาเน อินี. วิส ปเวสเน, สพฺพตฺร วิสตา ปตฺถตาติ วิสตฺติกา, สกตฺเถ ณิโก. ฉนฺท อิจฺฉายํ, ฉนฺทนํ ฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตาปิ. เตสุ เตสฺวารมฺมเณสุ อากุลีภูตตฺตา ชฏา วิยาติ ชฏา. กมุ อิจฺฉายํ,ติ, นิกนฺติ. อิสุ อิจฺฉายํ, อ, อิสฺส อา, อาสา. สิวุ ตนฺตสนฺตาเน, ภวาทีหิ ภวาทโย สิพฺพตีติ สิพฺพินี, อ, อินี. สตฺเต ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ,ติ.
๑๖๓. เฌจินฺตายํ, อารมฺมณาภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, อา. วน สมฺภตฺติยํ, วนติ เยน โส วนโถ, โถ. วา คติยํ, วาติ อารมฺมณนฺติ วานํ, ยุ. ลุภ อิจฺฉายํ, ลุพฺภนํ โลโภ, โณ. รนฺช ราเค, รชฺชนํ, รชฺชนฺติ วา เยน โส ราโค, โณ. ลย คติยํ, อา ปุนปฺปุนํ ลยตฺยารมฺมเณสูติ อาลโย, ปุนปฺปุนํ ลยติ สํสิเลสติ เยนาติ วา อาลโย. ‘‘ลโย วินาเส สํสิเลเส, สามฺเย โตริยตฺติกสฺส เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ปิห อิจฺฉายํ, จุราทิ, อ, ปิหยติ ยายาติ ปิหา. จิตฺตสฺส นานารมฺมเณสุ วิพฺภมกรณโต มนโส รโถ อิว มโนรโถ, มโน เอว รโถ วิยาติ วา มโนรโถ. อิสุ อิจฺฉายํ, อ, สสฺส จฺฉาเทโส. ลส กนฺติยํ, อภิมุขํ กตฺวา ลสติ เยนาติ อภิลาโส, โณ. กมุ อิจฺฉายํ, โณ, กาโม ¶ . ทุห ปปูรเณ, ทุหนํ โทโห, ตํ ลาตีติ โทหโฬ, ทุฏฺํ หทยเมเตนาติ วา โทหโฬ, หทยสฺส หโฬ, หล กมฺปเน ทฺวิสทฺทูปปโท, ทฺวีหิ หลติ กมฺปตีติ วา โทหโฬ, อ, ทฺวิสฺส โท, ลสฺส โฬ. ทฺเว หทยา อสฺส ปรมตฺถสฺสาติ วา โทหโฬ. อ, ทฺวิสฺส โท, หทยสฺส หโฬ, ทสฺส โฬ วา, ยโลโป, อิจฺฉาวิเสสตฺเตปิ โทหฬสฺส สามฺวตฺติจฺฉาย นิทฺเทโส.
อตณฺหาสภาวมฺปิ รุจึ อาลมฺพณิจฺฉาสภาวสามฺเน อิเธว วตฺตุมาห ‘‘อากงฺขาตุ’’อิจฺจาทิ. กงฺข อิจฺฉายํ, อ. รุจ โรจเน, โรจนํ กตฺตุกามตา, อิ, รุจ ทิตฺติยํ วา, รุจิ. กตฺตุกามเตว. สา รุจิ อธิกา ลาลสา นาม, ลส กนฺติยํ, ปุนปฺปุนํ, อติสยํ วา ลสตีติ ลาลสา, ทฺวิตฺตํ, อสฺสา. ‘‘ยาจนายํ มหิจฺฉายํ [ตณฺหาติเรเก ยาจนายํ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๒๘)], อุสฺสุกฺเก ลาลสา ทฺวิสู’’ติ รุทฺโท.
๑๖๔. ติกํ วิโรเธ. ปาเยน วีเรสุ ภวํ เวรํ, ปฏิฆปาเปสุปิ. รุธ ปฏิฆาเต, วิรุชฺฌนํ วิโรโธ. ทิส อปฺปีติยํ, วิทฺเทสนํ วิทฺเทโส.
โรสนฺตํ โกเธ. ทุส อปฺปีติยํ, ทุสฺสนํ โทโส. อารมฺมเณ ปฏิหฺตีติ ปฏิฆํ, หน หึสายํ, ปฏิฆสทฺโทยํ ปุลฺลิงฺเค วา ภวติ. กุธ โกเป, กุชฺฌนํ โกโธ. อาคนฺตฺวา หฺตีติ อาฆาโต. กุป โกเป, กุปฺปตีติ โกโป, โกปยติ วา จิตฺตนฺติ โกโป. รุส โรสเน, รุสนํ ทุสฺสนํ โรโส.
ทฺวยํ ¶ ปรานตฺถจินฺตเน. พฺยาปชฺชติ วินสฺสติ จิตฺตเมเตนาติ พฺยาปาโท, ปฏิเฆปิ. ปท คติมฺหิ. ปรสมฺปตฺตีสุ นาภิรมตีติ อนภิรติ, รมุ รมเณ,ติ.
๑๖๕. ทฺวยํ อุปนาเห. นห พนฺธเน, ปุนปฺปุนํ, อุปคนฺตฺวา วา นยฺหติ จิตฺตนฺติ อุปนาโห. พชฺฌติ เวรมเนนาติ พทฺธเวรํ. ทฺวยํ โสเก. สุจ โสเก, โณ, สุจนํ โสโก. สุจเต โสจนํ.
ติกํ รุทิเต. รุทิ อสฺสุวิโมจเน, สพฺพตฺร ภาเว โต. กทิ อวฺหาเน, โรทเน จ, ตปจฺจยสฺส อณฺณาเทเส รุณฺณํ. ทฺวยํ ปริเทวเน. เทวนํ โสเกน วิลาโป, ปุนปฺปุนํ, สมนฺตโต วา เทโว ปริเทโว, ปริทฺทโว จ.
๑๖๖. ติกํ ภเย จิตฺตุตฺราสสงฺขาเต. สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. ภี ภเย, ภายนํ ภีติ,ติ. ภยํ, โณ. ตส อุพฺเพเช, อุตฺตสเต อุตฺตาโส, โณ. ทฺวยํ มหติ ภเย. ภีรุโน อิทํ เภรวํ, โณ. มหนฺตฺจ ตํ ภยชนกตฺตา ภยฺจาติ มหพฺภยํ. มหาภยนฺติปิ ปาโ.
๑๖๗. ปชฺชํ ภายิตพฺพสามฺเ. เภรวสทฺโทยํ สามฺวาจโกปิ อตฺถีติ อิธ นิทฺเทโส. ภายติ ยสฺมาติ ภึสนํ, โส, ยุ, พินฺทาคโม. ภายติ ยสฺมาติ ภีมํ, โม. ทร วิทารเณ, ทรียตีติ ทารุณํ, อุโณ. ภายติ ยสฺมาติ ¶ ภยานกํ, ณฺวุ, อนกาเทโส. ฆุร ภีเม, ฆุรติ ภึสตีติ โฆรํ, โณ. ปฏิวตฺตติ ภยํ จิตฺตุตฺราโส ยสฺมาติ ปฏิภยํ. ภายติ ยสฺมาติ เภสฺมํ, สฺมปจฺจโย. ภยํ กโรตีติ ภยงฺกรํ, อลุตฺตสมาโสยํ. อิเม นว เภรวาทโย ภยเภรวาทิเหตุมฺหิ ทพฺเพ วิเสสนภาเวน วตฺตนฺเต, ตทา ตีสุ ลิงฺเคสุ, สามฺเน ตุ นปุํสเก.
๑๖๘. ทฺวยํ ปราภฺยุทยาสหเน. อิสฺส อิสฺสตฺเถ, อิสฺส อิสฺสายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อิสฺสติ สนฺเตสุปิ คุเณสุ วจสา, มนสา วา โทสาโรปนํ กโรตีติ อิสฺสา, อ. อุสฺสุย[อุสูย (?)] โทสาวิกรเณ. ติกํ มจฺเฉเร. มสุ อามสเน, จฺเฉรจฺฉรปจฺจยา, มจฺฉรเมว มจฺฉริยํ, สกตฺเถ อิโย, อถ วา มสุอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส สุสฺส ณมฺหิ จฺเฉรจฺฉรา, มสุ มจฺเฉเรติปิ ธาตุ.
ติกํ อฺาเณ. มูห เวจิตฺเต, มุยฺหนฺติ เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. วิท าเณ, น วิทตีติ อวิชฺชา. น วิชานาตีติ อฺาณํ. ติกํ มาเน. ภูเตนาภูเตน วา ปรโต อุกฺกํสกปฺปเนน เจตโส อุนฺนติ มาโน, ยถา ‘‘สูโร อตฺถวาห’มสฺมิ สีลวา พุทฺธิสมฺปนฺโน’’ติ [อเวหิ ภลวา อสฺมิ, สีลวา พุทฺธิสํยุโต (จินฺตามณิฏีกา ๗.๒๒)]. มาน ปูชายํ, จุราทิ, อ. ธารณตฺโถ ธาธาตุ, กโรตฺยตฺเถ วิปุพฺโพ, เสยฺยาทิภาเว อตฺตานํ วิทธาติ ยาย สา วิธา, ตีสุ. อุทฺธํ นมติ ยาย สา อุนฺนติ, อิตฺถิยนฺติ.
๑๖๙. ทฺวยํ ¶ อุทฺธจฺเจ. หน คติยํ, อุทฺธํ อุทฺธํ หนติ คจฺฉตีติ อุทฺธโต, โต, หนสฺส โธ, อสรูปทฺวิตฺตํ, จิตฺตํ, อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. ธาว คติยํ, อุทฺธํ ธาวติ จิตฺตเมเตนาติ อุทฺธวํ, อ, รสฺโส.
ตาปาทิปฺจกํ กุกฺกุจฺเจ. ตป, ธุป สนฺตาเป, ตปติ จิตฺตเมเตนาติ ตาโป, โณ. กุจฺฉิตํ กโรตีติ กุกฺกุตํ, จิตฺตํ, ตํสมงฺคี วา, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ปจฺฉา ตปติ เอเตนาติ ปจฺฉาตาโป. อนุ ปจฺฉา ตปติ เยน โส อนุตาโป. สร คติยํ, วิรูเปน ปติ ปุนปฺปุนํ สรติ จิตฺตเมเตนาติ วิปฺปฏิสาโร, ตสฺส โฏ.
๑๗๐. ปชฺชํ วิจิกิจฺฉายํ. ลิข เลขเน, มนํ วิเลขติ ทฺวิธากรณวเสนาติ มโนวิเลโข. ทิห อุปจเย. อิธ ปน สํปุพฺพตฺตา สํสเย, กรเณ โณ. สี สเย, อิธ สํปุพฺพตฺตา กงฺขายํ, สพฺพตฺเรวํ. ‘‘กถมิท’’มิติ กถยติ ยาย สา กถํกถา. กิต โรคาปนยเน, ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, วิคตา จิกิจฺฉา าณปฺปฏิกาโร เอตายาติ วิจิกิจฺฉา. อิล คติกมฺปเนสุ, ทฺวิธา อิลติ จิตฺตเมเตนาติ ทฺเวฬฺหกํ, หปจฺจโย, สกตฺเถ โก จ. กงฺข วิจิกิจฺฉายํ, อ, อิตฺถิยํ. สงฺก สงฺกายํ. วิวิเธนากาเรน มฺติ ยสฺมา, สา วิมติ. มน าเณ, อิตฺถิยนฺติ.
๑๗๑. ติกํ ¶ นีจปกติโทสสมฺภูตรูปิสฺสริยาทินิมิตฺติเก มเท, ยสฺมึ สติ อุตฺตรทานสาทโรโลกนาทิวิมุโข ปุริโส ชายเต. มโทปฺยตฺร ‘‘กตฺถูรีคพฺพเรเตสุ, มโทหสฺเสภทาเนสู’’ติ [กตฺตริ คพฺภเรเตสุ, มโท ปุริสมาเนสูติ (นิสฺสย)]รภโส. คพฺพ มาเน, จุราทิ, อ, อถ วา คร เสจเน, โพ. มาน ปูชายํ, วิเสสโต มาเนตีติ อภิมาโน. อหํกาเร อหํสทฺโท นิปาโต, อมฺหสทฺโทปฺยตฺร, ‘‘อห’’มิติ อตฺตานํ กโรติ เยนาติ อหํกาโร. ทฺวยํ จินฺตายํ. จินฺต จินฺตายํ, อ. เฌ จินฺตายํ, ฌายเต ฌานํ, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํ, อ. วิตกฺกจินฺตานํ โก เภโท? วิตกฺโก ตาว วาจาย ปุพฺพภาคปฺปวตฺโต, ‘‘ปุพฺเพว โข, คหปติ, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๓๔๘] หิ วุตฺตํ. อิตรา ปน ตสฺสา อปุพฺพภาคปฺปวตฺตาปีติ อยเมตาสํ วิเสโส. อถ วา วิตกฺโก ปกิณฺณกปริยาปนฺโน เอโก เจตสิกธมฺโม, อิตรา ปน สพฺพสาธารณปริยาปนฺโน มนสิการนามโก เอโก เจตสิกธมฺโมติ อยเมตาสํ วิเสโส.
ทฺวยํ นิจฺฉเย. นย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อารมฺมณํ นิจฺฉินนฺโต นยตีติ นิณฺณโย, นสฺส ณตฺตํ. อถ อธิโมกฺขนิณฺณยานํ โก เภโท? อธิโมกฺโข อารมฺมณํ อชฺโฌคาเหตฺวา ติฏฺติ, นิณฺณโย วินิจฺฉยมตฺตเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโส. อถ วา อธิโมกฺโข ปสาเทปิ สมฺภวติ, อิตโร ปน น ตถาติ อยํปฺเยเตสํ เภโท ¶ . ตตฺร นิจฺฉยสทฺโท อิธาปิ ปวตฺตตีติ ทฺวีสุปิ วุตฺโต.
ปาเทน อภฺยุปคมสฺส นามานิ. ปติปุพฺโพ ชานาติ อภฺยุปคเม, อิตฺถิยํ อ, ปฏิฺา. ตถา สุโณติ จ, อ, ปฏิสฺสโว, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํ. สํวิทา’คู, ปฏิฺานํ, นิยโม, อสฺสโว, สํสโว, องฺคีกาโร, อภฺยุปคโม, สมาธิอิจฺจาทีนิปิ อภฺยุปคมสฺส นามานิ [อมร ๕.๕].
๑๗๒. ฉหิ ปเทหิ อนาทรสฺส นามานิ. มาน ปูชายํ, จุราทิ, มน าเณ วา, เหฏฺา กตฺวา ชานนํ อวมานํ, ภาเว ยุ. โย เยนานาทริโต, ส ตโต อวสฺสเมว กายวจีมนานํ อฺตเรนาวธียเตติ อนาทเรปิ พฺยวธานาภิจารโต ติรสทฺโท อนฺตรธาเน วตฺตมาโน สมฺพชฺฌเตติ ติโรธานกรณํ ติรกฺกาโร. ปริ ปราปุพฺโพ ภูธาตุ อวฺาเณ, อวปุพฺโพ ชานาติ จ, สพฺพตฺร ภาเว โณ, อ จ. ทร อาทเร, อาทโร สกฺกาโร, ตพฺพิปรีโต อนาทโร. ปราภวนํ ปราภโว. อวชานนํ อวฺา.
ทฺวยํ อุมฺมาเท. จิตฺตสฺส วิพฺภโม ภนฺติ อุมฺมาโท. มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ, อุมฺมคฺคสณฺิเตหิ วา โทเสหิ มทนํ อุมฺมาโท.
๑๗๓. สฺเนหนฺตํ ¶ สฺเนเห. ปิยสฺส ภาโว เปมํ, อิโม, ปิยสฺส ปตฺตํ, ปีนยตีติ วาปี, ปิโน ภาโว เปมํ, อิโม. สินิห, สฺนิห ปีติยํ, ภาเว โณ. ทฺวยํ มุจฺฉายํ. ปีฬ วิพาธายํ, จิตฺตสฺส ปีฬา จิตฺตปีฬา, วิคตา นีลาทิสฺชานนลกฺขณา สฺา เอตสฺมาติ วิสฺี, ตสฺส ภาโว วิสฺิตา.
ทฺวยํ ปมาเท. เยน สกฺโก สมาโน สยํ กตฺตพฺพํ น กโรติ, โส ปมาโท, มท ปมาเท ปปุพฺโพ, ปมชฺชนํ ปมาโท, โณ. สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ. สติยา วิสชฺชนํ สติโวสคฺโค, อิสฺส โอ. อปุพฺพวตฺถุปริกฺขาติสเย โกตูหลาทิทฺวยํ. ตุช หึสายํ, กุํ ปาปํ โตชตีติ โกตูหลํ, อโล, วณฺณวิกาโร จ. ตุล นิกฺกเส, กุํ ปาปํ ตุลยตีติ กุตูหลํ, อ, หการวณฺณาคโม. โกตุกํ, กุตุกฺจ เอเตสํ ปริยายานิ.
๑๗๔. วิลาสาทโย กฺริยา เจฏฺา, กึวิสิฏฺา? สา กฺริยา นาริสิงฺคารภาวชา อิตฺถีนํ รติภาวชา, ยา หาวสทฺเทโนจฺจนฺเต. หุยนฺเต ราคิโน อตฺราติ หาโว, หุ หวเน, โณ. อาทินา วิจฺฉิตฺติปภุตีนํ คหณํ, ตถา หิ วุตฺตํ นาฏกรตนโกเส –
‘‘ลีลา ¶ วิลาโส วิจฺฉิตฺติ, วิพฺภโม กิลกิฺจิตํ;
โมฏฺฏายิตํ กุฏฺฏมิตํ, วิพฺโพโก ลลิตํ ตถา.
วิกตฺเจติ วิฺเยฺยา, ทส ถีนํ [ถีนํ เจฏฺา (ก.)] สภาวชา;
หาโว จ เหลา วิกฺเขป-สมฺมูฬฺหมทกปณฺย’’นฺติ.
ตตฺร ปิยสมีปคมเน โย านาสนคมนวิโลกิเตสุ วิกาโร, อกสฺมา จ โกธมิหิตจมกฺการมุขวิกูณนํ, โส วิลาโส, วิปุพฺพา ลสธาตุมฺหา โณ. สุกุมารวิธาเนน ภมุกเนตฺตาทิกฺริยาสจิวกรจรณงฺควินฺยาโส ลลิตํ, ลล วิลาเส, โต. อลทฺธปิยสมาคเมน กุจิตฺตวิโนทนตฺถํ ปิยสฺส ยา เวสคติทิฏฺิหสิตภณิเตหานุกติ กรียเต, สา ลีลา, ลล วิลาเส, ลล อุปเสวายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อ. สุรเต ปวฑฺเฒจฺฉา เหฬา, เหลา วา, หิล หาวกรเณ, อ. มทราคหสฺสชนิโต วิปริยาโส วิพฺภโม. อาภรณวิเลปนาทีนํ กุโตจิ ปิยาปราธโต อิสฺสายานาทเรน จตฺตานํ สขีนํ ปยตเนน วารณํ วิจฺฉิตฺติ, ฉิทิ ทฺเวธากรเณ,ติ. ปิเยน ทตฺตํ ปีตินิพนฺธนํ สฺวปฺปมปิ ภูสนํ วิจฺฉิตฺตีตฺยฺเ. กิลกิฺจิตาทโย นาฏกสตฺถานุสารโต [พฺยาขฺยาสุธาฏีกาฏีปฺปเณ] เยฺยา.
๑๗๕. ติกํ หสิเต. หส หสเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. โส หาโส มนฺโท สมาโน มิหิตํ, สิตฺจุจฺจเต. มิห อีสํหสเน. มนฺทสฺสิตํ มฺหิตนฺติปิ ปาโ, มฺหิ ¶ อีสํหสเนติปิ ธาตุ, มฺหิสฺส, มิหิสฺส วา สฺยาเทโส, สิตํ. สพฺพตฺร ภาเว โต.
อีสํผุลฺลิตทนฺเตหิ, กฏากฺเขหิ โสฏฺเวหิ จ;
อลกฺขิตทฺวิชทฺวารํ, สิตมิจฺฉนฺติ สูรโย [จินฺตามณิฏีกา ๗.๓๔].
ทฺวยํ มหาหสิเต. อฏ คติยํ, ทูรคามิหาโส อฏหาโส, อติกฺกนฺโต วา หาโส อฏหาโส, ตสฺส โฏ, อิการสฺสตฺตฺจ. สิตาติหสิตานํ อนฺตราฬิกํ วิหสิตํ.
อากฺุจิตกโปล’กฺขํ, สสฺสนํ นิสฺสนํ ตถา;
ปตฺถาโวตฺถํ สานุราคํ, อาหุ วิหสิตํ พุธา [จินฺตามณิฏีกา ๗.๓๕].
ทฺวยํ โลมุคฺคเม. โรมานํ อฺจนํ โรมฺโจ, อฺจ คมเน, โณ. โลมานํ หํสนํ อุทฺธคฺคภาโว โลมหํสโน.
๑๗๖. ปริหาสาทิฉกฺกํ วลฺลภาทีนํ ปริหาเส. ปริหสนฺตฺยตฺราติ ปริหาโส, โณ, ปริภวิตุกาเมน หาโสติ วา ปริหาโส. ทุ ปริหาเส, ทุ อนาทเรติ วา ธาตุ, อ, ทว ทาเหติ วา ธาตุ. ขิฑ กีฬายํ, ขิฑฺฑา, ขิทฺทาติปิ ปาโ, อถ วา ขํ ตุจฺฉํ อิฑฺฑา วาจา, สา เอตฺถาติ ขิฑฺฑา. กีฬ ปีติยกีฬเนสุ, กีฬ วิหาเรติ วา, กีฬนํ เกฬิ กีฬา จ กีฬิตฺจ. ปริหาสาทิฉกฺเกสุปิ อธิกรณสาธนมฺปิ อาจริยา วทนฺติ.
ติกํ ¶ นิทฺทายํ. นิปุพฺโพ ทา สุปเน, อ. สุป สเย, อิโน, สุปินํ. อ, โสปฺปํ. อจฺจนฺตปริสฺสมาทิการณา สพฺพงฺคนิมีลนํ มิทฺธํ. มุจฺฉาปายํ มิทฺธํ. มิท การิยกฺขมเน, โต. เมธยติ วา มิทฺธํ, อกมฺมฺภาเวน วิหึ สตีตฺยตฺโถ, กมฺปนตฺโถ จลธาตุ มุจฺฉาปาเย ปปุพฺโพ. อกฺขิทลานํ ปจลภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ ปจลายิกา, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ.
๑๗๗-๑๗๘. เกตวนฺตํ กูเฏ. กรณํ กติ, นินฺทิตา กติ นิกติ. อฏ คมเน, กุจฺฉิเตนากาเรน อฏตีติ กูฏํ. กุฏ เฉทเนติ วา ธาตุ [สทฺทนีติธาตุมาลายํ ปน ‘‘กูฏ อปฺปสาเท’’ติ ธาตุนา สาธิตํ]. รภิ พฺยาเช, พฺยาโช นาม เกตวํ. ส เกตเว, สํ, สยติ น สมฺมา ภาสติ เยนาติ วา สํ. กิตวสฺส ธมฺโม เกตวํ, กิตโว นาม ชูตกาโร, โจโร วา, กิต นิวาเส, อโว. กปโฏ, พฺยาโช, อุปธิ, กุสติ อิจฺจาทีนิปิ เกตวสฺส นามานิ.
สตฺตกํ สภาเว. ภวนํ ภาโว, สสฺส อตฺตโน, สนฺโต วา สํวิชฺชมาโน ภาโว สภาโว. สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ, นตฺถิ วิสชฺชนเมตสฺสาติ นิสฺสคฺโค. รูป ปกาสเน, สํวิชฺชมานํ รูปํ สรูปํ. กรณํ ภวนํ กติ, ปมํ กติ ปกติ. ยถา ปมกาเล สมฺภูตา, ตเถว สพฺพทาปีตฺยตฺโถ. สีล สมาธิมฺหิ, สมาธิ นิยโม. ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ตเถว ลกฺขิตพฺพนฺติ ลกฺขณํ, ยุ. ตเถว ภวตีติ ภาโว.
ทฺวยํ ¶ อุสฺสเว. อุส ทาเห. กํ อุสวนฺติ อุคฺคิรยนฺตฺยตฺราติ อุสฺสโว, นานาสมิทฺธีหิ สวนฺติ เอตฺถาติ วา อุสฺสโว. ฉิ เฉทเน, ฉินฺทติ โสกเมตฺถาติ ฉโณ. ยุ. อิสฺส โลโป. โสกํ, ปาปฺจ ฉินฺทนฺตา อณนฺติ สทฺทายนฺติ เอตฺถาติ วา ฉโณ. ฉิ เฉทเน. อณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ.
๑๗๙. ยถา สสฺเนหํ ปกติติลเตลาทิสฺเนหสหิตํ ทีปกํ ปชฺโชตํ ธาเรนฺโต ชนฺตุ นโร อตฺยนฺธการคพฺภาทีสฺวปิ ิตานิ ขุทฺทกานฺยตฺถชาตานิ อติสุขุมานิปิ นานาทพฺพสมูหานิ สุขํว สมฺปสฺสติ, ตถา สสฺเนหํ พุทฺธปริยายาทิอเนกปริยายสฺเนหสหิตํ อิมํ อภิธานปฺปทีปิกํ คนฺถํ อุคฺคหณธารณาทินา ธาเรนฺโต ชนฺตุ โสตุชโน ขุทฺทกานิ อตฺถชาตานิ นานาสตฺเถสุ อาคตานิ อติคมฺภีรานิ อตฺถชาตานิ สุขํ สมฺปสฺสตีติ โยชนา.
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคาณจารินา กวิกฺุชรเกสรินา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สคฺคกณฺฑวณฺณนา สมตฺตา.
สคฺคกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.