📜
๒. ภูกณฺฑ
๑. ภูมิวคฺควณฺณนา
๑๘๐. อิธ ¶ ภูกณฺเฑ สางฺโคปางฺเคหิ ภูมฺยาทีหิ ทสหิ, ปาตาเลน จาติ เอกาทสหิ โกฏฺาเสหิ กมโต วคฺคา ภูมิวคฺคาทินามกา วคฺคา วุจฺจนฺเต. สปฺปธาโนปการกานิ องฺคานิ ขาราทีนิ, องฺคานํ อุปการกานิ จ อุปงฺคานิ อทฺธาทีนิ.
๑๘๑. สาทฺธปชฺเชน ภูมิยา นามานิ. วสูนิ รตนานิ ธารยตีติ วสุนฺธรา. ขมุ สหเน, ขสฺส โฉ, ฉมา, อถ วา ฉิ เฉทเน, สตฺตานมโธปตนํ ฉินฺทตีติ ฉมา, โม, อิตฺถิยมา จ. ภวนฺตฺยสฺสํ ภูตานีติ ภูมิ. ภู สตฺตายํ, มิ. ปุถอิติ ปาฏิปทิเก ิเต นทาทิ, อี, ปุถสฺส ปุถุอาเทเส, วุทฺธิมฺหิ จ กเต ปุถวี. อุสฺสุวาเทเส ปุถุวี. ปถาเทเส ตุ ปถวี, อิมสฺมึ ปกฺเข อวาคโม, อถ วา ถว คติยํ, ปถวติ เอตฺถาติ ปถวี, นทาทิ, สพฺพตฺถ ปตฺถรตีติ วา ปถวี, ถร สนฺถรเณ ปปุพฺโพ, รสฺส โว, นทาทิ, ปุถวี, อสฺสุ.
‘‘มธุโน เกฏภสฺสาปิ, เมทมํสปริปฺลุตา;
เตนายํ เมทินี เทวี, วุจฺจเต พฺรหฺมวาทิภี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๑.๓]. –
วจนโต เมทโยคา เมทินี, อี, อินี จ. มิท สฺเนหเน วา, ยุ, นทาทิ, อิสฺเสตฺตฺจ. มห ปูชายํ, นทาทิ. วิตฺถิณฺณตฺตา ¶ อุพฺพี, นทาทิ, อวติ ภูตานีติ วา อุพฺพี, อสฺสุ. วสูนิ สนฺตฺยสฺสํ วสุมตี. คจฺฉนฺติ ยสฺสํ โลกา, สา โค, ปุมิตฺถิยํ. กา สทฺเท, กายติ เอตฺถ, กายติ มารวิชยกาเลติ วา กุ, อุ. วสูนิ ธารยตีติ วสุธา. สพฺพํ โลกํ ธรยตีติ ธรณี, ยุ, นทาทิ. ธรตีติ ธรา, อิตฺถิยํ อา. คมุ คมเน, คจฺฉนฺตฺยสฺสํ ชคตี, อนฺตปจฺจโย, คสฺส ทฺวิตฺตํ, ชตฺตฺจ, นโลโป, นทาทิ. ภู สตฺตายํ, ริ, นทาทิ, กฺวิมฺหิ ภู. ภูเต สตฺเต ธรตีติ ภูตโร. อว รกฺขเณ, ยุ, นทาทิ, อวนี.
๑๘๒. ขารา ลวณรสา มตฺติกา อูโสตฺยุจฺจเต. ขาทตีติ ขารา, ทสฺส โร. ปเทสกตฺตา มตฺเตน ปมาเณน ยุตฺตา มตฺติกา. อูส รุชายํ, อูโส. อูสโยคา อูสวา, วนฺตุ. รปจฺจเย อูสโร. ทฺเวปิ ตีสุ วตฺตนฺเต.
ถล าเน, อธิกรเณ อ. กิตฺติมํ ถลํ, อกิตฺติมา ถลี, นทาทิ. ถทฺธลูขมฺหิ ภูภาเค ภูมิปฺปเทเส ชงฺคลสทฺโท วตฺตติ. ตตฺถ นิชฺชลตฺตา กกฺขฬตฺตา ถทฺโธ. ติกฺขสกฺขราทิวิทารควาทิขุรคณฺฑุปฺปาทวจฺจาทิสหิตตฺตา ลูโข เวทิตพฺโพ. คล จวนาโธปตนาทเนสุ. ชลํ คลติ เอตฺถ, ชเลน วา คลนฺติ เอตฺถาติ ชงฺคโล, นิชฺชโล เทโส, ‘‘ชงฺคโล นิชฺชเล เทเส, ติลิงฺโค ปิสิเต ถิย’’นฺติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๓๙๓] หิ ติกณฺฑเสโส, ลสฺส โลโป, นิคฺคหีตาคโม จ.
๑๘๓. เวเทน ¶ ปฺาย อีหนฺติ เอตฺถาติ เวเทโห. โส เอว วิเทโห, อิมํ ทีปมุปาทาย สิเนรุโน ปุพฺพทิสาภาคตฺตา ปุพฺโพ จ โส วิเทโห เจติ ปุพฺพวิเทโห. เอวมปรุตฺตเรสุ. คเวน ยนฺตฺเยตฺถาติ โคยาโน. อปโร จ โส โคยาโน เจติ อปรโคยาโน. ชมฺพุยา ลกฺขิโต, กปฺปฏฺายิตาทิปฺปภาเวน วา ตปฺปธาโนทีโปติ ชมฺพุทีโป. ธมฺมตาสิทฺธสฺส ปฺจสีลสฺส อานุภาเวน กํ สุขํ อุรุ มหนฺตเมตฺถาติ กุรุ, กุํ ปาปํ รุนฺธนฺติ เอตฺถาติ วา กุรุ, กฺวิ. ทีป ทิตฺติปฺปกาสเนสุ, ชลมชฺเฌ ทิปฺปนฺตีติ ทีปา, ทิปฺปนฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมาติ วา ทีปา, ปมาณโต มหนฺตา ทีปา มหาทีปา.
๑๘๔. กุรุอาทโย เอกวีสติ ชนปทนฺตรา ชนปทวิเสสา, อาทินา สุรมหปจฺจุคฺคตา ตลกุฏา อสฺมากาทโย จ ปุมฺพหุตฺเต ปุลฺลิงฺเค พหุตฺเต จ สิยุํ. กุรุ นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รูฬฺหีสทฺเทน ‘‘กุรู’’ติ พหุวจเนน วุจฺจติ, เอวํ สพฺพตฺร. กุํ ปาปํ รุนฺธตีติ กุรุ, ขตฺติยกุมารา, เตสํ นิวาโส กุรู, ปจฺจยโลปโต น วุทฺธิ, สพฺพตฺเรวํ [ปาณินิ ๑.๒.๕๒ ๔.๒.๘๑ สุตฺเตสุ ปสฺสิตพฺพํ]. อริวิชยโลกมริยาทาติกฺกมาทีสุ สกฺโกนฺตีติ สกฺกา. โกสํ ลนฺติ คณฺหนฺติ, กุสลํ ปุจฺฉนฺตีติ วา โกสลา. มเคน สทฺธึ ธาวนฺตีติ มคธา, กฺวิ, มํเสสุ คิชฺฌนฺตีติ วา มคธา. คิธ อภิกงฺขายํ. เสวนฺติ เยนาติ สิวิ, สิ เสวายํ, วิ. สิวํ กโรนฺตีติ วา สิวี, อฺตฺเถ อิ. กล สทฺเท, อิงฺคปจฺจโย, กลิงฺคา ¶ , เตสํ นิวาโส กลิงฺคา, อุตฺตราปโถ [‘‘ชคนฺนาถา ปุพฺพภาเค กณฺหาตีรนฺตรํ สิเว กลิงฺคเทโส สํวุตฺโต’’ อิตฺยุตฺตเทเส (โถมนิธิ)], กลึ คณฺหนฺตีติ วา กลิงฺคา, กฺวิ, กลํ มธุรสทฺทํ คายนฺตีติวา กลิงฺคา, อสฺสิตฺตํ, เกน สุเขน ลิงฺคนฺตีติ วา กลิงฺคา, ลิงฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. อตฺตนา ขาทิตํ ลฺชํ ปราชิเตหิ ยาจิเตปิ ปุน น วมนฺตีติ อวนฺตี. ปฺจาลสฺส ปุตฺตา ปฺจาลา. วชฺเชตพฺพาติ วชฺชี, ‘‘วชฺเชตพฺพา อิเม’’ตฺยาทินา ปวตฺตวจนมุปาทาย วชฺชีติ ลทฺธนามา ราชาโน. วชฺชีรฏฺสฺส วา ราชาโน วชฺชี. รฏฺสฺส วา ปน ตํสมฺา ตํนิวาสิราชกุมารวเสน เวทิตพฺพา. คํ ปถวึ ธาเรนฺตีติ คนฺธารา, กิตฺติคนฺเธน อรนฺตีติ วา คนฺธารา. จิต อุสฺสาหเน, เจตนฺติ อุสฺสหนฺติ ยุทฺธกมฺมาทีสูติ เจตโย.
๑๘๕. วงฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. วิสิฏฺานิ เทหานิ เยสํ วิเทหา, ปุพฺพวิเทหทีปโต อาคตตฺตา วา วิเทหา. โอช ทิตฺติยํ, กมฺพุนา สมฺพุเกน โอชนฺติ ตสฺสํ โวหารกรณโตติ กมฺโพชา, กมฺพุกโช โอโช พลเมเตสนฺติ วา กมฺโพชา. มท มทฺทเน, มทฺทนฺตีติ วา มทฺทา, มํ สิวํ ททนฺตีติ วา มทฺทา, ปฺจกามคุณาทีหิ โมทนฺตีติ วา มทฺทา, มท หาเส. ภฺช อวมทฺทเน, ภคฺคา. องฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. สีหํ ลนฺตีติ สีหฬา. กาส ทิตฺติยํ, สมฺปตฺติยา กาสนฺตีติ กสฺมีรา, มีโร. กาส ทิตฺติยํ, อิ, กาสี. ปฑิ คติยํ, ปณฺฑุ, อุ. อถ วา กุํ ปาปํ รุนฺธติ เอตฺถาติ กุรุ, อิติ เอโกปิ ชนปโท นิสฺสิตานํ พหุตฺตา พหุวจเนน วุจฺจติ. เอวํ สพฺพตฺถ.
๑๘๖. ทฺวยํ ¶ ภุวเน. ลุช อทสฺสเน, ลุชฺชตีติ โลโก, คสฺส โก, ชสฺส โว. ภวนฺติ เอตฺถาติ ภุวนํ, ยุ. ชคติ, วิฏฺปาทีนิปิ ภุวนปริยายานิ. ทฺวยํ เทสสามฺเ. ทิส อติสชฺชเน, อติสชฺชนํ ปโพธนํ, ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ ทิสติ อปทิสตีติ เทโส. สิ เสวายํ, สฺายํ อ, วิสโย.
สิฏฺาจารรหิโต มิลกฺขเทโส กามรูปาทิ ปจฺจนฺโต นาม. มิลกฺข อพฺยตฺติยํ วาจายํ, มิลกฺขนฺติ อพฺยตฺตวาจํ ภาสนฺตีติ มิลกฺขา. สิฏฺาจารมคฺคทสฺสนตฺถาย ปฺาจกฺขุโน อภาวา ราคาทิมลํ อกฺขิมฺหิ เยสนฺติ วา มิลกฺขา, อสฺสิตฺตํ, เตสํ นิวาสฏฺานํ มิลกฺขเทโส. ปจฺจนฺเต มชฺฌิมเทสสฺส พหิทฺธาภาเค ชาโต ปจฺจนฺโต.
พฺยวตฺถา จตุวณฺณานํ, ยสฺมึ เทเส น วิชฺชเต;
มิลกฺขเทโส โส วุตฺโต, มชฺฌภูมิ ตโต ปรํ [จินฺตามณิฏีกา ๑๑.๗].
อริยาจารภูมิตฺตา มชฺโฌ จ โส เทโส เจติ มชฺฌเทโส, นวโยชนสตปริกฺเขโป มชฺฌิมเทโส.
๑๘๗. สลิลปฺปาโย พหูทโก เทโส อนูโป นาม, อนุคตา อาปา อตฺราติ อนูโป, อาปสฺส อาทิโน ¶ อุตฺตํ, ปรโลโป วา. กจ พนฺธเน, โฉ, กจฺฉํ. อนูปเทโส จ. อภินโวคฺคมเนน ติเณน ลกฺขิเต หริเต เทเส สทฺทโล, ทล ทิตฺติยํ, ภาเว อ. วิชฺชติ ทโล ยตฺถ สทฺทโล.
๑๘๘. นทิยา อาภเตน อมฺพุนา อุทเกน ชีวนฺติ เอตฺถาติ นทฺยมฺพุชีวโน เทโส นที มาตา อสฺสาติ นทีมาติโกติ วุจฺจติ, พหุพฺพีหิมฺหิ โก. วุฏฺิยา วสฺเสน นิปฺผชฺชติ สสฺสเมตฺถาติ วุฏฺินิปฺผชฺชสสฺสโก เทโส เทโว มาตา อสฺสาติ เทวมาติโกติ วุจฺจติ, พหุพฺพีหิมฺหิเยว โก, เทวสทฺโท เจตฺถ วุฏฺิมาห.
๑๘๙. อนูปาทโย เทวมาติกานฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ. จนฺทสูราโท จนฺทสูริยสิเนรุปพฺพตาทิมฺหิ สสฺสติสทฺโท อีริโต กถิโต. สพฺพทา สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ สสฺสติโย, สร คติยํ, สรสทฺทสฺส โส,ติ.
ร คติยํ, รนฺติ เอตฺถ นคราทโยติ รฏฺํ, โต. นาคเรหิ วิชินิตพฺพนฺติ วิชิตํ. อาฬิยํ ปวตฺตมาโน โย เสตุ, โส ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติ. สิ พนฺธเน, ตุ. อล ภูสเน, อิ, อาฬิ, ตสฺสํ อาฬิยํ.
นครปพฺพตาทิโน ¶ อุปานฺตภู สมีปภูมิ ปริสโร ปริโต สรนฺตฺยตฺราติ, โณ.
ติกํ วเช. คาโว ติฏฺนฺตฺยตฺราติ โคฏฺํ. กุล สงฺขฺยาเน, คาโว กุลนฺตฺเยตฺถาติ โคกุลํ, คุนฺนํ กุลํ ฆรนฺติ วา โคกุลํ. วช คติยํ, วชนฺติ ยํ คาโว นิวาสนตฺถายาติ วโช. โคฏฺานกํ, โคฏฺานนฺติปิ วชสฺส นามานิ.
๑๙๐. สิโลเกน มคฺคสฺส นามานิ. ปถิเกหิ มชฺชเต นิตฺติณํ กรียเตติ มคฺโค, มชฺช สุทฺธิยํ, โณ, ชสฺส คตฺตํ, ปถิเกหิ มคฺคียเตติ วา มคฺโค, มคฺค อนฺเวสเน, มํ สิวํ คจฺฉติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา มคฺโค, ‘‘โม สิเว ปริสายฺเจ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห, สิวํ คมนํ กโรตีตฺยตฺโถ, กฺริยาวิเสสนเมตํ. ปถิ คติยํ, จุราทิ, นาคโม. ปนฺถยนฺติ ยนฺตฺยเนนาติ ปนฺโถ, อ, การิตโลโป. ปถติ ยาตฺยเนนาติ ปโถ. อท คมเน, อทติ ยตฺถ สา อทฺธา, โธ, อทฺธา มคฺโค, อทฺธาสทฺโทยํ กาเลปิ, สมภาคตฺถวจเน ตุ อทฺธํ, ตสฺมา อทฺธสทฺโท ปุมนปุํสกวเสน ทฺวิลิงฺโค, ราชาทิตฺเต อทฺธา, อราชาทิตฺเต อทฺธํ. อฺช คติยํ, อโส. วช คติยํ, อุโม, ชสฺส โฏ. ปท คติยํ, อ, ทสฺส โช, ทฺวิตฺตํ, ปชฺโช. อย คติยํ, ยุ, ปท คติยํ, อโว, นทาทิ. วตฺต วตฺตเน, วตฺตนํ คมนาทิ, อนิ, นทาทิ, วตฺตนี. กนฺตนทณฺเฑ ปุนฺนปุํสกํ. ปถิเกหิ ปาเทหิ หฺเตติ ปทฺธติ. ปาทสทฺทสมานตฺเถน ปทสทฺเทน นิยตปฺปโยคโต วุตฺตินา สิทฺโธ, ปทสทฺทูปปโท หนธาตุ,ติ, หนสฺส โธ, อโลโป. ปทฺธติสหจรณโต วตฺตนี, ตํสหจรณโต ปทวี จ อิตฺถิยํ.
๑๙๑-๑๙๒. ตพฺเภทา ¶ ตสฺส มคฺคสฺส วิเสสา ชงฺฆมคฺคาทโย อปถนฺตา. ชงฺฆาหิ คโต มคฺโค ชงฺฆมคฺโค. สกเฏหิ คโต มคฺโค สกฏมคฺโค. เต ชงฺฆมคฺคสกฏมคฺคา มหามคฺเค วตฺตนฺติ.
เอตฺถ จ ‘‘เตถา’’ติ อถสทฺโท น วตฺตพฺโพ, ‘‘เต จา’’ติ ปน วตฺตพฺโพ. ‘‘มตาทฺธนี’’ติ ปาเ ปน สติ ‘‘เตถา’’ติ วตฺตพฺโพเยว, ตทา เอกปทิเก อทฺธนิ มคฺเค เอกปที มตาติ โยชนา กาตพฺพา. คจฺฉตํ เอโก อสหาโย ปาโท ยสฺสํ, น นิสินฺนสฺเสว ยมโกติ เอกปที, สมาสนฺเต นิจฺจมีปจฺจโย, กปจฺจเย เอกปทิโก, อีสฺส รสฺสตฺตํ.
โจรกณฺฏกาทิโทเส ทุคฺคเม ปเถ กนฺตาโร, ปุนฺนปุํสเก, เกน ปานีเยน ตรนฺติ อติกฺกมนฺติ ยนฺติ กนฺตาโร, ตร ตรเณ, โจรกนฺตาราทีสุ ปนายํ รูฬฺหิวเสน วุตฺโต, อถ วา กติ เฉทเน, สปฺปฏิภยตฺตา กนฺตติ นิจฺจคมนาคมนเมตฺถาติ กนฺตาโร, อาโร, นาคโม จ. ทุกฺเขน คจฺฉนฺตฺเยตฺถาติ ทุคฺคโม.
๑๙๓. ทฺวยํ ปฏิมคฺเค. ปฏิ อภิมุเขน คนฺตพฺโพ มคฺโค, ปโถ จ ปฏิมคฺโค, ปฏิปโถ จ. ทีฆมฺชสํ อติทูโร มคฺโค ¶ อทฺธานนฺติ วุจฺจเต. อทฺธานํ อยนํ อทฺธานํ, อจฺจายโต มคฺโค, ยถา ‘‘ปทฏฺาน’’นฺติ, ยโลโป.
ทฺวยํ ปสตฺเถทฺธนิ. โสภโน ปโถ, ปนฺโถ จาติ วิคฺคโห. คนฺตพฺพปถภาวโต อเปตํ อุปฺปถํ, อปถฺจ, อพฺยยีภาวสมาโส, อสทฺโท อตฺร นิปาโต.
๑๙๔-๑๙๖. ปรมาณูนํ ฉตฺตึส เอโก อณุ นาม, อณุโตปิ อณุตรตฺตา ปรโม อณุ, อณุโต วา ปรโมติ ปรมาณุ, อณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุ. เต อณโว ฉตฺตึส ตชฺชารี นาม, ตํ ตํ อตฺตโน นิสฺสยํ มลีนกรณวเสน ชราเปตีติ ตชฺชารี, ชร ชีรเณ, ชร วโยหานิมฺหิ วา, อ, นทาทิ. ตาปิ ตชฺชาริโย ฉตฺตึส รถเรณุ นาม, รถานํ สฺจรณวเสน ปวตฺโต เรณุ รถเรณุ. เต รถเรณโว ฉตฺตึส ลิกฺขา นาม. ลกฺข ทสฺสเน, ปกติจกฺขุนาปิ ลกฺขฺยเตติ ลิกฺขา, อสฺสิตฺตํ.
ตา ¶ ลิกฺขา สตฺต อูกา นาม, อูกาติ วุจฺจติ สิโรวตฺตกิมิ, ตปฺปมาณตฺตา อูกา. ตา สตฺต อูกา ธฺมาโส นาม, ธฺโ วีหิเยว ปริมาณิตพฺพตฺตา มาโส จาติ ธฺมาโส, มสิ ปริมาเณ. เต สตฺต ธฺมาสา องฺคุลํ นาม, องฺค คมนตฺโถ, อุโล, องฺคุลํ, ปมาณํ, อุลิปจฺจเย องฺคุลิ, กรสาขา. อมุทฺวิจฺเฉติ อทุํ ทฺวาทสงฺคุลํ วิทตฺถิ นาม, กณิฏฺสหิเตนงฺคุฏฺเน วิตฺถารียเต, วิธียเตติ วา วิทตฺถิ, วิปุพฺโพ ตนุ วิตฺถาเร. ธา ธารเณ, อุภยตฺราปิติ, ปุพฺพปกฺเข ตสฺส โถ, นสฺส โต, ตสฺส โท. ปจฺฉิเม ธสฺส โท, ตสฺส โถ, อสรูปทฺวิภาโว จ. ตา ทุเว วิทตฺถี รตนํ สิยุํ, รมุ กีฬายํ, ตโน, มโลโป. ตานิ สตฺเตว รตนานิ ยฏฺิ นาม, ยต ปยตเน,ติ, ตสฺส โ, ตสฺส โฏ. ตา วีสติ ยฏฺิโย อุสภํ นาม, อุส ทาเห, อโภ. เอตฺถ ปน อุสภนทนฺตรํ อุสภํ. อุสภานํ อสีติปฺปมาณํ คาวุตํ นาม, ควํ, คเวหิ วา ยุตํ คาวุตํ. ยุช สมาธิมฺหิ, โคนทนฺตเรหิ คหิตปฺปมาณสมาธานนฺตฺยตฺโถ, ตํ จตุคาวุตํ โยชนํ นาม, ยุช สมาธิมฺหิ, ยุ, ‘‘เอตฺตกํ โยชนํ นาม โหตู’’ติ จตุคาวุเตหิ สมาธานนฺตฺยตฺโถ.
๑๙๗. อาโรปิตานํ อาจริยธนูนํ ปฺจสตํ โกโส นาม, อนาโรปิตานนฺตฺยปเร. กุส อวฺหาเน, โณ, กุสนํ อวฺหานํ โกโส, อิธ ปน โกสปฺปมาณตฺตา โกโส, ทฺวิสหสฺสกรปฺปมาโณ. อฺตฺถ ปน –
‘‘จตุกฺกาธิวีสติยา ¶ , องฺคุเลหิ กโร ภเว;
ขฺยาตมฏฺสหสฺเสหิ, โกสมานํ วิภาวินา’’ตฺยุตฺตํ.
จตุรมฺพณนฺติ จตุรมฺพณวีหิพีชชาตโรปนโยคฺโย ภูมิปฺปเทโส กรีสํ นาม, กโรนฺติ เอตฺถ กสนโรปนาทิกนฺติ กรีสํ, อีโส. จตุรมฺพณพีชชาตานิ โรเปนฺตฺเยตฺถาติ จตุรมฺพณํ, อมฺพณํ เอกาทสโทณมตฺตํ, อฺเ ปน ‘‘จตุรมฺพณํ จตุยฏฺิกํ านํ กรีสํ นามา’’ติ วทนฺติ, ตํ กรีสพฺภนฺตรานํ ปริยายภาวปฺปสงฺคา น คเหตพฺพํ.
ปมาณโต หตฺถานมฏฺวีสปฺปมาณํ านํ อพฺภนฺตรํ นาม, อพฺภนฺตเร อนฺโตโกฏฺาเส ชาตํ, น พหิโกฏฺาเสติ อพฺภนฺตรํ. ยตฺถ ยตฺถ หิ โย โย ิโต, นิสินฺโน วา, ตตฺถ ตตฺถ สมนฺตา อฏฺวีสติหตฺถปฺปมาณํ านํ ตสฺส ตสฺส อพฺภนฺตรํ านํ นาม. ภูมฺยาทิตฺตา ภูมิวคฺโค, อถ วา องฺคาเปกฺขาย ภูมิเยว ปธานํ, ปธาเนน จ พฺยปฺปเทโส ภวตีติ ภูมิวคฺคพฺยปฺปเทโส.
ภูมิวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปุรวคฺควณฺณนา
‘‘ปฏฺฏนฺจ อธิฏฺานํ, นครํ ปุฏเภทนํ;
ถิโย ปู นครี ปูริโย, านียํ กพฺพฏํ ปุฏ’’นฺติ.
หิ สิโลกปริยาเยสุ โวปาลิโต.
‘‘วิจิตฺตเทวายตนํ ¶ , ปาสาทาปณมนฺทิรํ;
นครํ ทสฺสเย วิทฺวา, ราชมคฺโคปโสภิต’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑.๒.๑]. –
นครลกฺขณํ. ปุ ปาลเน, ปุร ปาลเนติ จ, ปุนาติ ปุเรติ จ รกฺขติ ปรจกฺกา ทุคฺคตายาติ ปุรํ, โร, อ จ, ปุร อคฺคคมเนติปิ ธาตฺวตฺโถ. นคา ปาสาทาทโย อสฺส สนฺติ นครํ, โร. วากาเรน นครสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ [นคริโย วา ปตฺตนํ (อมร ๑.๒.๑) ปกฺเข ปตฺตนสาหจริยา นปุํสกตฺตํ. (จินฺตามณิฏีกา ๑.๒.๑)], ปุรสทฺทสฺสาปีตฺยาจริยา. อกุโตภยตฺตา านาย หิตํ านียํ, อีโย. ปณิกานํ ปุฏา ภิชฺชนฺเต อตฺราติ ปุฏเภทนํ.
นิจฺจนิวาสนฏฺานํ ทสฺเสตฺวา อิตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ถิย’’มิจฺจาทิ. ราชา ติฏฺติ เอตฺถาติ ราชานี, ยุ, นทาทิ, นิจฺจนิวาสนฏฺาเนปิ ‘‘จตุราสีตินครสหสฺสานิ กุสวตีราชานีปมุขานี’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. ๒.๒๖๓]. ทารุกฺขนฺธาทีหิ อา สมนฺตโต วรนฺติ ปริกฺขิปียนฺติ เอตฺถาติ ขนฺธาวาโร, ปตฺถนตฺโถ วรธาตุ อาปุพฺพตฺตา ปริกฺขิปนตฺโถ โหติ. ปฺจกํ นคเร, ‘‘ขนฺธาวาโร’’ติ ปน เอกเมว อจิรนิวาสนฏฺานสฺส นามํ.
๑๙๙. มูลปุรา อฺตฺร มูลปุรํ วชฺเชตฺวา ยํ ปุรมตฺถิ โยชนวิตฺถิณฺณปาการาทิปริกฺขิตฺตํ, ตํ มูลปุรสฺส ตรุฏฺานิยสฺส สาขาสทิสตฺตา สาขานครํ นาม.
๒๐๐-๒๐๑. สาทฺธปชฺชทฺวเยน ¶ มูลปุรสฺส นามานิ. วานรสีสํ, ตํสณฺาโน วา ปาสาโณ เอตฺถ อตฺถีติ ‘‘วานรสีส’’นฺติ วตฺตพฺเพ วสฺส พตฺตํ, วณฺณวิปริยยํ, ทีฆํ, ณตฺตํ, สสฺส โลปฺจ กตฺวา ‘‘พาราณสี’’ติ วุตฺตํ. สวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสนฏฺานตฺตา สาวตฺถิ, สพฺพํ ธนเมตฺถ อตฺถีติ วา สาวตฺถิ[ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔], สพฺพสฺส สาโว, ธนวาจโก อตฺถสทฺโท, อิ. ติกฺขตฺตุํ วิสาลีภูตตฺตา เวสาลี, อสฺสตฺถุตฺเถ อี. มถิ หึสายํ, อิโล, อสฺสิตฺตํ, มิถิลา. อลํ ภูสนเมตฺถาติ อาฬวี, วี, ฬตฺตฺจ. กุส อวฺหาเน, ‘‘ขาทถ ปิวถา’’ตฺยาทีหิ ทสหิ สทฺเทหิ โกสนฺติ เอตฺถาติ โกสมฺพี, โพ, นทาทิ, กุสมฺพรุกฺขวนฺตตาย วา โกสมฺพี, กุสมฺพสฺส อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตาติ เอเก [อุทา. อฏฺ. ๓๕; ม. นิ. ฏี. ๑.๑๔; ๒.๒๘๔]. อุคฺคํ ริปุํ ชยติ ยตฺถ, สา อุชฺเชนี, ยุ, นทาทิ. ตกฺก อูเห, อูโห อูนปูรณํ, ตกฺกนํ ตกฺโก, โส สีลํ สภาโว ยตฺถ สา ตกฺกสีลา, โย หิ ปุริสกาเรน อูโน, โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตมูนํ ปูเรตีติ. จม อทเน, โป, จมฺปา. สานํ ธนานํ อากรํ อุปฺปตฺติฏฺานํ สากโร, โส เอว สาคลํ. สํสุมารสณฺาโน คิริ เอตฺถาติ สํสุมารคิรํ, สํสุมาโร คายติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ วา สํสุมารคิรํ, เค สทฺเท, อิโร. ราชูนเมว อาธิปจฺจวเสน ปริคฺคหิตพฺพตฺตา ราชคหํ. อาทิกาเล กปิลนามสฺส อิสิโน นิวาสนฏฺานตฺตา กปิลวตฺถุ, ปุมนปุํสเก.
สาโก ราชูนํ ยุทฺธาทีสุ สตฺติ สฺชาตา เอตฺถาติ สาเกตํ, ‘‘สาโก สตฺติมฺหิ ภูปาเล, ทุมทีปนฺตเรสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. สฺชาตตฺเถ อิโต, สาโก นาม ราชา, ทุโม วา เอตฺถ อาทิกาเล สฺชาโตติ วา สาเกตํ. อินฺทํ ปรมิสฺสริยภาวํ ปาปุณนฺติ เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํ, อินฺโท วา ¶ สกฺโก เทวราชา, โส ปตฺโต เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํ. อุกฺกํ ธารยติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ อุกฺกฏฺา, วณฺณวิกาโร. ยสฺส มาปิตฏฺาเน ปาฏลีนามโก เอโก ตรุณรุกฺโข อตฺถีติ ตํ ปาฏลิปุตฺตกํ, อถ วา ปฏลิ นาม เอโก คามณี, ตสฺส ปุตฺโต เอตฺถ วสติอาทิกาเลติ ปาฏลิปุตฺตกํ. เจติยรฏฺเ อุตฺตมตฺตา เจตุตฺตรํ, ‘‘เชตุตฺตร’’นฺติ ปาเ ปน วณฺณวิกาโร, เวริชยฏฺานตฺตา เชตฺจ ตํ อุตฺตมตฺตา อุตฺตรฺเจติ วา เชตุตฺตรํ. ยสฺส มาปิตกาเล ทีโป ทิปฺปติ, ตํ สงฺกสฺสํ, กาส ทิตฺติยํ, ทฺวิตฺตํ, สมฺมา กสนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺกสฺสํ, กส วิเลขเน, ยสฺส มาปิตกาเล นิมิตฺตโมโลเกนฺตา พฺราหฺมณา กุสหตฺถํ นรํ ปสฺสิตฺวา มาเปนฺติ, ตํ กุสินารํ. อาทินา มถุร [มธุร, มาธุร (ก.)] ปาสาณปุรโสณิกาทโยปฺยเนกปุรวิเสสา สงฺคหิตา.
๒๐๒. จตุกฺกํ อพฺภนฺตรคามมคฺเค. รถสฺส หิตา รจฺฉา, ปพฺพชฺชาทิ. วิสยนฺเต ปกาสยนฺเต วิกฺกเยน ทพฺพานิ ยสฺสํ, สา วิสิขา, วิปุพฺโพ สิ เสวายํ, โข, วิสนฺติ เอตฺถาติ วา วิสิขา, วิส ปเวสเน, โข. รถสฺส หิตา รถิกา, อิโก. วี คมเน, ถิ, วีถิ.
อนิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน มชฺเฌ อนิพฺพิทฺธา รจฺฉา พฺยูโห นาม. พฺยูเหติ สมฺปิณฺเฑติ ชเน อฺตฺร คนฺตุมปฺปทานวเสนาติ พฺยูโห, อูห สมฺปิณฺฑเน วิปุพฺพตฺตา. น นิพฺพิชฺฌเต รจฺฉนฺตเรนาติ อนิพฺพิทฺโธ, วิธ สมฺปหาเร, อ. นิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน รจฺฉา ปโถ, อทฺธีติ จ วุจฺจติ. ปถ คมเน, ปโถ. อท คมเน,ติ, อทฺธิ.
๒๐๓. จตุกฺกํ ¶ จจฺจเร. จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโร จตุกฺกํ, จร คติภกฺขเนสุ, จโร, รสฺส โจ, จจฺจรํ, องฺคณวาจโก จายํ. ทฺวินฺนํ, จตุนฺนํ วา มคฺคานํ สนฺธิ มคฺคสนฺธิ. สิงฺฆ ฆายเน, อาฏโก.
ทฺวยํ วปฺปสฺโสปริ อิฏฺกาทิรจิเต เวเน. วปฺปํ นาม ทุคฺคนคเร ปริขามตฺติกํ กูฏํ [กุฏึ (ก.)] กตฺวา โคหิ, หตฺถีหิ จ วิมทฺทาเปตฺวา ตึสหตฺถปฺปมาณํ ปาการสฺส เหฏฺิมตลํ, ตถา หตฺถสตํ ตโต อุทฺธริตฺวา ปํสุนา วปฺปํ การเย, ตสฺโสปริ ปาการนฺติ, ปกุพฺพนฺติ ตนฺติ ปากาโร, สมนฺตโต กรียเตติ วา ปากาโร, อกตฺตริ จ การเก สฺายํ โณ, รสฺสสฺส ทีฆตา. วุ สํวรเณ, วุโณตีติ วรโณ, ยุ, ราคโม จ. ‘‘สาโล’’ติปิ ปาการสฺส นามํ.
ทฺวยํ ราชภวนสามฺเ. สพฺพเคหานํ วิเสเสน ปกาสนโต อุทฺทาโป, ทีป ปกาสเน, อีสฺสากาโร. สงฺคมฺม กโรนฺติ ตนฺติ อุปการิกา, ณฺวุ. เก ปจฺจเย ถีกตาการปเร ปุพฺโพ อกาโร ทีฆํ [กาตนฺต ๒.๒.๖๕], อกาเทโสปิ หิ ‘‘โก’’ติ วุจฺจติ, ยถา เทวทตฺโต ‘‘ทตฺโต’’ติ. กปจฺจโย วา.
๒๐๔. ทฺวยํ เคหาทิโน มตฺติเกฏฺกาทิมยภิตฺติยํ. กุฏ เฉทเน, กุฏติ ฉินฺทติ มคฺคนฺติ กุฏฺฏํ. ภิทิ ทฺวิธากรเณ,ติ, ¶ ภิตฺติ. คุนฺนํ วาจานํ ปุรํ โคปุรํ. ทฺวารสมีเป กโต โกฏฺโก ทฺวารโกฏฺโก, กุส อกฺโกเส, โก, โกฏฺโกติ เคหวิเสโส.
ทฺวยํ อินฺทขีเล. อิส อิจฺฉายํ, เอส คเวสเน วา, อิโก. อินฺทสฺส สกฺกสฺส ขีโล กณฺฏโก อินฺทขีโล. ทฺวยํ ทฺวารปสฺโสปสาลายํ’หมฺยาทิปิฏฺเ จ วาตกุฏิกายํ. อฑฺฑ อติกฺกมหึสาสุ, อ. อาลกปจฺจเย อฏฺฏาลโก.
๒๐๕. อุปริ มาลาทิยุตฺตํ โสภนถมฺภทฺวยมุภยโต นิขนิตฺวา ยํ พหิทฺวารํ กปฺปียเต, ตํ โตรณํ. ตุร วารเณ, ยุ, ถวนฺตา วา รณนฺตฺยตฺราติ โตรณํ, ตุ อภิตฺถเว. รณ สทฺทตฺโถ, วณฺณวิกาโร. ทฺวารสฺส พหิ พหิทฺวารํ. ปริ สมนฺตโต ขฺเตติ ปริขา. ทีฆภาเวน ยุตฺตา ทีฆิกา.
๒๐๖-๒๐๗. สทุมนฺตํ เคเห. มนฺท โมทนถุติชฬตฺเตสุ, มนฺทนฺเต ยตฺถาติ มนฺทิรํ, อิโร. สีทนฺติ ตตฺถาติ สทนํ, ยุ. สท ¶ วิสรณคตฺยาวสาเนสุ. น คจฺฉนฺตีติ อคา, ถมฺภาทโย, เต ราติ คณฺหาตีติ อคารํ. รสฺสสฺส ทีฆตฺเต อาคารํ. จิ จเย, นิจียเต ฉาทียเตติ นิกาโย, ยมฺหิ จิสฺส กาเทโส นิปาตนา. ลี สิเลสเน, โณ, นิลโย, อาลโย จ. วส นิวาเส, อาวสนฺตฺยตฺราติ อาวาโส, โณ. ภู สตฺตายํ, ภวนฺตฺยตฺราติ ภวนํ. วิสนฺติ ตนฺติ เวสฺมํ, โม. กิต นิวาเส, อธิกรเณ ยุ, นิเกตนํ. นิวิสนฺติ, นิวสนฺติ วา ยตฺร, ตํ นิเวสนํ. ฆร เสจเน, ฆรติ กิเลสเมตฺถาติ ฆรํ, คยฺหตีติ วา ฆรํ, โณ. คหสฺส ฆราเทโส. คณฺหาติ ปุริเสน อานีตํ ธนนฺติ คหํ. อธิกรเณ โถ, อาวสโถ. สร คติจินฺตาหึสาสุ, สรนฺติ จินฺเตนฺติ เอตฺถ สุภาสุภกมฺมานิ, สรติ วา สูริยสนฺตาปาทิกนฺติ สรณํ. สิ เสวายํ, โณ, ปติสฺสโย. อุจ สมวาเย, โอกํ. สล คมเน, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, สาลา, สรธาตุมฺหิ สติ ลตฺตเมว วิเสโส. จิ จเย, กมฺมนิ โณ, จโย. กุฏ เฉทเน, อิ. วส นิวาเส,ติ. อุปธสฺส เอตฺเต เคหํ. สทธาตุมฺหา อุโม, สทุมํ.
ทฺวยํ มุขรหิตเทวกุลสทิเส ยฺายตเน. จิต ปูชายํ, กมฺมนิ อิโย. ยต ยตเน, อายตนฺติ วายมนฺติ เอตฺถ ผลกามาติ อายตนํ, อถ วา อายนฺตีติ อายานิ, ตานิ ตโนตีติ อายตนํ, ผลการกนฺตฺยตฺโถ. เอตฺถ ตุสทฺโท สมาคตานํ ทฺวินฺนํ ปุพฺพาปรคมนตฺโถ. ‘‘เจติยายตนานิ จา’’ติปิ ปาโ.
๒๐๘. ทฺวยํ เทวานํ, นรปตีนฺจ อิฏฺกาทิมเย ภวเน. อฺสฺสาปิ สาทิสฺยา. ปสีทนฺติ นยนมนานฺยตฺราติ ปาสาโท. ยุ ¶ มิสฺสเน, โป, ทีโฆ จ, ทีฆวิธานสามตฺถิยา โอตฺตาภาโว.
ทฺวยํ ราชโต อฺเสํ ธนีนํ พฺยวหารกาทีนํ ภวเน. มุณฺโฑ ฉทนเมตสฺส, น ปาสาทสฺส วิยาติ มุณฺฑจฺฉโท, ทฺวิตฺตํ. หร หรเณ, โย, ยมฺหิ มิอาคโม จ.
ทุคฺคปุรทฺวาเร วา, ยตฺถ กตฺถจิ วา มตฺติกาทิมเย คชกุมฺภมฺหิ โย ยูโป ปาสาโท ปติฏฺิโต, โส หตฺถินโข นาม, หตฺถิสฺเสว นโข ยสฺสาติ หตฺถินโข, นขสทฺเทน วา นขสหิโต ปาสาโท คยฺหเต.
๒๐๙. สุปณฺณสฺส ครุฬสฺส วงฺเกน ปกฺเขน สทิสฉทนํ เคหํ สุวณฺณวงฺกจฺฉทนํ. วงฺก คมเน. เอกปสฺเสเยว ฉทนโต อฑฺฒโยโค.
เอเกเนว กูเฏน ยุตฺโต อเนกโกโณ ปติสฺสยวิเสโส มาโฬ นาม, วฏฺฏากาเรน กตเสนาสนนฺติ เกจิ. มา มาเน, โฬ, มาโฬ.
จตุรสฺโส ปติสฺสยวิเสโส ปาสาโท นาม, อายตจตุรสฺสปาสาโทติ เกจิ.
๒๑๐. สนฺเตหิ ภาติ ทิพฺพตีติ สภายํ, สภา จ, ปุริเม ยปจฺจโย, สนฺตสฺส สาเทโส ตูภยตฺร. มณฺฑา รวิรํสโย, เต ปิวติ นาสยตีติ มณฺฑโป, วาสทฺเทน มณฺฑปปทสฺส ¶ ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ, ชนานํ อาลโย สนฺนิปาตฏฺานํ ชนาลโย. อาสนตฺถาย กตา สาลา อาสนสาลา. ปฏิกฺกมนฺติ เอตฺถาติ ปฏิกฺกมนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป, อธิกรเณ ยุ.
๒๑๑. ชินสฺส วาสภูตํ ภวนํ คนฺธกุฏิ นาม, ทิพฺพคนฺเธหิ ปริภาวิตา กุฏิ คนฺธกุฏิ.
ติกํ ปากฏฺาเน. รสานิ สนฺตฺยสฺสํ รสวตี, ปจนํ ปาโก, ตสฺส านํ ปากฏฺานํ. มหนฺตานิ พหูนิ อสิตพฺพานิ สนฺเตตฺถ มหานสํ, อส ภกฺขเน, ยุ, วณฺณวิปริยโย.
๒๑๒. สุวณฺณการาทิสิปฺปีนํ กมฺมสาลา อาเวสนํ. อาวิสนฺตฺยสฺมึ อาเวสนํ, ยุ. ปานมนฺทิรํ สุราปานตฺถํ กตมนฺทิรํ โสณฺฑา นาม, กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ วิจาเรตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตวตฺถุการณา สพฺพํ เทยฺยธมฺมํ สโนนฺตีติ โสณฺฑา, สน ทาเน, ตนาทิ. โฑ, อสฺโสตฺตํ, วณฺณวิกาโร จ, เตสํ เอสา วสติ โสณฺฑา. ปานสทฺทสนฺนิธานา สุราโสณฺฑาเยวิธ คหิตา. วจฺจสฺส คูถสฺส วิสชฺชนฏฺานํ วจฺจฏฺานํ. วจฺจสฺส วิสชฺชนฏฺานา กุฏิ วจฺจกุฏิ. มุนีนํ อิสีนํ วสนฏฺานํ อสฺสโม นาม, อา โกธํ สเมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโม, อา ภุโส สเมนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ วา อสฺสโม.
๒๑๓. ติกํ ¶ ปณฺยวิกฺกยสาลายํ. ปณ พฺยวหาเร, ปณิตพฺพาติ ปณฺยา, วตฺถาทโย, เต เอตฺถ วิกฺกิณนฺตีติ ปณฺยวิกฺกโย, กี ทพฺพวินิมเย, โส เอว สาลา เคหนฺติ ปณฺยวิกฺกยสาลา. อาปณยนฺเต พฺยวหรนฺเต อสฺมินฺติ อาปโณ, โณ. ปณฺยานํ วิกฺกยาย นียมานานํ วีถิ ปนฺโถ ปณฺยวีถิกา. วส อจฺฉาทเน, โต, อุทกํ วสิตํ อจฺฉาทนํ กตมเนนาติ อุโทสิโต, วสฺโสตฺตํ, ภณฺฑฏฺปนสฺส สาลา ภณฺฑสาลา. กมุ ปทวิกฺเขเป, จงฺกมตฺยตฺราติ จงฺกมนํ, จงฺกโม จ, ทฺวิตฺตาทิ.
๒๑๔. ชลนฺติ เอตฺถาติ ชนฺตา, ชล ทิตฺติยํ, อนฺโต, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา, ลโลโป, ชเนตฺยตฺร อคฺคินฺติ วา ชนฺตา, ชน ชนเน, อนฺโต, สา เอว ฆรํ ชนฺตาฆรํ. อคฺคิโน สาลา อคฺคิสาลา. ปา ปิวเน, ปปิวนฺตฺยสฺสนฺติ ปปา, อ. ปานียฏฺา สาลา ปานียสาลา, สา เอว ปานียสาลิกา.
คส คมเน, โภ, สสฺส โพ. อวติ รกฺขตีติ โอวรโก, อโร, สกตฺเถ โก, อสฺโสตฺตฺจ. วสนํ วาโส, ตทตฺถํ อคารํ วาสาคารํ. สยติ เอตฺถาติ สยนี, ยุ, นทาทิ, สา เอว คหํ สยนิคฺคหํ.
๒๑๕. จตุกฺกํ ¶ ราชิตฺถาคาเร, ตทตฺถิยโต [ตทฏฺิยโต (ก.)] อุปจาเรน ราชิตฺถีสุปิ. ราชิตฺถีนมคารํ อิตฺถาคารํ. อวรุนฺธียนฺเต ราชิตฺถิโย อเนนาติ โอโรโธ, รุธ อาวรเณ. สุทฺธา กามาปคมตฺตา ปริสุทฺธา รกฺขกา อนฺเต สมีเป ยสฺสาติ สุทฺธนฺโต. อนฺเต อพฺภนฺตเร ปุรํ เคหํ อนฺเตปุรํ, ปุรสฺส อนฺเตติ วา อนฺเตปุรํ. ‘‘อนฺโตปุร’’นฺติปิ ปาโ.
รฺํ ราชูนํ อสพฺพวิสยฏฺานํ สพฺเพหฺยสาธารณฏฺานํ ‘‘กจฺฉนฺตร’’นฺติ มตํ กถิตํ, ยํ ‘‘ปมทวน’’นฺติ วุจฺจติ, ปมทวนํ นาม อุปการิกาสนฺนิหิตํ วา ปุรสนฺนิหิตํ วา อนฺเตปุโรจิตํ, ยตฺร อนฺเตปุรสหิโต เอว ราชา วิหรติ, นาฺชนปฺปเวโส [อมร ๑๔.๓]. ปมทานํ วนํ ปมทวนํ. นิปาตนา ยาการานํ [อีการ อาการานนฺติ อตฺโถ] อิตฺถิคตานํ รสฺโส กฺวจีติรสฺโส. กจฺฉสฺส ปโกฏฺสฺส อนฺตรํ อพฺภนฺตรํ กจฺฉนฺตรํ. ปโกฏฺํ นาม อพฺภนฺตรทฺวารํ.
๒๑๖. ทฺวยํ อิฏฺกาทิรจิเต อาโรหเน. อุปาเนน สห วตฺตเตติ โสปาโน, โสปานํ วา นปุํสเกปิ. อารูยฺหเต เยน ตํ อาโรหนํ, ยุ, รุห ชนเน.
ทฺวยํ กฏฺาทิรจิตายํ. นิจฺฉเยน สยนฺติ ปาการาทิกเมตายาติ นิสฺเสณี, สิ เสวายํ, ณี, นทาทิ. อุทฺธมาโรหเต เอตายาติ อธิโรหิณี, สาสทฺโท ทฺวินฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺตํ โชเตติ.
๒๑๗. ปฺจกํ ¶ ชาลเก. วาตํ ปิวตีติ วาตปานํ. ควํ อกฺขิ ควกฺโข, สมาสนฺตตฺตา อ, สฺาสทฺทโต ปุลฺลิงฺคตฺตํ, อกฺขิ สทฺเท วา, ควํ อกฺขิ ควกฺขีติ วิคฺคโห. ชล ทิตฺติยํ, ชาลํ. สีหรูปยุตฺตํ ปฺชรํ สีหปฺชรํ. อาโลกานํ อาตปานํ ปวิสนฏฺานํ สนฺธิ ฉิทฺทนฺติ อาโลกสนฺธิ, อาโลกียนฺติ เอเตนาติ อาโลโก, โส เอว สนฺธีติ วา อาโลกสนฺธิ.
ทฺวยํ ลงฺคิยํ. ลคิ คตฺยตฺโถ, อ, นทาทิ. ปริ ปุนปฺปุนํ คมนาคมนวเสน หนฺตีติ ปลิโฆ, โณ. กปิรูปมตฺถกตฺตา กปิสีโส. อคฺคฬํ นาม กวาฏโก [กวาฏผลวิธารโณ (ก.)], ตสฺส ถมฺโภ อคฺคฬตฺถมฺโภ, ‘‘อคฺคฬํ ตีสุ กลฺโลเล, ทณฺเฑ จานฺตกวาเฏสู’’ติ รภโส, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย, อคฺคฬา. นิสฺเสสโต อพฺพติ วสฺโสทกมเนนาติ นิพฺพํ, อพฺพ คติหึสาสุ. ฉทฺทสฺส ฉทนสฺส โกฏิ เหฏฺิมาวสานํ ฉทฺทโกฏิ, ตสฺสํ.
๒๑๘. ติกํ เคหจฺฉทเน. ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทนํ, ฉท สํวรเณ, จุราทิ. ปฏคมเน, ‘‘ปฏฺยาทีหฺยล’’นฺติ อโล. ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทฺทํ, ทฺวิตฺตาทิ.
ติกํ ¶ เคหงฺคเณ. อช คติมฺหิ, อิโร, อชิรํ. จร คติภกฺขเนสุ, จโร. องฺค คมเน, กรณาธิกรเณสุ ยุ, วณฺณวิกาโร, ณตฺตํ.
ปฺจกํ เคหทฺวารโต พหิปโกฏฺเก, วีถิยํ ทฺวารปิณฺฑเก จ. อลินฺโท ตฺวฺปิณฺฑเกปิจฺฉเต. ปมํ หนนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ปฆาโณ, ปฆโณ จ, หนสฺส ฆณาเทโส. อลิ สขา อินฺโท เอตฺถาติ อลินฺโท, ‘‘เคเหกเทเส อลินฺโท, ปฆาโณ ปฆโณภเว’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๒.๑๒]อมรมาลายํ. อาลินฺโท, ทีฆาทิ. ปธานํ มุขํ ปมุขํ, เคหสฺส หิ จตูสุ มุเขสุ ตเทว ปธานํ, ยตฺถ สาธุชนาปิ อาคนฺตุกาปิ นิสีทนฺติ. ทฺวารํ พนฺธติ ปิทหติ เอตฺถาติ ทฺวารพนฺธนํ.
๒๑๙. ทฺวยํ ทฺวารพาหายํ. ปีานิ โลหวิกติอาทีหิ สงฺฆฏียนฺติ เอตฺถาติ ปีสงฺฆาฏกํ, ปีเหิ สงฺฆฏียตีติ วา ปีสงฺฆาฏกํ, ฆฏ ฆฏเน. ทฺวิภาเคน พาหาสทิสตฺตา พาหา, ทฺวารสฺส พาหา ทฺวารพาหา. ‘‘กปาฏํ, กวาฏ’’นฺติปิ ทฺวารพาหาย นามานิ, กํ วาตํ ปาฏยติ, วาฏยติ เจติ กมฺมนิ โณ, อิตฺถิยํ กปาฏี.
ทฺวยํ เคหาทีนํ กูเฏ. กุฏ เฉทเน, กมฺมนิ โณ. นย คมนตฺโถ, เก สีเส นยตีติ กณฺณีกา, ณฺวุ, อิตฺตํ, ณตฺตฺจ.
๒๒๐. ทฺวยํ ¶ ทฺวาเร. ทฺเว อรนฺตฺยตฺราติ ทฺวารํ, ทุชฺชเน วารยนฺตฺยสฺมา รกฺขกาติ วา ทฺวารํ, อุโลโป. ปฏิหรนฺติ อปเนนฺติ เอตสฺมา รกฺขกา อฺาตนฺติ ปฏิหโร, ปฏิปกฺเข หรติ เอตสฺมาติ วา ปฏิหโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต ปฏิหาโร.
จตุกฺกํ อุมฺมาเร, ยํ ‘‘ทฺวารปิณฺฑิกา’’ติ วุจฺจติ. อุร คติมฺหิ, มาโร กรเณ. เทหํ เนติ ปเวเสนาติ เทหนี, ‘‘เทหลี’’ติปิ ปาโ, เทหํ ลาติ ปเวเสนาติ เทหลี. อิล คติมฺหิ, ณฺวุ. อินฺโท เอว ปาทํ ขิปติ เอตฺถาติ อินฺทขีโล, ขิป เปรเณ. ปสฺส โลโป, อถ วา อึ คมนํ ททาตีติ อินฺโท, ทฺวารํ, ตตฺถ ปิโต ขีโล กณฺฏโกติ อินฺทขีโล, เวคคภิฆาตนโต หิ โส ขีโล วิย โหติ.
ถมฺภ ปฏิพนฺธเน, ถมฺโภ, ธาเรตีติ วา ถมฺโภ, ธร ธรเณ, รมฺภปจฺจโย, วณฺณวิกาโร จ. ถุ อภิตฺถเว, อุโณ, ยุ วา, ธาเรตีติ วา ถูโณ, ยุ, รโลโป, อสฺสู.
อฑฺเฒนฺทุปาสาเณ อทฺธจนฺทากาเร ปาสาเณ ปฏิกาสทฺโท วตฺตติ. ปฏ คติยํ, ณฺวุ. อิตฺถิกตาการปเร เก อสฺสิตฺตํ. คชิ สทฺเท, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, พินฺทาคโม จ. อิส อิจฺฉายํ, โก.
๒๒๑. วลภีติ ¶ จูฬา, ‘‘สิขายํ วลภี จูเฬ’’ติ รุทฺโท[รสฺสนฺตา จ, สิขายํ วฬภิยํ จูเฬติ รุทฺโท (จินฺตามณิฏีกา ๑๒.๑๕)]. ตจฺฉาทเน ทารุมฺหิ กฏฺเ โคปานสี มตา. วงฺเกติ ทารุวิเสสนํ. คํ วสฺโสทกํ, สูริยาทิกิรณฺจ ปิวนฺติ วินาสยนฺติ อพฺภนฺตรมปฺปเวสนวเสนาติ โคปานา, อิฏฺกาทโย, ตานิ สิโนนฺติ พนฺธนฺติ เอตฺถาติ โคปานสี.
โสธาทิเคเหสุ เฉกปกฺขาวาสตฺถํ โย พหิ กริย กฏฺเกเทโส ปียเต, โส วิฏงฺโก. กโปเต ปาลยตีติ กโปตปาลิกา, กมฺมนิ ณฺวุ. ฏกิ นิวาสคตีสุ. วิโน ปกฺขิโน ฏงฺกนฺติ เอตฺถาติ วิฏงฺโก. โณ.
๒๒๒. ทฺวยํ กฺุจิกาฉิทฺเท. กฺุจิกาย วิวรํ ฉิทฺทํ กฺุจิกาวิวรํ. ตาฬสฺส ปเวสนฏฺานภูโต ฉิคฺคโฬ ฉิทฺทํ ตาฬจฺฉิคฺคโฬ.
ติกํ กฺุจิกายํ. กฺุจ โกฏิลฺเย, ณฺวุ. ตายติ รกฺขตีติ ตาโล. อโล, ตลติ ติฏฺติ เอเตนาติ วา ตาโล, ตล ปติฏฺายํ. อวาปุรติ วิวรติ เยนาติ อวาปุรณํ, วร สํวรเณ, ยุ, วสฺส โป, อุตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ¶ ทฺวารา’’ติ [ที. นิ. ๒.๗๑; ม. นิ. ๑.๒๘๓] วจนโต ปุร, ปาร สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺถํ ปนฺติ. อวปุพฺโพ วุ สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺเถ ปน สติ วสฺส รตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา, สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา’’ตฺยาทีสุ ปน ปการวณฺณาคเมน สิทฺโธ. วิท ลาเภ, อิมฺหิ เวทิกา, สกตฺเถ โก. อิตรตฺถ อิเยว.
๒๒๓. สงฺฆาฏาทโย มนฺทิรงฺคา เคหงฺควิเสสา. สมฺมา ฆเฏนฺติ เอตฺถ โคปานสฺยาทโยติ สงฺฆาโฏ, ปุพฺพปจฺฉิมทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ถมฺภานมุปริ ิโต กฏฺวิเสโส, เต ปน ปุพฺพปจฺฉิมยามา ตโย กฏฺา, ทกฺขิณุตฺตรยามา ปน เหฏฺิมปริจฺเฉทโต ตโย กฏฺา, อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ปน ปฺจสตฺตนวาทโยปิ. ทฺวินฺนํ ปกฺขานํ อปตนตฺถํ พนฺธนโต ปาโส วิยาติ ปกฺขปาโส. ตุลติ สงฺฆาเฏสุ ปติฏฺตีติ ตุลา, ตล ปติฏฺายํ, อสฺสุตฺตํ, ปกฺขานํ วา สมวาหิตภาวกรณโต ตุลยติ มินาติ เอตายาติ ตุลา, ตุล อุมฺมาเน.
ติกํ สมฺมชฺชนิยํ. มุชิ โสธเน, ยุ. มชฺช สํสุทฺธิยํ, ยุ. สุธ สุทฺธิยํ, สพฺพตฺร กรเณ ยุ.
๒๒๔. ติกํ สงฺการฉฑฺฑนปฺปเทเส. กฏ ฉฑฺฑนมทฺทเนสุ, สงฺกฏนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฏีรํ, อีโร, ‘‘สงฺกโฏ’’ติ วา สงฺกาโร วุจฺจติ, ตํ อีรยนฺติ ขิปนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฏีรํ, อีร เขเป. สงฺการสฺส านํ สงฺการฏฺานํ. สงฺการํ กฏติ ¶ ฉฑฺเฑติ เอตฺถาติ สงฺการกูฏํ, อสฺสู, สกตฺเถ โก.
จตุกฺกํ สมฺมชฺชนิยา นิรากเต [นิรสฺสเต (ก.)] ถุสาทิมฺหิ. นานาวิเธ สงฺกาเร ราสีกรณวเสน กจติ พนฺธติ เอเตนาติ กโจ, โส เอตฺถ อิจฺฉิตพฺโพติ กจวโร, วร อิจฺฉายํ. อุจฺฉิฏฺโ กลาโป สมูโห อุกฺลาโป, กสฺสาการโลโป. นานาวิเธหิ ติณาทีหิ สงฺกรียเต มิสฺสีกรียเตติ สงฺกาโร, โณ. อวกโรติปฺยตฺร. อวกรียเต นิรสฺสเตติ, อ. ‘‘สมฺมชฺโช มชฺชนี เจว, สงฺกาโร’วกโร มโต’’ติ หลายุโธ. กส วิเลขเน, อมฺพุ.
๒๒๕. ฆราทิภูมิ ฆรเขตฺตวิหาราทีนํ โย ภูมิปฺปเทโส วตฺถุ นาม, ตํ นปุํสเก, วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ, รตฺถุ. คส มทเน, คสนฺติ เอตฺถาติ คาโม, โม. สํวสนฺตฺยตฺราติ สํวสโถ, อโถ.
ปากโฏ ขฺยาโต คาโม, โส นิคโม นาม, อติเรโก คาโม นิคโม, ภุสตฺโถ นิ, สฺาสทฺทตฺตา รสฺโส.
อุปภฺุชิตพฺพโภคมนุสฺสาทีหิ ( ) [(อิภฺโย) (?)] วฑฺฒิโต อธิโก คาโม นิคมโตปิ อธิกตรตฺตา ‘‘อธิภู’’ติ อีริโต กถิโต, อธิโก ภวตีติ อธิภู.
๒๒๖. ทฺวยํ ¶ คามาทิปริยนฺตภาเค. สิ พนฺธเน, โม. ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาทียเตติ มริยาทา, ปสฺส โม.
ทฺวยํ อาภีรกุฏิยํ [โฆโส อาภีรปลฺลี สิยา (อมร ๑๒.๒๐)]. ฆุ สทฺเท, โฆสนฺตฺยตฺราติ โฆโส. โคปาลานํ คาโม โคปาลคามโก, สกตฺเถ โก.
ปุรวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นรวคฺควณฺณนา
๒๒๗-๒๒๘. โปริสนฺตานิ มนุสฺสชาติยา นามานิ. มโน อุสฺสนฺนมสฺสาติ มนุสฺโส, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺคุณจิตฺตา, เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา. เตนาห ภควา – ¶ ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ, สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ [อ. นิ. ๙.๒๑]. ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกมหาสาวกจกฺกวตฺติโน จ อฺเ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ. สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสาตฺเวว ปฺายึสูติ เอเก, อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย มนุสฺสา, เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย, อโลภาทโย จ อุสฺสทา, เต โลภาทีหิ อุสฺสทตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทีหิ อุสฺสทตาย สุคติมคฺคํ, นิพฺพานคามิมคฺคฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติ. โลกิยา ปน มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสาติ วทนฺติ, มนุ นาม ปมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฏฺานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติ, ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปรตาย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ิตา ตสฺส ปุตฺตสทิสตาย มนุสฺสาติ วุจฺจนฺติ, ตโต เอว หิ เต ‘‘มานวา, มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ, อุสฺสปจฺจโย. มนุโน อปจฺจํ มานุโส, อุโส. มร ปาณจาเค, โจ, มจฺโจ, ปพฺพชฺชาทินา วา ตฺยปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. ตโต ‘‘ยวต’’มิจฺจาทินา โจ, ทฺวิตฺตํ. มนุโน อปจฺจํ มานโว. มาณโวปฺยตฺร, ณโว. มนุมฺหา ชาโต มนุโช. นี นเย, เนตีติ นโร, อโร. ปุส โปสเน, โณ, ปุเรตีติ วา โปโส. ปุร ปูรเณ, โส, อุสฺโสตฺตํ, รโลโป. ปุนาตีติ ปุมา,ปุ ¶ ปวเน, โม, สิสฺสา. ปุเรตีติ ปุริโส, โปริโส จ, อิโส, รสฺสสฺส ทีฆตาย ปูริโส จ. เอตฺถ จ มนุสฺสาทิปฺจกํ อิตฺถิยมฺปิ วตฺตเต, นราทโย ตุ ปุเมเยว วิสิฏฺลิงฺคตฺตา. ตตฺร มนุสฺส มานุส มนุช มาณเวหิ นทาทิตฺตา อีปจฺจโย, เอกสการโลโป, มนุสี, มานุสี, มนุชี, มาณวี. มจฺจา, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย.
วิทฺทสุปริยนฺตํ ปณฺฑิเต. ปณฺฑา พุทฺธิ สฺชาตา อสฺสาติ ปณฺฑิโต, ตรตฺยาทิ. ปฑิ คติยํ วา, โต. พุชฺฌตีติ พุโธ. วิทติ ชานาตีติ วิทฺวา, วิท าเณ, โว, สิสฺสา. ภู สตฺตายํ, อตฺเถ วิภาเวติ ปกาเสติ สีเลนาติ วิภาวี, ณี. ราคาทโย สเมตีติ สนฺโต, โต, สุนฺทโร อนฺโต อวสานเมตสฺสาติ วา สนฺโต. สุนฺทรา ปฺา ยสฺส สปฺปฺโ. กินฺนาม น วินฺทตีติ โกวิโท, เนรุตฺโต, กุํ ปาปํ วินฺทตีติ วา โกวิโท. ธี ปฺา ยสฺสตฺถีติ โส ธีมา, โสภนํ ฌายตีติ สุธี, เฌ จินฺตายํ. ฌสฺส โธ, อี, สุนฺทรา ธี ยสฺสาติ วา สุธี. กวิ วณฺเณ, อิ, อิตฺถิยํ กวี จ, กุ สทฺเท วา, อิ, กวิ. พฺยฺชยตีติ พฺยตฺโต, อฺช คติยํ, โต. ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ. วิสิฏฺโ อตฺตา ยสฺสาติ วา พฺยตฺโต. จกฺข ทสฺสเน, ยุ, วิจกฺขโณ, วิจาเรตีติ วา วิจกฺขโณ, เนรุตฺโต. วิคโต สารโท เอตสฺมาติ วิสารโท.
๒๒๙. เมธา ธารณา มติ ปฺา ยสฺสาติ เมธาวี, วี. อติสยมติยุตฺตตาย มติมา. ปฺาย โยคโต ปฺโ. วิเสสํ ชานาติ สีเลนาติ วิฺู, รู. วิท าเณ, อุโร, วิทุโร[วิทูโร (ก.)]. รูปจฺจเย วิทู. ธีโยคา ธีโร, โร. วิสิฏฺทสฺสนสีลตาย ¶ วิปสฺสี, ณี. โทสํ ชานาตีติ โทสฺู, รู. พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, โต. ทุ คติยํ, อ, อุสฺสาโว [ทุ คติยํ อพฺโพ (สูจิ)], ทพฺโพ. วิท าเณ, ทสุ.
๒๓๐-๒๓๑. มหิลานฺตํ อิตฺถิสามฺเ. อิสุ อิจฺฉายํ, โต, นทาทิ. สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, เกสเวโส, ตํโยคา สีมนฺตินี, อินี. นรสฺสายํ นารี, อิทมตฺเถ โณ. ติฏฺติ คพฺโภ ยสฺสํ, สา ถี. ธา ธารเณ วา, วณฺณวิกาโร, อี. พนฺธ พนฺธเน, อู, พนฺธสฺส วธาเทโส จ [ณฺวาทิ ๓], วธูสทฺโท สุณิสาภริยานมฺปิ วาจโก. วน สมฺภตฺติยํ, โต, อิการาคโม จ. องฺค คมนตฺโถ, ยุ, องฺคนา, วิสิฏฺนาริยมฺปิ องฺคนา, ตทา กลฺยาณงฺคนารีลกฺขโณเปตํ ปสตฺถํ หตฺถปาทาทิกมงฺคมสฺสตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ องฺคา กลฺยาเณ นปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน ๔.๙๒]. วิรูเปสุปิ มโท ราคมโท ยสฺสา สา ปมทา, วิสิฏฺนาริยํปฺยตฺร ปมทา, ตทา ปกฏฺโ มโท รูปโสภคฺคชนิโต เจโตวิกาโร ยสฺสา สา ปมทา. รูปลาวณฺยสมฺปนฺนตาย สุนฺทรี, วิสิฏฺายมฺปิ. กมนียวุตฺติตาย กนฺตา, กมุ กนฺติยํ, โต. กนฺติโยคา วา กนฺตา, วิสิฏฺายมฺปิ. รมยติ วิโนทยติ นายกํ, สา รมณี, นนฺทาทีหิ ยุ, นทาทิ, วิสิฏฺายมฺปิ. ทย รกฺขเณ, กมฺมนิ โต. อปฺปํ พลํ ยสฺสา สา อพลา, อปฺปตฺโถยํ อกาโร. มาตุยา คาโม วิย คาโม ยสฺสา ¶ สา มาตุคาโม, มาตา วิย คจฺฉตีติ วา มาตุคาโม, คมุ คมเน, โณ, มาตา วิย คสตีติ วา มาตุคาโม, คส อทเน, โม, มาตา วิย คายตีติ วา มาตุคาโม, คา สทฺเท, โม. มหี วิย สุจึ อสุจิมฺปิ ลาตีติ มหิลา, มหนฺเตสุ พหูสุปิ รตฺตจิตฺเตสุ อิลติ คจฺฉตีติ วา มหิลา, อิล คมเน, มห ปูชายํ วา, อิโร, ลตฺตํ, อา, มหิลา. มเหลาปฺยตฺร.
ติกํ วิสิฏฺนาริยเมว. ลล วิลาเส, นนฺทาทีหิ ยุ. ลล อิจฺฉายนฺติ จุราทิคณโต วา ยุ. ภยปกติ ภีรุ, ภี ภเย, รุ, ‘‘ภีรุ อตฺเต ชเน’ตฺถิย’’นฺติ รภโส. อติสยิตกามา กามินี, กาโม สิงฺคารรูโป มโท ยสฺสาตฺถีติ อินี, สพฺพตฺเรวํ. วามโลจนา, ภาวินี, นิตมฺพินี, รามาอิจฺจาทีนิปิ วิสิฏฺนารีนามานิ.
ทฺวยํ ปมวยสิ วตฺตมานายํ.
อฏฺวสฺสา ภเว โครี, ทสวสฺสา ตุ กฺกา;
สมฺปตฺเต ทฺวาทเส วสฺเส, กุมารีตฺย’ภิธียเต [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๘].
อิห ตฺวเภโทปจาเรเนกตฺตํ. อฺเ ปนาหุ ‘‘กฺาสทฺโทยํ ปุมุนาภิสมฺพนฺธปุพฺพเก สมฺปโยเค นิวตฺเตตี’’ติ. กุมาร กีฬายํ, จุราทิ, กุมารยตีติ กุมารี, อ, นทาทิ, สกตฺเถ โก, ณฺวุนา วา สิทฺโธ. กมนียเตติ กฺา, กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, โย, นฺยสฺส ตฺตํ, อ, อา.
ยุวสทฺทโต ¶ ปาฏิปทิกโตติ, ยุวติ. วริตฺถิปริยายสามฺเปิ ยุวติสทฺโท ปกตฺยนฺตรมตฺถีติ. ตร ตรเณ, ยุ, อุตฺตํ, อี จ.
๒๓๒. สาภิเสกา ลทฺธาภิเสกา ราชิตฺถี มเหสี นาม, มห ปูชายํ, กมฺมนิ อิโส, อิสฺเส, ตโต อี, มหติโย ราชิตฺถิโย อีสติ อภิภวตีติ วา มเหสี, อีส อิสฺสริเย, อี. มเหสิโต อฺา ราชนาริโย โภคินิโย โภคโยคา, อี, อินี จ. ยานารี ปุริสสฺส สงฺเกตํ ยาติ, สา ‘‘ธวตฺถินี, อภิสาริกา’’ติ โจจฺจเต. ธวํ ปตึ อตฺถยติ อิจฺฉตีติ ธวตฺถินี, อตฺถ ยาจนิจฺฉาสุ, อินี, อสตีวิเสโส. สร คติยํ, อภิสรติ สงฺเกตนฺติ, ณฺวุ.
๒๓๓. ฉกฺกํ เวสิยํ. จตุสฏฺิกลากุสลตาย, สีลรูปาทิมตฺตาย จ คณฺยเต อาทียเต คณิกา, คณ สงฺขฺยาเน, ณฺวุ. เวโส อากปฺโป, เตนาติโสภเต, กมฺมเวเสหิ วา อิจฺฉียเตติ. อติโสภเน, อิจฺฉตฺเถ วา ยปจฺจโย. วณฺณสมฺปนฺนา ทาสี วณฺณทาสี, ทาสิมฺปิ หิ วณฺณสมฺปนฺนํ เกจิ สามิกา ธนโลเภน คณิกํ กโรนฺติ. นครํ โสเภตีติ นครโสภินี. รูเปน อุปชีวตีติ รูปูปชีวินี. อติสยเวสยุตฺตตาย เวสี.
ทฺวยํ อสตีสามฺเ. กุลานิ อฏติ นาสยตีติ กุลฏา. พนฺธมนุพนฺธํ กายตีติ พนฺธกี, นทาทิ.
๒๓๔. จตุกฺกํ อุตฺตมนาริยํ. วโร อาโรโห โสณิ ยสฺสา สา วราโรหา. อุตฺตมคุณโยคา อุตฺตมา. โสณิคารเวน ¶ มตฺตคโช วิย พนฺธนคามินี มตฺตกาสินี, กส คติยํ. วรวณฺณโยคา วรวณฺณินี, อินี.
‘‘สีเต สุโขณฺหสพฺพงฺคี, คิมฺเห ยา สุขสีตลา;
ภตฺตุ ภตฺตา จ ยา นารี, สา ภเว วรวณฺณินี’’ติ. รุทฺโท;
ทฺวยํ อขณฺฑิตจริตฺรายํ. ปติ สามิโกว กมนีโย ยสฺสา ปติพฺพตา, ปติมฺหิ วตมสฺสาติ วา ปติพฺพตา. อส ภุวิ, อนฺโต, อี, อาทิโลโป. สเมตีติ วา สตี, สมุ อุปสเม, อนฺโต, อี.
ทฺวยํ กามรตฺตราชปุตฺตาทิโน กุลสฺส นิยตปติยํ. กุลานุรูปา อิตฺถี กุลิตฺถี, กุลํ ปาเลติ รกฺขตีติ กุลปาลิกา, ณฺวุ.
๒๓๕. ทฺวยํ มตภตฺติกายํ. วิคโต ธโว ภตฺตา ยสฺสา วิธวา. ปติ สฺุโ นฏฺโ ยสฺสาติ ปติสฺุา.
ทฺวยํ อตฺติจฺฉาย ปตฺยนฺเวสินิยํ กฺายํ. ปตึ วรติ คเวสตีติ ปติมฺพรา, ทุติยายาโลโป. สยเมว ปตึ วรตีติ สยมฺพรา, ปมายาโลโป, วร ปตฺถนายํ.
จตุกฺกํ วิชาตายํ. วิชนี คพฺภวิโมกฺขเน, โต, วิชายิตฺถาติ วิชาตา. สู อภิสเว, โต. ชาตํ อปจฺจํ ปุตฺโต เอติสฺสาติ ชาตาปจฺจา. ปสูตาว ปสูติกา, กปจฺจโย, อิตฺตฺจ.
๒๓๖. ทฺวยํ ¶ ทูติยํ. ยา เปสียเต, สา ทูตี, ทุ คมเน,ติ, อีมฺหิ ทูตี. สฺจารยติ ยถาภิมตนฺติ, ณฺวุ.
ติกํ ทาสิยํ. ทุ กุจฺฉิตํ อสติ ภกฺขตีติ ทาสี, อี, ทียนฺเต ตายาติ วา ทาสี, ทา ทาเน, โส, อี จ. จิฏ เปสเน, กมฺมนิ โณ, อี. กุฏํ อุทกกุมฺภํ ธาเรตีติ กุฏธาริกา, ณฺวุ.
ทฺวยํ สุภาสุภนิรูปินิยํ สํวริกาทิมฺหิ. วร คติยํ, กตฺตริ อินี. สุภาสุภสฺส อิกฺขณํ นิรูปนํ ยสฺสาตฺถีติ, อิ, สกตฺเถ โก. อิเม ทฺเว สทฺทา ตุลฺยตฺถา.
ยา สยํ ขตฺติยชาติ ยสฺส กสฺสจิ ภริยา, สา ขตฺติยานี, ขตฺติยา จ. ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ขตฺติยานี, อาโน, อี. ณมฺหิ ขตฺติยา.
๒๓๗. ปชฺชํ อคฺคิสกฺขิปุพฺพกตปาณิคหิตายํ ภริยายํ, อฺตฺร ตูปจารา. ทารยนฺเต เยนาติ ทาโร, ทร วิทารเณ, อกตฺตริ จ การเก สฺายํ โณ. ชายติ ปุตฺโต ยายาติ ชายา, ชน ชนเน, โย, ชนิสฺส ชา จ, อา, ชยตีติ วา ชายา, ชิ ชเย, โย, ชิสฺส ชา, อา, ชายา. กล สงฺขฺยาเน, อตฺโต. ฆรํ เนตีติ ฆรณี, ณตฺตํ. ภริตพฺพโต ภริยา, ภร ภรเณ, โย. ปิยายิตพฺพโต ปิยา,ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โย. ปชํ ปุตฺตํ ปาเลตีติ ปชาปติ, ปา ปาลเน,ติ, อาตฺตํ, รสฺสตฺตฺจ ¶ . ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยา. ปโม ภตฺตา, ภริยา ทุติยา. สามิกสฺส ปาเท ปริจรตีติ ปาทปริจาริกา, ณฺวุ. ปตินี, ปาณิคหิตา, สหธมฺมินีติปิ ตสฺสาเยว นามานิ.
๒๓๘. ติกํ สขิยํ. เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ สห ขายติ ปกาสตีติ สขี, สหปุพฺโพ ขา ปกาสนกถเนสุ, อี. อล ภูสเน อาปุพฺโพ, อิ. วยสา ตุลฺยา วยสา, ตุลฺเย สฺายํ โส [ปาณินิ ๔.๔.๙๑ สุตฺเต ยปจฺจโย ทิสฺสติ].
ชโรวุจฺจติ โจรสฺสามิโก, ตสฺสายํ ชารี, โณ, อี. สามิกํ อติกฺกมฺม อฺตฺร จรตีติ, อินี.
๒๓๙. ปุเม ตูติ ลิงฺคนฺโต ตุสทฺโท น ปุพฺพํ ภชเต. อร คมเน, ตุ, อรสฺสุตฺตํ. รติยา ชายตีติ รโช, ติโลโป. ปุปฺผ วิกสเน, ปุปฺผํ.
ติกํ รชสฺสลายํ. อุตุโยคาอุตุนี, อินี. รชโยคา รชสฺสลา, สโล. ปุปฺผวนฺตตาย ปุปฺผวตี. ถีธมฺมินี, อวี, อตฺเตยี, มลินี, อุตุมตี, อุทกีอิจฺจาทีนิปิ ตสฺสา นามานิ.
ติกํ คพฺภินิยํ. ครุ อลหุโก คพฺโภ กุจฺฉิ เอติสฺสาติ ครุคพฺภา. อาปนฺโน ปตฺโต คพฺภฏฺโ สตฺโต เอตายาติ อาปนฺนสตฺตา. คพฺภโยคา คพฺภินี.
ติกํ ¶ เยน เวิโต คพฺโภ กุจฺฉิยํ ติฏฺติ, ตตฺราสเยติ ขฺยาเต. คพฺโภ อาสยเต ติฏฺตฺยตฺราติ, โณ. ชรํ เอตีติ ชลาพุ. อุ, รสฺส โล, ยสฺส โพ, ชราปุพฺโพ อิ คติยํ. กลํ ชรตํ ลาตีติ กลโล, กล สงฺขฺยาเน วา, อโล.
๒๔๐-๒๔๑. สตฺตกํ ภตฺตริ. ธู กมฺปเน, สนฺตาสํ ธุโนตีติ ธโว, อ. สํ เอตสฺสตฺถีติ สามิโก, อามิปจฺจโย, สกตฺเถ โก, อิปจฺจโย วา, นิคฺคหีตสฺส โม, อสฺส จ ทีโฆ, สามิโก. ภร ภรเณ, ภรตีติ ภตฺตา, ริตุ. กมุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘ปกฺกมาทีหิ นฺโต จา’’ติ นฺตตฺตํ. ปา รกฺขเณ, อติ, ปติ. วร อิจฺฉายํ, อ, วโร. ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โย.
รติการณตฺตา ปติโน อุป อุปปติ, สมาเส กเต อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานภูโต วา ปติ อุปปติ. ชร วโยหานิมฺหิ, ชียนฺเต อเนนาติ ชาโร, ทาโร จ.
สตฺตกํ ปุตฺเต. นรเก น ปตนฺตฺยเนน ชาเตนาติ อปจฺจํ, ปต คติยํ, โย, ตฺยสฺส โจ, น ปตติ น วิจฺฉินฺทติ วํโส ¶ เอเตนาติ วา อปจฺจํ, ปุตฺเต, ธีตริ จ นิจฺจนปุํสโกยํ. ปู ปวเน. ปุนาติ ปิตโร เตนาติ ปุตฺโต. ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ โต. ปูเรตีติ วา ปุตฺโต. อตฺตโต ชาโต อตฺรโช, ‘‘อตฺตโช’’ติปิ ปาโ. สุยเตติ สุโต. สุ อภิสเว, สุณาตีติ วา สุโต, โต, สุ สวเน. ตนุมฺหา ชาโต ตนุโช, ตนโย จ, โย, ตโนติ มุทนฺติ วา ตนโย, อโย. สูยเตติ สูนุ, กมฺมนิ นุ, สู ปสเว.
ปุตฺตาทโย สูนุปริยนฺตา ธีตริ วตฺตมานา อิตฺถิยํ วตฺตนฺติ. ทุหิตา, ธีตา จ สทา นาริยเมว. ทุห ปปูรเณ, ราตุ, โอตฺตาภาโว, อิการาคโม จ. ธา ธารเณ, ราตุ, อาสฺสี. ปุตฺตาทโย จ เต สามฺเเนว กุณฺฑโคลกาทีนํ วาจกา. สวณฺณายํ ตุ อูฒายํ สชาโต สยํ ชนิโต สุโต โอรโส นาม. สชาตสทฺเทน กุณฺฑกโคลกขตฺตาทิพฺยวจฺเฉโท. ชีวติ ภตฺตริ ชารโช สุโต กุณฺฑาขฺโย. มเต ภตฺตริ ชารโช โคลกาขฺโย. อริยาสุทฺทโช สุโต ขตฺตา นาม [ขตฺตา อริยาสุทฺทานํ (อมร ๒๐.๓)]. อาทินา มาคธาทีนํ คหณํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘อมเต ชารโช กุณฺโฑ,
มเต ภตฺตริ โคลโก’’ติ [อมร ๑๖.๓๖].
‘‘มาคโธ สุทฺทขตฺตาโช’’ติ [อภิธานุ ๕๐๓ คาถา] จ.
อุรสา มนสา นิมฺมิโต, อุรสทฺทา ตติยนฺตา นิมฺมิตตฺเถ โณ, นิวิฏฺตฺตา เตน นิมฺมิโตติ วุจฺจติ. อุรสิ ภโวติ วา โอรโส.
๒๔๒. จตุกฺกํปติปตินีนํ ¶ ยุเค, ‘‘ทารา ปุเม พหุตฺเต จ, ทํ กลตฺเร นปุํสเก’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๓๘]อมรมาลา, ชํสทฺโท ตฺวพฺยโย ทารวจโน. ตสฺมา ‘‘ชมฺปติ, ทมฺปตี’’ติปิ ภวิตพฺพํ, อิธ ปน กจฺจายนมเตโนทาหฏา. ชายา จ ปติ จ ชายาปติ. อิตรีตรโยคทฺวนฺโท. ชายา จ ปติ จ ชานิปติ, ตถา ชายมฺปติอาทโย, ชายาสทฺทสฺส ปติมฺหิ ปเร ชานิ, ตุทฺจ, ชายฺจ ยทาทินา.
ติกํ นปุํสเก. วิคโต ราคสฺสโว ยสฺมา วสฺสวโร. สุ สวเน, อโร. ปณ พฺยวหาเร, โฑ, ปฑิ ลิงฺคเวกลฺเย วา, ภูวาทิ. น อิตฺถี น ปุมา นปุํสกํ, นิรุตฺตินเยน อิตฺถิปุมานํ ปุํสกภาโว, นสฺส จ ปกติ. ตติยาปกติ, สณฺโฑ, กลีพนฺติปิ ตสฺส นามานิ. ตติยา ปกติ ตติยปฺปกาโร, สมชาติเก อิตฺถิปุริเส อเปกฺขิตฺวา ตติยตฺตํ ปการสฺส. ปมา หิ ปกติ อิตฺถี, ทุติยา ปกติ ปุริโส, อิตรปกติ ตติยา ปกติ.
๒๔๓. ฉกฺกํ าติมตฺเต, พนฺธุเยว พนฺธโว, อ, อุสฺสาโว. พนฺธตีติ พนฺธุ, อุ. สสฺส อตฺตโน ชโน สชโน. สมานํ โคตฺตํ กุลํ อสฺสาติ สโคตฺโต, สมานสฺส สภาโว. า อวโพธเน, กมฺเมติ, าติเยว าตโก, อตฺตํ, สกตฺเถ โก จ. สุสทฺโทปฺยตฺร [สฺว (อมร ๑๖.๓๖)].
ทฺวยํ ¶ สตฺตปุริสาวธิเกสุ นิกฏาตีสุ. โลหิเตน สมฺพนฺโธ สาโลหิโต, สมฺพนฺธสฺส สาเทโส, ปุพฺพนิปาโต จ, สมานํ ปิณฺฑทานํ ยสฺส สปิณฺโฑ, สนาภโยปฺยตฺร [นาภิ สตฺตปุริสาวธิกกุเล (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๓๓)]. ติกํ ปิตริ. ตา ปาลเน, โต กตฺตริ. ชนยตีติ ชนโก, ณฺวุ. ปา รกฺขเณ, ริตุ, อสฺสิตฺตํ.
๒๔๔. ฉกฺกํ มาตริ. อม ปูชายํ, กมฺมนิ โม, โพ จ, อมฺมา, อมฺพา. ชนยตีติ ชนนี, ยุ, นทาทิ. มาน ปูชายํ, ปุตฺตํ มาเนตีติ มาตา, ราตุ, ปาตีติ วา มาตา, ปาติสฺส โม. ชเนตีติ ชเนตฺติ,ติ. ชเนตีติ ชนิกา, ณฺวุ, อิตฺตํ.
อปฺปธานภูตา มาตา อุปมาตา, กุมาเร ธาเรตีติ ธาติ. ธา ธารเณ,ติ. ชายาย ภริยาย ภาติโก กนิฏฺโ จ เชฏฺโ จ สาโล นาม, สสฺส อตฺตโน เอสา สา, ภริยา, ตสฺสา ภาตา สาโล, ชายาย ภาตริ อโล. สร คติจินฺตาหึสาสุ วา, โณ, ลตฺตํ, สาล วิตกฺเก วา, จุราทิ.
๒๔๕. สามิโน ภตฺตุ ภคินี นนนฺทา นาม, น นนฺทตีติ นนนฺทา, อตฺตาภาโว นสฺส วิภาสาธิการา. นนฺท สมิทฺธิยํ, ภูวาทิ.
ทฺวยํ ¶ อยฺยิกายํ. มาตุยา มาตา มาตามหี. ปิตูนํ ปิตริ จ มาตริ จ อามหํ ยทาทินา, นทาทิ. อรห ปูชายํ, ณฺวุ, รหสฺส โย, อย คติมฺหิ วา, ณฺวุ, อยฺยิกา.
มาตุยา ภาตา มาตุโล นาม, มาตุยา ภาตา มาตุโล, มาตุ ภาตริ อุลปจฺจโย. อสฺส มาตุลสฺส ปชาปติ ชายา มาตุลานี นาม, มาตุลสฺส ภริยา มาตุลานี, มาตุลภริยายํ อาโน, นทาทิ, อถ วา มาตุลสฺส เอสา มาตุลานี, อี, อสฺส อาโน.
๒๔๖. ชายาปตีนํ ทฺวินฺนํ ชนนี มาตา สสฺสุ วุตฺตา, สส คติหึสาปาเนสุ. ตปฺปิตา เตสํ ชายาปตีนํ ปิตา ปน สสุโร นาม, สสธาตุมฺหา อุโร. ภคินิยา ปุตฺโต ปน ภาคิเนยฺโย นาม, ภคินิยา อปจฺจํ ภาคิเนยฺโย, เณยฺโย.
๒๔๗. ทฺวยํ สุตสฺส, สุตาย จ ปุตฺเตสุ. นห พนฺธเน, ริตุ, นี นเย วา. ปุตฺตสฺส ปุตฺโต ปปุตฺโต, ตฺตโลโป, อุสฺสตฺตฺจ. สามิภาตา เทวโร นาม, อถ วา สามิภาตา กนิฏฺโ สามิโน ภาตา เทวโร นาม. เชฏฺโ ตุ สสุโร เอโวจฺจเต. ทิวุ กีฬายํ, อโร.
ทฺวยํ ¶ ธีตุปติมฺหิ. ชน ชนเน, ริตุ, อสฺสาตฺตํ, นสฺส มาเทโส จ. ทฺวยํ ปิตุปิตริ. ปิตุโน ปิตา ปิตามโห.
๒๔๘. หุสานฺตานิ ปเทน ปเทน นามานิ. มาตุยา ภคินี มาตุจฺฉา, จฺโฉ. ปิตุโน ภคินี ปิตุจฺฉา, ปิตุภคินี ปิตุจฺฉา ภเวตฺยตฺโถ.
ปิตามหสทฺโท น เกวลํ ชนกปิตรเมว วทติ, อถ โข ชนกปิตุปิตาทโยปีติ เอตฺถาปิ ‘‘ปปิตามโห’’ อิจฺจุทาหโฏ. ปิตุโน อยฺยโก ปยฺยโก, ตุโลโป. สุ สวเน, ณฺหา. ณิสมฺหิ สุณิสา. สมฺหิ หุสา, หตฺตํ. สพฺพตฺร ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา.
๒๔๙. จตุกฺกํ เอโกทเร ภาตริ. สมาโนทเร ิโต โสทริโย, สมานสฺส โส. สมาโน คพฺโภ สคพฺโภ, ตตฺร ภโว สคพฺโภ, โณ. สมาโนทเร ชาโต โสทโร. สมาโนทเร ชาโต สหโช. สหสทฺโท ตุลฺยวจโน.
มาตาปิตู เต ทฺเว ชนา ปิตโร วุจฺจนฺเต. อุภินฺนมฺปิ ชนกพฺยปฺปเทสนิยตตฺตา อเภทวจนิจฺฉายํ ปิตุตฺตมตฺเถว. นนฺวเภทา ชาติ, ตสฺสา โจภยตฺร สตฺตาเทกตฺตํ, น จ ชาติยา ¶ ลิงฺคสงฺขฺยา ภวนฺติ, อทพฺพตฺตา พหุวจนํ น สิยาติ? เนส โทโส, น หิ ชาติปทตฺถิกสฺส น ทพฺพํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส วา น ชาตีติ. กินฺตุภเยสํปฺยุภยปทตฺโถ อิหาตฺถวิเสโส. ชาติปทตฺถิกสฺส ชาติ ปธานภูตา ทพฺพํ คุณภูตํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส ตุ วิปริยโย, ตตฺร ชาติวจนิจฺฉายํ ทพฺเพ วิย ลิงฺคสงฺขฺยา วตฺตพฺพา, ตสฺส จ พหุตฺตา พหุวจนํ. ปุพฺเพ วิยาเภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตา วุจฺจนฺเต, ชฺตฺตฺหิ ปุตฺตพฺยปเทสนิยตํ ธีตริปฺยตฺถิ, วิปริยเย ตุ น ภวตฺยนภิธานโต. เภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺตธีตโรติ ภวติ.
๒๕๐. สสฺสุ จ สสุโร จ สสุราติ วุจฺจนฺเต. ตทปจฺโจหนสมฺพนฺธินิพนฺธนา หิ พฺยปฺปเทโส สสฺสุยมฺปิ ิโต. เภทวจนิจฺฉายํ ตุ ปุพฺเพ วิย ปจฺจตฺถํ สทฺทนิเวโส. ภาตา จ ภคินี จ ภาตโร วุจฺจนฺเต. เอกคพฺโภสิตตฺตํ ภาตุพฺยปฺปเทสนิยตํ ภคินิยํปฺยตฺถิ. ตโต เอกคพฺโภสิตตฺตสฺสาเภทวจนิจฺฉายํ อุโภ ภาตโร วุจฺจนฺเต. เอตฺถ จ สพฺพตฺราปิ วิรูเปกเสโส ทฏฺพฺโพ. ทุวิโธ หิ เอกเสโส สรูปาสรูปวเสน. ตตฺร สรูเปกเสเส พหุวจนเมว, อิตรตฺร ปน ทฺวิวจนํ, ยถา ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสา, นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปํ, มาตา จ ปิตา จ ปิตโรติ.
พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ตีณิ วยานิ. ตตฺร ติกํ พาลฺเย. ทฺวยํ โยพฺพเน. พาลสฺส ภาโว พาลตฺตํ, ตฺตํ. ตาปจฺจเย พาลตา. ณฺยมฺหิ พาลฺยํ, อถ วา พล ปาณเน, พลนฺติ อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ¶ ปณนฺตีติ พาลา, พลฺยนฺเต สํวรียนฺเตติ วา พาลา, พล สํวรเณ. เตสํ ภาโว พาลตฺตาทิ. ยุวสฺส ภาโว โยพฺพฺํ, โยพฺพนฺจ, ภาเว ณฺโย, โณ จ, อถ วา ยุ มิสฺสเน, ยุ, อุสฺส อุวาเทโส, วุทฺธิ. เตสํ ภาโว โยพฺพฺาทิ.
๒๕๑. เย ชรากตา สุกฺกา เกสาทโย, เต ปลิตํ นาม สิยุํ, เตสํ วา ยํ สุกฺกตฺตํ, ตํ ปลิตํ นาม. ปจ ปาเก, อิโต, จสฺส ลตฺตฺจ.
ทฺวยํ วลิปลิตาทิมติ กายปริปาเก. ชียนฺติ วุฑฺฒา ภวนฺติ อสฺสํ ชรา, ชร วโยหานิมฺหิ, ชรา เอว ชรตา, สกตฺเถ ตาปจฺจโย. วิสฺสสาติปิ ชราย นามํ. วิเสเสน สํสเต อโธ ปาตยตีติ วิสฺสสา. สํสติ’รยํ ปมาทตฺโถ, อวสํสนตฺโถ จ, อิห อวสํสนตฺโถ, นิคฺคหีตโลโป, ทฺวิตฺตฺจ.
พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ปุพฺเพ วุตฺตานิ. อิทานิ ตพฺพตินามานฺยาห. ตตฺร อทฺธํ ฉาปสามฺเ. ปุถ, ปถ วิตฺถาเร, อุโก, ปุถุโก, ปล คมเน, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ, ปิลฺลโก. ฉุป สมฺผสฺเส, อุสฺสาตฺตํ, ฉาโป. กุมาร กีฬายํ, กุมาโร. พล ปาณเน, โณ, พาโล, ปู ปวเน, โต, สกตฺเถ โก, โปตโก, อิตฺถิยํ โปตกี. โปโต, สาโว, สาวโก, อพฺภโก, ฑิมฺโภ, สุสุโก, สุสุอิจฺจาทีนิปิ ฉาปสามฺตฺถานิ.
๒๕๒. พาลสามฺวาจกานิ ¶ ทสฺเสตฺวา วิเสสพาลนามานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถุ’’จฺจาทิ. อุตฺตาโน, อุตฺตานํ วา สยตีติ อุตฺตานสโย. กปจฺจเย อุตฺตานเสยฺยโก. ถนํ ปิวตีติ ถนโป, ฑิมฺภสทฺโทปฺยตฺร.
อาโสฬสา ภเว พาโล,
ตรุโณ ตุ ตโต ภเว;
วุทฺโธ ตุ สตฺตตฺยายุมฺหา,
ตีณิ วยานิ ลกฺขเย.
ตร ตรเณ, อุโณ. วยสิ โยพฺพเน ติฏฺตีติ วยฏฺโ, โต, ‘‘วโย พาลฺยาทิ ปกฺขี จ, โยพฺพนฺจ วโย กฺวจี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๔๒]รุทฺโท, ทห ภสฺมีกรเณ, อโร, ยุ มิสฺสเน, อ, อุวาเทโส, สิสฺสากาโร. สส ปฺลุตคติมฺหิ, อุ, อสฺสุตฺตํ, สุสุ, ตรุณสฺส วา ปาฏิปทิกสฺส สุสฺวาเทโส. มนุโน อปจฺจํ มานโว, วณฺณวิกาโร, นสฺส ณตฺตํ, มาณโว. กุจฺฉายํ กปจฺจโย, มาณวโกติ สิทฺธํ. วุตฺตฺจ –
‘‘อปจฺเจ กุจฺฉิเต มูฬฺเห, มนุโตสฺสคฺคิโก มโต’’ติ [มหาภาสฺส ๔.๑.๑๖๑]ทร วิทารเณ, ณฺวุ.
ทฺวยํ สุขวฑฺฒิเต กุมาเร, สุโข กุมาโร สุกุมาโร, ขโลโป, สุเขน เอธติ วทฺธตีติ สุเขธิโต. ‘‘สุโขจิโต’’ติปิ ¶ ปาโ, สุขํ อุจิตํ สมฺปิณฺฑิตํ เอตฺถาติ สุโขจิโต, อุจ สมวาเย.
๒๕๔-๒๕๕. ทฺวิปาเทน วุฑฺฒสฺส นามานิ. อายุมหตฺตํ ลาตีติ มหลฺลโก, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํ. วฑฺฒ วฑฺฒเน, กตฺตริ โต, ตสฺส โฒ, ฑฺฒสฺส โฑ, อสฺสุตฺตํ, ธา คตินิวตฺติยํ, อิโร, ธสฺส ถตฺตํ, อิสฺส เอตฺตํ. ชร วโยหานิมฺหิ, กตฺตริ โต, ตสฺส อินฺนาเทโส, ธาตฺวนฺตโลโป, ณตฺตฺจ, ชิณฺโณ, สกตฺเถ กมฺหิ ชิณฺณโก. ปกตํ วโย โยพฺพนมสฺสาติ ปวโยติปิ วุฑฺฒสฺส นามํ.
วลินนฺตานิ ปาเทน นามานิ. ตตฺร ติกํ เชฏฺภาตริ. อคฺเค ปุเร กาเล, ปุพฺเพ จ กาเล ชายตีติ อคฺคโช, ปุพฺพโช จ. อยฺจ วุฑฺโฒ อยฺจ วุฑฺโฒ, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒติ เชฏฺโ, วุฑฺฒสทฺทา อิฏฺปจฺจโย, ‘‘วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเสู’’ติ วุฑฺฒสฺส โช. อโลเป ปรสฺสาสวณฺณตฺตํ.
ติกํ ปจฺฉาชาเต ภาตริ. อยฺจ ยุวา อยฺจ ยุวา, อยมิเมสํ วิเสเสน ยุวาติ กนิฏฺโ, กนิโย[กณิฏฺโ กณิโย (ก.)] จ. อิยิฏฺเสุ ยุวสทฺทสฺส กนาเทโส [กณาเทโส (ก.)]. อนุ ปจฺฉากาเล ชาโต อนุโช. ชฆฺเ ปจฺฉากาเล ชาโต ชฆฺโช. อปรสฺมึ ปจฺฉากาเล ชาโต อปรโชติ ทฺเวปฺยตฺร.
วลิ ¶ สิถิลํ ตโจ จมฺมํ ยสฺส วลิตฺตโจ, ทฺวิตฺตํ. วลิ จมฺมเมตสฺสตฺถีติ วลิโน, อิโน. อุตฺตานสยาทโย วลินนฺตา วาจฺจลิงฺคตฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติ, ยถา – อุตฺตานสโย พาโล, อุตฺตานสยา กุมารี, อุตฺตานสยํ นปุํสกํ.
๒๕๖. ปฺจกํ มตฺถเก. สิ สเย, โส, ทีโฆ จ, องฺเคสุ อุตฺตมงฺคตฺตา อุตฺตมงฺคํ, อุตฺตโม จ ตํ องฺคฺจาติปิ อุตฺตมงฺคํ. สีสฺจ อุตฺตมงฺคฺจ สีโสตฺตมงฺคานิ. สิ เสวายํ, โร, เสวนฺติ เอเตนาติ สิโร. มุท โตเส, โธ. สิสฺสากาโร. มส อามสเน, ตฺโถ, สกตฺเถ โก จ, มสิ ปริมาเณ วา.
ปชฺชทฺธํ เกเส. เก มตฺถเก เสติ ติฏฺตีติ เกโส. สตฺตมิยาโลโป, กติ เฉทเน, อโล, อสฺสุตฺตํ. วล สํวรเณ, กมฺมนิ ณปจฺจโย, วาโล. อุตฺตมงฺเค สีเส รุหตีติ อุตฺตมงฺครุโห. มุทฺธนิ ชายตีติ มุทฺธโช. วาโล จ อุตฺตมงฺครุโห จ มุทฺธโช เจติ อิตรีตรโยคทฺวนฺโท. จิกุโร, กโจติปฺยตฺร. จิ จยเน, กุร สทฺเท, อเนกตฺถตฺตา เฉทเน. วฑฺฒมาโน จิกรียเตติ จิกุโร, กจ พนฺธเน, อ.
๒๕๗. กุสุมคพฺภา เกสา เกสจูฬา มุตฺติกาทินา พหิ สํยตา สนฺถตา ธมฺมิโล นาม. เอกโต กตฺวา ธรียติ ¶ พนฺธียตีติ ธมฺมิโล, กมฺมนิ อิโล. ธมฺเมน นานาเทสิยมนุสฺสานํ สมาจาเรน อิลตีติ วา ธมฺมิโล, อิล คมเน.
ทฺวยํ กุมารานํ สิขาปฺจเก, จูฬตฺตเยติ เกจิ. กากานํ ปกฺขสณฺานตฺตา กากปกฺโข. สิขา เอว สิขณฺฑโก, สกตฺเถ โก. สิขาสิขณฺฑสทฺทานมเภทตฺตาเยว หิ ‘‘สิขณฺฑี, สิขี จา’’ติ โมโร วุตฺโต.
ปาโส, หตฺโถ จ อิเม ทฺเว เกสจเย เกสปริยายโต ปเร หุตฺวา เกสานํ กลาเป วตฺตนฺติ, น เกวลา, ยถา – เกสปาโส เกสหตฺโถ อิจฺจาทิ. ปา รกฺขเณ, ปาติ รกฺขติ อวยเวติ ปาโส, โส, ปส พนฺธเนติ เกจิ, โณ. หน คติยํ, อวยวา นิหนนฺติ เอตฺถาติ หตฺโถ, โถ, ปกฺโขปฺยตฺร.
ตาปสานํ วตีนํ ตหึ เกสจเย ชฏาสทฺโท วุจฺจติ, ชฏ ชฏเน, ชฏ สงฺฆาเต วา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ.
๒๕๘. โปสิตภตฺตาทีหิ ยา พนฺฌเต, ตตฺร เวณี, ปเวณี จ. วี ปชเน, ปชนํ คพฺภวิโมกฺโข, วี ตนฺตสนฺตาเน วา, ณี. ปกฺเข ปเวณี.
ทฺวยํ สีสมชฺฌฏฺจูฬายํ. จูฬ สฺโจทเน, จูฬ หาวกรเณ วา, อ. สิขา วุตฺตา. เกสปาสีปฺยตฺร, นทาทิ.
นารีนํ ¶ เกสมชฺฌมฺหิ ปทฺธติ อุชุคตมคฺโค สีมนฺโตติ มโต กถิโต. สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, สี สเย วา, อนฺโต, มชฺเฌ มการวณฺณาคโม.
๒๕๙. ติกํ โลเม. ลู เฉทเน, วฑฺฒมานํ ลูยเตติ โลมํ, โม. ตนุมฺหิ รุหตีติ ตนุรุหํ, อ. รุห ชนเน, รูห ปาตุภาเว วา, โม, หโลโป, โอตฺตฺจ, ลู เฉทเน วา, โม, ลสฺส รตฺตํ, โรมํ. อกฺขิมฺหิ ชาตํ โลมํ ปมฺหํ, ปขุมฺโจจฺจเต. ปมิโนติ เตนาติ ปมฺหํ,ปปุพฺโพ มา ปริมาเณ, หปจฺจโย. อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตํ ปขุมํ, อุโม, กโลโป จ.
ปุมมุเข ปุริสานํ มุเข วุตฺตํ [ปวุฏฺํ (ก.)] โลมํ มสฺสุ นาม, มส อามสเน, สุ, มสฺสุ.
ติกํ ภมุมฺหิ. ภม อนวฏฺาเน, อู, มโลโป, ภู. อุมฺหิ ภมุ, กปจฺจเย ภมุโก. ภมุกสหจรณโต ภมุ ปุลฺลิงฺโค.
๒๖๐. ติกํ เนตฺโตทเก. ขิป เปรเณ, โป, อิสฺสตฺตํ. เนตฺเต ชาตํ ชลํ เนตฺตชลํ. อส อโธปตเน, สุ, อสฺสุ. เนตฺตชลฺจ อสฺสุ จาติ ทฺวนฺโท. อสฺสุ นปุํสเก.
ทฺวยํ ¶ อกฺขิปุตฺตลิกายํ. เนตฺเต ทิสฺสมานา ตารา เนตฺตตารา. กฺาสทฺทโต ตทฺธิโต อปจฺจโย, กฺาสทฺทสฺส กนีนาเทโส, อิตฺถิกตาการปเร เก ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต [กาตนฺต ๒.๒.๖๕], กนีนิกา. ตารกาปฺยตฺร.
ฉกฺกํ มุขวิวเร, กวโย ปน ตทุปลกฺขิเตปิ สมุทาเย ยุชฺชนฺเต. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, กรเณ ยุ. มุ พนฺธเน, โข, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, มุขํ. สพฺพธรกเต ปน ขฺเตติ ธาตุนา มุขนฺติ นิปาติตํ, ขนุ อวทารเณ. ตุฑิ โตฑเน, อ. ตนุ วิตฺถาเร วา, โฑ, อสฺสุตฺตํ. วทติ เตนาติ วตฺตํ, โต, วุจฺจเต อเนนาติ วา วตฺตํ. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, โต. ลป วจเน, กรเณ ยุ. อานนฺติ อสนฺติ อเนนาติ อานนํ, อน ปาณเน, ยุ. อสฺสํปฺยตฺร. อส ภกฺขเน. กรเณ โส.
๒๖๑. อฑฺฒํ ทนฺเต. ทฺวีสุ าเนสุ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ชายเตติ ทฺวิโช. ลปเน มุเข ชายตีติ ลปนโช. ทา อวขณฺฑเน, ทายติ ภกฺขมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ทส อทเน วา, ทสนฺติ โภชฺชมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ธาตฺวนฺตโลโป. ทมุ ทมเน วา, โต. ทํส ทํสเน, ทํสเต วิลิขฺยเต ภกฺขมเนนาติ ทํสโน, ยุ. รท วิเลขเน, ยุ, รทโน. อมฺหิ รโท.
ทนฺตเภทสฺมึ ทนฺตวิเสเส ทาาสทฺโท. อิตฺถิลิงฺโคยํ. ทํสธาตุโต โ, ทํสิสฺส จ ทา, ทาา, มุทฺธชทุติโยยํ. อกฺขิโกฏีสุ ¶ วามทกฺขิณเนตฺตานํ อนฺเตสุ อปางฺโค วตฺตติ, สรีรงฺคสงฺขาตสฺส กณฺณสฺส อป สมีปํ อปางฺโค.
๒๖๒. จตุกฺกํ โอฏฺเ. ทนฺเต อาวรติ ฉาทยตีติ ทนฺตาวรณํ. อุส ทาเห, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโ’’ติ สหาทิพฺยฺชเนน ฏฺโ, โอตฺตทฺวิตฺตานิ, โอฏฺโ. คทฺรเภปฺยยํ. อถ วา อุส ทาเห, ฏฺโ, โอตฺตทฺวิตฺตาทิ, อุภยตฺราปิ มุทฺธชทุติโย, อีสํ กิฺจิ กาลํ ธาเรติ ภกฺขเมตฺถาติ อธโร, อีสตฺโถ หฺยตฺร อกาโร.
‘‘อ ปุเม มาธเว เยฺโย,
ปฏิเสเธ ตทพฺยยํ;
อีสตฺเถ จ วิรุทฺธตฺเถ,
สทิสตฺเถ ปโยคโต’’ติ. –
หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํ. ทสเน ทนฺเต ฉาทยตีติ ทสนจฺฉโท. เอตฺถ เกจิ อธรสทฺเทน เหฏฺิโมฏฺเมวาหุ, เตสํ วจนํ ‘‘เนตฺตนฺตาธรปาณิปาทยุคเลหิ’’จฺจาทีหิ มหากวิปโยเคหิ อสํสนฺทนโต น คเหตพฺพํ.
ติกํ กโปเล. คฑิ วทเนกเทเส, อ, ธาตุปฺปกฺริยตฺถฺหิ ธาตุปาวจนํ, สพฺพตฺราปฺเยวํ. เกน ชเลน ปูริยเตติ กโปโล, อโล, กป อจฺฉาทเน วา, โอโล, กโปโล, นทาทิ. คณฺฑี. อธรา อโธภาโค จุพุกํ นาม, จิพุกํปฺยตฺร. จิพุ โอลมฺพเก, ณฺวุ, อสฺสุตฺตํ.
๒๖๓. ทฺวยํ ¶ คีวาย ปุโรภาเค. คล อทเน, กรเณ อ, คิล คิลเน วา, คิลติ อเนนาติ คโล, อิสฺสตฺตํ. กณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, โ, กณฺโ, มุทฺธชทุติโยยํ.
ติกํ เอกตฺถํ. คา สทฺเท, อีโว. กํ สีสํ ธรตีติ กนฺธรา. สิรํ ธรตีติ สิโรธรา, สิโร ธิยฺยเต อสฺสนฺติ วา สิโรธรา, ธา คตินิวตฺติยํ, อโร.
สุวณฺณมโย อาลิงฺโค มุรชเภโท, เตน สนฺนิภา สทิสา ยา คีวา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตํ. อถ วา ยา คีวา ตีหิ เลขาหิ องฺกิตา ลกฺขิตา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตฺจ. กมฺพุ วุจฺจติ สุวณฺณํ, กมฺพุมเยน อาลิงฺเคน สนฺนิภา คีวา กมฺพุคีวา, กมฺพ สํวรเณ, อุ, กมฺพุ.
๒๖๔. ติกํ ขนฺเธ. อน คติยํ, โส. ภุชานํ สิโร มตฺถกํ ภุชสิโร. กํ มตฺถกํ ทธาตีติ กนฺโธ, โส เอว ขนฺโธ กการสฺส ขการกรณวเสน, ขมติ ภารนฺติ วา ขนฺโธ, ขมุ สหเน, โต, ตสฺส โธ, มสฺส โน, นิคฺคหีตํ วา ¶ . ตสฺสนฺธิ ตสฺส ขนฺธสฺส มชฺฌํ ชตฺตุ นาม, ยํ ขนฺธานํ มชฺเฌ ติฏฺติ. ชน ชนเน, ชร วโยหานิมฺหิ วา, ตุ, ชตฺตุ, ตํ นปุํสกํ.
ทฺวยํ พาหุมูเล. พาหูนํ ภุชานํ มูลํ พาหุมูลํ. กจ พนฺธเน, โฉ. อสฺส กจฺฉสฺส อโธภาคฏฺานํ ปสฺสํ วุจฺจติ, ทิส เปกฺขเน, อปจฺจโย, ทิสสฺส ปสฺสาเทโส.
๒๖๕. ติกํ พาหุมฺหิ. วหติ อเนนาติ วาหุ, วาหุ เอว พาหุ, กุ [ณฺวาทิ ๖]. ภฺุชเต อเนนาติ ภุโช. ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ. พาหุ จ ภุโช เจติ ทฺวนฺโท, เอเต ทฺเว ทฺวีสุ, อิตฺถิยํ ภุชา. วหติ ยายาติ พาหา. อปโรสทฺโทปฺยตฺร [อ ปาโรสทฺโทปฺยตฺร (ก.), อ ปเวฏฺสทฺโทปฺยตฺร (?)].
ติกํ หตฺเถ. หส หสเน, โถ. หร หรเณ วา. นกฺขตฺเตปฺยยํ. กร กรเณ, อ. ปณ พฺยวหารถุตีสุ, อิ. ปา รกฺขเน วา, ณิ. กโร จ ปาณิ จ กรปาณโย. ปฺจสาโข, สโยปฺยตฺร.
ปโกฏฺนฺโต หตฺถคณฺิ มณิพนฺโธ นาม. ปโกฏฺโ นาม อามณิพนฺธํ กปฺปรสฺส อโธภาโค. มณิวิกตึ พนฺธติ เอตฺถาติ มณิพนฺโธ. กุส อกฺโกเส, โ, ปโกฏฺโ.
ทฺวยํ ภุชมชฺฌคณฺิมฺหิ. กปุ หึสายํ, อโร. กุปฺปโรติปิ ปาโ, ตทา อสฺสุตฺตํ. กปุ หึสายํ, โอณิ, กโปณิ, อิตฺถิยํ. กโผณีปฺยตฺร, ตตฺถ ปสฺส ผตฺตํ.
๒๖๖. ปาณิสฺส ¶ ปาณิตลสฺส สมฺพนฺธีนํ มณิพนฺธกนิฏฺานํ ทฺวินฺนํ อนฺตรํ พหิฏฺานํ กรโภ วุจฺจติ, เยน กุมารกา สตฺถํ กตฺวา อฺมฺํ ปหรนฺติ, กร หึสายํ, อโภ, กร กรเณ วา.
ทฺวยํ องฺคุลิมตฺเต. กรสฺส ปาณิสฺส สาขา กรสาขา. อคิ คตฺยตฺโถ, องฺค คมนตฺโถ วา, อุลิ. อิตฺถิลิงฺโคยํ [(นทาทิ) (ก.)], องฺคุลิ.
ตา องฺคุลิโย ปฺจปฺปเภทา, ยถา – องฺคุฏฺโ ตชฺชนี มชฺฌิมา อนามิกา กนิฏฺา เจติ กมา สิยุํ. องฺค คมนตฺโถ, อสฺสุตฺตํ, อคฺเค ปุเร ติฏฺตีติ วา องฺคุฏฺโ, นิคฺคหีตาคโม, อสฺสุตฺตฺจ. ตชฺช หึสายํ, ตชฺเชติ ยาย, สา ตชฺชนี, ยุ, นทาทิ. มชฺเฌ ติฏฺตีติ มชฺฌิมา. นตฺถิ นามมสฺสาติ อนามิกา, สกตฺเถ โก. อติสเยน ขุทฺทกาติ กนิฏฺา. ยุวปฺปานํ กน, กณ วา อิยิฏฺเสุ.
๒๖๗. ตชฺชนฺยาทีหิ ยุเต องฺคุฏฺเ ตเต ปสาริเต สติ ปเทสาทิกา จตสฺโส สฺา กมโต สิยุํ, ยถา – ตชฺชนียุเต ¶ องฺคุฏฺเ ตเต ปเทโส. ทิส เปกฺขเน. มชฺฌิมยุเต องฺคุฏฺเ ตเต ตาโล, ตล ปติฏฺายํ. อนามิกาสหิเต องฺคุฏฺเ ตเต โคกณฺโณ, โคกณฺณสทิสตฺตา, ตปฺปมาณตฺตา วา โคกณฺโณ, อถ วา โคกณฺโณ นาม เอโก มิควิเสโส, ตกฺกณฺณสทิสปฺปมาณตฺตา โคกณฺโณ, ตาโล จ โคกณฺโณ จ ตาลโคกณฺณา. ลิงฺคเภทา ‘‘ตาลโคกณฺณวิทตฺถี’’ติ น วุตฺตํ, กนิฏฺายุเต องฺคุฏฺเ ตเต วิทตฺถิ, วิตโนตีติ วิตตฺถิ, วิตตฺถิ เอว วิทตฺถิ, ตนุ วิตฺถาเร,ติ, ตสฺส โถ. วิทตฺถิ. ‘‘กมา ตโต’’ติปิ ปาโ.
กฺุจิโต สงฺโกจิโต ปาณิ ปสตาขฺโย, ปปุพฺโพ สร คติยํ, โต. ปมาณปฺปกรณโต วิตตฺชลิเยวายํ กวีหิ อิจฺฉิโต. สมฺปุฏฺชลิ ปนายํ, ปสาริตสหิตา [ปสาริตสหิตตฺตา (ก.)] ยสฺส องฺคุลิโย ภวนฺตีติ.
กฺุจิโต จ ตตงฺคุฏฺโ, สปตาโกติ สมฺมโต;
ปตาเกหิ ตุ หตฺเถหิ, สมฺปุฏฺชลิ อิจฺฉิโต.
เทวตานํ ครูนฺจ, ปิตูนฺเจ’จฺฉิโต ปุเร;
อตฺถปฺปกรณาทีหิ, เภโท เยฺโย ตหึ ตหึ.
ยถา ชลฺชลึ ททาติ, อฺชลินา ปิวติ, เทโวยํ กตฺชลิริติ. ปุฏฺชลิสฺส วา วกฺขมานตฺตา อิธ วิตตฺชลิเยว.
๒๖๘. ติกํ สปฺปโกฏฺเ วิตตกเร. รมุ กีฬายํ, ตโน, มโลโป, รตนํ, มณิพุทฺธาทีสุ จ. กุก อาทาเน, อุ ¶ , ทฺวิตฺตํ. หส ธาตุมฺหา โถ, โต วา, หตฺโถ, หตฺถสหิตตฺตา วา ปโกฏฺโ หตฺโถ.
ทฺวยํ สมฺปุฏฺชลิมฺหิ. กรมโย ปุโฏ กรปุโฏ, อฺช พฺยตฺติคติกนฺตีสุ, อลิ, อฺชลิ. กรปุโฏ จ อฺชลิ เจติ กรปุฏฺชลี.
ทฺวยํ นเข. กเร ชายติ รุหตีติ กรโช. นตฺถิ ขํ อินฺทฺริยํ เอตฺถาติ นโข, สฺาสทฺทตฺตา น อตฺตํ, อวิสยตฺตา วา. ปุนพฺภโว, กรรุโห, นขโรติปิ นขสฺส นามานิ.
ทฺวยํ ปุฏงฺคุลิกเรติขฺยาเต มุฏฺิมฺหิ. ขฏ อิจฺฉายํ, ณฺวุ, ขท หึสายํ วา, ทสฺส โฏ. มุ พนฺธเน,ติ, ตสฺส โ, ทฺวิตฺตํ.
๒๖๙. ปสฺสทฺวยวิตฺถตา ปสฺสทฺวเยปิ วิตตา ปสาริตา สหกรา สปาณโย ทฺเว พาหู พฺยาโม นาม, พฺยามียเต อเนนาติ พฺยาโม, วิปุพฺโพ ยาม อฺเฉ. อุทฺธํ อุปริ ตตา วิตตา ภุชา จ โปโส จ เตสํ สมุทิตานํ ปมาณสทิสํ ปมาณํ ยสฺส ตสฺมึ อุทฺธนฺตตภุชโปสปฺปมาเณ โปริสสทฺโท วตฺตติ. ภุชสทฺเทน สหกรา ภุชา คยฺหเต, เอกสฺส ปมาณสทฺทสฺส โลโป, ปุริสสฺส ปมาณํ โปริสํ. ปุริสสทฺโท เจตฺถ สกรภุชปุริสํ วทติ, ตีสุ, ยถา – โปริสํ ชลํ, โปริโส หตฺถี, โปริสี ยฏฺิ.
๒๗๐. ทฺวยํ อุรสิ. อุส ทาเห, โร, สโลโป, อร คติมฺหิ วา, อสฺสุกาโร. หร หรเณ, โย, รสฺส โท. โกฬํ [โกฏฺ (ก.)] ¶ , ภุชนฺตรํ, วกฺโขติปิ อุโรนามานิ. ติกํ อุโรเช. ตนุ วิตฺถาเร, ตโนติ อิจฺฉนฺติ ถโน, ตสฺส โถ, ถน เทวสทฺเท, ถน โจริเย วา. กุจ สงฺโกจเน, กุโจ. ปโย ขีรํ ธาเรตีติ ปโยธโร. กุโจ จ ปโยธโร จาติ ทฺวนฺโท.
ถนคฺคสฺมึ ถนสฺส อคฺเค จูจุกํ, นปุํสเก. ‘‘จูจุโก โส กุจานน’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๗๗] ตุ รตนโกโส, จุ จวเน, อุโก, ทฺวิตฺตํ, ทีโฆ จ, จูจุกํ, จนฺจุ คติยํ วา, อุโก, นโลโป, อสฺสูกาโร, จูจุกํ.
ทฺวยํ ปิฏฺเ กายสฺส ปจฺฉาภาเค. ปิฏ สทฺทสงฺฆาเตสุ, โต. อิตรตฺร ติ, ปิสุ เสจเน วา.
๒๗๑. ติกํ ตนุมชฺเฌ. มชฺเฌ ภโว มชฺโฌ. ลค สงฺเค, อ. มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํ. จตุกฺกํ อุทเร. กุส อกฺโกเส, ฉิ, สสฺส โจ. คห อุปาทาเน, อนิ, อีมฺหิ คหณี, คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ วา คหณี, คพฺภาสยสฺิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโส, เตโชธาตุมฺหิ ปน ยถาภุตฺตาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี. อุปุพฺโพ ทร คมเน. อุทรติ อุทฺธํ คจฺฉติ วายุ ยตฺราติ อุทรํ. คุ สทฺเท, อโภ, ทฺวิตฺตาทิ, คพฺโภ. ปิจณฺฑ ชร ตุนฺทาปฺยตฺร.
กุจฺฉิสมฺภเว กุจฺฉิฏฺเ โกฏฺโ, อนฺโต จาติ อิเม ทฺเว วตฺตนฺติ, กุส อกฺโกเส, โต, โ วา. อม คมนตฺโถ, โต.
๒๗๒. จตุกฺกํ ¶ กฏิยํ. หนธาตุมฺหา ยุ, หสฺส ทฺวิตฺตํ, หสฺส โช, หนสฺส โฆ จ, ชฆนํ. นิจฺฉเยน ตมตีติ นิตมฺโพ, ตมุธาตุมฺหา โพ. สู ปสเว, ณิ. กฏ วสฺสาวรเณสุ, กฏฺยเต อาวรียเต วตฺถาทีหิ กฏิ, อิ, เอเต ทฺเว นาริยํ. เอตฺถ จ ชฆนสทฺเทน อิตฺถิกฏิยา อคฺคภาโค, นิตมฺพสทฺเทน อิตฺถิกฏิยา ปจฺฉาภาโค, เสสทฺวเยน กฏิสามฺํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, วุตฺตฺจ ‘‘ปจฺฉา นิตมฺโพ ถีกฏฺยา, ชฆนํ ตุ ปุโร ภเว’’ติ [อมร ๑๖.๗๔].
๒๗๓. ลิงฺคนฺตํ ลิงฺคสามฺเ. องฺเค สรีเร ชายตีติ องฺคชาตํ, องฺคสทฺโท สรีรวาจโก, องฺคเมตสฺสตฺถีติ กตฺวา. รหสิ าเน ชาตํ องฺคํ รหสฺสงฺคํ, สตฺตมิยาโลโป, อิสฺสตฺตํ, สสฺส ทฺวิตฺตฺจ. วตฺเถน คุยฺหิตพฺพนฺติ วตฺถคุยฺหํ. มิห เสจเน, กรเณ ยุ, มิหติ เรโตมุตฺตานิ เยนาติ เมหนํ. นิปุพฺโพ มิห เสจเน, โต, นิมิตฺตํ. อุตฺตมงฺคตฺตา วรงฺคํ. วช คติยํ, อสฺสีกาโร, ปจฺจเยหิ วินา ชายตีติ วา พีชํ, วิรหตฺตโชตโก หฺเยตฺถ วิกาโร. ผล นิปฺผตฺติยํ, ผลติ เอเตน ปุตฺตนฺติ ผลํ. ลิงฺคติ ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ วิภาคํ คจฺฉติ เยนาติ ลิงฺคํ.ลิงฺค ¶ คมเน, ลีนํ อปากฏํ องฺคนฺติ วา ลิงฺคํ. เอเตสุ พีชผลสทฺทา อณฺเฑปิ วตฺตนฺติ.
ทฺวยํ ปุริสลิงฺคปสิพฺพเก. อม คมเน, โฑ, อณสทฺทตฺโถ วา, โฑ, อฑิ อณฺฑตฺเถ วา, โต. กุส อกฺโกเส, โณ. อณฺฑสทฺโท เจตฺถ พีเชปิ, อณฺฑโกโสติ สมุทิตมฺปิ โกสสฺส นามํ, ‘‘กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว อณฺฑโกสมฺหา’’ติ [ปารา. ๑๓, ๑๔] หิ วุตฺตํ, อมรโกเสปิ[อมรโกเส ๑๖.๗๖] อณฺฑโกโสติ สมุทิเตเนว นามํ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อณฺฑสฺส พีชสฺส โกโส อณฺฑโกโสติ วิคฺคโห กาตพฺโพ.
ทฺวยํ อิตฺถิยา องฺคชาเต. ยุ มิสฺสเน, อธิกรเณนิ, โยนิ, อิตฺถิยํ ปุเม จายํ, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ตสฺมึ. ภชนฺติ อสฺมินฺติ ภคํ. มารมนฺทิร มารกูปา จาตฺร.
๒๗๔-๒๗๕. ติกํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺภเว. สุจิสฺส ปฏิปกฺโข อสุจิ, อิการนฺโต, ทฺวีสุ, สมฺภวลิงฺโค วา. สํปุพฺพา ภูธาตุมฺหา อ. สก สามตฺถิยํ, โต, ตสฺส โก, อสฺสุตฺตํ, สุจ โสเก วา, โก.
ทฺวยํ วจฺจมคฺเค. ปุนนฺติ อเนนาติ ปายุ. ปู ปวเน, อุ, อูสฺสาโย, ปย คมนตฺโถ วา, ปยติ วจฺจมเนนาติ ปายุ, ¶ กรเณ อุ, อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติ. คุท กีฬายํ, อ. อปานํปฺยตฺร.
อฏฺกํ วจฺเจ. คูถ กรีโสสฺสคฺเค, คุป โคปเน วา, โถ. กิร วิกิรเณ, อีโส, กรีสํ. วร วรณสมฺภตฺตีสุ, โจ, คูถฺจ กรีสฺจ วจฺจฺเจติ ทฺวนฺโท, ตานิ วิกปฺเปน ปุเม วตฺตนฺติ, นิจฺจํ นปุํสเก, ปุลฺลิงฺคตฺตํ เตสํ กตฺถจิเยว, สพฺพตฺร นปุํสกตฺตเมว พหุลนฺตฺยตฺโถ. มล จลเน, อ, มล ธารเณ วา. สก สตฺติยํ, สสฺส โฉ. อุจฺจารียเต ชหฺยเตติ อุจฺจาโร, อุปุพฺโพ จรธาตุ จชเน, อุกฺขิปเน จ วตฺตติ. มิห เสจเน, โล, วณฺณวิปริยโย, ฬตฺตฺจ. อวกรียเตติ อุกฺกาโร, อวสฺสุตฺตํ, กิร วิกฺขิปเน. สมลํปฺยตฺร. สมุ อุปสเม, อโล.
ทฺวยํ มุตฺเต. สุ สวเน, สวนํ สนฺทนํ, จุราทิ, โณ. มุจ โมจเน, โต, มุตฺต ปสฺสาเว วา. อุจฺจเต กถียเต. โคมุตฺเต ควํ สมฺพนฺธินิ มุตฺเต ปูติมุตฺตสทฺโท วตฺตติ. อชฺช ปวตฺตมฺปิ หิ ตํ ทุคฺคนฺธภาเวน ปูติมุตฺตนฺตฺเวว วุจฺจติ, ยถา ‘‘ปูติกาโย’’ติ. อสฺสาทีนํ มเล ฉกณสทฺโท, สก สตฺติยํ, ยุ, สสฺส โฉ.
๒๗๖. นาภิยา อโธภาโค วตฺถิ นาม, โส ทฺวีสุ. วตฺถิ มุตฺตปุฏํ. ‘‘มุตฺตาสยปุโฏ วตฺถิ’’ริติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๗๓]รตนมาลา. วสติ มุตฺตเมตฺถาติ วตฺถิ, วส นิวาเส,ติ, ตสฺส โถ, ตฺถิปจฺจเยน วา สิทฺธํ. อุจฺฉงฺคํ องฺกฺจ อิเม ทฺเว อุโภ สทฺทา ¶ ปุเม วตฺตนฺติ. อุสฺสชฺชติ เอตฺถาติ อุจฺฉงฺคํ, สช สงฺเค, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํ. องฺก คมนตฺโถ, อ, องฺโก, อถ วา องฺก ลกฺขเณ, อ, องฺโก, ‘‘อุจฺฉงฺคจิหเนสฺว’งฺโก’’ติ อมรโกเส[อมร โกเส ๒๓.๔].
ทฺวยํ ชาณูปริภาเค. อร คมเน, อุ, อสฺสูกาโร. สนฺช สงฺเค, อาสชฺชติ วตฺถมตฺราติ สตฺถิ, ถิ. อูรุ จ สตฺถิ เจติ ทฺวนฺโท, นปุํสเกปิ.
ติกํ ชาณุมฺหิ, อูรุโน ปพฺพํ คณฺิ อูรุปพฺพํ. ชน ชนเน, ณุ. ทฺวิตฺเต ชณฺณุ.
๒๗๗. ทฺวยํ ปาทคณฺิมฺหิ. คุป รกฺขเณ โผ, สกตฺเถ โก. ปาทสฺส คณฺิ ปาทคณฺิ. ฆุฏิกาปฺยตฺร. ฆุฏ ปริวตฺตเน, ฆุฏฺยเต อเนเนติ ฆุฏิกา, ณฺวุ.
ทฺวยํ ปาทสฺส ปจฺฉาภาเค โคปฺผกสฺสาโธ ภาเค. ปุเม ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. ปส พาธนผุสเนสุ,ติ, ตสฺส โณ, สสฺส โห, วณฺณวิปริยโย, ณิปจฺจเยน วา สิทฺธํ. สการวณฺณาคเม วุทฺธิยฺจ ปาสณฺหิ. เอลิปฺยตฺร, อิล คติยํ,ติ, ตโลโป.
ทฺวยํ ปาทคฺเค. ปาทสฺส อคฺคํ ปาทคฺคํ. ปกฏฺํ ปทํ ปปทนฺติ กมฺมธารโย. ‘‘ปปโท’’ติปิ ปาโ. ติกํ ปาเท. ปท คติมฺหิ, โณ, ปชฺชเตติ ปาโท. ปชฺชเต คจฺฉตีติ, อ. จรมฺหา กรเณ ยุ, จรณํ, อิทํ ปุเม วิกปฺเปน, นิจฺจํ นปุํสเก. องฺฆิปฺยตฺร, อหิ คติยํ. อิ, หสฺส โฆ.
๒๗๘. ทฺวยํ ¶ หตฺถาทฺยวยเว. องฺคิ คตฺยตฺโถ, อ. อวปุพฺโพ ยุ มิสฺสเน, อ. ปตีโก, อปฆโนปฺยตฺร. ปติปุพฺพา อิมฺหา โก. อปปุพฺพา หนิมฺหา อ, ฆนาเทโส จ.
ทฺวยํ ปสฺสฏฺิมฺหิ. ปา รกฺขเณ, สุ, ฬิการวณฺณาคโม, สกตฺเถ โก, ปสฺส โผ. อฬาคเม ผาสุกา. ‘‘ปาสุฬิกา, ปาสุกา’’ติปิ ปาโ. ผุส สมฺผสฺเสติปิ ธาตุ, ตทา อุปจฺจยาทิ.
ทฺวยํ อฏฺิมตฺเต. อสุ เขปเน, อิ, สสฺส ฏฺโ, อฏฺิ, อิทํ ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตติ. ธา ธารเณ, ตุ, อิตฺถี. กีกสํ, กุลฺลํปฺยตฺร. คลสฺส กณฺสฺส เหฏฺิมนฺเต ชาตมฏฺิ คลนฺตฏฺิ. อก คมเน, โข, สกตฺเถ โก.
๒๗๙-๒๘๐. ทฺวยํ สิรโสฏฺิขณฺเฑ. สมุทิเต ตุ กโรฏิ, อิตฺถี [อมร ๑๖.๖๙]. กปุ สามตฺถิเย, อโร, กํ สีสํ ปาเลตีติ วา กปฺปโร, รสฺโส, ลสฺส รตฺตฺจ. กํ ปาลยตีติ ¶ , กมฺมาทิมฺหิ โณ. ‘‘สิโรฏฺิมฺหิ กปาโล’ถี, ฆฏาทิสกเลปิเจ’’ติ รุทฺโท[จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๖๘]. กปาโล อถีติ [อนิตฺถีติ อตฺโถ] เฉโท. กปาลสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺโค. กฑิ เฉเท, อโร. มหตี สิรา มหาสิรา, สิราติ จ. สิ พนฺธเน, โร.
ติกํ สุสิรวตฺยํ วายุวหนฺตสิรายํ. ติวิธา หิ กายสิรา เอกา วายุวหา, อปรา สุตฺตมิวาฏฺิพนฺธินี, อฺา อาหารวาหินี อนฺตขฺยา. ตตฺร ตติเยน ปมา, ปมทุติเยหิ ทุติยา จ ทีปิตา, ตติยา ปน ปรโต วกฺขติ. นห พนฺธเน, อรุ. สิ พนฺธเน, โร. ธม สทฺเท, ยุ. นทาทิ, อนิ วา, ธมนี.
ตติยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘รสคฺคสา’’ตฺยาทิ. รสํ คสตีติ รสคฺคสา, คส อทเน. รสํ หรติ เนตีติ รสหรณี, ยุ, นทาทิ.
ติกํ มํเส. มน าเณ, โส. มิส สทฺเท, อาปุพฺโพ อามสเน วา. ปิส อวยเว, โต. ปลลํ, กพฺพํปฺยตฺร.
ทฺวยํ อาตปาทินา สุกฺขมํเส. ติลิงฺคกนฺตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. วล, วลฺล สํวรเณ, อูโร, อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, วลฺลูรา. อุทฺธํ ตตฺตํ อุตฺตตฺตํ. ตป สนฺตาเป, โต.
๒๘๑. จตุกฺกํ โลหิเต. รุห ชนเน, โต, อิโต วา. รุนฺฌเต จมฺเมนาติ รุธิรํ, อิโร. โสณ วณฺเณ, โต. รฺช ราเค, โต. อสํ, ขตชํปฺยตฺร [ขตา ชายเต (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๖๔)].
ติกํ ¶ เขเฬ. ลา อาทาเน, อโล, อิตฺถิยมา, ลล อิจฺฉายํ วา, อิตฺถิยมา. เขล คติยํ, อ. ขล จลเน, สฺจเย วา, โณ, ฬตฺตํ, ขํ วา อากาสํ อิลตีติ เขโฬ. อิล คติยํ, กมฺมนิ โณ, อิล คติมฺหิ วา, อ, อิสฺเส.
ทฺวยํ ปิตฺเต. มา ปริมาเณ, ธุ. มท อุมฺมาเท วา, ณุ, ทสฺส โธ. มายูติ ปาเ มย คติยํ, ณุ. มาธุมายุสทฺทา ทฺเว ปุริเส ปุลฺลิงฺเค. อปิทธาตีติ ปิตฺตํ. อปิปุพฺโพ ธา ปิธาเน, โต, อโลโป, ภุชาทิ, ปิตฺตํ, นปุํสเก.
ทฺวยํ เสมฺเห. สิลิส สิเลสเน, จุราทิ, สิลิสฺยเต อตฺเรติ เสมฺโห, มน, ลิสสฺส โห, วณฺณวิปริยโย. อิตรตฺร อุโม, สิเลสุโม. กโผปฺยตฺร, เกน โตเยน ผาติ วุทฺธิ ยสฺส กโผ, เนรุตฺโต.
๒๘๒-๒๘๓. วิลีโน วิภูโต สฺเนโห วสาตฺยุจฺจเต, วส นิวาเส, อา. ทฺวยํ อวิลีนสฺเนเห. มิท สฺเนหเน, โณ. วป พีชสนฺตาเน, อ, วปา. ‘‘วปา วิวรเมเทสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห, อมรโกเส ปน เมทาทีนเมกตฺถตา ทีปิตา, วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘เมโท ตุ วปา วสา’’ติ [อมร ๑๖.๖๔].
ติกํ จนฺทนสุวณฺณาทฺยลงฺการกตสรีรโสภายํ. กปุ สามตฺถิเย, อากปฺปนํ อากปฺโป, โณ. ‘‘เนปจฺเฉ เคหมตฺเต ¶ จ, เวโส เวสฺยาคเหปิ [เวสฺสคเหปิ (ก.)] เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๙๙]รภโส. วส กนฺติยํ, วิสิ พฺยาปเน วา, โณ. นิสฺเสสโต ปถนํ ปขฺยานํ เนปจฺฉํ, ปถ ปขฺยาเน ฆฺยณ. ปฏิกมฺมํ, ปสาธนํปฺยตฺร.
ฉกฺกํ หาราทฺยาภรเณ. มฑิ ภูสายํ, กรเณ ยุ. สาธ สํสิทฺธิยํ, ยุ, สา สงฺขารคตีสุ วา, ปสานํ, มุทฺธชทุติโยตฺร. ภูส อลงฺกาเร, กรเณเยว ยุ. อาภริยฺยเต ตนฺติ อาภรณํ, ภร ภรเณ, กมฺมนิ ยุ. อลํ วิภูสนํ กริยฺยเตเนเนติ อลงฺกาโร, โณ. ปิฬนฺธ ภูสเน, กรเณ ยุ. ปริกฺขาโรปฺยตฺร [ปริกโรปฺยตฺร (ก.)].
ทฺวยํ มกุเฏ. กิร วิกิรเณ, อีโฏ. มกิ มณฺฑเน, อุโฏ. มุกุโฏติปิ ปาโ, เอเต ทฺเว อนิตฺถี.
ทฺวยํ มกุฏคฺคฏฺเ นายกมณิมฺหิ. มกุฏจูฬายํ จุมฺพิตา มณิ จูฬามณิ. มกุฏสิรสิ จุมฺพิตา มณิ สิโรมณิ.
๒๘๔. ทฺวยํ อุณฺหีสปฏฺเฏ. สิรโส เวนํ สิโรเวนํ. อุปุพฺโพ นห พนฺธเน, อีโส, วณฺณวิกาโร. ยํ พหุกาลํ เทพฺยามนุสฺเสสฺวปิ ภวติ, ตตฺร กณฺณาภรเณ กุณฺฑลาทิทฺวยํ. กุฑิ ทาเห, อโล. เว เวเน, กณฺณสฺส เวนํ กณฺณเวนํ, มุทฺธชทุติโยยํ.
ติกํ ตาฬกาขฺเย กณฺณาภรเณ. กณฺณานํ ภูสนํ กณฺณิกา, กณฺณา ภูสเน พหุลลกฺขเณ ณิโก. กณฺณจฺฉทนํ ¶ ปูรติ เยน โส กณฺณปูโร. กณฺณสฺส วิภูสนํ กณฺณวิภูสนํ, กรเณ ยุ. ตาลปตฺตํปฺยตฺร.
๒๘๕. ทฺวยํ คีวาภรเณ. กณฺสฺส ภูสา กณฺภูสา, ถี. คีวายํ ภวํ คีเวยฺยํ, ภวตฺเถ เอยฺโย, คีวาย อาภรณํ วา คีเวยฺยํ, คีวโต อาภรเณ เอยฺโย.
ทฺวยํ มุตฺตาวลิยํ. หรียเต มโน เยน หาโร. มุตฺตานํ อาวลิ ปนฺติ มุตฺตาวลิ. หาราสทฺโทปฺยตฺร.
จตุกฺกํ ปโกฏฺาภรเณ. ปโกฏฺโ นาม กปฺปรสฺสาโธภาโค. นี นเย, อุโร, อิยาเทโส. วล สํวรเณ, อโย, อนิตฺถี, นิยุโรปิ. กฏ วสาวรณคตีสุ, ณฺวุ. ปริ สมนฺตโต หรติ จิตฺตํ ยนฺติ ปริหารกํ, ณฺวุ. อวาปโกปฺยตฺร.
๒๘๖-๒๘๗. ทฺวยํ มุตฺตาทิฆฏิตวลยวิกตฺยาภรเณ. กา สทฺเท, กณปจฺจโย, กณ สทฺเท วา, ทฺวิตฺตํ, กงฺกณํ, กกิ คตฺยตฺเถ ¶ วา, ยุ, กกิ โลลฺเย วา, กงฺกติ เยนาติ กงฺกณํ, กรเณ ยุ. กรสฺส ภูสา กรภูสา, ถี.
ทฺวยํ ขุทฺทฆณฺฏิกายํ. กึ กุจฺฉิตํ กณตีติ กิงฺกณี, นทาทิ. กิงฺกิณีติปิ ปานฺตรํ, ตทา ยทาทิ. ขุทฺทา เอว ฆณฺฏา ขุทฺทฆณฺฏิกา, สกตฺเถ โก, ฆฏ จลเน.
ทฺวยํ องฺคุลฺยาภรเณ. องฺคุลิยํ ภวํ องฺคุลียกํ, อีโย, สกตฺเถ โก, องฺคุลีนมาภรณํ องฺคุลฺยาภรณํ. อุมฺมิกาปฺยตฺร. ตเมวางฺคุลียกํ สากฺขรมกฺขรวนฺตํ ‘‘มุทฺทิกา, องฺคุลิมุทฺทา’’ติ โจจฺจเต. มุท โตเส, ณฺวุ, อา, มุทฺทิกา, ผลวิเสเสปฺยยํ. องฺคุลิยํ ภวา มุทฺทา องฺคุลิมุทฺทา.
ทฺวยํ อิตฺถิกฏฺยาภรเณ. รส สทฺเท, กตฺตริ ยุ, อา, รสนา. สาเยว อินีมฺหิ รสนี. ‘‘สาเร ธนิมฺหิ รสนํ, ชิวฺหายํ รสนา น โส’’ติ รุทฺโท. เมหนสฺส ขสฺส มาลา เมขลาติ นิรุตฺติ, เมหนินฺทฺริยสฺส มาลาตฺยตฺโถ. กาฺจี สตฺตกี, สารสนํปฺยตฺร.
เอกยฏฺิ ภเว กาฺจี, เมขลา ตฺว’ฏฺยฏฺิกา;
รสนา โสฬสา เยฺยา, กลาปา ปฺจวีสติ [กลาโป ปฺจวีสโก (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๐๘)].
ติกํ โสวณฺเณ ปคณฺฑภูสเน. ปคณฺโฑ นาม กปฺปรสฺโสปริภาโค. เก สทฺเท, อุโร, ยาคโม. องฺค คมเน. โท. พาหุมูลสฺส, พาหุมูเล วา ภวํ วิภูสนํ พาหุมูลวิภูสนํ.
๒๘๘. จตุกฺกํ อิตฺถิจรณวิภูสเน. องฺคทาการํ ปาทภูสนํ ปาทงฺคทํ. มชิ สทฺทตฺโถ, อีโร, ปาเท กฏกํ ปาทกฏกํ. อูนํ ปาทํ ปูเรตีติ นูปุโร, วณฺณวิปริยโย. ปาทกฏโก จ นูปุโร เจติ กฏกสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺเคปิ ปวตฺตนโต ¶ ทฺวนฺทสมาโส. ตุลาโกฏิ, หํสโกปฺยตฺร. ตุล คติโกฏิลฺเย. กุฏิลโกฏิตฺตา ตุลาโกฏิ, ปุเม. หํสคติตฺตา หํสโก.
๒๘๙. มุขผุลฺลาทโย อลงฺการปฺปเภทา สิยุํ. มุขผุลฺลํ นาม สุวณฺณมโย มุขาลงฺกาโร, มุเข ผุลฺลตีติ มุขผุลฺลํ, ผุลฺล วิกสเน, ทนฺตาทีสุ สุวณฺณมยาลงฺกาโรปิ มุขผุลฺลเมว. อุณฺณตํ สุวณฺณาทิรจิตํ นลาฏาภรณํ, อุปุพฺโพ นมุ นมเน. เอตฺถ จ มุขผุลฺลุณฺณตานํ วิเสสํ วิปริยเยนาปีติ วทนฺติ. คาวีนํ ถนาการตฺตา คตฺถนํ, โอสฺสตฺตํ, ตเมว อุตฺตมตฺตา อุคฺคตฺถนํ, จตุยฏฺิโก หารเภโท. คมุ คมเน, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํ, อสฺสิตฺตฺจ, คิงฺคมกํ, พาตฺตึสยฏฺิโก หารเภโทว. อาทินา อทฺธหาโร, มาณวโก, เอกาวลี, นกฺขตฺตมาลาทโย หารเภทา จ สงฺคยฺหนฺติ [อมร ๑๖.๑๐๖].
๒๙๐. ปชฺชํ วตฺถมตฺเต. จิล วสฺสเน, จิลฺยเต อจฺฉาทียเตติ, โณ, ถิยํ เจลี. ฉท สํวรเณ, อาปุพฺโพ กรเณ, ยุ. วส อจฺฉาทเน, วสฺยเต อจฺฉาทียเตติ วตฺถํ, โถ. ณมฺหิ วาโส. ยุมฺหิ วสนํ. อม คมเน, กรเณ ยุ, อํสุกํ, รํสิปริยาโยปฺยยํ. อมฺพ สทฺเท, กตฺตริ อโร. ปฏ คมเน, กรเณ อ, โสภนเจเลปฺยยํ. ทุ คมเน, กรเณ โส, ทฺวิตฺตํ, ทุรูปํ อสติ เขปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุรูปํ อสติ ทีเปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุปุพฺโพ อส ทิตฺติยํ ¶ . จล วสเน, อสฺโสตฺตํ, ฬตฺตฺจ. สฏ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุ, ณฺวุ.
๒๙๑. ปชฺชํ วตฺถเภเท. ตตฺราทิทฺวยํ ทุกูลขฺเย วตฺเถ. ขุ สทฺเท, โม, ขุมสทฺทา วิกาเร โณ, ขุมาย วิกาโร โขมํ, ขุมา นาม อตสี, ตพฺพกฺกลสมฺภวํ วตฺถํ, วาจฺจลิงฺโคยํ. กูล อาวรเณ, ทุกฺเขน กุลฺยเตติ ทุกูลํ, ทุเมหิ ชาตํ กูลนฺติ วา ทุกูลํ. เกจิ ปน ‘‘ทุกูลมฺปิ เอกํ วตฺถนฺตรํ, น โขมนาม’’นฺติ วทนฺติ. ตํ ‘‘โขม’มฏฺเฏ ทุกูเล จ, อตสีวสเนปิ จ’’, ‘‘โขม’มฏฺเฏ ทุกูเลจา’’ติ นานตฺถสงฺคหติกณฺฑเสเสสุ[นานตฺถสงฺคห ๓.๓.๒๙๕] วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ. โกโส นาม กิมิคพฺโภ, ตโต ชาตตฺตา โกเสยฺยํ, เอยฺโย, ‘‘โกเสยฺยํ กิมิโกโสตฺถ’’นฺติ [อมร ๑๖.๑๑๑] หิ วุตฺตํ. โกเสยฺยเมว โธตํ ปฏฺฏุณฺณํ นาม, วุตฺตฺจ ‘‘ปฏฺฏุณฺณํ โธตโกเสยฺย’’นฺติ [อมร ๑๖.๑๑๓]. ปตฺตุณฺณนฺติปิ ปานฺตรํ. ปฏฺฏุณฺณรฏฺเ ชาตตฺตา ปฏฺฏุณฺณนฺติปิ วทนฺติ. กมุ กนฺติยํ, กมนียตฺตา กมฺพโล, รงฺกุนามกสฺส หริณวิเสสสฺส โลเมนสฺชาตวตฺถํ [รางฺกวํ วิคโรมชํ (อมร ๑๖.๑๑๑)], อโล, วาคโม จ มชฺเฌ. วาสทฺโท กมฺพลสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติ. รลฺลโกปิ [อมร ๑๖.๑๑๖] กมฺพลปริยาโย. สณ สทฺเท, กตฺตริ อ, สโณ นาม ถิรตฺตโจ เอโก รุกฺขโยนิ, ยสฺส ตเจน เกวฏฺฏาทโย ชาลาทีนิ กโรนฺติ, สณสฺส วิกาโร สาณํ, วตฺถํ. มิคโลมานิ โกฏฺเฏตฺวา สุขุมานิ กตฺวา กตมมฺพรํ โกฏุมฺพรํ, กุฏ เฉทเน, อุสฺโส, อสฺสุ, โกฏุมฺพรฏฺเชาตตฺตา วา โกฏุมฺพรํ. ภงฺคํ นาม โขมาทีนิ สพฺพานิ ¶ เอกชฺฌานิ โวมิสฺเสตฺวา กตวตฺถํ, ภนฺช อวมทฺทเน, อถ วา ภงฺคํ นาม สาณผลํ, ตพฺพิการตฺตา วตฺถํ ภงฺคํ, วุตฺตฺจ นานตฺถสงฺคเห ‘‘ภงฺคา สาณาขฺยสสฺเสปี’’ติ. สสฺสสทฺเทน เจตฺถ ผลํ วุตฺตํ, ‘‘รุกฺขาทีนํ ผลํ สสฺส’’นฺติ [อมร ๑๔.๑๕] วจนโต. ภงฺคมฺปิ วากมยเมวาติ เกจิ. วตฺถนฺตรํ วตฺถวิเสโส. อาทินา กปฺปาสาทโยปิ คหิตา.
๒๙๒-๒๙๓. จตุกฺกํ ปริธานภูเต อโธวตฺเถ. อโธภาเค วสียเตติ นิวาสนํ, นิสทฺโท อโธภาคสฺส โชตโก. วส อจฺฉาทเน, กมฺมนิ ยุ. พาหุลฺเยน อนฺตเร มชฺเฌ ภวํ อนฺตรียํ, อีโย. สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโท. อนฺตเร ภวํ อนฺตรํ, โณ. อนฺตเร มชฺเฌ ภโว วาโส อนฺตรวาสโก, สกตฺเถ โก. อุปสํพฺยานํปฺยตฺร [อมร ๑๖.๑๑๗].
ปฺจกํ อุปริธาเน. วร อจฺฉาทเน, ปปุพฺโพ, กมฺมนิ โณ, อุภยตฺราปิ วุทฺธิ, ปาวาโร. อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค อาสชฺชเตติ อุตฺตราสงฺโค, อา ปุพฺโพ สฺช สงฺเค. อุปริ สํวียเต ปิธียเต พาหุลฺเยนาติ, ยุ. อุปสํปุพฺโพ วี ตนฺตสนฺตาเน. อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค ภวํ วิชฺชมานํ อุตฺตรํ, อุตฺตรียฺจ, โณ, อีโย จ. สํพฺยานํปฺยตฺร.
นวํ วตฺถํ อหตนฺติ มตํ กถิตํ, น หฺติ ยํ ปาสาณาทีหีติ อหตํ. ตนฺตโต อจิรมาหริตํ วตฺถํ. อนาหตํ, นิปฺปวาณิ, ตนฺตกํปฺยตฺร. วุตฺตฺจ ‘‘อนาหตํ นิปฺปวาณิ, ตนฺตกฺจ นวมฺพเร’’ติ [อมร ๑๖.๑๑๒].
ทฺวยํ ¶ จิรกาลตฺตา นิทฺทเส ชิณฺณวตฺเถ. นตฺถิ อนฺโต ทสา ยสฺส นนฺตกํ, สกตฺเถ โก. กุจฺฉิโต ปโฏ กปฺปโฏ, กปฺป วิตกฺเก วา, อโฏ. ทฺวยํ อถิรวตฺเถ, ชิณฺณวสนํ อถิรํ วตฺถํ. ‘‘ปฏ’’อิติ จรติ โผฏตีติ ปฏจฺจรํ, ปฏจฺจรเมว ปฬจฺจรํ, ฬตฺตํ.
๒๙๔. ทฺวยํ โกฏิกาทิสนฺนาเห, โจเฬ จ. กจ พนฺธเน, อุโก, นิคฺคหีตาคโม จ. วาณํ สรํ วารยตีติ วารวาโณ, กมฺมนิ โณ, อภิธานโต วารสฺส ปุพฺพนิปาโต, อนิตฺถิยเมเต. วตฺถสฺส อวยเว ทสาสทฺโท อิตฺถี. ‘‘ทสา วตฺยมวตฺถายํ, วตฺถํเส พหุมฺหิ ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๑๔]รภโส. ทา เฉทเน, กมฺมนิ โส, รสฺโส.
อุตฺตมงฺคมฺหิ สีเส โย กฺจุโก สุวณฺณาทิมโย, โส ‘‘นาฬิปตฺโต’’ติ กถิโต. นาฬิปตฺโต ตํสณฺาโน สุวณฺณาทิปโฏ นาฬิปตฺโต. สีสกํ, สิริยํ, สิโรหนฺติปิ ตสฺส นามานิ.
๒๙๕. ติกํ ทีฆตฺเต. อาปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, โณ. อา ภุโส ยาติ คจฺฉตีติ วา อายาโม, ยา คติปาปุเณสุ, โม. ทีฆสฺส ภาโว ทีฆตา. รุห ชนเน, โณ.
ทฺวยํ ¶ วิตฺถาเร. วตฺถวิสเย ‘‘โอสาโร’’ติ รูฬฺเห. สมนฺตโต นยฺหตีติ ปริณาโห, นห พนฺธเน, โณ. วิตฺถาเรน สรณํ วิสาโร, โส เอว วิสาลตา.
๒๙๖. จตุกฺกํ จีวเร. อรหตํ ธโช อรหทฺธโช, รูฬฺหิยา ตทฺจีวเรสุ. กสาเยน, กสาเวน จ รตฺตํ กาสายํ, กาสาวฺจ, สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโท. จิ จเย, อีวโร. วตฺถขนฺเธหิ จียเตติ จีวรํ.
มณฺฑลาทโย ตทงฺคานิ สมูหภูตสฺส จีวรสฺส อวยวานิ. มฑิ ภูสายํ, อโล, มณฺฑลํ. จีวรปริยนฺโตยํ มหาปถวิยา จกฺกวาฬปพฺพโต วิย จีวรสฺส สมนฺตโต ติฏฺติ. วิวฏฺโฏ นาม จีวรมชฺฌคตมคฺโค, โส หิ วิสุํ วิสุํ วฏฺฏตีติ วิวฏฺโฏติ วุจฺจติ, วฏฺฏ อาวฏฺฏเน. กุสิ นาม มคฺคานํ มชฺฌคตวตฺถขณฺฑํ, กุส เฉทเน, กมฺมนิ อิ, กุสิ, ปุมิตฺถิยํ.
๒๙๗. ผลาทีนํ ยานิ จตฺตาริ สนฺติ, เอตา วตฺถสฺส โยนิโย การณานิ ตโต ตทุปฺปตฺติโต. กปฺปาสิกํ วตฺถํ ผาลํ นาม ผลวิการตฺตา, วิกาเร โณ, ตีสุ. ยถา – ผาโล ปโฏ, ผาลา เจลี, ผาลํ วตฺถํ. โขมาทโย ปน ปฏา ตจพฺภวา ตจโต สฺชาตา.
๒๙๘. โกเสยฺยํ ¶ วตฺถํ กิมิชํ นาม. มิคโลมมยนฺตุ กมฺพลํ. ทฺวยํ พฺยวธายกปเฏ, กณฺฑปเฏปีติ เกจิ. สมานตฺถา เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาตฺยตฺโถ. ชุ คติยํ, ภูวาทิ, ชุ พนฺธเน วา, ยุ, อนกาเทโส, สา อิตฺถี. ติโร กรียติ ปิธียติ ยาย, สา ติโรกรณี, ยุ. ปติสีราปฺยตฺร. ปติปุพฺโพ สิ พนฺธเน, โร.
๒๙๙. ทฺวยํ อุปริพนฺธปเฏ, อถสทฺโทตฺร ลิงฺคาทิโชตโก. อุทฺธํ โลจเต พนฺธียเตติ อุลฺโลจํ, ลุจ ทสฺสเน. จนฺทาตเป วิตนฺยเตติ วิตานํ, ตนุ วิตฺถาเร, โณ, จุราทิ. ทฺวยมฺปิ ปุนฺนปุํสกนฺติ อีริตํ กถิตํ.
ทฺวยํ สินาเน. นห โสเจ, กรเณ ยุ, สินา โสเจ, กรเณ ยุ, ‘‘สินาเน’’ติ สตฺตมฺยนฺตํ ปทํ. ทฺวยํ กุลฺยาทินา [กุฏฺยาทินา (ก.), กุชฺชนาทินา (นิสฺสย), กุงฺกุมหลิทฺทาทินา (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๒๑)] องฺคนิมฺมลีกรเณ. อุพฺพตฺตียเต วิสารียเต มลมเนเนติ อุพฺพตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภูวาทิ. มชฺช สุทฺธิยํ, ยุ. สมนฺติ ทฺวยมิทํ สมานตฺถํ.
๓๐๐. ติกํ นลาฏกเต จิตฺตเก. ติลกากติ ติลโก. จิตฺตกากติ จิตฺตกํ. จกาเรน ตมาลปตฺตากติ ตมาลปตฺตํ ¶ . สามฺเน วิเสสกํ, อุโภ วิเสสกติลกา อนิตฺถี, เสสทฺวยํ นปุํสกํ [อมร ๑๖.๑๒๓].
ติกํ จนฺทเน, จทิ หิลาทเน, หิลาทนํ สุขาปนํ, ยุ. คนฺธานํ สาโร อุตฺตโม คนฺธสาโร, คนฺธยุตฺโต สาโร ถิรํโส วา คนฺธสาโร. มลยทีปคิริมฺหิ ชายตีติ มลยโช. ภทฺทสิรีปฺยตฺร.
๓๐๑. ติกํ ปีตจนฺทเน. ‘‘โคสีส’’อิติ ปพฺพเต มลเย เทเส ชาตํ โคสีสํ, โค วิย ชลํ วิย สีตนฺติ วา โคสีตํ, ตเทว ตสฺส สการํ กตฺวา โคสีสํ. ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย เตลปณฺณิกํ. มนํ หรตีติ หริ, ตเมว จนฺทนนฺติ หริจนฺทนํ. ปีตสารุ, สุสีตํปฺยตฺร. โคสีสาทโย ตโย ปุเม, นปุํสเก จ วตฺตนฺติ.
จตุกฺกํ รตฺตจนฺทเน. ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย ติลปณฺณี. ปุริเมน เภทกรณตฺถํ น วุทฺธิ. ปตฺตมงฺคมสฺเสติ ปตฺตงฺคํ, ขุทฺทปณฺณตาย อปฺปธานปตฺตมิจฺจตฺโถ. ‘‘องฺคํ คตฺตนฺติ โกปาย-ปตีเกสฺวปฺปธานเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห. รฺช ราเค, เหตุกตฺตริ ยุ. รตฺตวณฺณตาย รตฺตฺจ ตํ จนฺทนฺเจติ รตฺตจนฺทนํ, อมรโกเส ปน ‘‘โคสีสาทีนิ รตฺตจนฺทนนฺตานิ วิเสเส วตฺตนฺตี’’ติ [อมร ๑๖.๑๓๑] วุตฺตานิ. ตตฺร โคสีสสฺส ยถาวุตฺโตเยวตฺโถ. ธวลํ, สุสีตลํ, จนฺทนํ, เตลปณฺณิกํ มลยปพฺพตเทสชเมว. หริ มณฺฑูโก, ตทากาเร ปพฺพเต ชาตํ จนฺทนํ หริจนฺทนํ. ปกฺกมฺพผลคนฺธิ ปีตวณฺณํ. ติลปณฺณีปตฺตงฺคานิ รตฺตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนสฺส นามานิ.
ทฺวยํ ¶ รตฺตจนฺทเน. อถ วา ติลปณฺยาทีนิ จตฺตาริ โลหิตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนวิเสสสฺส นามานิ. กุจนฺทนํปฺยตฺร. ‘‘ปตฺตงฺคํ รฺชนํ รตฺตํ, ปตฺรงฺคฺจ กุจนฺทน’’นฺติ รตนมาลายํ.
๓๐๒. ทฺวยํ วณิชาทีนํ ‘‘กาเฬยา’’อิติ รูฬฺเหปีตกฏฺเ. กาฬวณฺณํ อนุสรติ สีเลนาติ กาฬานุสารี, กาฬวณฺณชนโกตฺยตฺโถ. กาฬํ ชเนตีติ กาฬิยํ, ‘‘กาฬียกนฺตุ กาเฬยํ, วณฺณทํ กนฺติชาสก’’นฺติ [ชาสกํ กนฺติทายกํ (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๒๖)]พฺยาฑิ.
ติกํ อครุสามฺเ. ลู เฉทเน, โห. ลหุนามตฺตา อครุ. รสฺส ลตฺเต อคลุ, ทฺวยํ ปุเม. วํสิกํ, ราชารหํ, กิมิชํ, โชงฺคกํปฺยตฺร.
อสฺมึ อครุมฺหิ กาเฬ สติ ‘‘กาฬาครู’’ตฺยุจฺจเต. มลฺลิกาปุปฺผคนฺธิ อครุ ปน มงฺคลฺโยจฺจเต.
ทฺวยํ สลฺลกีทเว. ตุรุกฺโข วุตฺโต. ปิฑิ สงฺฆาเต, ณฺวุ. สิหโล, ยาวโณปฺยตฺร.
๓๐๓. ทฺวยํ มิคนาภิยํ. กตฺถ สิลาฆายํ, อูโร, นทาทิ, สกตฺเถ โก. มิคสฺส มโท มิคมโท, มิโค มรติ เยนาติ วา มิคมโร, โส เอว มิคมโท.
ทฺวยํ ¶ กุฏฺเ. กุฏ เฉทเน, โ, โต วา, ‘‘กุฏาทีหิ โ’’ติ โ, กุฏฺํ, โรคเภเทปิ. อตฺตโน ฉายูปคเต อเช ปาเลตีติ อชปาลกํ, ณฺวุ. ปาริภาพฺยํ, ปากลํ [ผาลกี (ก.)], อุปฺปลํ, วาปฺปํปฺยตฺร.
ทฺวยํ ปิฑงฺเค. โรคํ ลุนนฺโต องฺคติ คจฺฉตีติ ลวงฺโค. เทวานํ กุสุมํ ปุปฺผํ เทวกุสุมํ. สิริสฺํปฺยตฺร.
ทฺวยํ กุงฺกุเม. กสฺมีรรฏฺเ ชาตํ กสฺมีรชํ. อคฺคิสิขํ, วรํ, วลฺลีกํ, ปีตนํ, รตฺตสงฺโกจํ, ปิสุนํ, ธีรํ โลหิตจนฺทนํปฺยตฺร.
๓๐๔. ทฺวยํ ธุนเก. ยกฺเขหิ กโต ธูโป ยกฺขธูโป, ยกฺโข เทโว. สชฺชรุกฺขสฺส สิเลโส สชฺชุลโส. อสฺสุ, สิโลโป, เอสฺสตฺตฺจ, สชฺชสฺส รโส ทโว สชฺชุลโส, อสฺสุ, ลตฺตฺจ. สชฺชรโสติปิ ปาโ. ราโล, สพฺพรโส, พหุรูโปปฺยตฺร.
ติกํ ตกฺโกเล. ตกฺก วิตกฺเก, โอโล. กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ. โกสยุตฺตํ ผลเมตสฺสาติ โกสผลํ. ทฺวยํ ชาติผเล. โกสสหิตํ ชาติผลเมตสฺสาติ ชาติโกสํ. ชาติผลเมตสฺส, น กิตฺติมนฺติ ชาติผลํ.
๓๐๕. ปชฺชทฺธํ กปฺปูเร, ฆโน หุตฺวา สรตีติ ฆนสาโร. อพฺภมิว สิตํ สิตพฺโภ, อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, กปฺป ¶ สามตฺถิเย, อูโร. จนฺทสฺโ, หิมวาลุโก, หิมาวฺหโยปฺยตฺร.
ปชฺชทฺธํ ลาขายํ, อา ภุโส รตฺตํ กโรตีติ อลตฺตโก, ลตฺตํ, กฺวิ. ยุ มิสฺสเน, ณฺวุ. ลาข โสสเน, อ, ลา อาทาเน วา, โข. ชน ชนเน, ตุ, นโลโป. ทุมามโยปฺยตฺร.
๓๐๖. ทฺวยํ สรลทฺทเว. สิริยา ลกฺขิยา อาวาโส สิริวาโส. สรลนามกสฺส รุกฺขสฺส ทโว รโส สรลทฺทโว. ปายโส, วกธูโป, สิริเวฏฺโปฺยตฺร. ‘‘สิริวาเส ปรมนฺเน จ, ปายโส สมฺมโต ปุเม’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๒๙]รุทฺโท. ทฺวยํ อฺชเน. อฺชุ พฺยตฺติมกฺขนคติกนฺตีสุ, ยุ. กชฺช พฺยสเน. กชฺชติ โรคนฺติ กชฺชลํ, อโล.
ทฺวยํ คนฺธคาหาปนจุณฺเณ, วส หึสตฺโถ, วสติ ทุคฺคนฺธนฺติ วาโส, โณ, วาส อุปเสวายํ วา, วส นิวาเส วา. โส เอว จุณฺณํ. ยุช โยเค, กมฺมนิ โณ, วาโส เอว โยโค วาสโยโค. ทฺวยํ วิเลปนมตฺเต. วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุ, จุราทิ. วณฺณยตีติ วณฺณกํ. ณฺวุ. ลิป อุปเทเห. วิเลปียเตติ วิเลปนํ, กมฺมนิ ยุ.
๓๐๗. โย คนฺธมาลฺยธูปาทีหิ วตฺถตมฺพุลาทีนํ สงฺขาโร, ตํ ‘‘วาสน’’มิตฺยุจฺจเต, วาส อุปเสวายํ, วาสียเต สงฺขรียเตติ วาสนํ, ยุ.
ติกํ ¶ ปุปฺผทาเม. มา มาเน, โล, มล ธารเณ วา, อ. มาโลว มาลฺยํ. ทม คติยํ, ปุปฺผานิ ทมนฺตฺยตฺเรติ ปุปฺผทามํ, ปุปฺผานํ ราสิกรณฏฺานมิจฺจตฺโถ. ทา ลวเน วา, โม. อมรโกเส ปน ‘‘มาลามาลฺยานิ มุทฺธนิ ปวตฺตาย มาลาย นามานี’’ติ [อมร ๑๖.๑๓๕] วทติ. มาลมาลฺยสทฺทา ปุปฺเผปิ, ‘‘มาลา มาลฺยํ ปสุเน’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห. ทฺวยํ คนฺธคฺคาหิเต วตฺถาโท. ภู สตฺตายํ, กมฺมนิ โต, วุทฺธาทิ. วาสาเปติ คนฺธํ คาหาเปติ ยนฺติ วาสิตํ, วส นิวาเส, กมฺเม โต, ตีสุ, ยถา – ภาวิโต ปโฏ, ภาวิตา เจลี, ภาวิตํ วตฺถํ. วาสิโต, วาสิตา, วาสิตํ วตฺถํ.
๓๐๘. ปฺจกํ มุทฺธมาลายํ. ตสิ อลงฺกาเร, ภูวาทิ. อุทฺธํ ตสียเตติ อุตฺตํโส. สิขายํ ชาโต เสขโร, โร. มุทฺธํ อวติ รกฺขตีติ อเวฬา, อว รกฺขเณ, เอโล, ฬตฺตํ. ‘‘อาเวฬา’’ติปิ ปาโ, ทีฆตฺตํ. เสขโร จ อาเวฬา จาติ ทฺวนฺโท. มุทฺธนิ อลงฺกตํ มาลฺยํ มุทฺธมาลฺยํ, ตสฺมึ. อวปุพฺโพ ตสิ อลงฺกาเร, อุทฺธํ ตสียเตติ อวตํโส, โส เอว วฏํสโก, สกตฺเถ โก, ตสฺส โฏ, อเนกตฺถตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ อุทฺธํภาวโชตโก เจตฺถ อวสทฺโทติ ตโถตฺตํ.
ติกํ เสยฺยายํ. สยนฺตฺยสฺสํ เสยฺยา, โย. สยนฺตฺยตฺเรติ สยนํ, เสนฺจ. อุภยตฺรปิ อธิกรเณ ยุ, อิสฺเส, เอ อย, อิตรตฺร เอตฺตํ, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อโลโป จ, สยนีปฺยตฺร.
ทฺวยํ ¶ มฺเจ. ปริปุพฺโพ อกิ ลกฺขเณ, โณ, อิโลโป, รสฺส ลตฺตํ. มจิ ธารโณจฺฉายปูชเนสุ, ภูวาทิ อ, สกตฺเถ โก. ขฏาปฺยตฺร, ขฏฺยเต อากงฺขเต สยนตฺถิเกหีติ ขฏา, ขฏ อากงฺขายํ.
๓๐๙. ทฺวยํ มฺจาธาเร. มฺจสฺส อาธาโร มฺจาธาโร. ปฏิปชฺชติ ปวตฺตติ เสยฺยา เยน, โส ปฏิปาโท. มฺจงฺเค มฺจาวยเว อฏนิสทฺโท อิตฺถิยํ, อฏ คมนตฺโถ, อนิ, ยุ วา, นทาทิ, รสฺโส.
๓๑๐. กุฬีรปาทาทโย อิเม จตฺตาโร มฺจนฺตรา มฺจเภทา สิยุํ. ตตฺถ กุฬีโร กกฺกฏโก ตสฺส สณฺานปาทตฺตา กุฬีรปาโท. อฏนิยํ อาหจฺโจ, อาหจฺจ วา ปาโท ติฏฺติ ยสฺสาติ อาหจฺจปาโท, ปุพฺพปกฺเข ‘‘ริจฺจา’’ติ โยควิภาเคน ริจฺจปจฺจยนฺโต อาหจฺจสทฺโท, ปรปกฺเข ตุ ตฺวาปจฺจยนฺโต, ยสฺส อฏนิฉิทฺเท ปาโท ปวิสิตฺวา ติฏฺติ, โส อาหจฺจปาโท. มส อามสเน, อาโร, สกตฺเถ โก. ยสฺส ปาทจฺฉิทฺเท อฏนิ ปวิสิตฺวา ติฏฺติ, โส มสารโก. พุนฺเทน ปาเทน สห เอกาพทฺธา อฏนิ ยสฺส โส พุนฺทิกาพทฺโธ, เอการสฺสิตฺตํ. เอตฺถ จ มชฺเฌ ทฺวินฺนํ มฺจานํ ลกฺขณํ วิปริยเยนาปิ วทนฺติ.
๓๑๑. ทฺวยํ สีสาธาเร. วิเสเสน สีสํ วหตีติ พิพฺโพหนํ, ยุ, พตฺตํ, อสฺโสตฺตฺจ. อุปธียเต สีสาสนํ กรียเตติ อุปธานํ, ยุ, ธา ธารเณ.
ติกํ ¶ สามฺปีเ. ปี หึสาสํกิเลเสสุ, ภูวาทิ, ณฺวุ, อา. ยทาทินา เก ปจฺจเย อิตฺถิกตากาเร ปเร ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต, ‘‘เก’’ติ กึ? เจตนา. ‘‘ปจฺจเย’’ติ กึ? พกา. ‘‘อิตฺถี’’ติ กึ? ปาจกา. ‘‘กต’’อิติ กึ? วุตฺตกมฺมา, กมฺมปจฺจโยยํ, ตปจฺจเย ปีํ [โมคฺคลฺลาน ๔.๑๔๒ สุตฺตมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]. อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํ.
ทฺวยํ อุตฺตมารหปีเ. กุจ สํปจฺจนโกฏิลฺยปติถมฺภวิเลขเนสุ, โฉ. ภทฺทํ กลฺยาณํ ปีํ ภทฺทปีํ. คชทนฺตาทิมยเกสมชฺชนิยมฺปิ ทฺวยมิทมาหุ. ตทา ปสาธนี, กงฺกติกาปฺยตฺร. ปีนฺตเร ทีฆปีเ อาสนฺที มตา. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นทาทิ, พินฺทาคโม จ.
๓๑๒. อายามวิตฺถารวเสน มหนฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โกชโว’’ติ มโต, กุชุ เถยฺยกรเณ, โณ, กุยํ ปถวิยํ ชวตีติ วา โกชโว, ชุ คติยํ. ทีเฆน โลเมน ยุตฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โคนโก’’ติ มโต, คุ สทฺเท, ยุ, สกตฺเถ โก, อุสฺโสตฺตํ.
ทฺวยํ อตฺถรเณ. มิคโลมปุณฺณตาย ชาตํ อุณฺณามยํ. ถร สนฺถรเณ, ปาทิปุพฺโพว, น กทาจิปิ ปาทิรหิโต, อา ภุโส ถรียเตติ อตฺถรณํ, ยุ.
ทฺวยํ สํสิพฺพนจิตฺตเก. จิตฺตรูปมสฺสตฺถีติ จิตฺตกํ. พาหุลฺเยน น อิการาคโม. วาเนน สํสิพฺพเนน สฺชาตํ จิตฺตรูปมสฺสาติ วานจิตฺตกํ, สกตฺเถ โก.
๓๑๓. ทฺวยํ ¶ นิรนฺตรปุปฺผปเฏ. ฆนํ สนฺธิภูตํ ปุปฺผรูปเมตฺถาติ ฆนปุปฺผํ. ปฏลเมติสฺสาตฺถีติ ปฏลิกา, อิโก. ทฺวยํ พหุมุทุโลเม เสตวตฺเถ. สิ เสวายํ, สิวตฺถิเกหิ เสวียเตติ เสโต, โต. ปฏ คมเน, ณฺวุ, ปฏิกา, อทฺเธนฺทุปาสาเณปิ.
ทฺวีสุปิ ปริยนฺเตสุ ยสฺสา ทสา สนฺติ, สา อุทฺทโลมี, อุทิตํ ทฺวีสุ โลมํ ทสา ยสฺสา สา อุทฺทโลมี, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ. เอกสฺมึ ปริยนฺเตเยว ทสา ยสฺสา เอกนฺตโลมี, เอกสฺมึ อนฺเต ปริยนฺเต โลมํ ทสา ยสฺสาตฺถีติ เอกนฺตโลมี, อุทฺทโลมี จ เอกนฺตโลมี เจติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิโน, ‘‘ปทานํ สนฺธิ วตฺติจฺฉาโต, น สมาสนฺตรเคสู’’ติ วุตฺเตปิ คาถาภาวโต ฉนฺโทหานิภยา วิสนฺธิ. ยตฺถ ปน คาถายมฺปิ [อคาถายมฺปิ (?)] วิสนฺธิ ‘‘ธมฺมสํวณฺณนาย’นฺติอาทิมาหา’’ตฺยาทีสุ, ตตฺถ กถนฺติ? ‘‘น สมาสนฺตรงฺเคสู’’ติ อิมสฺสานิจฺจตฺตา ตตฺถาปิ น โทโส, ‘‘เนน นิทฺทิฏฺมนิจฺจ’’นฺติ หิ ปริภาสิตํ [นฆฏิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)].
๓๑๔. ตเทว ยถาวุตฺตทฺวยเมว โสฬสนฺนํ อิตฺถีนํ นจฺจโยคฺคํ นจฺจสฺส โยคฺยฏฺานภูตํ ‘‘กุตฺตก’’มิตฺยุจฺจเต. หิ ปทปูรเณ. ‘‘นจฺจโยคฺยมฺหี’’ติปิ ปาโ, ตทา ภาวสตฺตมี. กโรนฺติ ¶ เอตฺถ นจฺจนฺติ กุตฺตกํ, กร กรเณ, โต, อสฺสุ, ภุชาทิ, สกตฺเถ โก.
สีหาทิรูเปหิ วิจิตฺตรูปํ วตฺถํ, อาสนํ วา วิกติกา นาม ภเว, เอกสฺเสว หิ กตฺตุโน ปกติวิกติสงฺขาตาวตฺถาวเสน ทฺวิตฺตํ, วตฺติจฺฉาวเสน ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทฺจ โหติ, ยถา – มนุสฺสา ยกฺขภตฺตํ อเหสุํ, สตฺตปฺปกรณานิ อภิธมฺโม นาม ภวนฺติ, เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาตีติ. ยตฺร หิ ปกติยา วา วิกติยา วาติ ทฺวินฺนมฺปิ วุตฺตตา สิยา, ตตฺร วาจโก ปกติยาเยว สงฺขฺยํ คณฺหาติ, เนตรสฺส ตนฺนิสฺสิตภาเวนาปฺปธานโต [กจฺจายนสาเร ๖-๗ คาถาสุ ปสฺสิตพฺพํ]. ยทา ปน ปกติยา สมฺพนฺธาทิภาวํ วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส อฺตฺถสฺสาภาวา วิกติปฺยุจฺจเต วาจเกน, ยถา – เทวทตฺตสฺส รชฺชํ ปาปุณาติ, อิธ ปน ลิงฺคเภเทเนว วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ วิกติกา ภเว’’ติ. วิกรียเตติ วิกติ.
๓๑๕. กฏฺฏิสฺสโกเสยฺยสงฺขาตานํ ทฺวินฺนมตฺถรณานํ กรณปฺปการํ ทสฺเสตุํ อริยาสามฺมาห ‘‘กฏฺฏิสฺส’’มิจฺจาทิ. โกสิยกฏฺฏิสฺสมยํ โกสิยสุตฺตกฏฺฏิสฺสวาเกหิ ปกตมตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสํ นาม, วิรูเปกเสสวเสน โกสิยฺจ กฏฺฏิสฺสฺจ กฏฺฏิสฺสานิ, เตหิ ปกตํ อตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสํ. โกสิยสุตฺเตน ปกตนฺตุ อตฺถรณํ โกเสยฺยํ นาม. รตนปติสิพฺพิตนฺติ อิทํ ทฺวินฺนมฺปิ วิเสสนํ, อตฺถรณฺจ อิติ กมา กมโต ‘‘ภเว’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ. อตฺถรณสทฺทสฺสานุณฺณามเยสฺวปิ ปวตฺตนโต เอตฺถาปิ ‘‘อตฺถรณ’’นฺติ ¶ วุตฺตํ, ยถา – สุตฺตํ กมฺมนฺติ. เอตฺถ จ จกาโร ปาทนฺตตฺตา ครูสุ คณฺหิตพฺโพ, เตเนว หิ สตฺตปฺาสมตฺตา ปริปุณฺณา โหนฺติ, อริยาย หิ ปมปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ตถา ตติเย, ทุติเย อฏฺารส, จตุตฺเถ ปนฺนรสมตฺตาติ สมฺปิณฺฑิตา สตฺตปฺาสมตฺตา โหนฺติ.
๓๑๖. ติกํ ทีเป. ทีป ทิตฺติยํ, ทิวาทิ. ทิปฺปตีติ ทีโป, โณ. ‘‘ปทีโป’’ติ อฺปทนิวตฺตนตฺถํ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. ชุติ ทิตฺติยํ, ภูวาทิ, โณ.
ทฺวยํ อาทาเส. ‘‘ปุเม ตู’’ติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. อาทิสฺสเต อสฺมินฺติ อาทาโส, โณ, อาปุพฺโพ ทิส เปกฺขเน, อิสฺสา. ทิปฺปติ เอตฺถาติ ทปฺปโณ, ยุ, อิสฺสตฺตํ. มกุโรปฺยตฺร.
ทฺวยํ จมฺมมยกีฬาคุฬเก. วาสภวเนหิ ยุวตีหิ สห กีฬาสมฺภวา เยฺยา, ตปฺปกฺกเมนสฺสาภิธานํ. คุฑิ เวธเน, ณุโก, อุสฺเส, คุทฺท กีฬายเมว วา, ตทา ทสฺส ณฺโฑ. กทิ อวฺหาเน โรทเน จ, ณุโก, กุทฺท กีฬายเมว วา, อุสฺสตฺตํ, ปุพฺพทสฺส โน.
ทฺวยํ พีชนีมตฺเต. วฏิ วิภาชเน, ตาลวณฺเฏหิ กตตฺตา ตาลวณฺฏํ. วณฺฏํ นาม พีชนาทิกรณตฺถํ วิสุํ ภาชิโต ตาลปตฺตาวยโว, ตาลวณฺฏสทฺทสฺส ยถาวุตฺตวจนตฺถโยเคปิ สติ สฺาสทฺทตฺตา พีชนีสามฺเ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ยทา ปน ตาลวณฺเฏหิ กตพีชนิเมว วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา เอเกน ตาลสทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘ตาลตาลวณฺฏ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ยถา – ติลสฺส เตลํ, สุคตสฺส สุคตจีวรนฺติ. พิชนฺติ วายุนา โยชยนฺติ ยาย ¶ , สา พีชนี, ยุ, นทาทิ, ยุช โยเค, ยสฺส โว, อุสฺสี, วช คติยํ วา อสฺสี. พฺยชนํปฺยตฺร.
๓๑๗. ทฺวยํ จงฺโกฏเก. กุฏ เฉทเน, สกตฺเถ โก. กรฑิ ภาชนตฺเถ, โก. ทฺวยํ กปฺปูราทิสมฺปุเฏ [สรูปกาทิสมฺปุเฏ (ก.)]. สมุคฺคจฺฉตีติ สมุคฺโค, กฺวิ. ปุฏ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, อ.
ปชฺชทฺธํ เมถุเน. คามวาสีนํ ธมฺโม อาจาโร คามธมฺโม, คามสทฺเทน เจตฺถ คามวาสิโน วุตฺตา, ยถา ‘‘คาโม อาคโต’’ติ. อสตํ อสปฺปุริสานํ ธมฺโม, สทฺธมฺมปฏิปกฺขตฺตา วา อสทฺธมฺโม. พฺยย ขเย, พฺยยติ พลเมเตนาติ พฺยวาโย, มชฺเฌ วาคโม, อถ วา วิคโต อโย วุฑฺฒิ ตสฺมาติ อวาโย, อติสโย อวาโย พฺยวาโย. มิถุนานํ อิตฺถิปุริสานํ สมานจฺฉนฺทานํ อาจาโร เมถุนํ, ตทฺเสุ อุปจาโร, รมุ รมเน, ภาเว, กรเณ วาติ.
๓๑๘. จตุกฺกํ วิวาเห. วห ปาปุเณ, โณ. อุปปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, อ. อฺมฺสฺส ปาณิโน คหณํ ปาณิคฺคโห. นี นเย, อ. อุพฺพาโห, ปาณิปีฬนํปฺยตฺร.
ธมฺมกามตฺถา ตโย วคฺคา วุจฺจนฺเต. อาคมนิทฺทิฏฺโ สมาจาโร ธมฺโม. วิสยวิสยิสนฺนิปาตชํ สุขํ กาโม. สพฺโพปกรณํ ¶ อตฺโถ. สโมกฺขกา โมกฺขสหิตา ธมฺมกามตฺถา จตุพฺพคฺโค วุจฺจนฺเต. ติวคฺเคน วิสํยุตฺโต โมกฺโข นิพฺพานํ. ตุลฺยพเลหิ ปน ธมฺมาทีหิ จตูหิ ปธาเนหิ จตุภทฺร[อมร ๑๗.๕๗] มุจฺจเต.
๓๑๙-๓๒๐. ทฺวยํ ขุชฺเช. กุจฺฉิตํ วชฺชตีติ ขุชฺโช, กสฺส โข, วโลโป, โณ. คฑิ นินฺทายํ, อุโล.
ติกํ รสฺสสรีเร ปุคฺคเล. รส สทฺเท, โส. พฺยามปฺปมาณํ น ลาตีติ วามโน, เนรุตฺโต. รสฺโส จ วามโน เจติ ทฺวนฺโท. ลกุฑิ วามนตฺเถ, อ, สกตฺเถ โก, ลกุ วิย ฆฏิกา วิย เฑติ ปวตฺเตตีติ วา ลกุณฺฑโก.
ปฺจกํ ปงฺคุฬชเน. ปเรน องฺคตีติ ปงฺคุโฬ, อุโล. ปีเน สปฺปติ สีเลนาติ ปีสปฺปี, สปฺป คมเน, อุปจฺจเย ปงฺคุ, ทฺวีสุ. ฉินฺโน คมนาทิอิริยาปโถ ยสฺสาติ โส ฉินฺนิริยาปโถ. วิคตา อกฺขสทิสา ชงฺฆา ยสฺสาติ ปกฺโข, ยถา หิ รถสฺส อกฺเข ภินฺเน คมนํ น สิชฺฌติ, ตเถว ตสฺสาปิ อกฺขชงฺฆาย ภินฺนายาติ โอปมฺมสํสนฺทนํ.
ทฺวยํ ขฺเช. ขชิ คติเวกลฺเย, ภูวาทิ, ขฺชตีติ, อ. โขฑิ คติปฏิฆาเต, โก.
ทฺวยํ ¶ อวากฺเย. วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา มิคสทิโสติ มูโค, อิสฺสู. สฺุํ วโจ ยสฺสาติ โส สฺุวโจ.
หตฺถาทิวงฺโก ปุริโส ‘‘กุณี’’ตฺยุจฺจเต. กุณนํ กุโณ หตฺถาทิเวกลฺยํ, ตเมตสฺสตฺถีติ กุณี, อถ วา กุณ สงฺโกจเน, อี, กุจฺฉิตํ นยตีติ วา กุณี, ณตฺตํ, ‘‘หตฺเถน กุณี, ปาเทน กุณี’’อิจฺจาทิปโยคา. ทฺวยํ อปางฺคทสฺสเน ชเน. วล สํวรเณ, อิโร. กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโร, อุสฺเส.
๓๒๑. ทฺวยํ นิกฺเกสสีเส. นิกฺเกสํ สีสเมตสฺส, ขล ขลเน, สฺจเย จ, อาโฏ, นิกฺเกสตฺตา ขํ ตุจฺฉํ สีสํ ลาตีติ ขลฺลาโฏ, โฏ.
ติกํ ขุรมุณฺฑสีเส. มุณฺฑ ขณฺฑเน, ภูวาทิ, อ. ภณฺฑ ปริภาสเน, อุ, สกตฺเถ โก, มุณฺฑโก, มุณฺฑิโกปฺยตฺร.
อกฺขีนํ มชฺเฌ เอเกนากฺขินา สฺุโ กาโณ นาม, กณ สทฺทคตินิมีลเนสุ, โณ, กณติ นิมีลตีติ กาโณ, ตํ ปนสฺส นิมีลนํ เอเกเนวกฺขินา. อฏฺกถาทีสุ ปน ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ, อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ [สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๓๒] วุตฺตํ. ทฺวเยน อกฺขิทฺวเยน สฺุโ อนฺโธ นาม, อนฺธ ทสฺสนูปสํหาเร, อ.
๓๒๒. ทฺวยํ ¶ นฏฺโสตปฺปสาเท. พนฺธ พนฺธเน, อิโร. นโลโป. สุติ กณฺโณ หีโน วิกโล ยสฺสาติ สุติหีโน. เอโฬปฺยตฺร.
ติกํ คิลานสามฺเ. คิล หาสกฺขเย, ยุ, พฺยาธิโรโคสฺชาโต ยสฺส พฺยาธิโต. อต สาตจฺจคมเน, อธิกรเณ, กตฺตริ วา อุโร, อาตุโร, ทีฆาทิ. อามยาวี, วิกโต, อปฏุ, อพฺภมิโต, อพฺภานฺโตปฺยตฺร.
อุมฺมาโท วาตาทิปโกโป โรควิเสโส, ตพฺพติ อุมฺมตฺโต, มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ วาตาทิโทเสหิ มทยตีติ อุมฺมาโท, โณ. ขุชฺชาทโย อุมฺมตฺตนฺตา วาจฺจลิงฺเค ยุตฺตตาย วาจฺจลิงฺคิกา, ยถา – ขุชฺโช ปุริโส, ขุชฺชา อิตฺถี, ขุชฺชํ นปุํสกํ. อุมฺมตฺโต ปุริโส, อุมฺมตฺตา อิตฺถี, อุมฺมตฺตํ นปุํสกํ.
๓๒๓. นวกํ โรคมตฺเต. ตกิ กิจฺฉชีวเน, ภูวาทิ, อา ภุโส ตงฺกตีติ อาตงฺโก, อ. อม โรเค, โย, มย คติมฺหิ วา, อถ วา อม โรเค, จุราทิ, อามยติ รุชฺชตีติ อามโย, อ, การิตโลปาภาโว. วิธ วิชฺฌเน, วิชฺฌตีติ พฺยาธิ, อิ, อการวณฺณาคโม, พาธ วิพาธายํ วา, ตทา ยาคโม, วิวิธา วา อาธโย มโนปีฬา ยสฺมึส ¶ พฺยาธิ, ‘‘ปุเม อาธิ มานสี พฺยถา’’ติ [อมร ๘.๒๘] หิ อมรโกเส วุตฺตํ. โรเคคโท, กุเวรายุเธ คทา, คโท ภาถริกณฺหสฺส, ‘‘อามเย จายุเธ คทา’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห. รุช โรเค, กตฺตริ โณ, รุชา อิตฺถี. คิลานสฺส ภาโว เคลฺํ. กล คติสงฺขฺยาเนสุ, น กลติ เยน ตํ อกลํ, ตเมว อกลฺลํ, โล. พาธ วิพาธายํ, ภูวาทิ, อ. อุปตาโปปฺยตฺร.
ทฺวยํ ขยโรเค, รสาทิสตฺตธาตุโย โสสยตีติ โสโส, สุส โสสเน, ทิวาทิ, โณ. ขิ ขเย, ขยตีติ, อ. ยกฺขา, ราชยกฺขาปฺยตฺร. ยกฺข ปูชายํ, จุราทิ.
๓๒๔. ทฺวยํ นาสโรเค. อปิหิตา นาสา อเนนาติ ปีนาโส, ปีนโสปิ. อุปสคฺคโต นาสาย พหุพฺพีหิมฺหิ นสาเทสํ กุพฺพนฺติ [ปาณินิ ๕.๔.๑๑๙], อปิสฺสาการโลโป วณฺณนาโส, รสฺสสฺส ทีฆตา. ‘‘โสโส ยกฺขา ราชยกฺขา, ปตีสฺสาโย ตุ ปีนโส, อาปีนโส ปติสฺสาโย’’ติ รภโส. ปติสฺสโยปฺยตฺร. เวชฺชคนฺเถ อิเมสํ ปีนสปติสฺสายานํ เภโท อภิหิโต –
อานหฺยเต ยสฺส วิสุสฺสเต จ,
กิลิทฺยเต ธูปติ เจว นาสา;
น ายเต คนฺธรเส จ ชนฺตุ,
ทุฏฺํ วิชฺา ตมปีนเสนาติ.
อานทฺธา ¶ ปิหิตา นาสา,
ตนุสาวปฺปเสกินี;
คลตาโลฏฺโสโส จ,
นิตฺโตโท สงฺขกทฺวเย;
ภเว สโร ปฆาโต จ,
ปติสฺสาโยติ ลกฺขิโตติ.
อิห ตฺวเภเทโนตฺตํ. ปติปุพฺโพ สิธาตุ รุชตฺยตฺโถ. นาสิกาย ชาโต โรโค นาสิกาโรโค.
ฆาเน ปวตฺโต อสฺสโว สิงฺฆานิกา นาม, สิงฺฆ อาฆาเน, ภูวาทิ, สิงฺฆตีติ สิงฺฆานํ, ยุ, ตตฺถ ชาตา สิงฺฆานิกา. อา ปุนปฺปุนํ สวติ สนฺทตีติ อสฺสโว, สู อภิสเว. ทฺวยํ วณมตฺเต. อร คมเน, อุ, อรุ, นปุํสเกเยว. วณ คตฺตวิจุณฺณเน, จุราทิ, อ, วโณ, อนิตฺถี. ทฺวยํ โผเฏ. ผุฏ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, โผโฏ, โณ. ปีฬ วิพาธายํ, จุราทิ, ณฺวุ, ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, ปีฬโก, ปีฬกา, ปีฬกํ, ตีสฺวปิ, ตถา โผโฏ.
๓๒๕. ทฺวยํ ปกฺกวณาทีสุ สฺชาตทุคฺคนฺธวิเสเส. ปุพฺพ ปูรเณ, ภูวาทิ, อ. ปูย วิสรเณ, ทุคฺคนฺเธ จ, ภูวาทิ.
ทฺวยํ โลหิตนิสฺสรณโรเค. รตฺตสฺส โลหิตสฺส สณฺานมติกฺกมิตฺวา สรณํ คมนํ รตฺตาติสาโร. ปกฺขนฺทติ นิสฺสรตีติ ปกฺขนฺทิกา. กมุ ปทวิกฺเขเป. ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติติ. ‘‘ปกฺกมาทีหินฺโต เจ’’ติ เอตฺถ จกาเรน ติสฺสนฺติ, ธาตฺวนฺตโลโป จ, สกตฺเถ โก. ทฺวิตฺเต. ยทาทินา ปรกการสฺส โข, ปกฺขนฺทิกา.
ทฺวยํ ¶ อปมาเร. สรณํ สาโร, อปคโต สาโร เยน อปมาโร, สสฺส โม. อิตรตฺร มการาคโม. ทฺวยํ ปาทเภเท. ปาทสฺส โผโฏ เภทนํ ทรณํ ปาทโผโฏ, ผุฏ เภเท. วิรูโป ปาโท เอตาย เหตุภูตายาติ วิปาทิกา. สมาสนฺเต โก, ปุพฺพาการสฺสิตฺตํ, วิทารียมานตฺตา วิปชฺชมาโน ปาโท อสฺสนฺติ วา วิปาทิกา.
๓๒๖. ทฺวยํ วุฑฺฒิปฺปตฺตณฺฑโกสโรเค. วุฑฺฒิปฺปตฺโต โรโค วุฑฺฒิโรโค. วาตปูริตํ อณฺฑํ โกโส วาตณฺฑํ. ทฺวยํ ถูลปาทโรเค. ฆนาภาวโต สิถิลํ ปทํ สีปทํ, วณฺณนาโส, ทีฆาทิ. ภาโร ปาโท ยสฺส, ตสฺส ภาโว ภารปาทตา.
ปฺจกํ กณฺฑุยํ. กณฺฑ เภทเน, อุ, ทีเฆ กณฺฑู, วธูสทฺโทว. ติมฺหิ กณฺฑูติ, อสฺสู, จุราทิตฺตา ยมฺหิ กณฺฑูยา, ยโลปาภาโว. ขชฺช เถยฺยกรณพฺยถเนสุ, ภูวาทิ, อุ. ยุมฺหิ กณฺฑูวนํ, อสฺสู. อุวาเทโส, ทีโฆ จ.
๓๒๗. ติกํ กจฺฉุยํ. ยา ‘‘ขสุโรโค’’ติ วุจฺจติ. ปาตฺยตฺตานนฺติ ปามํ, มน, ปามาปฺยตฺถิ, ปุลฺลิงฺโค, ราชาทิ, วิเสเสน ตจฺฉติ กาสนฺติ วิตจฺฉิกา, ตจฺฉ ตนุกรเณ, ณฺวุ ¶ , ‘‘วิวจฺฉิกา’’ [วิจฺจจฺจิกา (อมร ๑๖.๕๓)] ติปิ ปาโ. วจฺฉ ปริภาสนตชฺชเนสุ, ภูวาทิ. กจ พนฺธเน, อุ, จสฺส ฉตฺตํ, ทฺวิตฺตาทิ. ติลกาฬกนฺตํ ทฺวยํ ทฺวยํ สมตฺถํ. ตตฺร ทฺวยํ โสเถ. สุ คติวุฑฺฒีสุ, ภูวาทิ, โถ. ถุปจฺจเย สยถุ, อุสฺสตฺตํ, ยาคโม จ. โสโผปฺยตฺร. โสกํ ผายติ พหุลํ กโรตีติ โสโผ, ผาย วุฑฺฒิยํ, ผายสฺส โผ, เนรุตฺโต.
ทฺวยํ อริสโรเค. อมงฺคลตาย ทุ นินฺทิตํ นามมสฺส ทุนฺนามํ, สกตฺเถ, กุจฺฉายํ วา โก, ทีฆโกสิกายํ ทุนฺนามา, อิตฺถี. อริ วิย สสติ หึ สตีติ อริสํ, สส หึสายํ, กฺวิ, อร คมเน วา, อิโส. ทฺวยํ วมนโรเค. ฉทฺท วมเน, จุราทิ, ณฺวุ. วมุ อุคฺคิรเณ, ถุ. วมิธุปฺยตฺร. ฉทฺทิกา, วมิ อิตฺถิยํ, วมถุ ปุเม.
๓๒๘-๓๒๙. ทฺวยํ ปริตาเป. ทุ ปริตาเป, ตนาทิ, ถุ. ปริตปนํ สนฺตาปนํ ปริตาโป. ทฺวยํ ติลกาฬเก. ติลสณฺานํ วิย ชายตีติ ติลโก. ติลํ วิย กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ ติลกาฬโก.
มหาวิเรโก ‘‘วิสูจิกา’’ตฺยุจฺจเต. นิสฺเสสโต สุจติ คจฺฉตีติ สูจิกา. สุจิ, สุจ คติยํ, ภูวาทิ. สุจ โสเจยฺเย ¶ วา, นิสฺเสสโต โสเจตีติ วิสูจิกา, วิเสเสน สูจิ วิย วิชฺฌตีติ วา วิสูจิกา. พหุโมสรณตฺตา มหนฺโต วิเรโก มหาวิเรโก, ริจ วิโยชนสมฺปุจฺฉเนสุ, โณ.
ภคนฺทลาทโย สตฺต อามยนฺตรา โรคเภทา ภวนฺติ. ตตฺร คุทสมีปโช วณวิเสโส ภคนฺทลา, อิตฺถี. ภคํ โยนิ, ตํ ทารยตีติ รูฬฺหีโต อปจฺจยนฺโต นิปาติโต. ทร วิทารเณ, ภูวาทิ, ลตฺเต ภคนฺทลา. ภคนฺทโรปฺยตฺร. เมโห มุตฺตเมโห, โส จ พหุมุตฺตตาย มธุเมโห, รตฺตเมโห, สุกฺกเมโหตฺยเนกวิโธ. มิห เสจเน, ภูวาทิ, มิหติ มุตฺตนฺติ เมโห, โณ. ชร โรเค. ภูวาทิ, ชรตีติ, อ. ชโร ปสิทฺโธ. กาส สทฺทกุจฺฉายํ, ทิตฺติยฺจ, ภูวาทิ, กาสตีติ กาโส, โณ, กุจฺฉิตํ อสตีติ วา กาโส, กุอาปุพฺโพ. สส ปาณเน, สสนํ สาโส, ภุสํ สสนเมตสฺสตฺถีติ วา สาโส, กุฏ เฉทเน, โ, กุฏฺํ. สามฺเน ตโจวิกาเร. สุกฺเก ตุ สิตฺตํ. สูล รุชายํ, ภูวาทิ, สูลํ. วิทฺทธิ, อสฺมรี, มุตฺตกิจฺฉาทโยปฺยเนกา โรคเภทา.
ปชฺชทฺธํ เวชฺเช. อายุพฺเพทสงฺขาตํ วิชฺชํ ชานาตีติ เวชฺโช, ‘‘ณ ราคา ตสฺเสทมฺตฺเถสุ จา’’ติ โณ, วิท าเณ วา, วินฺทตีติ เวชฺโช, ณฺโย, ทฺยสฺส โช. ภิสชฺชติ จิกิจฺฉตีติ ภิสกฺโก, อ, ชสฺส โก. โรคํ หรติ สีเลนาติ โรคหารี, ณี. หรสทฺโทยํ เกวโลปิ อานยนาปนยเนสุ วตฺตติ ‘‘มโนหโร, ทุกฺขหโร’’อิจฺจาทีสุ, อิธ อปนยเน. กิต โรคาปนยเน, ภูวาทิ. ติกิจฺฉตีติ ติกิจฺฉโก, ฉปจฺจโย, ณฺวุ, ทฺวิตฺตาทิ. อคทกโรปฺยตฺร, อคทํ อโรคํ ปาณีนํ กโรตีติ อคทกโร, กมฺมาทิมฺหิ โณ.
๓๓๐. ทฺวยํ ¶ สลฺลนีหรเณ เวชฺเช. กาเย ปวิฏฺสราทิสลฺลสฺส นีหรโณ เวชฺโช สลฺลเวชฺโช. ยถาวุตฺตํ สลฺลํ นีหรณวเสน กนฺตติ ฉินฺทตีติ สลฺลกตฺโต, กติ เฉทเน, โต. ทฺวยํ ปฏิกาเร. ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ภาเว อ. ปติปุพฺโพ กโรติ ติกิจฺฉายํ, กรโต ริริยา.
จตุกฺกํ โอสเธ. ภิสชานมิทํ เภสชฺชํ, ณฺย. น วิชฺชเต คโท ยสฺมินฺติ อคโท. ภิสชานมิทํ เภสชํ, โณ. อุส ทาเห. โรคโมสาเปตีติ โอสธํ, โธ, อถ วา โอสธี นาม อสํโยคทพฺพํ, เตหิ สํโยชิตํ โอสธํ. ชายุปฺยตฺร. ชิ ชเย, ณุ.
๓๓๑. ติกํ อาโรคฺเย. อนตฺถการกตฺตา กุจฺฉิตากาเรน สรีเร เสนฺตีติ กุสา, โรคา, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํ. อามยสฺสาภาโว อนามยํ, อพฺยยีภาโว. อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํ. กุสลานามยาโรคฺยนฺติ สมาหารทฺวนฺโท. ทฺวยํ อนามยชเน. กล คติสงฺขฺยาเนสุ. กลติ ยถาสุขํ สพฺพิริยาปเถสูติ กลฺโล, โล. ‘‘กาลํ ขมตีติ กลฺยํ, อโรคตา, ตสฺสํ นิยุตฺโต กลฺโย’’ติ องฺคุตฺตรนิกายฏีกายํ. นตฺถิ อามโย ยสฺมึ นิรามโย. วุตฺโตปฺยตฺร. วุตฺติ ชีวิตวุตฺติ ปสตฺถา อสฺสตฺถีติ วุตฺโต. โรคโต นิคฺคตชเน ปน อุลฺลาโฆ, ลาฆ สามตฺถิเย, อุสทฺโทยํ โรควิมุตฺยตฺโถ. นราทิตฺตา, นรปฺปธานตฺตา จ นรวคฺโค.
นรวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา
๓๓๒. สนฺตติปริยนฺตํ วํเส. กุล สนฺตานพนฺธูสุ, ภูวาทิ, โณ, กุลํ, วน สมฺภตฺติยํ, โส. สํตนุ วิตฺถาเร, โณ. อภิมุขํ ชเนตีติ อภิชโน, โณ. โค วุจฺจติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ, เต ตายตีติ โคตฺตํ. โคตฺรมฺปิ. ควํ สทฺทํ ตายตีติ วา โคตฺตํ, ตา ปาลเน. อนุปุพฺโพ อิ คติยํ, กรเณ อ. ตโนติสฺมาติ, สนฺตติ, นโลโป, อิตฺถิยํ.
สนฺตติ ปนฺติวิตฺถาร-โคตฺเตสุ กวิภี มตา;
ปรมฺปรา ภเว จาปิ, ปุตฺตกฺาสุ สนฺตติ.
ขตฺติยาทโย ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทา จตฺตาโร วณฺณา กุลานิ ภวนฺติ, เอเต หิ อฺมฺมสงฺกรโต วณฺเณตพฺพโต เปตพฺพโต วณฺณาติ วุจฺจนฺเต. วณฺณ ปเน.
๓๓๓-๓๓๔. ฉกฺกํ ¶ กุลีเน. กุลสฺสาปจฺจํ กุลิโน, อิโน อปจฺเจ. โสภโน ชโน สชฺชโน. สปรตฺถํ สาเธตีติ สาธุ, สาธ สํสิทฺธิมฺหิ, อุ. สภายํ สาธุ สภฺโย. สาธฺวตฺเถ โย. อย คติยํ. อยิตพฺโพ อุปคนฺตพฺโพติ อยฺโย, กมฺมนิ โย. มหากุลสฺสาปจฺจํ มหากุโล, โณ.
ภูภุชนฺตํ ราชสามฺเ. อติเตชวนฺตตาย วิเสเสน ราชเต ทิพฺพเตติ ราชา, ราช ทิตฺติยํ. ภุยา ภูมิยา ปติ ภูปติ, ภุํ ปาเลตีติ วา ภูปติ, ปา รกฺขเณ,ติ, รสฺโส. ปถวิยา อิสฺสโร ปตฺถิโว, โณ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตฺจ. ชคตึ ภูมึ ปาเลตีติ ชคติปาโล, กมฺมนิ โณ. ทิสานํ ปติ ทิสมฺปติ, ทิสา, ทิสฏฺเ วา ปาเลตีติ ทิสมฺปติ, รสฺสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ. ภุํ ภูมึ ภฺุชตีติ ภูภุโช, ภุช ปาลนชฺโฌหรเณสุ, อิธ ปาลเน, รุธาทิ. มหิขิโตปฺยตฺร. ขิ นิวาสคตีสุ, มหึ อขิ คตวา มหีขิโต.
๓๓๕. ปชฺชทฺธํ มุทฺธาภิสิตฺเต ชาติขตฺติเย, ‘‘ราชชจฺเจ จ ขตฺติเย’’ติ วจนโต. รฺโ ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ราชฺโ, ฺโ ¶ อปจฺเจ. ‘‘ขตฺติโย ตุ วิรา ขตฺตํ, ราชฺทฺวิชลิงฺคโน’’ติ รภส, รตนโกเสสุ ปริยายา. ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺติโย, อปจฺเจ อิยปจฺจโย ทิสฺสเต, เขตฺตานํ อธิปติภูตตฺตา วา ขตฺติโยติอาทิกปฺปิกราชา วุจฺจติ, ตปฺปภวตฺตา ปน มุทฺธาภิสิตฺเตสฺวปิ ตํสมฺา, เอสฺสตฺตํ. ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺตํ, โณ. รชฺชาโรปนสมเย ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺโขทเกน คงฺคานีเตน มุทฺธนิ ขตฺติยกฺาทีหิ อภิสิตฺตตฺตา มุทฺธาภิสิตฺโต, ปมขตฺติโย. ตปฺปภวตาย ปน อนภิสิตฺตา จ มุทฺธาภิสิตฺตาขฺยา, ยถา – พฺรหฺมพาหุชสฺส วํเส ชาตสฺสาปิ พฺรหฺมพาหุโช. พฺรหฺมพาหุโต ชาตตฺตา พาหุโชติ หิ นิกายนฺตริกานํ ลทฺธิ. ยสฺมึ ปน ราชินิ อเสสา สามนฺตา ปณมนฺติ, โส อธิสฺสราขฺโย [อมร ๑๘.๒]. สํ สตฺโต ลคฺโค อนฺโต ยสฺสา สา สมนฺตา, สวิสยานนฺตรา ภูมิ, สมนฺตาย อิเม สามนฺตา, อนนฺตรราชาโน.
ทฺวยํ จกฺกวตฺตินิ. สพฺพภูมิยา อิสฺสโร สพฺพภุมฺโม, ณฺโย. ปฺุโปนีเตน จกฺกรตเนน วตฺตเต อสาธุทมนิกาทิราชวตฺตํ อนุติฏฺตีติ จกฺกวตฺตี, ณี, จกฺกรตนํ วตฺเตติ อากาเส อตฺตโน ปุรโต คมยตีติ วา จกฺกวตฺตี, ปฺุจกฺกํ, จตุจกฺกํ วา สตฺเตสุ วตฺเตติ, เต วา อสฺมึ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, จกฺกรตนุปฺปาทนตฺถํ ทฺวาทสวสฺสจริตํ ทสราชธมฺมํ วตฺตเมตสฺสตฺถีติ วา จกฺกวตฺตี. ตตฺถ อนฺโตชนสฺมึ พลกาเย ธมฺมิการกฺขาวรณคุตฺติยา สํวิธานํ, ขตฺติเยสุ, อนุยุตฺเตสุ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ, เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ, อธมฺมการปฏิกฺเขโป, อธนานํ ธนุปฺปาทนํ, สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหปุจฺฉนนฺติ อิทํ ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํ, อิทเมว จ คหปติเก, ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คหณวเสน ทฺวาทสวิธมฺปิ ทีเปสุ. จตูสฺวปิ ทีเปสุ อาณาธมฺมจกฺกานิ สตฺเตสุ ¶ ปวตฺเตตีติ วา จกฺกวตฺตี. อฺโ อสพฺพภุมฺโม อนวกาโส สามนฺโต ภูโป มณฺฑลิสฺสโร นาม. สยมาณาปวตฺติฏฺานวเสน ปริจฺฉินฺนสฺเสว มณฺฑลสฺส อิสฺสโร, น สพฺพมณฺฑลสฺสาติ มณฺฑลิสฺสโรติปิ. เอตฺถ จ ‘‘สพฺพภุมฺโม, จกฺกวตฺตี’’ติ ทฺวีหิ นาเมหิ จตุทีปิสฺสโร ราชา ทีปิโต, อิธานาคเตปิ สงฺคเหตฺวา กถิเตน อธิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, มณฺฑลิสฺสรปเทน ปเทสิสฺสโร ราชา ทีปิโต. อถ วา มณฺฑลิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, เสเสหิ ราชราชฺาทีหิ พาหุชปริยนฺเตหิ ปเทสิสฺสโร ทีปิโต.
๓๓๖. ทฺวยํ ราชเภเท. สุขุมตาย ลีนา อปากฏา ฉวิโย เยสํ เต ลิจฺฉวิโน. ลิจฺฉวี จ วชฺชี จาติ ทฺวนฺโท. ทฺวยํ สมฺมาสมฺพุทฺธกุเล ราชินิ. ปุริมตรสมฺภูเต สกฺยกุเล สฺชาตตฺตา สกฺโย, โณ. สกฺโกปิ. สกฺเย ภโว สากิโย, อิโย, ยโลโป, ทีโฆ จ.
ปฺจกํ พุทฺธปุตฺตสฺสายสฺมโต ราหุลสฺส มาตริ. ภทฺท กลฺยาเณ, โสขฺเย จ. กุลาจารรูปาทิวเสน กลฺยาณตฺตา ภทฺทา. กจฺจสฺสาปจฺจํ กจฺจานา, อปจฺจสทฺโทยํ นิจฺจํ นปุํสเก ปุตฺเต, ปุตฺติยฺจ ภวตีติ. ‘‘ราหุ วิย จนฺทํ มม นิกฺขมนํ ลาตุกาโม จายํ เม ปุตฺโตติ ราหุโลติ นาเมน ภวิตพฺพ’’นฺติ มนสิ กตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปิตรา วุตฺโต สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุโลเยเวตฺถ ราหุโล, ตสฺส มาตา ราหุลมาตา, พิมฺพํ วุจฺจติ สรีรํ, อติสยวณฺณสรีรยุตฺตตาย พิมฺพา, วมิธาตุมฺหา วา ¶ โพ, วสฺส พตฺตํ. ยโส วุจฺจติ ปริวาโร, กิตฺติ จ, เต ธาเรตีติ ยโสธรา, มนาทิตฺตา อสฺโส.
๓๓๗-๓๓๙. เยสํ ขตฺติยานํ ธนํ สตํ โหติ, กีทิสํ ตํ ธนํ? นิธานคํ ปถวาทีสุ นิธานวเสน คตํ ปวตฺตํ, เตสํ ธนานํ สตํ กหาปณานํ, กิตฺตกปฺปมาณานํ? โกฏีนํ สตํ. เกน ปริจฺเฉเทน? เหฏฺิมนฺเตน เหฏฺิมโกฏฺาเสน, เหฏฺิมปริจฺเฉเทน วา โกฏีนํ สตํ โหติ. ทิวสวฬฺโช ทิวเส ทิวเส วฬฺชิตพฺโพ ปน กหาปโณ วีสตมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ขตฺติยา ‘‘ขตฺติยมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเต. มหนฺโต ธนสาโร เยสนฺเต มหาสาลา, ลตฺตํ, อมฺพณมตฺร เอกาทสโทณมตฺตํ.
เยสํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ นิธานคานิ นิธานวเสน ปวตฺตานิ อสีติโกฏิธนานิ โหนฺติ, ทิวสวฬฺโช ปน กหาปโณ ทสมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ทฺวิชา ‘‘ทฺวิชมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเต.
นิธานเค, วฬฺเช จ ธเน ตทุปฑฺเฒ เตสํ ทฺวิชมหาสาลานํ ธนสฺส อุปฑฺฒภาเค สติ คหปติมหาสาลา นาม สิยุํ, อุภยตฺราปิ เหฏฺิมนฺเตเนว ธนปริจฺเฉโท.
๓๔๐. โย ¶ น หีโน, น จุกฺกฏฺโ, มชฺฌิมาธิการพฺยวฏฺิโต ราชปุตฺตเสนาปติมหากณิตฺถราทิ, โส มหามตฺโต. มหตี มตฺตา ปริจฺเฉโท ยสฺส มหามตฺโต, รูปเภเทน ปฏฺานํ กฺลีวํ.
‘‘ปกติยํ มหามตฺเต, ปฺายํ ปรมตฺตนิ;
นปุํสกํ ปธานํ ตํ, เอกตฺเต ตุ’ตฺตเม สทา’’ติ.
รภโส จ. ‘‘มหามตฺโต, ปฏฺาโน จา’’ติ ตุ ปุํสกณฺเฑ โวปาลิโต. ปกฏฺเ ติฏฺตีติ ปฏฺานํ, ยุ [อภิธานปฺปทีปิกา ฏีกา ๙๘๓, ๑๑๒๓ คาถาสุปิ ปสฺสิตพฺพํ].
ปฺจกํ มนฺตินิมฺหิ. มติปฺปธาโน สจิโว สหาโย. อิติกตฺตพฺพตาวธารณํ มนฺโต, ตํโยคา มนฺตินี. อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินี, อถ วา มนฺเตน นยตีติ มนฺตินี, อถ วา มนฺตโยคา มนฺติ, เนตีติ นี, มนฺติ จ นี จาติ มนฺตินี. ‘‘มติสจิวมนฺตินี’’ติปิ ปาโ, ตทา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ทฺวนฺโท. รฺา สห ชีวตีติ สชีโว. สจเต สมเวโต ภวตีติ สจิโว. สจ สมวาเย, โว, อิการาคโม จ. สพฺพกิจฺเจสุ รฺา มนฺเตน อมา สห ภวตีติ อมจฺโจ, อมาสทฺโทยํ นิปาโต สหตฺเถ จฺจปจฺจโย. สชีวมตฺเต จามจฺจสทฺโท วตฺตติ. ทฺวยํ เสนาปติมฺหิ. เสนํ นยตีติ เสนานี. จมูนํ เสนานํ ปติ จมูปติ.
๓๔๑. นฺยาสาทีนํ ¶ อิณาทานทายวิภาคาทีนํ วิวาทานํ โวหารานํ อุปทฏฺริ อุปทสฺสิเต อกฺขทสฺโส, อกฺเข โวหาเร ปสฺสตีติ อกฺขทสฺโส, โณ, ธมฺมาธิกรณิโย. ปุจฺฉาวิวาโก, ปฺหวิวาโกปฺยตฺร.
ปชฺชฑฺฒํ ปฏิหาเร. ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ณิโก, โอการาคโม. ปฏิหรติ วิฺายติ เตนาติ ปฏิหาโร, โณ. ทฺวาเร ติฏฺตีติ ทฺวารฏฺโ, สกตฺเถ โก. ทฺวารปาลโก. ทฺวารฏฺิโต, ทสฺสโกปฺยตฺร.
๓๔๒. ราชูนํ องฺครกฺขคโณ อนีกฏฺโติ มโต. ‘‘รกฺขิวคฺโค ตุ โย รฺํ, โส’นีกฏฺโ’ภิธียเต’’ติ อมรมาลายฺจ, อนีเกน สมูเหน ติฏฺตีติ อนีกฏฺโ, โณ.
ทฺวยํ มหลฺลเก. กฺจุกํ โจฬํ, ตํโยคา กฺจุกี. โสกํ วินฺทตีติ โสวิทลฺโล. วิท โลเภ, โล, กโลโป. ถาปติ, โสวิโทปฺยตฺร. ทฺวยํ เสวเก. ปภุโน ปจฺฉา ชีวตีติ อนุชีวี, ณี. เสว เสวเน, ภู, ณฺวุ. อตฺถีปฺยตฺร. อตฺถ ยาจนายํ. อตฺถนมตฺโถ, อาสีโส, ตํโยคา อตฺถี.
๓๔๓. ทฺวยํ ¶ อธิกมตฺเต. คาเมสุ อธิกตฺตา อธิกา อิกฺขา อนุภวนเมตสฺส อชฺฌกฺโข, อิสฺสตฺตํ. อธิกํ กโรตีติ อธิกโต. อิทํ ทฺวยํ ถายุกโคปานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํ. ตตฺร เอกคาเม อธิกโต ถายุโก, พหูสุ คาเมสฺวธิกโต โคโป. วุตฺตฺจามรโกเส ‘‘ถายุโกธิกโต คาเม, โคโป คาเมสุ ภูริสู’’ติ. [อมร ๑๘.๗]รุทฺเทนาปิ วุตฺตํ ‘‘คาเมสฺวธิกเต โคโป, โคฏฺชฺฌกฺเขปิ วลฺลโภ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๗].
ทฺวยํ สุวณฺณรชตชฺฌกฺขานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํ. หิรฺํ วุจฺจติ อกตสุวณฺณาทิ, ตตฺร นิยุตฺโต เหรฺิโก. กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, โข, นิกฺโข, สุวณฺณาทิวิกาโร, ตตฺร นิโยโค นิกฺขิโก. วิเสสโต ปน สุวณฺณชฺฌกฺเข โภริโก. ภูริสทฺโท สุวณฺเณ, ตํโยคา โภริโก. รูปฺยาชฺฌกฺเขนิกฺขิโก, ตสฺมา’ย’มุภยตฺราปิ เหรฺิโกติ สามฺสฺมึเยว. วุตฺตฺจ –
‘‘โภริโก กนกาชฺฌกฺโข,
รูปฺยา’ชฺฌกฺโข ตุ นิกฺขิโก’’ติ [อมร ๑๘.๗].
สสฺส อตฺตโน วิชิคีสภูตสฺส เทสานนฺตโร สมนฺตโต มณฺฑลีภูโต ราชา สตฺตุรุจฺจเต เอกตฺถาภินิเวสิตตฺตา. ตโต ปรํ วิชิคีสภูมฺเยกนฺตริโก มิตฺโต เอกตฺถการิตฺตโนปการตฺตา. อริวิชิคีสมิตฺตานํ ปน มณฺฑลานํ พหิภูโต ทูรมณฺฑลฏฺโ วิชิคีสภูมิยา อจฺจนฺตพฺยวหิโต พลาธิโกปิ โย นาปกโรตฺยุปกาโรติ วา, ส อุทาสีโน ทูรมณฺฑลตฺเตโนปการตฺตา. ทูรมณฺฑเล ¶ อาสตีติ อุทาสีโน, อุปุพฺโพ อาส อุปเสวเน, ยุ, อสฺสิ, ทาคโม จ. สตฺตุมภิยฺุชมานสฺส วิชิคีสสฺส สตฺตุหิตาย โย ปณฺหึ คณฺหติ ปิฏฺิโต วตฺตติ, โส ปณฺหิคฺคาโห. ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉา ปทํ วิชิคีสสฺสา’’ติ รตนโกเส. ‘‘ปณฺหิปาเท พฺยูหปิฏฺเ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๓๔]ติกณฺฑเสโส. ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉิมภาเค จ, ปาทมูโลมทิฏฺิสุ. เสนาปิฏฺเ กุมฺภิยฺเจ’’ติ ตุ นานตฺถสงฺคเห.
๓๔๔-๓๔๕. ทิฏฺนฺตํ ริปุมฺหิ. มิตฺตปฏิปกฺขตฺตา อมิตฺโต, รปตฺยวณฺณํ รชเตติ ริปุ, อุ, อิตฺตํ, รป, ลป, ชป, ชปฺป วจเน วา. เวรํ วิโรโธ ยสฺสตฺถีติ เวรี, อี, ทุกฺขเหตุตฺตา สปตฺติ อิว สปตฺโต, อิวตฺเถ อการปจฺจโย. อร คมเน,ติ, ภูวาทิตฺตา อาคโม. สท สาทเน, ตุ, ภูวาทิ, สตฺตุ, ยวาทิจุณฺเณปิ. อร คมเน, เวรมรตีติ อริ, รสฺสนฺโต อิ. สปตฺตาทีนํ จตุนฺนํ ทฺวนฺโท, ‘‘พฺยฺชโน จ วิสํโยโค’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน เอกตการสฺส โลโป จ. ปติยมตฺถนํ ปจฺจตฺโถ, ตํโยคา ปจฺจตฺถิโก, ปติยํ วิปรีตคมนํ. ปนฺถ คติยํ, จุราทิ. ปริปนฺโถ ปริสฺสวฏฺานํ, ตํโยคา ปริปนฺถี. ปฏิวิรุทฺโธ ปกฺโข สหาโย ปฏิปกฺโข, ตถา วิปกฺโข. น หิโต อหิโต. หึสายํ รมตีติ [ปรตีติ (?)]ปโร, กฺวิ. ปฏิปกฺขภาเวน อมติ คจฺฉตีติ ปจฺจามิตฺโต, อม คมเน, โต, ทฺวิตฺตํ. นตฺถิ เอตสฺมา อีติ อุปทฺทโวติ อนีโต ¶ , มิตฺโต, ตปฺปฏิปกฺโข ปจฺจนีโต, โส เอว ปจฺจนีโก, ตสฺส โก, ยถา นิยโก. วิโรโธสฺสตฺถีติ วิโรธี, อี. ทิส, ทุส อปฺปีติยํ, ทิวาทิ. วิทุสฺสนสีลตาย วิทฺเทสี, ทฺวิตฺตํ, อิสฺเสตฺตํ. ทุสฺสตีติ ทิโส, อ. ตปจฺจเย ทิฏฺโ, ธาตฺวนฺเตน สห ฏฺาเทโส. ทฺเวสโณ, ทุหทโย, ทสฺสุ, สาตฺตโว, อภิฆาตีปฺยตฺร.
ทฺวยํ อนุกูลเน. อนุโรธนํ อนุโรโธ, โณ. รุธ อาวรเณ. อนุรูปํ ปวตฺตนํ อนุวตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภู, ยุ.
๓๔๖. ปฺจกํ มิตฺตสามฺเ. มิท สฺเนเห, ภูวาทิ, โต, วยสา ตุลฺโย วยโส, มูลวโยสทฺเทหิ สฺายํ สปจฺจโย [ยปจฺจโย (?) ปาณินิ ๔.๔.๙๑ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ], สพฺพการิเยสุ สห วยตีติ วา วยโส, วย คมเน, สหสฺส โส วณฺณวิปริยโย. สห อยติ กิจฺเจสูติ สหาโย, อย คมเน, สหสฺส สาภาโว, ยถา สหธมฺมิโก. สห วา หานิ, อโย วา วุฑฺฒิ ยสฺส สหาโย, ติปทพหุพฺพีหิ, ยถา ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา. อถ วา หานิ จ อาโย จ หายา, นิโลโป, เต ยสฺส อตฺถิ, โส สหาโย, ‘‘สปกฺขโก, สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตา. สุนฺทรํ หทยเมตสฺสาติ สุหทโย, อโลโป, ทฺยสฺส โช, โสว สุหชฺโช. สห ปริสหเน. ปริสหนํ อทุสฺสนํ, โข, หโลโป, สขา, ราชาทิ, สมาโน ขฺยาโต ปตีโต วา สขา, ยโลโป, สมานสฺส ¶ จ สภาโว. สินิทฺโธ, สฺนิทฺโธ, สวโยปฺยตฺร. สขฺยสตฺตปทินา ปน เมตฺติยํ วตฺตนฺติ. สขิมฺหิ ภวํ สขฺยํ. สตฺตหิ ปเทหิ อวคมฺยเตติ สตฺตปทินํ[สตฺตปทีน (อมร ๑๘.๑๒)], อิโน.
ทฺวยํ อเภชฺชมิตฺเต. สพฺพกาลํ ภชตีติ สมฺภตฺโต, ภช เสวายํ, ภูวาทิ. ทฬฺโห ถิโร มิตฺโต ทฬฺหมิตฺโต. ทฺวยํ ทิฏฺมตฺตมิตฺเต. กิฺจิ กาลํ ปสฺสิตพฺโพติ สนฺทิฏฺโ. สํสทฺโทยมปฺปตฺโถ. ทิส เปกฺขเน, ทสฺสนํ ทิฏฺํ, ตํ มตฺตา ปมาณเมตสฺส ทิฏฺมตฺตโก, สกตฺเถ โก.
๓๔๗. ทฺวยํ จรปุริเส ตาปสาทิรูเปน จรมตฺเต. จรติ ชานาติ ปรจกฺกนฺติ จโร, อ, จาโรปิ, โณ. คุฬฺหปุริโส คุตฺตปุริโส. ยถารหวณฺโณ, ปณิธิ, อปฺปสโป, ผสฺโสปฺยตฺร. ตตฺราทิทฺวยํ วาณิชกสิพลลิงฺคภิกฺขุกจฺจายนาทิเลเสน ถายินิจเร. อิตเร อิธาคตสทิสตฺเถ. วณฺโณ ปกาโร, ยถารหวณฺโณ ยถารหปฺปกาโร. เยน ปรจกฺกํ สกฺกา าตุํ ตปฺปการวา อิจฺจตฺโถ. ปณิธิยฺยเต เยฺยมสฺมึ ปณิธิ, อิ. อปกฏฺํ สปฺปติ จรตีติ อปสปฺโป, อ. ผุส พาธนผุสเนสุ, อ, ผสฺโส.
ติกํ ปถิเก. ปเถ คจฺฉตีติ ปถาวี, วี, ทีโฆ. อิโก, ปถิโก. อทฺธนิ มคฺเค คจฺฉติ สีเลนาติ อทฺธคู. อทฺธโคปฺยตฺร.
ทฺวยํ ทูเต. ทุ ปริตาเป, โต. สนฺเทสํ วาจิกํ หรตฺยเนเนติ [หรตีติ (?)].
ทฺวยํ ¶ โชติสิเก. คณยตีติ คณโก, ณฺวุ. มุหุตฺตํ กาลวิเสสํ ชานาตีติ มุหุตฺติโก, วาคฺคหเณน น วุทฺธิ. สํวจฺฉโร, โชติสิโก, เทวฺู, โมหุตฺโต, าณิโก, กาตนฺติโกปฺยตฺร. กตนฺโต เทวมตฺตํ, ตํ ชานาตีติ กาตนฺติโก.
๓๔๘. ทฺวยํ เลขเก. ลิข เลขเน, ภู, ณฺวุ. ลิเปน มสฺโยปเทเสน ภวตีติ ลิปิ, อิ, วณฺณสณฺาโน, ตํ กโรตีติ ลิปิกาโร. อกฺขรจโณ, อกฺขรจฺุจุปฺยตฺร. จน ทาเน, ภู. จฺจุ คติยํ.
เมลานนฺทา มสิมณิ, เมลนฺธุ วณฺณกูปิกา;
มสิชลนฺตุ เมลา จ, ปตฺตฺชนํ มสิ ทฺวิสุ.
เลขนี วณฺณตูลี จ, วณฺณกกฺขรตูลิกา;
วณฺณทูโต โสตฺถิมุโข, เลโข วาจิกหารโก.
กาจนกิตลิโก จ, กาจนํ ตนฺนิพนฺธนํ;
เลขฺยฏฺานํ คนฺถกุฏิ, มุทฺทา ปจฺจยการินี [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๒๗, ๒๘, ๒๙].
ทฺวยํ วณฺเณ. วณฺณียติ ปกาสียติ อตฺโถ เยน, โส วณฺโณ, วณฺณ ปกาสเน. น ขรติ น ขียตีติ อกฺขโร, ขร วินาเส, ขิ ขเย วา, ตทา อโร. ลิขนํ, ลิปิ, ลิขิ อิเม วณฺณสณฺาเน วตฺตนฺติ. ลิปิลิขิโย อิตฺถิยํ.
เภทาทโย อิเม จตุโร อุปายา สตฺตุวิชยการณานิ. สตฺตุวิชยมุปคจฺฉนฺติ เอเตหีติ อุปายา. ปรสฺมา วิสิเลสนํ เภโท.
สฺเนหราคาปนยนํ ¶ , สํหาโสปฺปาทนํ ตถา;
สนฺตชฺชนฺจ เภโทยํ, วิฺูหิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๘].
ตตฺรายํ ตวานุคฺคเตน ปวุทฺโธ ปาสาทตรโว วิย อตฺตานฺโจจฺฉินฺทิสฺสตีติ สงฺกายํ ชนิตายํ สฺเนหภตฺติฺจาปนยติ. อภิภวนฺโจปาทยติ [ปทฺธฺโจปาทยติ (ก.)]. อฺสฺส จ ปริยปจฺจามิตฺตานุคฺคหณสฺส มรณเมวนฺโต ภวิสฺสตีตฺเยวํปการมภิภยนํ สนฺตชฺชนํ.
วโธตฺถคฺคหณฺเจว, ปริกฺเลโส ตเถว จ;
อิติ ทณฺฑวิธฺูหิ, ทณฺโฑปิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๙].
ปริกฺเลโส พนฺธนตาฬนาทิ.
อฺมฺโปการานํ, ทสฺสนํ คุณกิตฺตนํ;
สมฺพนฺธสฺส สมกฺขานํ, อายตึ สมฺปกาสนํ.
วาจา เปสลยา สาธุ, ตวาหมิติ จปฺปณํ;
อิติ สามวิธฺูหิ, สามํ ปฺจวิธํ มตํ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๔-๕].
‘‘อสฺมึ เอวํ กเต อิทํ อมฺหากํ ภวิสฺสตี’’ติ อาสาทสฺสนํ อายติสมฺปกาสนํ. อปฺปณมิตฺยงฺคสฺส ทานํ.
ทานฺจ ปฺจธา สารสฺสาสารสฺส จ ทพฺพสฺส คหิตสฺส สมปฺปณํ, ตถาคหิตสฺสานุโมทนํ, ตถา อปุพฺพทานํ, ตถา ‘‘อมุสฺส ทพฺพํ คณฺหาหิ, ตเถว ภวิสฺสตี’’ติ ปรเสสุ สยํ คาหปฺปวตฺตนํ, ตถา อิณปฺปโมจนฺเจติ. ยถาห –
‘‘โย สมฺปตฺตธโนสฺสคฺโค, อุตฺตมมชฺฌิมาธโม;
ปติทานํ ตถา ตสฺส, คหิตสฺสานุโมทนํ.
ทพฺพทาน’มปุพฺพฺจ ¶ , สยํ คาหปฺปวตฺตนํ;
เทยฺยสฺส ปฏิโมกฺโข จ, ทานํ ปฺจวิธํ มต’’นฺติ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๖-๗].
เอเต จตฺตาโร อุปายา มายาทีสฺเววนฺโตคธา, ตถา หิ มาโยเปกฺขา จ ทณฺฑนฺโตคธา. อินฺทชาลฺจ เภเท อนฺโตคธํ. เกจิ ปนาหุ
‘‘สามํ ทานฺจ เภโท จ, ทณฺโฑ เจติ จตุกฺกกํ;
มาโยเปกฺขินฺทชาลฺจ, สตฺโตปายา ปกิตฺติตา’’ติ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๓].
๓๔๙. นามมตฺเตน วุตฺตานํ เภทาทีนมิทานิ ปริยายานฺยาห. ตตฺร ทฺวยํ เภเท. ชป มานเส จ [ชโป จินฺตนวาจาสุ (ธาตฺวตฺถสงฺคห, ๑๓๕ คาถา)], ภู, โณ. ภิทิ ทฺวิธากรเณ, โณ.
ติกํ ทณฺเฑ. ทณฺฑ นิปาตเน, จุราทิ. สโห วุจฺจติ พลํ, ตพฺภวํ สาหสํ. ทมนํ ทโม, ทีฆปฏิเสโธ.
๓๕๐. สามํ สุทฺทวคฺเค, ทานฺจ พฺราหฺมณวคฺเค กเถสฺสติ. สามฺยาทโย สตฺตเรวาจริยมเต. ปรมฺปโรปการิตฺตา รชฺชสฺสงฺคานิ. ปกฏฺมุปกุพฺพนฺติ รชฺชนฺติ ปกติโยติ โจจฺจนฺเต. วุตฺตฺจ กามนฺทกีเย –
‘‘สามฺย’มจฺจฺจ รฏฺฺจ, ทุคฺคํ โกโส พลํ สขา;
ปรมฺปโรปการีทํ, สตฺตงฺคํ รชฺชมุจฺจเต [กามนฺทกียนีติสาร ๔.๑].
อมจฺจรฏฺทุคฺคานิ ¶ , โกโส ทณฺโฑ จ ปฺจโม;
เอตา ปกติโย วุตฺตา, วิชิคีสสฺส ราชิโน.
เอตา ปฺจ ตถา มิตฺตํ, สตฺตโม ปถวีปติ;
สตฺตปฺปกติกํ รชฺชํ, อิจฺจาห สูรปูชิโต’’ติ.
ตตฺร โปรเสณีนํ ปธานภาเวปิ สติ รฏฺคฺคหเณน, พลคฺคหเณน วา คหณสิทฺธนฺติ เนห วิสุํ คหณํ กตํ, อมรโกเส ปน ทฺวีหิ คหเณ สิทฺเธปิ ปธานตฺตาขฺยาปนตฺถํ วิสุํ คหิตา. วุตฺตฺหิ ตตฺร –
‘‘สามฺย’มจฺโจ สขา โกโส, รชฺชทุคฺคพลานิ จ;
รชฺชงฺคานิ ปกตโย, โปรานํ เสณิโยปิ เจ’’ติ [อมร ๑๘.๑๗].
เอสฺจ สามฺยมจฺจรฏฺทุคฺคโกสพลสขีนํ ปุพฺพตรสฺส ครุตฺตํ วิฺเยฺยํ, อิห ตุ นามลิงฺคานุสาสเน อภิธานสตฺเถ อนุปโยคโต ยถากฺกมํ ครุตฺตํ น วตฺตุมิจฺฉตีติ พฺยติกฺกเมโนปฺาโส กโต.
สุวณฺณาทิมยภณฺฑาคารํ โกโส, ปพฺพโตทกรุกฺขาทีหิ ทุคฺคมํ ปุรํ ทุคฺคํ, วิชิตํ ชนปทวตี ภูมิ, พลํ จกฺกํ, ตฺจ โมลภตเสณิสหายามิตฺตาฏวิกเภเทน ฉพฺพิธํ. ตตฺร กมาคตํ โมลํ, เวตนสมฺพนฺธํ ภตํ, โปรํ พลํ เสณี, สหายภูตํ สหาโย, อมิตฺตภูตํ อมิตฺตํ, อฏวิกํ อฏวิสหาโย มิตฺตํ. ตทปิ สหชฺชํ, ปากตํ, กิตฺติมฺเจติ ติวิธํ. ‘‘ลิงฺเค สภาเว ปกติ, โปรามจฺจาทิโยนิสุ. ติลิงฺคํ คุณสามฺเยปี’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๔.๒๙]รุทฺโท.
๓๕๑. ปภาวาทีนํ ¶ วสา สตฺติโย นาม ติสฺโส ภวนฺติ. สก สตฺติยํ,ติ. ตตฺร ยํ สนฺธาทีนํ, เภทาทีนฺจ ยาถาวโต อวฏฺาปนํ, ตํ าณพลํ มนฺตสตฺติ, สกสมฺปตฺตุปฺปตฺติยํ โกสทณฺฑา ปภูสตฺติ, เตสํเยว ปภุตฺตสมฺปาทเน สามตฺถิยโต. วุตฺตฺจ ‘‘โกสทณฺฑพลํ ปภูสตฺติ’’ริติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ]. พลวตี อุสฺสาหเจฏฺา อุสฺสาหสตฺติ. วุตฺตฺจ ‘‘วิกฺกมพลมุสฺสาหสตฺติ’’ริติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๑๙ จินฺตามณิฏีกายมฺปิ].
ปภาวาทีนํ สการณํ สรูปํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปภาโว’’จฺจาทิ. ทมนํ ทณฺโฑ, ตทตฺถิยา พลมฺปิ ทณฺโฑ. ตโต ชาตํ ยํ เตโช, ตํ ปภาโว. ตโต ชาโต โย เตโช, โส ‘‘ปภาโว’’ติปิ ปุลฺลิงฺเคน โยชนียํ. ปภวนฺติ เตชสฺสิโน อเนเนติ ปภาโว, โณ. ปกฏฺโ วา ภาโว ปภาโว. โกโส ธนํ, ตโต ชาโต โย เตโช, โส ปภาโว นาม. ตถา โกสโช เตโช ธเนน สตฺตูนมุปกรณํ. ปตปนฺติ เตชสฺสิโน ภวนฺตฺยเนเนติ ปตาโป, โณ.
๓๕๒. ทฺวยํ มนฺเต. มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, สา เอตสฺมึ วิชฺชติ ตาย นิปฺผาเทตพฺพตฺตาติ มนฺโต, อถ วา มนฺต คุตฺตภาสเน, ภาเว โณ. อิตรตฺร ภาเว ยุ.
โส ¶ มนฺโต ทฺวิโคจโร ทฺวินฺนํ ชนานํ วิสยภูโต จตุกฺกณฺโณ นาม. จตฺตาโร กณฺณา เอตฺถ จตุกฺกณฺโณ. โส มนฺโต ติโคจโร ติณฺณํ ชนานํ วิสยภูโต ฉกฺกณฺโณ นาม. มนฺโต นาม จตุกฺกณฺโณ วา ฉกฺกณฺโณ วา กตฺตพฺโพ, น ตโต ปรนฺติ ทฺวินฺนเมเวตฺถ คหณํ. อมรโกเส ปน ฉกฺกณฺโณปิ ปฏิกฺขิตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘อฉกฺกณฺโณ, โย ตติยาทฺยโคจโร’’ติ [อมร ๑๘.๒๒].
สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปาิปทตฺตา (ก.)] พฺยากรณสฺส โสตูนํ สมยนฺตเรสฺวปิ ปฏุภาวชนนตฺถํ อิธานาคตาปิ ฉคฺคุณาทโย อาเนตฺวา กเถตพฺพา. วุตฺตฺหิ –
‘‘สพฺพปาริสทํ [สพฺพปาฏิปทํ (ก.)] หิทํ, สพฺพสตฺถ’มโต มตํ;
นิสฺสียเต กฺวจิ กิฺจิ, สพฺเพส’มตฺร วาทิน’’นฺติ.
ยถา ฉคฺคุณา สนฺธิ วิคฺคหยานาสนทฺเวธาสยา [อมร ๑๘.๑๘-๙]. ตตฺร สนฺธิ อุปหารลกฺขโณ ติวิโธ โกสทณฺฑภูมิปฺปทานเหตุโก. อปหารลกฺขโณ วิคฺคโห, โสปิ ติวิโธ ปกาสยุทฺธํ กูฏยุทฺธํ ตุณฺหิยุทฺธนฺติ.
ปรพฺยสนตาสปตฺติเทสกาลาตฺยุทยาวาปยานมตฺเตน สาทฺเธ ปรสฺมึ กตาจรสฺส คุณานุรตฺตปกติสฺส วิชิคีสสฺส ยาตฺรา ยานํ[กามนฺทกียนีติสาเร ๑๑ สคฺเค ปสฺสิตพฺพํ], ตฺจ วิคฺคยฺหยานํ สนฺธายยานํ สมฺภูยยานํ ปสงฺคยานํ อุเปกฺขิยยานมิติ ปฺจวิธํ. ปติคฺคาหีนํ นิคฺคยฺห, สนฺธาย, อุเปกฺขิย วา ยํ ยานํ, ตํ วิคฺคยฺหยานาทิ. ยทา น สกฺโกติ, ตทา สามนฺเตหิ สเหกีภูย ยานํ สมฺภูยยานํ. อฺตฺร คนฺตพฺเพ อฺสฺมึ ปสงฺคโต คมนํ ปสงฺคยานํ.
‘‘น มํ ปโร หนฺตุํ สมตฺโถ, นาหมฺปิ ปร’’มิติ กาลาทิเก ปริกฺขิตฺวา วิชิคีสสฺส ทุคฺคาทีนิ วฑฺฒยโต ิติ อาสนํ, ตทปิ วิคฺคยฺหาสนสนฺธายาสนาทิเภเทน ปฺจวิธํ. พลีนํ ¶ สตฺตูนํ มชฺเฌ กากกฺขิวา’ลกฺขิตสฺโส’ภยตฺร วจเนนตฺตโน สมปฺปณํ ทฺเวธํ. อฺตเรน วา พลวตเรน สนฺธิ, อฺตเรน อพเลน วิคฺคโห ทฺเวธํ. สตฺตุโน วา ปกตีหิ สนฺธาย โย เตน วิคฺคโห, สตฺตุเนว วา โย สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโก [สตฺตุโนว วา สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโน (พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘)] ทุคฺคาสยสฺส พฺยาปาโร, โสปิ ทฺเวธํ. ปรสนฺตานมปฺโยภยเวทนานํ อุภยโต วุตฺติ ทฺเวธมุจฺจเต.
‘‘อุจฺฉิชฺชมาโน ริปุนา นิรุปาย ปติกฺริโย. สตฺติหีโน สมาสิยเต’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘] หีเนนาฺสฺส พลวตรสฺส ธมฺมวิชยิโน สมาสยนํ [พลวตา อรินา อุจฺฉิชฺชมานสฺส หีนสตฺติโน ยํ พลวธมฺมวิชยิสมาสยนํ (พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘)], ตสฺเสว วา พลิโน สตฺตุโน โกสาทิปฺปทาเนน อาสยนํ อาสโย วุจฺจเต. เอเต ฉคฺคุณา.
ยสฺมิฺจ คุเณ ิโต วิชิคีโส สกฺโกตฺยตฺตโน อฏฺวคฺคิยกมฺมานิ ปวตฺตยิตุํ, ปรสฺส เจตานฺยุปหนฺตุํ, คุณมาธิฏฺเยฺย, สา วุฑฺฒิ.
กสิ วณิชฺชํ ปโถ ทุคฺคํ, เสตุ กฺุชรพนฺธนํ;
ขนฺยากรธนาทานํ, สฺุานฺจ นิเวสนํ [กามนฺทกียนีติสาร ๕.๗๘].
อิตฺเยโส อฏฺวคฺโค.
ยสฺมึ วา คุเณ ิโต สกมฺมานํ วุฑฺฒิ, ขยํ วา นาภิปสฺสติ, ตํ านํ, ยสฺมึ วา คุเณ ิโต สกมฺมานมุปฆาตํ ปสฺสติ, ตสฺมึ น ติฏฺเยฺย, โส ขโย, อยํ นีติเวทีนํ ติวคฺโค [อมร ๑๘.๑๙]. อิตเรสํ ธมฺมตฺถกามา ติวคฺโค.
ทฺวยํ ¶ คุยฺเห. รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โส, รเห วา ภวํ รหสฺสํ. คุห สํวรเณ, กมฺมนิ โย. อิทํ ทฺวยํ ตีสุ. รหสฺโส มนฺโต, รหสฺสา วาจา, รหสฺสํ มนฺตนํ.
๓๕๓. ปฺจกํ วิชเน. วิชิ ปุถภาเว, ภู, โต จ. วิจิ วิเวจเน, ปุถุภาเว จ วา. ‘‘วิวิตฺตํ ตีสุ วิชเน, อสํปกฺกปวิตฺเตสู’’ติ รุทฺโท. วิคโต ชโน อสฺมาติ วิชโน. ฉาเทตีติ ฉนฺโน. ฉท สํวรเณ. วิตฺตมรหตีติ รโห, รห จาเค, รมนฺเต อสฺมินฺติ วา รโห, วณฺณวิกาโร. ‘‘รโห นิธุวเน จาปิ, รโห คุยฺเห นปุํสก’’นฺติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๒๒]รภโส. ทุติโย รโหสทฺโท อพฺยยํ. นิสฺสลากา, อุปาสุปฺยตฺร. นิสฺสลากา ถี, อุปาสุ อพฺยยํ.
ทฺวยํ วิสฺสาเส. สส ปาลเน, โณ. สมฺภ วิสฺสาเส. ‘‘วิสฺสมฺโภ เกลิกลเห, วิสฺสาเส’ปณเยปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ]รุทฺโท.
ทฺวยํ นฺยาเย. ยุช สมาธิมฺหิ, สมาธิ อภฺยุปคโม, โต. อุปคนฺตพฺพตฺตา อุปายิกํ. อุปายา สกตฺเถ อิโก, โอปายิกํ, โอปยิกมฺปิ [ปาณินิ ๕.๔.๓๔ (คณ)], ลพฺภํ, ภชมานํ, อภินีตํ, นฺยายํ, ายํปฺยตฺร.
๓๕๔. สิโลกํ โอวาเท. อวปุพฺโพ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ภาเว โณ. สาส อนุสิฏฺิมฺหิ,ติ, อาสฺสิ, อนุสิฏฺิ ¶ . อนุสาสเต อนุสาสนํ. ปุมวชฺเช อิตฺถิยํ, นปุํสเก จ. เอตฺถ จ เอกสฺเสวตฺถสฺส ภินฺนลิงฺเคหิ ตีหิ นาเมหิ กถนํ น เกวลํ วาจฺจลิงฺโคเยว สทฺโท, อถ โข วาจกลิงฺโคปฺยตฺถีติ ทีปนตฺถํ.
ทฺวยํ อาณายํ. อาณ เปสเน, ภาเว อ, อาณา, อิตฺถี. อววาโท, นิทฺเทโส, สิฏฺิปฺยตฺร. ทฺวยํ พนฺธเน. ทา ทาเน, ภาเว ยุ, ทา อวขณฺฑเน วา, วิโยคทานโต อุทฺทานํ.
๓๕๕-๓๕๖. ทฺวยํ อปราเธ. อปคจฺฉนฺตฺยเนนาติ อาคุ, ณุ, ปโลโป, รสฺสสฺส ทีฆตา, นปุํสเก อาคุ. อปคโต ราโธ เยน อปราโธ, ราธ สํสิทฺธิมฺหิ. ทฺวยํ ราชคยฺเห. กิร วิกิรเณ, กตฺตริ อ, อตฺตํ. พล ปาณเน, อิ. กรสาหจริยโต พลิ ปุลฺลิงฺเค. ภาคเธยฺโยปฺยตฺร. ภาคาสกตฺเถ เธยฺโย [ปาณินิ ๕.๔.๓๖ (วา.)], ภาคตฺเตน ติฏฺตีติ วา ภาคเธยฺโย, อิโย.
ทฺวยํ ตุฏฺิทาเย. มโนรถปุณฺณตฺตา ปตฺตพฺโพ ภาโค ปุณฺณปตฺโต. ตุสฺสนํ ตุฏฺโ, โสสฺสตฺถีติ ตุฏฺี, เตน ทาตพฺโพ ทาโย ตุฏฺิทาโย, อาการนฺตานมาโย.
ฉกฺกํ ¶ ปาภเต. ตถา หิ –
‘‘เหมํ สีหาสนํ เวสํ, วุตฺตํ ภทฺทาสนํ ตถา;
อุปายน’มุปคฺคยฺหํ, ปาภตฺโจ’ปทา ถิย’’นฺติ.
สิโลกาทฺธํ นาม อมรมาลา.
อุปคนฺตฺวาทาตพฺพาติ อุปทา, อ, อิตฺถี, ตํ ตมตฺถํ ปตฺเถนฺเตหิ อาภรียเต อานียเตติ ปาภตํ, ปตฺถนตฺถโชตโกยํ ปสทฺโท. อุเปยฺยเตติ อุปายนํ, อิโต ยุ, อุปคจฺฉติ เยนาติ วา อุปายนํ. กุจ สงฺโกจเน, โณ, วิคโต โกโจ เยน อุกฺโกโจ. ปณฺเณน สตฺถปณฺเณน สทฺธึ อากรียเต อานียเตติ ปณฺณากาโร, อฺตฺร อุปจารา. ปหิณนฺตฺยเนเนติ ปเหณกํ, หิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โก. ปเทสนํ, อุปคฺคยฺหํ, อุปหาโรปฺยตฺร.
คุมฺพาทิเทยฺโย คุมฺพฆฏาทิโก [คุมฺพฆฏาทิโต (?)] เทยฺโยสุงฺกํ, อนิตฺถี, คุมฺโพ นาม ชลถลมคฺคาทีสุ ลทฺธพฺพภาโค, ตถา ฆฏฺโฏปิ, สมานตฺถา เหเต. อาทินา ปาภตมฺปิ สงฺคณฺหาติ. สุงฺก คมเน, สุงฺกติ เยน, ตํ สุงฺกํ. คมุ คมเน, โพ, อสฺสุ, คุมฺโพ. ทฺวยํ คามชนปทาทิโต ลทฺธพฺพภาเค. อย คมเน, โณ, อาโย. อปจฺจเย อโย. ธนานํ สมฺปตฺตกาเล อาคโม ธนาคโม.
๓๕๗. ทฺวยํ ฉตฺตสามฺเ. อาตปโต สูริยาโลกโต ตายตีติ อาตปตฺตํ, โต. ฉาทยตีติ ฉตฺตํ, ฉท ¶ อปวารเณ, โต, ตฺรณปจฺจเย ฉตฺรํ, เหมํ สุวณฺณขจิตํ รฺํ ราชูนํ อาสนํ สีหาสนาขฺยํ. สีหากติปฺปธานตฺตา สีหากติปฺปธานํ อาสนนฺติ วิคฺคโห.
ทฺวยํ จามเร. วาเลน กตา พีชนี วาลพีชนี. จมโร มิโค ตสฺเสทํ จามรี. ‘‘จามรา จามรํ โรมํ, คุจฺฉกฺจาวจูลก’’นฺติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๔๐๖]ติกณฺฑเสโส. ปกิณฺณกํปฺยตฺร. ปกรียเต วิกฺขิปเต ปกิณฺณกํ, สกตฺเถ โก.
๓๕๘. ขคฺคาทโย อิเม ปฺจ ราชูนํ กกุธภณฺฑานิ ภวนฺติ. กุก อาทาเน, โธ, วณฺณวิปริยโย. รฺโ คมนกาเล สทา อาทาตพฺพโต กกุธานิ จ ตานิ ราชธนตฺตา ภณฺฑานิ เจติ กกุธภณฺฑานิ.
๓๕๙. ทฺวยํ ปุณฺณฆเฏ. ชลปุณฺณตฺตา ภทฺโท กลฺยาโณ กุมฺโภ ภทฺทกุมฺโภ. ทฺวยํ เหมภาชเน. ภร ภรเณ, ภรณํ ธารณํ โปสนฺจ, ธารณตฺถสฺส ภรติสฺส ภิงฺคาเทโส, ภรติ ทธาติ อุทกนฺติ ภิงฺคาโร, อาโร. กรโก, กุณฺฑิกาปฺยตฺร.
หตฺถี ¶ จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติ จ, เตสํ สมูโห หตฺถิสฺสรถปตฺติ จตุรงฺคินี เสนาตฺยุจฺจเต, เสนงฺคตฺตา สมาหารทฺวนฺโทยํ. จตฺตาริ องฺคานิ ยสฺสํ สํวิชฺชนฺติ, สา จตุรงฺคินี, อี, อินี.
๓๖๐. ทนฺตฺยนฺตํ หตฺถินิ. กฺุโช หนุ, ทนฺโต จ, ตํโยคา กฺุชโร, อติสเย โร, กุํ ปถวึ ชราเปตีติ วา กฺุชโร, อลุตฺตสมาโส, กฺุเช วา คิริกูเฏ รมติ, โกฺจนาทํ นทนฺโต วา จรติ, กุํ วา ปถวึ ตทาฆาเตน ชรยตีติ กฺุชโร. วารยติ ปรพลํ วารโณ, นนฺทาทีหิ ยุ. หตฺถโยคา หตฺถี. มตงฺคสฺส อิสิโน อปจฺจํ มาตงฺโค, มหนฺตํ องฺคํ สรีรเมตสฺสาติ วา มาตงฺโค, ห นโลโป, อสฺสากาโร จ. ทฺเว รทา ทนฺตา ยสฺส ทฺวิรโท, ‘‘รท วิเลขเน ทนฺเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห. คช สทฺเท, คชตีติ, อ. นโค ปพฺพโต, โส วิย ทิสฺสตีติ นาโค, โณ. กเรน, มุเขน จาติ ทฺวีหิ ปิวตีติ ทฺวิโป. อิ คมเน, โภ. ทนฺตโยคา ทนฺตี. สฏฺิหายโน, ทนฺตาวโล, อเนกโป, มตงฺคโช, กรี, ถมฺเภรโม, ปทฺมี, มหามิโค, ปีลุ, สินฺธุโร, ทีฆมารุโต, ราชีโว, ชลกกฺโข, นิลฺลุโร, กรฏี, วรงฺโค, สุปฺปกณฺโณ อิจฺจาทีนิปิ หตฺถิโน นามานิ. สฏฺิวสฺสิกตฺตา, ชาติยา สฏฺิวสฺสกาเล ถาเมน หายนโต วา สฏฺิหายโน.
วนกรีนํ โย ยูถเชฏฺโ, โส สยูถานํ เชฏฺตฺตา ยูถเชฏฺโ. สยูเถ ปาติ รกฺขตีติ ยูถโปติ โจจฺจเต.
๓๖๑. กาฬาวกาทีนิ ¶ เอตานิ หตฺถิราชานํ กุลานิ. กลมฺพเต สทฺทายเตติ กาฬาวโก, ณฺวุ, มโลโป. คงฺคายํ ชาโต คงฺเคยฺโย, านวเสน สา สฺา. ปณฺฑรวณฺณตาย ปณฺฑโร. วณฺณวเสน ตมฺพวณฺณตาย ตมฺโพ. ปิงฺคลวณฺณตาย ปิงฺคโล. คนฺธยุตฺตตาย คนฺโธ. มงฺค คมนตฺโถ, โสภนคมนยุตฺตตาย มงฺคโล, อติสายเน, ปสํสายํ วา โล. เหมวณฺณตาย เหโม. อุโปสถกุเล ชาตตฺตา อุโปสโถ, อุปคนฺตฺวา อรโย อุสตีติ วา อุโปสโถ, โถ, อุส ทาเห, อุปปุพฺโพ วส นิวาเส วา, วสฺโส, อุโปสโถ, ติถีวิเสโส จ. ฉพฺพณฺณทนฺตตาย ฉทฺทนฺโต. เอเตสฺจ กาฬาวโก ทสนฺนํ ปุริสานํ พลํ ธาเรติ, คงฺเคยฺโย ทสนฺนํ กาฬาวกานํ, เอวํ ยาวฉทฺทนฺตา เนตพฺโพ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ ธาเรติ, เตเนว ภควา กาฬาวกหตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสพลํ ธาเรติ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ.
๓๖๒. ปาโท กริโปเต. ปฺจวสฺสานิ ยาว กลโภ, กล สงฺขฺยาเน, อโภ, กลโภ, ฬตฺเต กฬโภ, มาตาปิตูหิ ¶ ภริตพฺพตฺตา ภิงฺโก, ภรติสฺส ภิงฺโก. กริสาวโกปฺยตฺร. ปาโท มตฺตมาตงฺเค. ทานํ ปภินฺโน ยสฺส ปภินฺโน. มชฺชตีติ มตฺโต, มท อุมฺมาเท. คเช ชายตีติ คชฺโช, ณฺโย, มโท. โส สฺชาโต ยสฺส คชฺชิโต.
ทฺวยํ หตฺถิสมูเห. หตฺถีนํ สมูโห หตฺถิฆฏา. คชานํ สมูโห คชตา, คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา. ปาโท หตฺถินิยํ. หตฺถโยคา หตฺถินี, อี, อินี. กณ สทฺเท, อิรุ, สกตฺเถ โก. กเรณุกาติปิ, ตทา กรโยคา กเรณุกา, อิณุ. กริณี, เธนุกา, วสา, กเรณุปฺยตฺร.
๓๖๓. หตฺถิสิโรปิณฺฑา หตฺถิโน สิรสิ ทฺเว ปิณฺฑา กุมฺภาขฺยา. เก สิรสิ ภวตีติ กุมฺโภ, อสฺสุ, นิคฺคหีตาคโม จ. ทฺวินฺนํ ปน กุมฺภานํ มชฺฌิมํ วิทุ นาม [อมร ๑๘.๓๗]. องฺกุสสงฺฆาตํ วินฺทตฺยสฺมินฺติ วิทุ, ปุเม, อุ. ทฺวยํ กณฺณมูเล. จูฬ นิมชฺชเน, ณฺวุ, จูฬิกา, จุท สฺโจทเน วา, โจเทนฺติ เอตฺถ องฺกุสาทีหิ อทนฺตนฺติ จูฬิกา, ทสฺส โฬ, ณฺวุ.
อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํ, ขนฺธเทโส. ขนฺโธ เอว เทโส ขนฺธเทโส, ตสฺมึ. ทฺวยํ ปุจฺฉมูเล. ปุจฺฉสฺส มูลํ เหฏฺิมภาโค.
๓๖๔. ติกํ คชพนฺธนถมฺเภ. อาลนฺตฺยสฺมึ, อเนน วา พนฺธนฺติ อาลานํ, ยุ. อาปุพฺโพ พนฺธนตฺโถ ลาธาตุ. อาหนนฺติ ¶ พนฺธนฺตฺยสฺมึ, อเนน วา อาฬฺหโก, หนธาตุ, นสฺส โฬ, วณฺณวิปริยโย จ, ณฺวุ. ถมฺภ ปฏิพนฺธเน. พนฺโธปฺยตฺร.
ติกํ สงฺขเล. อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. คล เสจเน. นิคฬติ พนฺธติ เยนาติ นิคโฬ, อ, กตฺตุสาธนํ วา. อทิ พนฺธเน, อนฺทตีติ อนฺทุโก. ณฺวุ, อสฺสุ. ภุสํ ขลตฺยเนน สงฺขลํ, กฏิ วตฺถพนฺธเนปิ, ‘‘ถีกฏีวตฺถพนฺเธปิ, นิคเฬ สงฺขลํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๔๑]รภโส. สงฺขลิกาปฺยตฺร.
ทฺวยํ คชคณฺเฑ. คณฺฑ วทเนกเทเส, อธาตูนมฺปิ ธาตูสุ ปาโ, ธาตุ หิ กฺริยตฺโถ. คณฺโฑ กโปลสามฺเปิ. กฏ วสฺสาวรเณสุ, อ. ทฺวยํ กริมทชเล. ทียเตติ ทานํ. มท อุมฺมาเท, กรเณ อ.
๓๖๕. ทฺวยํ หตฺถิกเร. โสณ วณฺณคตีสุ, โฑ, โสฑ คพฺเพ วา, นิคฺคหีตาคโม, โณ จ. ทฺวีสุ ทฺเวปิ.
ทฺวยํ โสณฺฑคฺเค. กรสฺส โสณฺฑสฺส อคฺคํ. ปุส โปสเน. ขโร, สสฺส โก, อุสฺโสตฺตํ, ปุส วุฑฺฒิมฺหิ วา, ภู, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ วา, กิยาทิ, ปุส ธารเณ วา, จุราทิ.
หตฺถิสฺส กายมชฺฌมฺหิ พนฺธนรชฺชุ กจฺฉา นาม. กจ พนฺธเน, โฉ. ทูสา, วรตฺราปฺยตฺร. กุโถ นาม หตฺถิปิฏฺตฺถริตจิตฺรกมฺพลํ, โส อาทิ เยสนฺเต กุถาทโย. กุถาทโย เอว กปฺปโน นาม ภวนฺติ. กปฺป สามตฺถิเย, สชฺชนายฺจ ¶ , กรเณ ยุ. กปฺปนาปิ. กจ สชฺชนายํ, โถ, กุโถ, ตีสุ. ‘‘นปุํสกมตฺถรณํ, ถี ปเวณี กุถํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๔๒] หิ โวปาลิโต. ปเวณี, อตฺถรณํ, วณฺโณ, ปริตฺโถโมติ เอเต กุถปริยายา.
๓๖๖. ทฺวยํ ราชารเห หตฺถินิ. ราชานมุปคนฺตฺวา วหิตุมรหตีติ โอปวยฺโห, อรหตฺเถ ณฺโย. ราชานํ วหิตุํ อรหตีติ ราชวยฺโห, ณฺโย. ทฺวยํ กปฺปิตหตฺถินิ. สชฺชา สชฺชนา สฺชาตา ยสฺมึ สชฺชิโต. กปฺปา กปฺปนา สฺชาตา ยสฺมึ กปฺปิโต. เอตสฺมาเยว ปาา สชฺชกปฺปา สชฺชนากปฺปนานํ ปริยายาติ เยฺยา.
หตฺถิโน ปาเท วิชฺฌนกณฺฏโก ‘‘โตมโร’’ตฺยุจฺจเต. ตุชฺชเตเนเนติ โตมโร, ตุท พฺยถเน, อโร, ทสฺส โม, โอตฺตํ. เวณุกํปฺยตฺร [โกตฺรํ เวณุกมาลานํ (อมร ๑๘.๔๑)], กฺวจิ เวฬุกนฺติปิ ปาโ.
๓๖๗. หตฺถิโน กณฺณมูลมฺหิ วิชฺฌนกณฺฏโก ‘‘ตุตฺต’’มิตฺยุจฺจเต. ตุชฺชเตเนเนติ ตุตฺตํ, โต. หตฺถิโน มตฺถกมฺหิ วิชฺฌนกณฺฏโก ‘‘องฺกุโส’’ตฺยุจฺจเต. องฺกเต อเนเนติ องฺกุโส, องฺก ลกฺขเณ, โส, อสฺสุ.
ปชฺชทฺธํ ¶ หตฺถาโรเห. มฑิ ภูสายํ, หตฺถึ มณฺฑยติ รกฺขตีติ หตฺถิมณฺโฑ, โสว หตฺถิเมณฺโฑ, มิ หึสายํ วา, โฑ, นิคฺคหีตาคโม. หตฺถึ ปาติ รกฺขตีติ หตฺถิโป, กมฺมนิ โณ. หตฺถึ โคปยติ รกฺขตีติ หตฺถิโคปโก. คุป รกฺขเณ, สกตฺเถ โก. อาโธรโณ, นิสาทิโนปฺยตฺร.
๓๖๘. มาตงฺคหยาทีนํ คมนาทิกฺริยาสิกฺขาปโก อาจริโย ‘‘คามณีโย’’ตฺยุจฺจเต. คมนํ คาโม, ภาเว โณ. หตฺถาทีนํ คมนกฺริยา คาโม, ตํ เนติ สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, อฺกฺริยาสิกฺขาปเนตูปจารา, คามํ วา หตฺถาทิสมูหํ เนตีติ คามณีโย, คมนํ วา สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, สพฺพตฺร นสฺส ณตฺตํ.
ปาททฺวยํ อสฺเส. หย คติยํ, อ. ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค, กฺวิ, พินฺทาโลโป, โลเป สติ ตุรโค. วาห ปยตเน, อ. อส ภกฺขเน, อ. สินฺธูนมทูรภโว ชนปโทปิ สินฺธโว, ตตฺร ภโว สินฺธโว, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ. โฆฏโก, ปีติ, ตุรงฺคโม, วาชี, คนฺธพฺโพ, สตฺติริจฺจาทีนิปิ อสฺเส. ฆุฏ ปริวตฺตเน, ณฺวุ. ปา ปาเน,ติ. ‘‘ปาเน ถี ปีติ อสฺเส โส’’ติ รุทฺโท. วาชโยคา วาชี, อี. ‘‘เอสฺจ ปุพฺพํ ปกฺโข อาสิ, ส ตุ เทเวตฺยตฺยตฺถิเตน สาลีภูตมุนินา สกฺกํ ปโยเชตฺวา วชิรเฉทิโต’’ติ นิกายนฺตริยา. สป สมวาเย,ติ, สตฺติ, สามตฺถิเยปิ.
๓๖๙. ตสฺส ¶ อสฺสสฺส เภโท วิเสโส อสฺสตโร, อสฺสํ ตรตีติ อสฺสตโร, ตร อติกฺกมเน, ตรปจฺจเยนาปิ สิทฺธํ. ปธานสฺสภูมิภโว สุชาติโก อวิการี กุลีนโก อสฺโส อาชานีโย นาม, อา ภุโส การณาการณํ ชานาตีติ อาชานีโย, อนีโย, ณฺยปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตทา ‘‘กิยาทิโต นา’’ติ นาคโม, อีการาคโม จ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๔๔ คาถายมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]. กุเล สมฺภูโต กุลีนโก, อีโน, สกตฺเถ โก. สงฺคาเม ครุสตฺถปฺปหาเรน นิหโต สนฺโต ปิโย สามิกํ น ชหติ สุขํ วหนสีโล โย อสฺโส, โส วินีตสทฺเทโนจฺจเต. วิเสเสน ทมฺมตํ เนติ ยนฺติ วินีโต.
ทฺวยํ อสฺสโปเต. กส คมเน, โอโร, อสฺสิ, กิฺจิ สรตีติ วา กิโสโร, พินฺทุโลโป, อสฺโส จ, หโย เอว พาลตฺตา หยโปตโก, อปฺปตฺเถ โก.
๓๗๐. ทฺวยํ อถามสฺเส. ฆุฏ ปริวตฺตเน, ณฺวุ, โฆฏโก, อสฺสสามฺเปฺยยํ, ขรํ คจฺฉตีติ ขลุงฺโค, โส เอว ขฬุงฺโก, คการสฺส กการํ กตฺวา, รสฺส โล, ฬตฺตมุตฺตฺจ, ขฬุโกติปิ. ชเวน สพฺเพสมธิโก อสฺโส ชวโน, ยุ.
ทฺวยํ ¶ กวีติขฺยาเต มุขพนฺธเน. มุขมาติฏฺตีติ มุขาานํ. เข มุขวิวเร ลีโน ขลีโน. ‘‘กวิกา ตุ ขลีโนติ [ขลีเน ถี (?)], กวิยํ กถนํตฺยปี’’ติ รภโส. กวิ, กวิกาปฺยตฺร. กุ สทฺเท. อิ, อี จ, สกตฺเถ โก. วาสทฺเทน นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติ. วุตฺตฺจ อมรโกเส ‘‘กวิกา ตุ ขลีโน’นิตฺถี’’ติ [อมร ๑๘.๔๙].
อสฺสาภิตาฬินี เวตฺตวิกตาทิ กสา นาม. กส คมเน, อ, กรณสาธนํ.
๓๗๑. อสฺสสฺส นาสาคตรชฺชุมฺหิ กุสา, กุส สิเลสเน. ทฺวยํ อสฺสายํ. วล สํวรเณ, โว, ฬตฺตํ, อา, วฬวา. อสตีติ อสฺสา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา จ, อสฺสา. วามีปฺยตฺร. ทฺวยํ ขุเร. ขุร เฉทเน. สํ สุขํ ผรตฺยเนน สผํ, เนรุตฺโต. ‘‘สผํ กฺลีเว ขุโร ปุมา’’ติ [อมร ๑๘.๔๙]อมรโกโส.
ทฺวยํ ปุจฺฉมตฺเต. ปุจฺฉ ปมาเท. น คจฺฉตีติ นงฺคุฏฺโ, องฺค คมเน, โ, อสฺสุ, ทฺเวปิ อนิตฺถิยํ. ลูมํปฺยตฺร. ทฺวยํ เกสวติ นงฺคุฏฺมตฺเต, น ตุ หตฺถิโน เอว. วาลสมูหโยคา วาลหตฺโถ, ยถา เกสหตฺโถ จเย, ตถาตฺราปิ. วาโล ธิยฺยเต อสฺมินฺติ วาลธิ, อิ.
เอตฺถานาคตาปิ อสฺสสฺส ธาราขฺยา [ธาวาขฺยา (ก.)] ปฺจ คติโย กเถตพฺพา. ยถา –
อกฺกนฺทิตํ ¶ โธริตกํ, เรจิตํ วคฺคิตํ ปฺลุตํ;
คติโยเม ปฺจ ธารา [ธาวา (ก.)], อสฺสานํ วิฺุนา มตา [อมร ๑๘.๔๘-๙].
ตตฺถ วิตฺถมฺภา สมาวคติ อกฺกนฺทิตํ, กนฺทิ คติโสสเนสุ, โต. ตโต อธิกา จตุราคติ โธริตกํ, โธร คติจาตุริเย, โต, สกตฺเถ โก. มณฺฑลิกายาเนน คมนํ เรจิตํ, ริจ วิโยชนสมฺพชฺฌเนสุ, สมฺพชฺฌนํ มิสฺสนํ. เวเคน ปริกฺขิตฺโต ปริจรณํ วคฺคิตํ, วคฺค คมนตฺโถ. ตุรํ สเมน คมนํ ปฺลุตํ, ปฺลุ คติยํ. ต’ทุตฺต’มสฺสสตฺเถ ‘‘สโม’ธิโก ลโย เวคี, ตุริตสฺโส ภเว กมา’’ติ.
๓๗๒. ทฺวยํ ยุทฺธตฺเถ จกฺกยุตฺตยาเน. สนฺท คมเน, สนฺทเต คมฺยเตเนเนติ สนฺทโน, ยุ. รมเตเนเนติ รโถ, โถ, มโลโป. สตงฺโคปฺยตฺร. สตมงฺคานฺยสฺส.
ยํ น รณาย ยุทฺธตฺถํ จกฺกยุตฺตํ ยานํ, อปิ ตุ กีฬาภมนาทฺยตฺถํ, โส ปุสฺสรโถ. วุตฺตฺจ อมรโกเส ‘‘อยํ ปุสฺสรโถ จกฺก-ยานํ น สมราย ย’’นฺติ [อมร ๑๘.๕๑]. ปุส ปาสเน, โส, ปุสนามเกน ผลวิเสเสน ยุตฺโต รโถ ปุสฺสรโถ, ปุสฺสนกฺขตฺเตน กโต, สชฺชิโต วา รโถติ ปุสฺสรโถ.
พฺยคฺฆสฺส จมฺมาวุโต ปริกฺขิตฺโต รโถ เวยฺยคฺโฆ นาม, พฺยคฺฆสฺส วิกาโร จมฺมํ เวยฺยคฺฆํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ เวยฺยคฺโฆ, โณ, อุภยตฺราปิ วุฑฺฒาคโม. ‘‘ปจฺจตฺตํ [ปจฺจตฺถํ (ก.)] อยนฺติ ¶ คจฺฉนฺตีติ ปจฺจยา’’ติ วจนตฺถโต ปจฺจตฺตเมว [ปจฺจตฺถเมว (?)] ปจฺจยา ภวนฺติ, ยถา การิตนฺตสฺมาปิ ปโยชกวเสน อเนกการิตปจฺจยา. ทีปิโน จมฺมาวุโต รโถ ทีโป นาม, ทีปิโน วิกาโร จมฺมํ ทีปํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ ทีโป, โณ.
๓๗๓. ทฺวยํ ปุริสยุตฺตยาเน. สิ เสวายํ. สุขตฺถิเกหิ เสวียเตติ สิวิกา, ณฺวุ, วาคโม, อิตฺตํ, กิตปจฺจยา หิ เยภุยฺเยน กมฺมาทีสุปิ วตฺตนฺติ, กิจฺจปจฺจยา จ กตฺตริปิ, ยถา ‘‘วินโย, นิสฺสโย, ตปนียา ธมฺมา’’ตฺยาทีสุ, มหาปเทเสน วา กิตกิจฺจปจฺจยานํ กตฺตุกมฺมาทีสฺวปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา, สิวํ กโรตีติ วา สิวิกา, อิโก. ยาปฺเยหิ อธเมหิ ยายเต นิยฺยเตติ ยาปฺยยานํ. ‘‘ยาปฺย ปานียเก นินฺทฺเย’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห.
ทฺวยํ สกเฏ. อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. สก สตฺติยํ, อโฏ. อน ปาณเน, กรณสาธนํ, นตฺถิ นาสา ยสฺสาติ วา อนํ, สาโลโป, รสฺโส จ. กฺลีเว’นํ, สกโฏ, นิตฺถีตฺยมรโกโส[อมร ๑๘.๕๒].
ทฺวยํ จกฺเก. กโรติ คมนมเนเนติ จกฺกํ, ทฺวิตฺตํ, จกฺกาทิ. รถสฺส องฺคํ รถงฺคํ. ตสฺส จกฺกสฺส อนฺโต อวสานํ เนมิ, สา นาริยํ อิตฺถิยํ. นยติ จกฺกํ เนมิ. ยา ภูมึ ผุสติ, นี นเย, มิ, อีปจฺจเย เนมี จ. ปธิปฺยตฺร.
๓๗๔. ตมฺมชฺเฌ ¶ ตสฺส รถสฺส, จกฺกสฺส วา มชฺเฌ จกฺกากาโร ปิณฺฑิกา, ยสฺสํ สพฺพานิ กฏฺานิ อาสชฺชนฺเต. ปิณฺฑิกาสาหจริยา นาภิ อิตฺถี, อีปจฺจเย นาภี จ. สพฺพานิ กฏฺานิ ปิณฺเฑตีติ ปิณฺฑิกา, ปิณฺฑ สงฺฆาเต, อ, สกตฺเถ โก. ปิณฺฑีปิ, นาภิ วิยาติ นาภิ.
รถสฺส ยุคกฏฺํ ยตฺร อาสชฺชเต, ส ยุคนฺธโร. กุํ ปถวึ วุโณติ อจฺฉาทยตีติ กุพฺพโร, วุ สํวรเณ, โร, อุสฺสตฺตํ. ยุคํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร, สฺายํ อ, อภิธานา รสฺโส.
อกฺโข สกฏํ, ตทวยโว วา, ตถา จาหาชยาจริโย –
‘‘อกฺโข วิภีฏเก นิมฺเพ, สกเฏ จ พฺยวหาเร;
รถสฺสาวยเว กสฺเส, ปาสเกปฺย’กฺข’มินฺทฺริเย’’ติ.
ตสฺสคฺคคเต กีเล อาณี, อิตฺถี. อณิปิ, ‘‘สีมาสฺสิกฺขคฺคกีเลสุ, อณี อาณี อิเม ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๕๖] หิ รุทฺโท ทฺวิธา ปติ. ‘‘อณี อาณี จ อกฺขคฺคกีเล สีมาสฺสิสุ มตา’’ติ จ นานตฺถสงฺคโหปิ. อสฺสิ โกโณ. อณ สทฺเท, ณิ. ปุพฺพปกฺเข น วุฑฺฒิ, อน ปาณเน วา, ณตฺตํ. กณฺฑกาทิสตฺเถหิ ปริรกฺขณตฺถํ กโต รถาวรโณ วรุโถ, โย ‘‘รถคุตฺตี’’ติ ขฺยาโต. วร วรเณ, วรณเมตฺถาวรณํ, ยถา รถํ ถิรตฺถํ ตฏฺฺจ โคปตีติ รถคุตฺติ, อิตฺถี, ‘‘คุตฺติ การาคาเร วุตฺตา, ภูคเต รกฺขเณ ยเม’’ติ นานตฺถสงฺคเห.
๓๗๕. รถาทีนํ ¶ ปุโรภาคสงฺขาเต มุเข ธุโร. ธร ธารเณ, อสฺสุ, ยานมุขํปฺยตฺร. อกฺโขปกฺขราทโย รถสฺส องฺคา นาม. อก คมเน, โข, อกฺโข, ทฺวินฺนํ รถจกฺกานํ อนฺตรคโต กฏฺวิเสโส. อุปริ กรียเตติ อุปกฺขโร, อกฺขสฺโสปริ กฏฺวิเสโส. อมรโกเส ปน อุปกฺขรสทฺทสฺส สพฺพรถาวยววาจกตฺตํ วุตฺตํ ‘‘รถงฺคนฺตุ อุปกฺขโร’’ติ [อมร ๑๘.๕๕]. ‘‘อปกฺขโร’’ติปิ ปาโ.
สพฺพสฺมึ หตฺถาทิเก วาหเน ยานาทิตฺตยํ, สพฺพตฺร กรณสาธนํ. โยชนียํ ยุชฺชเตเนนาติ โยคฺคํ, ณฺโย. ปตฺตํ โธรณฺจาตฺร. ปต คติยํ. โธร คติจาตุริเย, เอตฺถาปิ กรณสาธนํ.
๓๗๖. จตุกฺกํ สารถิมฺหิ. รเถน จรติ สีเลนาติ รถจารี. สวติ เปรยตีติ สูโต, สู เปรเณ, โต. อช คมเน. ปาเชตีติ ปาชิตา, ริตุ, ทีฆาทิ. สร คติยํ, ถิ, รเถน สห คจฺฉตีติ วา สารถิ, อิณ, อฺตฺโรปจารา. นิยนฺตา, ยนฺตา, ขตฺตา, สพฺยฏฺโ, ทกฺขิณตฺโถ, รถกุฏุมฺพีปฺยตฺร.
‘‘นิยนฺตา ปาชิตา ยนฺตา, สูโต ขตฺตา จ สารถิ;
สพฺยฏฺโ ทกฺขิณตฺโถ จ, สฺา รถกุฏุมฺพิโน’’ติ [อมร ๑๘.๕๖-๖๐]. –
วุตฺตํ ¶ . อตฺถโต สารถิโน รถกุฏุมฺพี จ นามํ. รถนายเก ตุ ‘‘รถาโรโห จ รถิโก รถี’’ติ ปจฺฉา วกฺขติ. ขุทิ สํเปสเน, ตุ, ทสฺส โต, อุสฺสตฺตฺจ, ขตฺตา.
ติกํ รเถ ปาชิตตรา อฺเ โยธา, อตฺร เย ‘‘รถนายกา’’ติปฺยุจฺจนฺเต. รถมาโรหตีติ รถิโก, รถี จ. รเถน ยุชฺชตีติ วา รถิโก, รถี จ. รถิโน, สนฺทนาโรโหปฺยตฺร. ทฺวยํ โยเธ. ยุธ สมฺปหาเร, โณ. ภฏติ ยุชฺชตีติ ภโฏ, อ. กฺวจิ โยทฺโธปิ.
๓๗๗-๓๗๙. จตุกฺกํ ปทาติเก. ปเทหิ อตติ อชตีติ ปทาติ, อต สาตจฺจคมเน, อิ. ปท คมเน. ปทตีติ ปตฺติ, อิ, ทฺวิตฺตํ. ปเทน อทตีติ วา ปตฺติ, อโลโป, ทสฺส โต, อิเม ทฺเว, วกฺขมานา ทฺเว จ ปุเม. ปเทหิ คจฺฉตีติ ปทโค, ปทิโก. ปาทาติโก, ปทาชโยปฺยตฺร [ปาเทหิ อชติ อี, รสฺโส จ ปทาชึ (จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๖๖)].
ฉกฺกํ ¶ กวเจ. นห พนฺธเน, กรเณ โณ. กงฺก คตฺยตฺโถ, อโฏ. วรียเต ตนฺติ วมฺมํ, วร วรเณ, วร อิจฺฉายํ วา, โม, รสฺส โม. กจ พนฺธเน, อ, วการวณฺณาคโม. อุโร ฉาทยนฺตฺยเนนาติ อุรจฺฉโท. วาสทฺโท ทฺวินฺนํ ปุนฺนปุํสกตฺตํ สมฺปิณฺเฑติ. ชล ทิตฺติยํ, ณฺวุ. ตนุตฺตํ, ทํสนํ, ชคโรปฺยตฺร. ‘‘ชคโร กงฺกโฏ โยโค, สนฺนาโห จ อุรจฺฉโท’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๖๔ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๖๔]โวปาลิโต.
ติกํ กตสนฺนาเห. จมฺเมน สมฺมา นทฺธวาติ สนฺนทฺโธ, โธ. สชฺชุ คติยํ, อ. วมฺเมน นทฺธวา วมฺมิโก. ทํสิโต, อุรจฺฉทิโก, พฺยูฬฺหกงฺกโฏ, ชคริโกปฺยตฺร.
ทฺวยํ ปริทหิเต วตฺถาโท. อาปติปุพฺโพ มุจธาตุ ปริทหเน, อุภยตฺถ โต, ภูชาทิ. ปกฺเข ‘‘สุสปจสกโต กฺขกฺกา เจ’’ติ สุตฺเต จกาเรน ตปจฺจยสฺส กฺโก, ธาตฺวนฺตโลโป จ. ปินทฺโธ, อปินทฺโธปฺยตฺร. ปุพฺพปกฺเข อปิสฺสาการโลโป.
จตุกฺกํ อภิจารปทาติมฺหิ. ปุเร จรณสีโล, สตฺตมิยา อโลโป อุภยตฺราปิ. ปุพฺเพ ณี. ปรปกฺเข อ, ปุพฺพํ, ปุพฺเพ วา คจฺฉตีติ ปุพฺพงฺคโม, ทุติยายาโลโป. ปุโรโค, อคฺเคสโร, ปฏฺโ, อคฺคโตสโร, ปุรสฺสโร, ปุโรคโมปฺยตฺร.
ทฺวยํ อสีฆคามินิ. มนฺทํ คจฺฉติ สีเลนาติ มนฺทคามี, ณี. มนฺถ วิโลฬเน, อเนกตฺถตฺตา สํกิเลเส จ. สํกิลิสฺสเตติ มนฺถโร, อโร.
ติกํ เวคินิ. ตุรเมติ คจฺฉตีติ ตุริโต, อิ คติยํ, โต. ตุรสฺสิ, ปชวี, ชโวปฺยตฺร. ทฺวยํ เชตุโยคฺคตามตฺเต. ชิ ชเย, ตพฺโพ, เชตพฺพํ, ณฺยปจฺจเย เชยฺยํ.
๓๘๐. ติกํ ¶ สูเร. สุร วีร วิกฺกนฺเตติ จุราทิธาตุ. สุรยติ, วีรยตีติ สูโร, วีโร จ, อ, ทีฆาทิ, กนฺต เฉทเน. วิกฺกนฺโต. ทฺวยํ สหายมตฺเต. สห เอติ คจฺฉตีติ สหาโย, สพฺพตฺร กตฺตริ จ อ. อนุสทฺโท ปจฺฉาตฺโถ. สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถา. อนุปฺลโป, อภิสโรปิ. สนฺนทฺธปฺปภุตี สนฺนทฺธสทฺทาทโย อนุจรนฺตา ตีสุ.
ปาเถยฺยํ นาม ราชาทีนํ ยาตฺราสฺเวว พหุลํ ปวตฺตตีติ อิธ ตํ วุตฺตํ, ปเถ หิตํ ปาเถยฺยํ, เอยฺโย. สมฺพ มณฺฑเล, อโล, สเมติ อทฺธานปริสฺสมเมเตนาติ วา สมฺพลํ, อโล, พาคโม จ.
๓๘๑. จตุกฺกํ เสนายํ. วาหโยคา วาหินี. ธชโยคา ธชินี. สิ พนฺธเน, โน, เสนา. จมุ อทเน, อู. จมติ ภีรุนฺติ จมู. ปุตนา, อนีกินี, วรูถินีปฺยตฺร. เอตฺถ จ ปุตนา อนีกินี วาหินี จมู เสนาเภเทปิ. ‘‘ปุตนา’นีกินี จมู, เสนา เสนานฺตเรปิ เจ’’ติ รุทฺโท, ‘‘เสนาปเภเท เสนายํ, สวนฺตฺยมปิ วาหินี’’ติ รภโส จ. จกฺกาทิติกํ สามฺเน เสนายํ, เสนงฺเค จ. จาณกฺเย ตุ เสนาวิเสเส อนีโก วุตฺโต ‘‘ตีณิ ติกานฺยนีก’’นฺติ.
อสฺเสว ¶ กามนฺทกีเย วิวรณํ, ยถา –
‘‘อสฺสสฺส ปตฺติโยธา เย, ภเวยฺยุํ ปุริสา ตโย;
อิติ กปฺปา ตุ ปฺจสฺสา, วิเธยฺยา กฺุชรสฺส ตุ;
ปาทงฺโค ปาชิตาวนฺโต, ปุริสา ทส ปฺจ จ;
วิธานมิติ นาคสฺส, จตุกฺกํ สนฺทนสฺส จ;
อนีกมิติ วิฺเยฺย-มิติ กปฺปา นว ทฺวิปา’’ติ.
กรียเต วิคฺคโห เยเนติ จกฺกํ. พล สํวรเณ, อ. อณ สทฺเท, อิโก. วากาโร นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติ.
จตุรงฺคพลาย สุสนฺนทฺธาย เสนาย ยุทฺธตฺถํ เทสวิเทเส วินฺยาโส วิภชิตฺวา นฺยสนํ ปนํ พฺยูโห กถฺยเต. วิภชิตฺวา อูหนํ ปนํ พฺยูโห. ตพฺเภทา ทณฺฑโภคมณฺฑลาสํหตา จตฺตาโร ปกติพฺยูหา. ตตฺร อนีกานํ ติริยโต วุตฺติ ทณฺโฑ. สมตฺถานมนีกานมนฺวาวุตฺติ อฺโฺโต วุตฺติ โภโค. มณฺฑลรจนาย สรนฺตานมนีกานํ สพฺพโต วุตฺติ สปฺปสรีรมิว มณฺฑโล. ิตานมิตเรตราสํ หตานํ วิสิลิฏฺตรานํ อนีกานํ ปุถุวุตฺติ อสํหโต. ตทุตฺตํ กามนฺทเกน –
‘‘ติริยโต วุตฺติ ทณฺฑาขฺยา, โภโคนฺวาวุตฺติเรว จ;
มณฺฑโล สพฺพโตวุตฺติ, ปุถุวุตฺติ อสํหโต’’ติ.
พฺยูหสมเวโต เอว พฺยูหสฺเสกเทโส ปจฺฉาภาโค พฺยูหปณฺหิ, พฺยูหสฺส ปจฺฉา, พฺยูหนฺตรเมว วา. ยตฺร ิโต ราชา สเสนํ ปฏิคฺคณฺหติ, ตํ เสนาย ปจฺฉา ธนุสตทฺวยนฺตเรน ิตปริสสหิตํ อนีกํ ‘‘ปฏิคฺคโห’’ตฺยุจฺจเต.
๓๘๒-๓๘๓. เอโก ¶ หตฺถี ทฺวาทสปุริสสหิโต ‘‘เอโก หตฺถี’’ตฺยุจฺจเต, เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ตโย หตฺถิโน หตฺถานีกํ นาม, ตถา เอโก ตุรงฺโค ติปุริสสหิโต, เอโก จ รโถ จตุปุริสสหิโต เอโก หโย, เอโก รโถติ เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต ตโย หยา จ ตโย รถา จ หยานีกํ, รถานีกํ นาม, เตนาห ‘‘ตโย ตโย คชาทโย’’ติ. สสตฺถา ขคฺคาทิสตฺถหตฺถา จตุชฺชนา จตฺตาโร ปุริสา ปตฺตานีกํ นาม วุตฺตา. เหฏฺิมนฺตโตเยเวตฺถาปิ ปริจฺเฉโท. อมรโกเส ตฺวฺถา กถิตา –
‘‘เอกเกภรถา ตฺยสฺสา, ปตฺติ ปฺจปทาติกา;
ปตฺยงฺเคหิ ติคุเณหิ, กมา สฺา ยโถตฺตรํ.
เสนามุขํ คุมฺพคณา, วาหินี ปุตนา จมู;
อนีกินี จ ตาสนฺตุ, ทส อกฺโขภินี มต’’นฺติ [อมร ๑๘.๘๐-๑].
ตสฺสตฺโถ – ตีหิ อสฺเสหิ คเชเนเกน รเถน จ ปทาตีภิ จ ปฺจหิ ปตฺติ นาม เสนนฺตรํ. ปตฺยงฺเคหิ สพฺเพหิ คชาทีหิ ¶ ยถาปุพฺพํ คุเณหิ ยโถตฺตรํ กเมน เสนามุขาทิกา สฺา ภวติ. ยโถตฺตรนฺติ วจเนน ยถาปุพฺพมิตฺยตฺถมาห, เตเนทํ วุตฺตํ ‘‘ภวติ ตโย ปตฺติโน เสนามุขํ. ตีหิ เสนามุเขหิ คุมฺโพ. คุมฺพตฺตเยน คโณ. คณตฺตยํ วาหินี. วาหินิตฺตยํ ปุตนา. ปุตนตฺตยํ จมู. จมุตฺตยํ อนีกินี. ตาสํ อนีกินีนํ ทส อกฺโขภินี’’ติ.
ตตฺร รถานํ สงฺขฺยา สตฺตติสหิเตหิ อฏฺสเตหาธิกานฺเยกวีสติสหสฺสานิ, เอวเมว คชานมฺปิ สงฺขฺยา, ตถา จ –
ปฺจสฏฺิสหสฺสานิ, ฉสตานิ ทเสว ตุ;
สงฺขฺยา ตา ตุรงฺคานฺหิ, วินา รเถ ตุรงฺคเม.
นรานํ สตสหสฺสํ, สหสฺสานิ นเวว จ;
สตานิ ตีณิ จ’ฺานิ, ปฺาสฺจ ปทาตโยติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๘๐].
๓๘๔. เหฏฺิมปริจฺเฉเทน เสนํ ทสฺเสตฺวา อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ทสฺเสตุมาห ‘‘สฏฺิ…เป… ยนฺติ’’จฺจาทิ. ยนฺติยา ยานํ กุพฺพนฺติยา เสนาย กตฺตุภูตาย ธูลีกเตสุ สนฺเตสุ. เกสุ? สฏฺิวํสกลาเปสุ. กิตฺตกปฺปมาเณสุ? ปจฺเจกํ สฏฺิทณฺฑวนฺเตสุ, เอสา อกฺโขภินี นาม เสนา อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน. เกนจิ โขเภตุมสกฺกุเณยฺยตาย อกฺโขภินี, ยุ, นทาทิ. ขุภ จลเน.
๓๘๕. จตุกฺกํ ¶ สมฺปตฺติยํ. ธนุกฺกํโส สมฺปตฺติ. ปท คมเน, ภาเวติ. ยุปกฺเข ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ. ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, อี, ลกฺขี, สิรี จ ปุพฺเพ เทวตาวเสน วุตฺตา, อิธ ธนุกฺกํสวเสน.
ทฺวยํ สมฺปตฺติวิปรีตายํ. วิรูปํ ปชฺชตีติ วิปตฺติ, ปทิมฺหา กตฺตริติ. วิรูปํ ปชฺชนํ วา วิปตฺติ, ภาเวติ. อาปทาสหจรณโต วิปตฺติ ถิยํ.
จตุกฺกํ สตฺถมตฺเต. อาทาย ยุชฺฌนฺเต ยนฺติ อาวุธํ, ยสฺส โว. อายุธํ วา. หร หรเณ. หรติ ชีวิตนฺติ เหติ,ติ, อสฺเส, รโลโป, หนติวเสน วา สิทฺธํ. สส หึสายํ, โถ. อตฺถํปฺยตฺร. อสุ เขปเน.
๓๘๖-๓๘๗. สงฺเขเปนายุธํ ทสฺเสตุมาห. มุตฺตามุตฺตฺจ อมุตฺตฺจ ปาณิโต มุตฺตฺจ ยนฺตมุตฺตฺเจติ สกลํ ตํ อายุธํ จตุพฺพิธํ พหูนมฺปิ ตพฺเภทานติวตฺตนโต.
จตุนฺนํ สรูปมาห ‘‘มุตฺตามุตฺตฺจา’’ทิ. ยฏฺิ นาม สตฺถวิเสโส, น กตฺตรทณฺโฑ.
‘‘ยฏฺิ หารลตาสตฺถ-เภเทสุ ธนุทณฺฑเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห.
ตทาทิ ¶ อายุธํ มุตฺตฺจ ตํ อมุตฺตฺเจติ มุตฺตามุตฺตํ, กมฺมธารโย, ยถา กตากตํ. ฉุริกา อสิปุตฺติ, ตทาทิกํ อมุตฺตํ. ยนฺต สงฺโกจเน, ยนฺตํ, ธนฺวาทิ.
๓๘๘-๓๘๙. ปฺจกํ ธนุมฺหิ. อุสุํ อสติ ขิปตีติ, กมฺมนิ โณ, อุสฺสิ. ธน ธฺเ, อุ, หน หึสายํ วา, อุ, หสฺส โธ, ธนุ. ‘‘ธนุ วํสวิสุทฺโธปิ, นิคฺคุโณ กึ กริสฺสตี’’ติ [หิโตปเทส กถามุข ๒๓] ปุเม ปโยโค. ‘‘สรา วาโป ธนุ อิตฺถี, ตุณตา ติณตาปิเจ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๕๑]ติกณฺฑเสโส. กึ นาเมน ทณฺฑยตีติ โกทณฺฑํ, ทณฺฑ นิปาตเน, กึ นาเมน ทมฺยตีติ วา โกทณฺฑํ, ทมุธาตุมฺหา โฑ, กึ นาเมน ทุโนตีติ วา โกทณฺฑํ, ทุ ปริตาเป, โฑ นิปาติโต, กุฏิลตฺตา วา กุจฺฉิโต ทณฺโฑ ยสฺสตฺถีติ โกทณฺฑํ. จป สนฺตาเป, อ, จโป, วํสเภโท, ตพฺพิกาโร จาโป, โณ. สรมสติ ขิปตีติ สราสนํ. กมฺมุกมฺปิ. กมฺมาย ปภวตีติ กมฺมุกํ.
ติกํ คุเณ. คจฺฉติ สโร เยนาติ คุโณ, มสฺส โณ, อสฺสุ, คุ สทฺเท วา, ควติ เอเตนาติ คุโณ, ยุ, ณตฺตํ. ชร วโยหานิมฺหิ, อ, ชิยาเทโส. ปกฺเข อิการโลโป, ชยา. ‘‘ชิยา จาถา’’ติปิ ปาโ, ตทา ทฺวยํ ¶ คุเณ. มุพฺพี, สิฺชินีปฺยตฺร. มุพฺพวิกาโร มุพฺพี. สิฺช อพฺยตฺตสทฺเท, อินี.
ติปาโท กณฺเฑ. สร หึสายํ. สรนฺตฺยเนนาติ, ปุเม, สฺายํ โณ. ปตฺตํ วาโช, ตํโยคา ปตฺตี, อี. สา ตนุกรณาวสาเนสุ, ทิวาทิ, ณฺวุ, ยสฺสาโลโป. วณฺยเต สทฺทายเตเนเนติ วาโณ, โณ, วณ สทฺเท. กณฺยเตเนเนติ กณฺฑํ, กณ สทฺเท, โฑ, กณฺฑ เภเท วา. อิส คมเน, อุ, อิสฺสุ, อุส ทาเห วา. ขุร เฉทเน, อโป, อถ วา เข อรติ คจฺฉตีติ ขุโร, อสฺสุ, ตํ ปาตีติ ขุรปฺโป. ติช นิสาเน, ยุ. อส ขิปเน, กมฺเม ยุ. วิสิโข, อชิมฺหโค, ขโค, อาสุโค, กลมฺโพ, มคฺคโณ, โรโปปฺยตฺร. วิสนฺโต ขณตีติ วิสิโข. กล มเท, อมฺโพ. มคฺค อนฺเวสเน, ยุ. รุป วิโมหเน, ทิวาทิ, อ, โรโป. ‘‘ถูลเขโฑ วิปาโฏ จ, จิตฺรปุงฺโข สโรปิ เจ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๕๒]ติกณฺฑเสเส.
ปฺจกํ กลาเป. ตูณ ปูรเณ, จุราทิ, นทาทิ. ‘‘ตูโณ นิสงฺโค ตูณิโร, อุปาสงฺโค จ วาณธิ’’ริติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๘๘]อมรมาลายํ ปุํสกณฺเฑ. ‘‘ตูณา’’ติปิ อิตฺถิลิงฺคปฺปกรเณ วุตฺโต, อิธ ปน ‘‘ตุณี, ตูโณ’’ติ ทฺวีสุ, สรสมูหานํ านตฺตา กลาโป. อิรปจฺจเย ตูณิโร. วาณา สรา ธิยนฺเตตฺเรติ วาณธิ. ‘‘ตูโณ ปสงฺค ตูณิร-นิสงฺคา วาณธิ ทฺวิสู’’ตฺยมรสีเห.
๓๙๐. ทฺวยํ วาเช, ยํ ‘‘กณฺฑปตฺต’’มิตฺยุจฺจเต. ปต คมเน, กรเณ โข, ตสฺส โก, ปกฺเขน กตตฺตา วา ปกฺโข ¶ . วชตฺยเนนาติ วาโช, โณ. วิสมปิวิตฺถาติ วิสปฺปีโต สโร ทิทฺโธ นาม. ทิส อปฺปีติยํ, โต. ลิตฺโตปฺยตฺร.
ติกํ วิชฺฌิตพฺเพ. วิชฺฌนตฺถํ ลกฺขฺยเตติ ลกฺขํ. วิชฺฌิตพฺพนฺติ เวชฺฌํ, ณฺโย, ฌสฺส ชฺโฌ, อิสฺเส. สโร วยติ คจฺฉติ ยสฺมึ สรพฺยํ, วสฺสาการโลโป. นิจฺจํ สรานมภฺยาสนํ วสีกรณํ สราภฺยาโส. ‘‘พฺยาเธปฺยุปาสนายฺจ, วาณาภฺยาเสปฺยุปาสน’’นฺติ รุทฺโท. ลกฺขมุปคนฺตฺวา อสนํ ขิปนํ อุปาสนํ.
๓๙๑. ปฺจกํ ขคฺเค. มณฺฑลํ อคฺคํ ยสฺส. นิคฺคโต ตึสโต’งฺคุลิโต เนตฺตึโส. อส เขปเน, อสเต ขิปฺปเตติ อสิ, อิ. ขคฺค ขณฺฑเภเท. สายโก สเรปิ. จนฺทหาโส, ริฏฺิ, กกฺขลโก, กรวาโลปฺยตฺร. ตสฺส ขคฺคสฺส ปิธาเน โกสิ, อิตฺถี. กุส สิเลสเน, อิ, โกสิ, รสฺสนฺโต. ขคฺคฉุริกาทีนํ มุฏฺิยํ ถรุสทฺโท. ถร สตฺถคติยํ, อุ.
๓๙๒. ติกํ ขคฺคาทีนํ สตฺถานํ วารณผลเก. เขฏ ภกฺขเน, ณฺวุ. ผล วิสารเณ, ณฺวุ. ผลตีติ ผลกํ, อนิตฺถี. จร คติภกฺขเนสุ, โม, จมุ อทเน วา, อ. ผลมฺปิ.
วณฺฏานิหารสฺสาขคฺคากติ ¶ หตฺถกุณฺฑาทิ อิลฺลี, อิลีปิ, อิล คติยํ, นทาทิ. กรํ ปาลยตีติ กรปาลิกา, ณฺวุ.
ทฺวยํ อสิปุตฺติยํ. ฉุร เฉทเน, ณฺวุ. สสุ หึสายํ,ติ, นทาทิ. อสิโน ปุตฺตี, อสิเธนุกาปิ.
ทฺวยํ วฑฺฒกีนํ มุคฺคเรหิ สมานาการายุธเภเท. ลค สงฺเค, อโล, อสฺสุ, ฬตฺตฺจ. มุรํ คิรตีติ มุคฺคโร, รสฺส โค, คิร นิคฺคิรเณ, มุจฺจตีติ วา มุคฺคโร, อโร. ทุฆโณ, ฆโนปิ.
๓๙๓. ทฺวยํ สลฺเล. สล อาสุคติยํ, อ, สร หึสายํ วา, โล, รสฺส โล. สงฺก สงฺกายํ, อุ. สูลมฺปิ. สูล รุชายํ.
ทฺวยํ วาสิยํ. วส เฉทนสฺเนหาวหารเณสุ, ณี. ตจฺฉ ตนุกรเณ, ยุ, นทาทิ.
ทฺวยํ ผรสุมฺหิ. เฉทกตฺตา กุจฺฉิตา ธารา ยสฺสาติ กุธารี. กุธาโรปิ. ปรํ สสติ หึสตีติ ผรสุ. อุ, ปสฺส โผ, สโลโป จ. ปรสุปิ, โส ปรสุสทฺโท นปุํสโก. ปรสุโธปฺยตฺร.
ทฺวยํ ปาสาณวิทารเณ. ฏงฺก พนฺธเน. ทร วิทารเณ. ปาสาณํ ทารยตีติ ปาสาณทารโณ, ยุ. ปาสาณทารโกปิ.
๓๙๔. ทฺวยํ ¶ หตฺถปฺปมาเณ กณเย [กณฺเฑ (จินฺตามณิฏีกา)]. จกฺกปูรณาทิวายุวเสน ขิปฺปเต. กณ สทฺเท, อโย. ภินฺทนสีลตาย ภินฺที, วาติ คจฺฉติ เตนาติ วาโล, อโล, ภินฺที จ โส วาโล จาติ ภินฺทิวาโล, ฬตฺเต ภินฺทิวาโฬ, รสฺโส.
จกฺกาทโย สตฺถเภทา. ตตฺร จกฺกากาโร อายุธวิเสโส จกฺกํ. กนฺต เฉทเน, อสฺสุ, กุนฺโต ทีฆทณฺโฑ. คทา, สตฺติ จ ปสิทฺธา.
ติกํ โกณภาเค. กุณ สทฺโทปกรเณสุ, กุณ สงฺโกจเน วา, โณ. สิ เสวายํ, อ, รสฺโส, อสฺโส. กุฏ โกฏิลฺเล, อิณ.
๓๙๕. ทฺวิปาทํ วิชิคีสสฺส ยาตฺรายํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. ยา ปาปุเณ, นิกฺขมิตฺวา ยายเต นิยฺยานํ, ยุ. ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ ตฺรณ. ยาตฺรา, อา. นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโว. า คตินิวตฺติยํ, ปปุพฺโพ ยาเน, ยุ, ปติฏฺียเต ปฏฺานํ, ปุเรจาริมฺหิ ปฏฺโ.
ปฺจกํ ธูลีมตฺเต. ตถา จ ‘‘ปํสุ โขโท มโต เรณุ, จุณฺโณ ธูลิ’ตฺถิยํ ภเว’’ตฺยมรมาลา. จุณฺณ ปิสเน, จุณฺณ สฺจุณฺณเน วา. ปํส นาสเน, อุ. รนฺช ราเค, รโช, มโนคโณปิ นปุํสเก, ตํสหจรณโต ปํสุปิ. ‘‘กฺลิวํ’ปราเธ เรณุมฺหี’’ติ ¶ รภโส. อถ วา จุณฺณรโชสหจรณโต ปํสุ นปุํสเก. ธู วิธุนเน, ธู กมฺปเน วา, ลิ, นทาทิ. ริ คติยํ, ณุ, อิสฺเส.
๓๙๖. วํสกฺกมเวทีวํสถุตึ โย กุพฺพติ, โส มาคโธ. ตสฺมึ มธุโก วุตฺโต. โส จ ขตฺติยาเวสฺสสมฺภโว ภวติ, วํสมคฺคํ ถวตีติ มาคโธ, ถสฺส โธ. มคฺคํ ธวตีติ มธุโก, ณฺวุ, คฺคโลโป.
วีริยาทิถุตึ สีเลน โย ปติ, โส วนฺที, ตสฺสีลาทีสุ ณี.
โย นิสาวสานํ วิภาเวนฺโต โพธยติ, โส เวตาฬิโก, วิภาเวนฺโต ตาฬสทฺเทน โพธยตีติ เวตาฬิโก, ณิโก.
จกฺเกน จรนฺโต พหูหิ ปีเฬตฺวา โย ปติ, โส จกฺกิโก, อุภยตฺร จรตฺยตฺเถ อิโก. ฆณฺฏ ภาสตฺโถ, จุราทิ.
๓๙๗. ปฺจกํ ธเช. กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, อุ, กิตติ อปเนติ เอเตนาติ เกตุ. ธช คมเน, อ. อุปฺปตตีติ ปฏากา, อาโก, ปฏ คติยํ วา, ปฏากา. เกน วาเตน ทลียเต วิทารียเตติ กทลี, นทาทิ, ฉินฺนภินฺนตฺตา ¶ กุจฺฉิตํ ทลํ ปตฺตเมติสฺสาตฺถีติ วา กทลี, ปฏากา สหจรณโต อิตฺถิยํ. กทลี โมเจปิ. ยุมฺหิ เกตนํ. เอตฺถ จ ธชสหจรณโต เกตุ ปุนฺนปุํสเก. ‘‘ปฏากา เวชยนฺตี จ, เกตนํ ธช’มนิตฺถี’’ตฺย [อมร ๑๘.๙๙]มรโกเส.
อฺมฺสฺเสติ เอกมเปกฺขิตฺวา อปรสฺสาปรํ อเปกฺขิตฺวา อฺสฺส. โย อหํกาโร อภิมาโน, โส ‘‘อหํ อห’’มิติ กโรตีติ อหมหมิกา ภเว. ‘‘อหํ อคฺโค ภวามิ, อหํ อคฺโค ภวามี’’ติ อฺมฺมติกฺกมฺม โยธานํ สมคฺเค ธาวนํ, ตตฺร ตุ อหํปุพฺพิกา. อหํสทฺโท วิภตฺติปติรูปโก นิปาโต, สกตฺเถ กปจฺจเย กเต วิจฺฉายํ คมฺยมานตฺตา ทฺวิตฺตาภาโว.
๓๙๘. จตุกฺกํ พเล. พล ปาณเน, กรเณ อ. ธา คตินิวตฺติยํ, กรเณ โม, ธสฺส โถ. สหเตเนนาติ สหํ, สโหปิ. สก สตฺติยํ,ติ. ทฺรวิณํ, ตโร, ปรกฺกโม, ปาโณปิ.
อติสูรตา วิกฺกโม นาม.
ชเย ชิเต สติ, การณภูเต วา กตํ ปานํ ชยปานํ. อมรโกเส ปน ‘‘วีรปานํ ตุ ยํ ปานํ, ชาเต ภาวินิ วา รเณ’’ติ [อมร ๑๘.๑๐๓] วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ภวิสฺสติรเณ ชีวิตสํสยา สํหาสุปฺปาทนตฺถํ, เทวตายาจนปุพฺพกํ สชาติเยหิ สห สมฺภูย โยธานํ ยํ ปานํ ชาเต จ รเณ วิชยสฺส สนฺทสฺสนตฺถํ, ตํ วีรปานมุจฺจเต.
๓๙๙-๔๐๐. สาฑฺฒปชฺชํ ¶ ยุทฺเธ. สงฺคาม ยุทฺเธ, จุราทิ, อ. หร หรเณ, ปสยฺหกรเณ จ. อร คมเน, อ. สมรํ. รณ สทฺเท, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํ. อช คมเน, ณิ, อาชิ, รสฺสนฺโต. อาหุยฺยนฺเต อสฺมึโยธา, หุ สทฺเท, อ. ยุธ สมฺปหาเร, โต. อาทาย ยุชฺฌนฺเตตฺร อาโยธนํ, ยุ. ยุช โยเค, สํยุคํ, สํยุตฺตมฺปิ. ภณฺฑ ปริภาสเน, ยุ. วิคฺคยฺหนฺติ ยุชฺฌนฺตฺยสฺมึ วิคฺคโห. กลหนฺตฺยสฺมึ กลโห. เมธ เมธาหึสาสงฺคเมสุ, ณฺวุ. ชฺํ, ปวิทารณํ, อกฺกนฺทนํ, สงฺขฺยํ, สมีกํ, สมฺปรายกํ, อนีกํ, อภิสมฺปาโต, กลิสํ, โผโฏ, อตฺยามทฺโทอิจฺจาทโยปิ ยุทฺเธ. เกจิ ปน ‘‘ภณฺฑนาทิปฺจกํ กลเห, น ยุทฺเธ’’ติ วทนฺติ, ตํ ‘‘ภณฺฑนํ กวเจ ยุทฺเธ, ขลิกาเรปิ วตฺตเต’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ.
ทฺวยํ มุจฺฉายํ. มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุ. มุห เวจิตฺเต. ติกํ พลกฺกาเร. ปสหนํ ปสยฺโห, สห สตฺติยํ, ณฺโย. พลิโน, พเลน วา กรณํ พลกฺกาโร. ห พลกฺกาเร, โณ. ปสงฺโคปิ.
๔๐๑. สุภาสุภานํ ผลานํ สูจิกา ปกาสกา ยา ภูตสฺส วตฺถุโน วิกติ อฺถา อุปฺปตฺติ, สา อุปฺปาโต. สุภาสุภผลํ ¶ ปกาเสนฺโต ปตติ คจฺฉตีติ อุปฺปาโต. อุปฺปาโทปิ. ตสทฺโท’ยํ ปุพฺพปทสฺส, อปรปทสฺส วา ลิงฺคมาทตฺเต. ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, วิคฺคโห จ ตํ วากฺยฺเจติ วิคฺคหวากฺย’’นฺตฺยาทีสุ, อิธ ปน ปุพฺพปทสฺส ลิงฺคมาทตฺเต. อุปฺปาตสฺส ตตฺร ยุทฺธปกฺกเมนาภิธานํ.
จตุกฺกํ อุปฺปาตสฺส ปริยาเย. อิ คมเน,ติ, ทีฆาทิ. สพฺพกาลํ น ชายตีติ อชฺํ, ณฺโย, ผลํ น ชเนตีติ วา อชฺํ, ตฺหิ ธูโม วิย อคฺคิสฺส กมฺมผลสฺส ปกาสนมตฺตเมว กโรติ, น ตํ ชเนตีติ อชฺํ นาม. อุปคนฺตฺวา สชฺชติ ปกาเสตีติ อุปสคฺโค, โณ. อุปคนฺตฺวา ทุโนตีติ อุปทฺทโว, ทุ ปริตาเป, อ. เอตฺถ จ อีตฺยาทโย ชนเกปิ วตฺตนฺติ, ยถา ชราทีนมุปทฺทวา.
๔๐๒. มลฺลยุทฺธมฺหิ พาหุยุทฺธมฺหิ นิพฺพุทฺธํ. อโธภาคํ พนฺธนํ วา กตฺวา ยุชฺฌนฺตฺยตฺร นิพฺพุทฺธํ, ยสฺส โพ, อฺมฺสฺส เวธํ นิพฺเพเธนฺตฺยตฺเรติ วา นิพฺพุทฺธํ. เวธ เวธเน, โต, เอสฺสุ, อฺตฺโรปจารา. ทฺวยํ ชยกฺริยายํ. ชิ ชเย, ‘‘ภาเว จา’’ติ โณ. รเณ ยุทฺเธ โย ภงฺโค, โส ปราชโย. ปราปุพฺโพ ชิ ยุทฺธภงฺเค. ทฺวยํ ปลายนมตฺเต, น ตุ สงฺคามโตเยว ปลายเน. ปริวชฺเชตฺวา อยนํ คมนํ ปลายนํ. อปวชฺเชตฺวา คมนํ อปกฺกโม. ปทาโว, ทาโว, สนฺทาโว, วิทฺทโว, ทโว, อปยานํปฺยตฺร.
๔๐๓. ปชฺชํ ¶ มารเณ. มร ปาณจาเค, สพฺพตฺถ ภาวสาธนํ. มารียเต มารณํ, ยุ. หน หึสายํ, ณมฺหิ ‘‘หนสฺส ฆาโต’’ติ ฆาตาเทโส. นส อทสฺสเน. สูท ธารเณ. หึส หึสายํ. สร หึสายํ, อิตฺถิยมาปจฺจโย, หึสา. ณมฺหิ หนสฺส วธาเทโส. สส หึสายํ. ยุมฺหิ หนสฺส ฆาโต, ฆาตนํ, นิพฺพรหนํ, นิการณํ, ปวาสนํ, สฺาปนํ, ปมถนํ, กถนํ, อุชฺชาสนํ, อารมฺโภ, ปิฺโชปฺยตฺร. วรห พาธานฺยปริภาสนหึสาทาเนสุ. กร หึสายํ. วส นิวาเส, ปปุพฺโพ หึสตฺโถ. า มารณโตสนนิสามเนสุ, ปาคโม, สฺาปนํ. มถ วิโลฬเน. กถ หึสตฺโถ. ชสุ หึสายํ, ชสิ ตาฬเน วา, จุราทิ. อาปุพฺโพ รภิ มารเณ. ปิฺช หึสาพลทานนิเกตเนสุ. เอเต ยถากฺกมมิธานาคตานํ ธาตโว.
๔๐๔. ปชฺชํ มรเณ. กาโล อตีตาทิ, ตสฺส กิริยา, ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานี’’ติ [ชา. ๑.๒.๑๙๐] หิ วุตฺตํ. มรติโต จุ, มจฺจุ, วชาทินา วา ตฺยุ. ตโต มจฺจุสทิโส ทฺวีสุ. อติกฺกมิตฺวา อยนํ อจฺจโย. ธน ธฺเ. กาลสฺส กิริยตฺตา ¶ กาโล, อตฺตภาวสฺส อนฺตํ กโรตีติ วา กาโล, โณ. อมติ คจฺฉตีติ อนฺโต. จุ จวเน.
๔๐๕. ติกํ มเต. ปรํ โลกํ เอติ คจฺฉตีติ เปโต, ปเรโต จ, โต, ปุพฺเพ รโลโป. มรตีติ มโต. ปราสุ, ปตฺตปฺจตฺโตปฺยตฺร. ทฺวยํ มตทหนกฏฺราสิมฺหิ, ยา ‘‘ผุลฺลี’’ติ วุจฺจติ. จียเต ยตฺถาติ จิตโก, จิโต จ, โต. ปุพฺพตฺร สกตฺเถ โก. จิตา, จิตฺยา, จิติปฺยตฺร.
ทฺวยํ สุสาเน, อาคนฺตฺวา ทหนฺติ อตฺร อาฬหนํ. ทห ภสฺมีกรเณ, ยุ, ทสฺส โฬ. อาฬาหนมฺปิ. ฉวสฺส สยนฏฺานํ สุสานํ, ฉวสฺส สุ, สยนสฺส จ สาโน, อถ วา เสนฺติ อตฺราติ สานํ, ยุ, ฉวสฺส สานํ สุสานํ. ฉวสฺส สุ. ปิตุวนมฺปิ. ทฺวยํ มตสรีเร, กุณป ปูติคนฺธตฺเถ. กุจฺฉิตํ เนตีติ วา กุณโป, อโป, ณตฺตํ. ฉว คติยํ, อ.
๔๐๖. อสีสกตฺตา สิโรสฺุโ นจฺจนาทิกฺริยาสหิตตฺตา สหกฺริโย เทโห กาโย กพนฺโธ [‘‘ยุทฺเธ โยเธสุ สูเรสุ สหสฺสํ กตฺต (ขณฺฑ) มุทฺธสุ ตทาเวสา กพนฺโธ ตุ เอโก’มุทฺธา กฺริยานฺธิโต’’ติ กพนฺธลกฺขณํ], ยุทฺเธ สหสฺสปูรโณ กพนฺโธ. ‘‘นจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา นจฺจนาทิกฺริยารหิเต ตูปจาโร. อวิชฺชมาเนน เกน สิรสา อนฺโธ กพนฺโธ, วการมชฺโฌ. อวิชฺชมานสฺสาปิ หิ การณภาโว ¶ โลเก ทิฏฺโ, ยถา วสฺเสน กโต สุภิกฺโข, ทุพฺภิกฺโข จ, ยถา โลเก, ตถา สาสเนปิ, ยถา อนนฺตรปจฺจยาทีนิ.
อามเกหิ กุจฺฉิเตหิ อปูติคตมตสรีเรหิ สมฺปุณฺเณ อามเก สุสานสฺมึ สิวถิกา วุตฺตา, อตฺถปฺปธานนิทฺเทเสน เจตฺถ สทฺโท นิทฺทิฏฺโ, ยถา ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ ปุคฺคลปฺปธานนิทฺเทเสน ธมฺโมติ. ฉวา ธิยฺยนฺเตตฺร สิวถิกา, ณฺวุ, ฉสฺส โส, ถตฺตํ, อิตฺตฺจ. ฉวถิกาปิ.
๔๐๗. ทฺวยํ อากฑฺฒิตมนุสฺสควาโท. มฺุจนสฺาย วนฺทตีติ วนฺที. วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, อี, รสฺโสปิ, วนฺทิ. สตฺตูนํ กเรน หตฺเถน มริตพฺพตฺตา กรมโร. ปคฺคโห, อุปคฺคโหปิ. ทฺวยํ ชีวิเต, อน ปาณเน, ปาณนฺติ อเนนาติ ปาโณ, โณ. ภวติ เยนาติ อสุ. อส ภุวิ, อุ, อาสุปิ, อสุ ขุภเน วา.
พนฺธนาคารํ พนฺธนเคหํ การา นาม. กโรนฺติ หึสนฺติ อตฺร การา, อ. กร หึสายํ. พนฺธนาลโยปิ. กร หึสายํ, ยต นิยฺยาตเน. การณา, ยตนา จ. ติพฺพเวทนาปฺยตฺร.
ขตฺติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๐๘. ทฺวิปาทํ ¶ พฺราหฺมเณ, พฺรหฺมุโน พนฺธุ, พฺรหฺมา พนฺธุ ยสฺส วา พฺรหฺมพนฺธุ. กุลาจารพฺราหฺมณภาววเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตตฺตา ทฺวิโช, เอกเช ตูปจารา. วปิสฺมา โป, อสฺสิ. พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ จ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาทิ. สุตายุตกถนตฺถํ ‘‘โภโภ’’ติ วจนํ วทติ สีเลน, ณี.
ทฺวยํ ฉนฺโทชฺเฌตริ. พฺรหฺมสุตฺตํ อธีเต โสตฺติโย, ‘‘เนน นิทฺทิฏฺมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต ๑.๒.๑๘ นฆฏิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)] วุตฺตตฺตา วุทฺธิ, ยทาทินา วา ฉนฺทสทฺทสฺส โสตฺติยาเทโส [ปาณินิ ๕.๒.๘๔]. ฉนฺทํ อธีเต ฉนฺทโส, โส ปุลฺลิงฺโค.
ทฺวยํ สิสฺเส. โสตุํ อิจฺฉนฺตีติ สิสฺสา, สุ สวเน, โส, อุสฺสิ. อาจริยสฺส อนฺเต สมีเป วสนสีโล, สฺาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา อโลโป.
๔๐๙. พฺรหฺมจารีอาทโย เอเต จตุโร ชนา อสฺสมา นาม ภวนฺติ, อสฺสมสทฺโทยํ ปุนฺนปุํสเก. ตตฺร มฺุชเมขลาทิยุตฺโต เวทชฺฌายโก พฺรหฺมจริยายํ ิโต พฺรหฺมจารี. เวทชฺฌยนํ พฺรหฺมจริยํ จรตีติ, ณี. ธมฺมตฺถกาเมสุ ิโต ปฺจมหายฺการี คหฏฺโ, คหา ทารา ¶ ตตฺร ติฏฺนฺตีติ คหฏฺโ. คหฏฺโ ปโร ตติยสฺสปิ วานปตฺโถ. วนปตฺเถ วเนกเทเส, ทูรวเน วา ภโว วานปตฺโถ, อสฺส ภูมิเสยฺยาชฏาชินธารณวนวาโสนฺยหารโภชิตาทิ ธมฺโม. วานปตฺถสฺสเมว ตติยมายุโส ภาคํ เขปยิตฺวา คหิตกาสาวทณฺโฑ ภิกฺโข สพฺพภูเตสุ สโม ฌานายตนวโร ภิกฺขุ. สมุ ตปสิ, เขเท จ, อาสมฺมนฺติ อตฺราติ, อกตฺตริ การเก สฺายํ โณ. ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจริยาทิ- จตุกฺเกปิ มเปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห.
๔๑๐. สีลาทโย ตโย สิกฺขาธมฺเม สห เอกโต จรนฺตา มิถุ อฺมฺํ สพฺรหฺมจาริโน นาม, พฺรหฺมจารีหิ สห จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโน. ‘‘มิถู’’ติ อิมินา สพฺรหฺมจารีสทฺทสฺส ตคฺคุณสํวิฺาณตฺตํ ทีปิตํ, เตน พฺรหฺมจารีนมฺปิ สพฺรหฺมจาริตฺตมุปปนฺนํ.
ทฺวยํ อุปสมฺปทาทายเก. มนสา อุเปจฺจ สิสฺสานํ วชฺชาวชฺชํ ฌายตีติ อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา จ. เฌ จินฺตายํ, โณ, ปุพฺพตฺร เอ อย, ปกฺเข ราชาทิปกฺเขเปน อุปชฺฌา, ปรสมเย ปน เวทาทิปายิตา ‘‘อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา’’ติ โจจฺจเต, อุเปจฺจ อธียเต อสฺมาติ กตฺวา.
ทฺวยํ นิสฺสยทายเก. สิสฺสานํ หิตํ อาจรตีติ อาจริโย, ณฺโย. นิสฺสยํ ททาตีติ, กมฺมาทิมฺหิ ณฺวุ.
๔๑๑. สาสเน ¶ อาจริยํ ทสฺเสตฺวา ปรสมเยปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุปนีเย’’จฺจาทิ. อถ วา โย ทฺวิโช พฺราหฺมโณ ยํกิฺจิ พฺราหฺมณํ อุปนีย อตฺตโน สนฺติกํ อาเนตฺวา กปฺปาทิฉฬงฺคิกตฺตา สางฺคํ สคุยฺหตฺตา รหสฺสฺจ เวทํ กมฺมภูตํ ปุพฺพํ ปมเมว เกนจิ อสิกฺขาปิเตเยว อชฺฌาปเย สิกฺขาเปยฺย, โส พฺราหฺมเณสุ ‘‘อาจริโย’’ติ วุจฺจติ, อาทิโต จาเรติ สิกฺขาเปตีติ อาจริโยติ กตฺวา, ณฺโย. ยถาวุตฺตา อฺเ อุปชฺฌายา.
๔๑๒. ปชฺชทฺธํ อุปเทสปรมฺปรายํ. ปเร จ ปเร จ ปรมฺปรา, ปุพฺพาจริยา. ตโต อาภตํ ปารมฺปริยํ. อิติหสทฺโท นิปาตสมุทาโย. ‘‘อิติห ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตมิท’’นฺติ กเถตพฺพํ วจนํ เอติหฺยํ, ณฺโย. ณมฺหิ เอติหํ. อาจริยํ อุปคนฺตฺวา ทิสฺสติ อุจฺจารียตีติ อุปเทโส, ทิสี อุจฺจารเณ, โณ.
ติกํ ยฺเ. ยช เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ, ยชนํ ยาโค, โณ. สคฺคตฺถิเกหิ กรียเตติ กตุ, ตุ. ชสฺส ฺตฺเต ยฺโ. ยาคตฺถํ มนฺตาทินา ปริกฺขตา ปริสงฺขตา ภู ภูมิ เวทิ นาม, อีปจฺจเย เวที จ. วินฺทติ อสฺสํ ลาภสกฺการนฺติ เวทิ, วิท ลาเภ, อิณ.
๔๑๓. อสฺสเมธาทโย ¶ ปฺจ ‘‘มหายาคา’’ตฺยุจฺจนฺเต. โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ ปุริสเมธํ สมฺมาปาสํ วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน โลกํ สงฺคณฺหึสุ, ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตา สสฺสเมธํ นามาตฺยตฺโถ. มหาโยธานํ ฉมาสิกภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสฺส สงฺคณฺหเน เมธาวิตา ปุริสเมธํ นามาตฺยตฺโถ. ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺถโต เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นาม. ตฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตา วิย เปติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาปาส’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘ตาต มาตุลา’’ตฺยาทินา ปน สณฺหวาจาย ภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, เปยฺเย วชฺชปิยวจนตาตฺยตฺโถ. เอวํ จตูหิ วตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฏฺํ อิทฺธฺเจว โหติ ผีตฺจ ปหูตนฺนปานํ เขมํ นิรพฺพุทํ. มนุสฺสา มุทา ปโมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรทฺวารา วิหรนฺติ, อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติ, อยํ โปราณิกปเวณี, อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, อิมฺจ รฏฺสมฺปตฺตึ ปริวตฺเตนฺตา อุทฺธํ มูลํ กตฺวา ‘‘อสฺสเมธ’’นฺติอาทิเก ปฺจ ยฺเ นาม อกํสุ, วุตฺตฺเหตํ ภควตา พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺเต –
‘‘เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส, ทิสฺวาน อณุนา อณุํ;
เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ตทุปาคมุ’’นฺติ [สุ. นิ. ๓๐๑, ๓๐๔].
อิทานิ ¶ เตหิ ปริวตฺเตตฺวา ปิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสเมโธ’’จฺจาทิมาห. ตตฺถ อสฺสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ อสฺสเมโธ. ปุริสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ ปุริสเมโธ. สมฺมา ยุคจฺฉิทฺเท ปกฺขิปิตพฺพทณฺฑกํ ปาเสนฺติ ขิเปนฺติ เอตฺถ สมฺมาปาโส. มนฺตปทาภิสงฺขตานํ สปฺปิมธูนํ ‘‘วาช’’นฺติ สมฺา, ตเมตฺถ ปิวยนฺตีติ วาชเปยฺโย. สพฺพสฺส อตฺตโน สาปเตยฺยสฺส อนิคูหิตฺวา นิรวเสสโต ทินฺนตฺตา นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬ, อยํ ปาฬิยา อาคตกฺกมโต อตฺถวณฺณนา, อิธาคตกฺกเมน ปน อสฺสเมธปุริสเมธนิรคฺคฬสมฺมาปาสวาชเปยฺยานํ อตฺถวณฺณนา ลิขิตพฺพา.
๔๑๔. ติกํ ยาชเก. ยชนสีโล อิทิ, ยสฺสิ, ชสฺส โท. ยชตีติ อิโช, อ. อถ วา อิตฺถิยา อุตุมฺหิ ชาเต ชายตีติ อิตฺถีตุโช. ‘‘นารีตฺวิโช’’ติปิ ปาโ. ‘‘อุตุโช ยาชโก ตถา’’ติปิ ปาโ, สุนฺทโร. ปรสมยํ อมนสิ กตฺวา ปน อาจริเยน อิติทฺวิชสทฺโท อิทิตฺวิชสทฺโท จ สมานตฺถาติ มฺมาเนน ‘‘อิทิ ตฺวิโช’’ติ วุตฺตํ สิยา, ณฺวุมฺหิ ยาชโก [อมร ๑๗.๑๗ คาถา ปสฺสิตพฺพา].
ทฺวยํ ยาคสภายํ, อฺสภายฺจารมฺภเก. สภายํ สาธุ สภฺโย, โย. สมาชํ ชนสงฺฆาตํ สมาวสนฺติ อาคนฺตฺวา เอกเทสี ภวนฺตีติ สมาชา, เตหิ สมํ เอกีภวตีติ ¶ สามาชิโก, ณิโก. สภาสโท, สภาตาโรปฺยตฺร.
ปฺจกํ สภาสามฺเ. ปริ สมนฺตโต เสนฺตฺยสฺสํ ปริสา, สิ เสวายํ. สห ภาสนฺตฺยสฺสํ สภา, หโลโป, สพฺภิ ภาตีติ วา สภา. สมชฺชนฺติ สํคจฺฉนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมชฺชา, อช คมเน. สมยนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมิติ, อิ คติมฺหิ, อิตฺถิยนฺติ. มิลนเมกีภาโว. สมนฺตโต สีทนฺตฺยสฺมึ สํสโท, อิตฺถินปุํสเกสุ. โคฏฺี, อฏฺานีปฺยตฺร. คาโววาจา ติฏฺนฺติ ภวนฺตฺยสฺสํ โคฏฺี. อาคนฺตฺวา ติฏฺนฺตฺยสฺสํ อฏฺานี, ยุ, นทาทิ, รสฺสาทิ.
๔๑๕-๔๑๖. ภิกฺขุอาทิกา อิมา จตสฺโส ปริสา นาม. ภิกฺขนสีลตาทีหิ ภิกฺขุ. ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ [ชา. ๑.๗.๕๙] หิ วุตฺตํ. ภิกฺข ยาจเน, รู. โยมฺหิ ภิกฺขู. อินีปจฺจเย ภิกฺขุนี, โยสฺส โลโป. รตนตฺตยมุปคนฺตฺวา อาสยนฺตีติ อุปาสกา, ณฺวุ, อาส อุปเวสเน. อิตฺเต อุปาสิกาโย. เอตฺถ จ ปพฺพชฺชาสามฺโต, ลิงฺคสามฺโต จ สามเณรา ภิกฺขูสุ, สามเณริยาทโย, จ ภิกฺขุนีสุ สงฺคหิตา, ตโต, อวเสสา ปน สพฺเพปิ เทวมนุสฺสาทโย อิตฺถิปุริสวเสน ทฺเว โกฏฺาเส กตฺวา ลิงฺคสภาควเสน ทฺวีสุ สงฺคหิตา, พฺรหฺมาโน ปน ลิงฺคาภาเวปิ ปุริสสณฺานตฺตา ปุริเสสุ สงฺคหิตา, ตถา ปณฺฑกาปิ, อุภโตพฺยฺชเนสุ ปน ¶ ปุริสอุภโตพฺยฺชนํ ปุริเสสุ, อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนํ อิตฺถีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอวํ จตูหิ โกฏฺาเสหิ ปริสํ ทสฺเสตฺวา อฏฺหิปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถเว’’จฺจาทิ. ตสฺสตฺโถ – ปริสา นาม อฏฺ สิยุํ, เกสํ วเสนา’ฏฺ สิยุํ? ตาวตึสานํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ ขตฺตานํ ขตฺติยานํ มารสฺส คหปติสฺส สมณานํ จาตุมหาราชิกานํ พฺรหฺมูนฺจ วเสนาติ อิมา จา’ฏฺปริสา ปากฏวเสน, เสฏฺวเสน จ วุตฺตาติ น เอตฺถ ปุพฺเพ วิย สพฺพา สงฺคหิตา, ตาวตึสาทิกา หิ ปากฏวเสน วุตฺตา, สมณา ปน ปากฏวเสน, เสฏฺวเสน จ วุตฺตา.
๔๑๗. คายตฺติ นาม ยสฺส จตูสุ ปาเทสุ ปฏิปาทํ ฉฬกฺขรานิ สนฺติ, สา ปมุขมาทิ ยสฺส อุตฺถาทีนํ ปาเยนานุปโยคตฺตา คายตฺติปมุขํ ฉนฺทํ นาม. คายเตติ คายตฺติ, เค สทฺเท, ตฺติ, เอ อย. วชฺชํ ฉาทยตีติ ฉนฺทํ, ฉท สํวรเณ, วุตฺตฺหิ ปชฺชวิเวเก พุทฺธคุตฺเตน ภิกฺขุนา –
‘‘อุตฺถ’มจฺจุตฺถกํ มชฺฌํ, ปติฏฺา สุปฺปติฏฺกา;
ปาโย ปโยคพาหฺยตฺถา, อภพฺพตฺตา จ เนริตา’’ติ.
ยํ ปน จตุวีสกฺขรวนฺตํ, เวทานํ อาทิภูตฺจ คายตฺติ วิย ฉนฺทานํ นาปิ จตุปฺปทํ, อถ โข ติปทเมว สิยา, สา สาวิตฺติ นาม, สาวิตฺติสทฺโท คายตฺติปริยาโยปฺยตฺถิ, ‘‘สาวิตฺติ ฉนฺทโส มุขํ’’ [ม. นิ. ๒.๔๐๐; สุ. นิ. ๕๗๓], ‘‘คายตฺติ ตุ จ สาวิตฺตี’’ติ จ วุตฺตตฺตา. อิธ ปน เภเทน วุตฺตํ, ยถา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ ¶ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ. สวิตุสฺส อิสิโน อยํ วาจา สาวิตฺติ, อิณ.
๔๑๘. หพฺยํ เทวตาตฺถมนฺนํ, ตสฺส ปาเก ตทาธาเร ถาลฺยาทิมฺหิ จรุ, ตตฺถ ิตตฺตา อุปจาเรน หพฺยมฺปิ จรุ, จรติสฺมา อุ, จรุ ปุเม. ‘‘หพฺยปาเก จรุ ปุมา’’ติ [อมร ๑๗.๒๒] หฺยมรโกเส. โหมทพฺพิยํ โหมกมฺมนิ หพฺยนฺนาทีนมุทฺธรณตฺถํ กตายํ กฏจฺฉุยํ สุชา, อิตฺถี, หพฺยนฺนาทีนํ สุขคฺคหณตฺถํ ชายตีติ สุชา.
ทฺวยํ ขีรนฺเน, เทวนฺนตฺตา ปรมํ อนฺนํ. ปาตพฺพสฺส, อสิตพฺพสฺส จาติ ทฺวินฺนมฺปิ ภาวานํ สมฺภวโต ปายาโส, อาการนฺตานมาโย. ปายโสปฺยตฺร. ทฺวยํ เทวนฺเน. หุ ทาเน, ณฺโย. อิมฺหิ หวิ, นปุํสเก.
๔๑๙. ถูณายํ ยฺถมฺเภ ยูโป. เพลุโว วา ขาทิโร วา. อาลมฺพปสุพนฺธเนยฏฺิ, สมตฺตยฺเ วา ยํ ยฏฺิมาโรปยติ, ส ยูโป[ยูป… ยฺียปสุพนฺธนกฏฺเภเท… ยาคสมตฺติจิหฺนตฺเถ ถมฺเภ จ (วาจปฺปติ)], ยุ มิสฺสเน, โป, ทีฆาทิ. ถุ อภิตฺถเว, โณ, ทีฆาทิ. ยํ กฏฺํ กฏฺนฺตเรนา’คฺคินิปฺผาทนตฺถํ ฆํสเต, ตสฺมึ นิมฺมนฺถฺยทารุมฺหิ อรณี, อร คมเน, อณิ, อีมฺหิ อรณี.
คาหปจฺจาทโย ¶ ตโย อคฺคโย. คหปตินา สํยุตฺโต คาหปจฺโจ, อคฺคิ, ณฺโย. ตํโยนิยํเรวาหวนีโย หุตพฺพคฺคิอาหวนมรหตีติ อาหวนีโย. ทกฺขิณคฺคิ ปน ตํโยนิ อฺโยนิปิ. ทกฺขิณํ เทยฺยธมฺมํ อคฺคนฺติ วิสฺสชฺชนฺตฺยสฺมินฺติ ทกฺขิณคฺคิ, อคฺค ทาเน, ทานํ อคฺคียติ ทียตฺยสฺมินฺติ ทานคฺคํ, ‘‘ปริเวสนฏฺาน’’นฺติ [อ. นิ. ฏี. ๓.๙.๒๐] หิ องฺคุตฺตรนิกายฏีกา. เอตฺถ จ คาหปจฺจคฺคาทีนํ ติณฺณํ วิปฺปฏิปชฺชนฺตานํ วินาสเหตุภาวโต อคฺคิตาทฏฺพฺพา. สตฺตกนิปาตองฺคุตฺตรนิกายฏฺกถายํ ปน –
อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ อาหุเนยฺยา, มาตาปิตโร, มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุนํ อรหนฺติ, เตสุ วิปฺปฏิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา กิฺจาปิ มาตาปิตโร นานุทหนฺติ, อนุทหมานสฺส ปน ปจฺจโย โหตีติ อนุทหนฏฺเเนว ‘‘อาหุเนยฺยคฺคี’’ติ วุจฺจติ. โย มาตุคามสฺส สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหูปกาโร, ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเน ‘‘คหปตคฺคี’’ติ วุตฺโต. ‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘ทกฺขิณา’’ติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสงฺโฆ ทกฺขิเณยฺโย, โส คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ, ปฺจสุ สีเลสุ, ทสสุ สีเลสุ, มาตาปิตุปฏฺาเน, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณูปฏฺาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน พหูปกาโร, ตสฺมึ มิจฺฉาปฏิปนฺโน คิหี ภิกฺขุสงฺฆํ อกฺโกสิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเน
‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ ¶ วุตฺโต. กฏฺโต นิพฺพตฺโต ปากติโกว อคฺคิ กฏฺคฺคิ นามาติ [อ. นิ. อฏฺ. ๓.๗.๔๖] วุตฺโต.
๔๒๐. สิโลโก ทาเน. หา จาเค, โณ, ทฺวิตฺตจตฺตคตฺตานิ, จช หานิมฺหิ วา. สช วิสคฺเค, วิสคฺโค ทานํ, อุปุพฺโพ สช วิสชฺเช, โณ, ปุพฺเพ วาคโม, โวสคฺโค. ทิส อติสชฺชเน, อติสชฺชนํ ทานํ, ปโพธนฺจ, อิห ทานํ ปเทสนํ. สณ ทาเน, ยุ. ตร ปฺลวนตรเณสุ, มจฺเฉรโสตาติกฺกมนเมตฺถ ตรณํ. หา จาเค, จุราทิ, โต, ยาโลโป, ภูวาทิมฺหิ ปน ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อาโย, วิหายิตํ. วชฺช วชฺชเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. อุปสคฺควิเสเสเนเต ทานตฺถาภิธายิโน. ผสฺสนํ, ปติปาทนํปฺยตฺร.
๔๒๑. เสฏฺธนสฺส, ปุตฺตานํ, ทารานํ, รชฺชสฺส, องฺคานฺจ วเสน ปฺจมหาปริจฺจาโค วุตฺโต. ตตฺร เสฏฺธนํ เสตหตฺถาทิรตนํ. ปุตฺตา โอรสา, อถ วา ปุตฺตธีตโร. ทาโร ปติพฺพตา ปิยภริยา. รชฺชํ ปกติรชฺชํ, ตทุฏฺิโต วา อาโย. องฺคํ จกฺขาทิ. มหนฺเตหิ อุตฺตมปุริเสเหว กโต, มหนฺตานํ วา ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, มหตฺถํ วา พุทฺธภาวตฺถํ กโต ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, กาปุริเสหิ ทุกฺกรตฺตา มหนฺโต วา เสฏฺโ ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค.
๔๒๒. ทานปารมีอาทิกานํ ¶ ติสฺสนฺนํ ปารมีนํ วเสน อสาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา สาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺนํ ปาน’’มิจฺจาทิ. ตตฺร อนฺนํ ปานวชฺชิตํ ยํ กิฺจิ ขาทนียาทิกํ. ปานํ ปาตพฺพํ อุทกาทิ. ยานํ หตฺถฺยาทิ อนฺตมโส อุปาหนํ อุปาทาย คมนสาธนํ. มาลา มาลฺยํ, ปุปฺผฺจ. วิเลปนํ ฉวิราคกรณํ, วิภูโต สุคนฺโธ วา. คนฺโธ ตทฺคนฺโธ. เสยฺยา มฺจาทิ, เสยฺยาคฺคหเณน เจตฺถ อาสนมฺปิ คหิตํ. ปทีเปยฺยํ ปทีปสฺส หิตํ ยํ กิฺจิ เตลาทิ, อิเม ทส ทานวตฺถู นาม สิยุํ. ทียนฺเต ยายาติ ทานํ. ตสฺส วตฺถุ การณํ, ตทุปฺปตฺติยา อุปฺปชฺชนโตติ ทานวตฺถุ, ทาตพฺพํ วา ทานํ, อนฺนาทิ, ตเทว วตฺถุ. เอตานิ ปน ทส ทานวตฺถูนิ สุตฺตนฺตนเยน กถิตานิ. วินยาภิธมฺมนยวเสนาปิ ปน กเถตพฺพานิ, รูปาทิฉฬารมฺมณทานวเสน หิ อภิธมฺเม ฉ ทานวตฺถูนิ อาคตานิ, วินเย จีวรปิณฺฑปาตเภสชฺชเสนาสนวเสน จตฺตาริ อาคตานิ. ตตฺเถวมาจริยา วทนฺติ ‘‘สุตฺตนฺตนยทานโต วินยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? อนฺนาทิทานมตฺตวเสเนว ยสฺส กสฺสจิ ทุสฺสีลาทิกสฺส ทาตพฺพนฺติ อนุชานิตฺวา ปิณฺฑปาตาทิกปฺปิยโวหารวเสน สีลวนฺตาทิกสฺเสว จ ทาตพฺพนฺติ อนฺุาตตฺตา. สามฺทานโต หิ วิเสสทานเมว มหปฺผลํ, ตโตปิ อภิธมฺมนยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? รูปาทีสุ ปรมตฺถวเสเนว อภินิวิสิตฺวา ทานวเสน ตโตปิ อติสยทานตฺตา’’ติ. มยํ ปน สุตฺตนฺตนยทานํ วา โหตุ วินยาภิธมฺมนยทานํ วา, ยํ เขตฺตาทิติวิธสมฺปทายุตฺตํ, ตเมว มหปฺผลํ กโรตีติ วทาม.
๔๒๓. ตทเห ¶ มตทิวเส มตตฺถํ ยํ ปิณฺฑปาตชลาฺชลฺยาทิทานํ, เอตํ ทานํ เทหา อุทฺเธ ภวํ อุทฺธเทหิกํ นาม. ปิตรํ อุทฺทิสฺส ชลาฺชลิสุวณฺณาทิทานํ นิวาโป, วป พีชสนฺตาเน, โณ. กาลปตฺตาทินิยเมน ราชมตฺตณฺฑวิโสตฺตราทิสตฺถโต วิหิตํ, ตํว ตเมว ปิตุทานํ สมณพฺราหฺมณโภชนาทิ สทฺธํ นาม, สทฺธา อสฺส ทานสฺสตฺถีติ, โณ. สตฺถโตติ เหตุมฺหิ อวธฺยตฺถวตฺติจฺฉาย ปฺจมี.
๔๒๔. จตุกฺกํ เคหาคเต. อต สาตจฺจคมเน, อิถิ, อติถิ, ‘‘อติถิ ทฺวีสู’’ติ ติกณฺฑเสเส[ติกณฺฑเสส ๒.๗.๙]. อิตฺถิยํ อติถี จ. อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุ, ตุ. อาหุนํ วุจฺจติ เคหาคตานํ ทาตพฺพภตฺตาทิ, ตํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ปาหุโน. วิส ปเวสเน, อาเวสนํ อาเวโส, ตมรหตีติ อาเวสิโก. อตฺยาคโตปฺยตฺร. คนฺตุมิจฺฉตีติ คมิโก, อิโก. ทฺวยํ ปูชิตปุปฺผทพฺพกฺขตาทิมฺหิ. อคฺฆ ปูชายํ, อ. ณฺยมฺหิ อคฺฆิยํ, อคฺฆยมฺปิ. อคฺฆโต วา ตทตฺถิเย อิโย.
๔๒๕. ปาทตฺเถ [ปาททฺเธ (ก.)] อุทกาทิมฺหิ ปชฺชํ. ปทสฺส หิตํ ปชฺชํ. อาคนฺตฺวาทโย ปชฺชปริยนฺตา สตฺต สทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ.
ฉกฺกํ ¶ ปูชายํ. จิ จเย,ติ. อจฺจ ปูชายํ, ยุ. ปูช ปูชายํ, อิตฺถิยมติ อ. หร หรเณ, อุปปุพฺโพ หร ปูชายํ, โณ, อุปหาโร, ปุเม. พล ปาณนปูชาสํวรเณสุ, อิ, พลิ ทฺวีสุ. มาน ปูชายํ, ยุ. นมสฺสาปฺยตฺร, นมสฺส ปูชายํ, อิตฺถิยํ อ.
๔๒๖. จตุกฺกํ วนฺทนายํ. นมสฺส วนฺทเน, ปุพฺเพว, นมุ นมเน วา, สฺสปจฺจโย. นโม กรณํ นมกฺกาโร, โณ. นโมโต ฉฏฺีโลโป, ‘‘โลปฺจ ตตฺรากาโร’’ติ โอการโลเป อการาคโม, อถ วา นมนํ นโม, ตสฺส กรณํ นมกฺกาโร, รโหสทฺโท วิย หิ นโมสทฺโทตฺร ทฺวิธา วตฺตติ. เอโก อการนฺโต สลิงฺโค, เอโก อลิงฺโค โอการนฺโตติ. วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, ยุ, วนฺทนา, นโลเป, ทีเฆ จ อภิวาทนํ.
ติกํ ปตฺถนามตฺเต. อตฺถ ยาจนายํ, ยุ, ปตฺถนา. อตฺถนาปิ. า คตินิวตฺติมฺหิ. ปนิทฺวยปุพฺโพ ปตฺถนายํ, ยุ, ณตฺตํ, ธตฺตํ. อิมฺหิ ปณิธิ. อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเค. ยาจนาปฺยตฺร.
๔๒๗. สกฺการปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ครุอาทีนํ อาราธนียานํ กฺวจิ อตฺเถ นิโยชนํ ปตฺถนาวิเสโส อชฺเฌสนา, อิส คเวสเน, อิส คติหึสาวทาเนสุวา, ยุ, อชฺเฌสนา, ยถา ‘‘เทเสตุ ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติ [มหาว. ๘].
๔๒๘. จตุกฺกํ ¶ อนุสฺสรเณ. เอส คเวสเน, ยาคเม ปริเยสนา. ติมฺหิ ปริเยฏฺิ. คเวส มคฺคเน.
ติกํ อาราธนียสฺส จิตฺตานุกูเล. อาส อุปเวสเน, ยุ, อุปาสนํ. สุ สวเน. โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ‘‘ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสู’’ติ สปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, สุสฺสูสา, สา อิตฺถี. จรติโต ภาเว ณฺโย, ปาริจริยา.
๔๒๙. ติกํ ตุณฺหีภาเว. มุนิโน กมฺมํ โมนํ, โณ. ตุห อทเน, ณฺหปจฺจโย, หโลโป จ, ตุณฺโห โมนเมตสฺสตฺถีติ ตุณฺหี, ตสฺส ภาโว ตุณฺหีภาโว, อตุณฺหสฺส วา ตุณฺหีภวนํ ตุณฺหีภาโว, อถ วา โตหตีติ ตุณฺหี, ตุห อทเน, อทนํ หึสา, ณีปจฺจโย, วณฺณวิปริยโย, ตุณฺหิโน ภาโว ตุณฺหีภาโว.
ปฺจกํ อนุกฺกเม. ปติรูเปน ปตนํ ปฏิปาฏิ, ปต คมเน, อุภยตฺราปิ ตสฺส โฏ, อิ. สา อิตฺถี. อนุรูโป กโม, กโม เอว วา อนุกฺกโม. ปริ อนติกฺกเมน อยนํ ปวตฺตนํ ปริยาโย. ปุพฺพสฺสานุรูปา อนุปุพฺพี, นทาทิ. อยํ อปุเม. อนุปุพฺพมฺปิ. กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, โณ.
๔๓๐. ติกํ สีเล. ตป สนฺตาเป. กิเลเส ตาเปตีติ ตโป, อ. ยมุ อุปรเม, อุปรโม วิรมณํ, ภาเว โณ ¶ . สิ พนฺธเน, สิโนติ จิตฺตเมเตนาติ สีลํ, โล, สีล สมาธาเน วา, สมาธานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อธิฏฺานภาโว. สีล สมาธิมฺหิ วา, สมาธิรตฺร กุสลานํ ธมฺมานํ อภฺยุปคโม, อฺตฺร สีเล ตุปจารา, อถ วา อตฺตานํ, ปรฺจ นิรยาทีสุ ตาเปตีติ ตโป. กุสลธมฺมโต สํยมนํ วิรมณํ สํยโม, สมาธานฺจาตฺรากุสลธมฺมวเสเนวาติ อยํ อฺตฺร สีเล นิพฺพจนํ.
สตฺถวิหิโต นิยโม วตํ. ‘‘มนฺตนายํ ปฏิฺายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รภโส. ตฺจ วตํ อุปวาสาทิลกฺขณํ ปฺุมุจฺจเต. ‘‘สีลํ จาริตฺตํ วาริตฺตมุปวาสาทิปฺุก’’นฺตฺยมรมาลา. อาทินา อกฺขารลวณาสนาทิ [อขาทนาโภชนาทิ (ก.)]. เอตฺถ จ ตปาทโย มุขฺยวเสน กุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน อกุสลสีเลปิ. นิยมาทโย มุขฺยวเสน อกุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน กุสลสีเลติ อยํ สีลพฺพตานํ วิเสโส. ยมุ อุปรเม. วตุ วตฺตเน, วตฺตนฺจาตฺร จรณํ, สมาธานํ วา. วา ปุลฺลิงฺเคปิ.
ทฺวยํ มริยาทาติกฺกเม. กมุ ปทวิกฺเขเป, วิรูโป อติกฺก โม วีติกฺกโม. มริยาทาติกฺกโม อาจาโร อชฺฌาจาโร. กายวิเวกาทโย ตโย เอตฺถ วิเวโก. วิจ วิเวจเน, ปุถภาเว จ, ภาเว โณ, ทฺวิตฺตาทิ. ปุถุ วิสุํภูโต คณาทีหิ อตฺตา สรีรํ มโน สภาโว จ เอเตสนฺติ ปุถุคตฺตา, เตสํ ภาโว ปุถุคตฺตตา[ปุถคตฺตตา (ก.)] กายวิเวกาทโย, มชฺเฌ คาคโม. ‘‘เอวํสรูโปยํ ปุริโส, เอวํสรูปา วา อมฺเหปิ เนสํ ปกติ’’ริติ ปกติปุริสานํ วิภาเคน าณวิเวโก. อตฺตา พุทฺธิ, โส ปุถุภาเวน ยสฺส, ตพฺภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยฺเ. อฺโต วิลกฺขณสฺส ภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยฺเ.
๔๓๑. ขุทฺทานุขุทฺทกํ ¶ จูฬวตฺตํ, มหาวตฺตฺจ, วตฺตปฏิปตฺติ วา ‘‘อาภิสมาจาริก’’มิตฺยุจฺจเต, อภิสมาจาเร อุตฺตมสมาจาเร ภวํ อาภิสมาจาริกนฺติ กตฺวา, ตทฺํ ขุทฺทานุขุทฺทกโต อฺํ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิกํ สีลํ พฺรหฺมจริยสฺสาริยมคฺคสฺส อาทิมฺหิ ตทตฺถาย จริตพฺพตฺตา อาทิพฺรหฺมจริยมิตฺยุจฺจเต.
๔๓๒. ปาเปหิ อกุสลธมฺเมหิ อุปาวตฺโต [อุปาวุโต (ก.)] อนาวุโต วิคโต สพฺพนฺนปานโภคาทีหิ วิวชฺชิโตว หุตฺวา คุเณหิ สีลาทีหิ สทฺธึ โย วาโส วสนํ ถมฺภนมตฺถิ, โส ‘‘อุปวาโส’’ติ วิชานิตพฺโพ. วสุ ถมฺเภ, ทิวาทิ, อุปวสนํ อุปวาโส, โณ, วิคโต, อุเปโต จ วาโสติ วา อุปวาโส.
๔๓๓. ปชฺชทฺธํ ภิกฺขุมฺหิ. ตโป กมฺมมสฺสตฺถีติ ตปสฺสี, ตปาทิโต สี, ทฺวิตฺตํ. ภยทสฺสนสีโล ภิกฺขุ, รู, รสฺโส. สเมตีติ สมโณ, ยุ. ปพฺพชา สฺชาตา ยสฺสาติ ปพฺพชิโต, สฺชาตตฺเถ อิโต, เสฏฺตฺตํ วชตีติ วา ¶ ปพฺพชิโต, วช คมเน, โต. ตโปกมฺมํ ธนํ ยสฺสาติ ตโปธโน.
ทฺวยํ โมนพฺพเต. วาจโต ยมตีติ วาจํยโม, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จ. โมนมสฺสตฺถีติ มุนิ, รสฺโส, โอสฺสุ. ทฺวยํ อาภุโสปวาสนพฺรหฺมจริยาทิยุตฺเต. ตโปโยคา ตาปโส, สณ. อิส คเวสเน, อิ, อิสิ, อิส คติยํ วา, าณสฺส, สํสารสฺส วา ปารํ คมนโต อิสิ, อิ. ปาริกงฺขีปฺยตฺร, ปารมสฺสตฺถีติ ปารี, พฺรหฺมาณํ, ตํ กงฺขตีติ ปาริกงฺขี.
๔๓๔. ทฺวยํ ชิตินฺทฺริยคเณ. เยสํ สํยตา อินฺทฺริยานํ คณา, เต ยติโน, วสิโน จ นาม. ยตํ อินฺทฺริยสํยโม นิจฺจเมเตสมตฺถีติ ยติโน, อี. ยตโยปิ, ยต ปยตเน, อิ. วส ปาคุณฺเย, วโส เยสมตฺถีติ วสิโน, อี.
ติกํ ธมฺมเสนาปติมฺหิ. สารี นาม พฺราหฺมณี, ตสฺสา ปุตฺโต สาริปุตฺโต. ตุสฺสนฺตฺยสฺมึ อตฺถสิทฺธิโตติ ติสฺโส, โส, ตุสฺสิ จ. ปูชิโต ติสฺโส อุปติสฺโส, อถ วา ‘‘ติสฺโส’’ติ วา ‘‘ผุสฺโส’’ติ วา ‘‘อุปติสฺโส’’ติ วา ทหรกาเล มาตาปิตูหิ ยทิจฺฉาย คหิตํ นามํ, ‘‘สาริปุตฺโต’’ติ มาตุวเสน, ‘‘ธมฺมเสนาปตี’’ติ ปน อริยภาวปฺปตฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธน คหิตํ นามํ. กุสลธมฺมาวุเธหิ กามาทิกา อกุสลธมฺมเสนา ชิตา เยสํ ธมฺมเสนา, อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา ภควโต สาวกสงฺฆา, เตสํ ปติ นายกฏฺเน ธมฺมเสนาปติ.
๔๓๕. ทฺวยํ ¶ ภควโต วามปสฺสฏฺเ มหาโมคฺคลฺลาเน. กุเล ชายตีติ โกลิโก, โส เอว โกลิโต. โมคฺคลฺลิพฺราหฺมณิยา อปจฺจํ โมคฺคลฺลาโน, ณาโน. ทฺวยํ อริยสามฺเ. กิเลสารโย หนตีติ อรโห, โส เอว อริโย, อร คมเน วา, อรติ อธิคจฺฉติ มคฺคผลธมฺเมติ อริโย, ณฺโย. อธิคจฺฉิตฺถาติ อธิคโต, โต.
อเสกฺขสฺส คหิตตฺตา ‘‘โสตาปนฺนาทิกา’’ติ เอตฺถาทินา ฉเฬว ปุคฺคลา สงฺคหิตา, เตน โสตาปตฺติมคฺคฏฺาทโย สตฺต เสกฺขา, เอโก อรหา อเสกฺขาติ สิทฺธํ. ตีหิ สิกฺขาหิ ยุตฺตตาย เสกฺขา, กการโลเปน ‘‘เสขา, อเสขา’’ติปฺยตฺถิ. ทฺวยํ อนธิคเต. อริเยหิ ปุถุ วิสุํภูโต ชโน ปุถุชฺชโน, ปุถุ วา นานากิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโน.
๔๓๖. ทฺวยํ อคฺคผเล. ปมมคฺคาทีหิ ทิฏฺมริยาทมนติกฺกมิตฺวา ชานิตฺถาติ อฺา, รสฺโส, รูปราคาทีนํ วา ปฺจุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ โอธิวเสน มารณโต อฺา, มริยาทตฺโถ เจตฺถ อากาโร, า มารณโตสนนิสาเนสุ, อิตฺถิยมติ อ. อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, ภาเว ตฺโต, ภาโวตฺร อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺติยา นิมิตฺตํ ¶ , ตฺจ ทุวิธํ พฺยุปฺปตฺติปวตฺตินิมิตฺตวเสน. ตตฺร วิเสเสหิ กฺริยาปกติปจฺจยาทีหิ อุปฺปชฺชตีติ พฺยุปฺปตฺติ, โคอาทิสทฺทสรูปํ, ตสฺสา นิมิตฺตํ พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ, กฺริยาปกติปจฺจยาทโย, วิวิธํ วา โคอาทิสทฺทสรูปํ อุปฺปาเทตีติ พฺยุปฺปตฺติ, สา เอว นิมิตฺตํ, ยถาวุตฺตา กฺริยาทโยเยว. ปวตฺตยติ ตตฺถ ตตฺถ อตฺเถ ปโยชยตีติ ปวตฺติ, โคอาทิโก สทฺโท, ตสฺส นิมิตฺตํ ปวตฺตินิมิตฺตํ, ชาติกฺริยาคุณทพฺพนามานิ. ตตฺร พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ สทฺทสรูปุปฺปตฺติยา การณํ, ปวตฺตินิมิตฺตํ ปน สทฺทปฺปโยชนสฺส การณนฺติ อยเมเตสํ สงฺเขปโต ลกฺขณวิเสโส.
ทฺวยํ เจติเย. ถุ อภิตฺถเว, โป, ทีฆาทิ. จิต ปูชายํ, เจติตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ, ณฺโย, เจติยํ. เอตฺถ จ ถูปสทฺโท สมุเขปิ, เจติยสทฺโท ปน มุขรหิเตเยว วตฺตติ. ‘‘เจติยมายตเน พุทฺธ-พิมฺเพ โจทฺทิสฺสปาทเป’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๒.๗ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๒.๗]รุทฺโท.
ทฺวยํ อานนฺเท. ธมฺโม ปริยตฺติ, โสว ภณฺฑํ ธนํ สุขทายกโต, ตสฺส อคารํ ปนฏฺานํ เคหํ, ตพฺภาเว ติฏฺตีติ ธมฺมภณฺฑาคาริโก, อิโก. นนฺท สมิทฺธิยํ. อิเม ทฺเว สทฺทา สมา สมานตฺถา.
๔๓๗. ทฺวยํ วิสาขายํ เสฏฺิธีตริ. วิวิธา พหุกา ปุตฺตนตฺตปนตฺตาทิกา สาขา ยสฺสา สา วิสาขา. มิคารสฺส เสฏฺิโน มาตุฏฺานิยตฺตา มิคารมาตา.
ทฺวยํ อนาถปิณฺฑิกเสฏฺิมฺหิ. สุนฺทโร อตฺตา ยสฺส สุทตฺโต, สุนฺทรํ ทตฺตํ ทานมสฺส วา สุทตฺโต, อิทมสฺส ทหรกาเล ¶ ปวตฺตํ นามํ. อนาถานํ ปิณฺฑํ ททาตีติ อนาถปิณฺฑิโก, อิทมสฺส กฺริยานามํ.
๔๓๘-๔๓๙. ภิกฺขุอาทโย เอเต ปฺจ สหธมฺมิกา. สห เอกโต ธมฺมํ จรนฺตีติ สหธมฺมิกา.
ปตฺตาทโย อฏฺ ปริกฺขารา อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตา, มชฺฌิมวเสน ปน กตฺตรทณฺโฑปิ เตลนาฬิปีติ ทส ปริกฺขารา วตฺตพฺพา, โอมกวเสน ฉตฺตมฺปิ อุปาหนาปีติ ทฺวาทส ปริกฺขารา จ วตฺตพฺพา.
๔๔๐. ทฺวยํ สามเณเร. สมณสฺสาปจฺจํ สามเณโร. สมณลิงฺคาจารตฺตา ‘‘สมโณย’’นฺติ อุทฺทิสิตพฺโพติ สมณุทฺเทโส. ทิสี อุจฺจารเณ.
ติกํ อเจลเก. ทิสา เอว อมฺพรํ วตฺถํ, น ปกติวตฺถเมตสฺส ทิคมฺพโร, สสฺส โค. นตฺถิ เจลํ วตฺถเมตสฺส, สมาสนฺเต โก. จตูหิ คนฺเถหิ พนฺธนียตฺตา นิคนฺโถ,นิสทฺโท ¶ พนฺธเน. ทฺวยํ ชฏาวติ. ชฏํ ยสฺสตฺถิ ชฏิโล, อิโล. ชฏํ ธาเรตีติ ชฏาธโร.
๔๔๑. กุฏิสกาทิกา จตุตฺตึส ลทฺธิโย ปรสมยานมาคมโต คเหตพฺพา, ตถา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตโต. อิตีติ ปริสมาปนตฺโถ. เอเตติ นิทสฺสนตฺโถ. เอเต ฉนฺนวุติลทฺธิโย ตณฺหาปาสํ, ทิฏฺิปาสฺจ เฑนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ ปาสณฺฑาติ สมฺปกาสิตา กถิตา. ‘‘อิติ ฉนฺนวุติ เอตา’’ติปิ ปาโ.
๔๔๒. ติกํ สุจิมฺหิ. ปุ ปวเน, โต. ทฺวิตฺตาทิ. ยต ปยตเน, โต. ทีฆาทิ. ทฺวยํ จมฺมนิ. จริตํ ตนฺติ จมฺมํ, จรติมฺหา มน, จมุ อทเน วา, มน. อช คมเน, ยุ, อิโน วา.
ทฺวยํ ทนฺตกฏฺเ. ทนฺเต ปุนาติ โสเธติ เยนาติ ทนฺตโปโน, ยุ. ทนฺตโปโณปิ. ทนฺตโสธนตฺถํ กฏฺํ ทนฺตกฏฺํ. ทฺวยํ รุกฺขตฺตเจ. วกฺก ตเจ, อโล. ตร ตรเณ, อิโต, สกตฺเถ โก.
๔๔๓. ทฺวยํ ภาชนสามฺเ. ปตติ ยตฺถ โส ปตฺโต, ปต คติยํ, โต. ปา รกฺขเณ,ติ.
ทฺวยํ ¶ กุณฺฑิกายํ. กสฺส ชลสฺส มณฺโฑ ปสนฺนภาโว กมณฺโฑ, ตํ ลาตีติ กมณฺฑลุ, อุ. กุฑิ รกฺขเณ, สกตฺเถ โก. กตฺตรสฺส ชิณฺณสฺส อาลมฺพนยฏฺิ.
๔๔๔. ยํ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทิ พฺรหฺมจริยกมฺมํ นิจฺจํ ยาวชีวมวสฺสมฺภาเวน, ตํ เทหสาธนาเปกฺขํ สรีเรเนว สาธนมเปกฺขเต, น พาหิเรน สาธนํ, อยํ ยโม นาม, ยมุ อุปรเม.
‘‘สรีรสาธนาเปกฺข-นิจฺจกมฺมมเย ยเม;
สํยเม ยมราเช จ, ยมเก ตุ ยมํ ติสู’’ติ [อมร ๑๗.๓๘].
รุทฺโท.
ยํ ปนาคนฺตุนา สุกฺกปกฺขาทิวเสน อนิจฺจํ นิยมิตกาลมุปวาสาทิกํ กมฺมํ, อยํ นิยโม, กาลาทิวเสน นิยมิตพฺโพติ นิยโม, ยมุ อุปรเม. ‘‘มนฺตนายํ ปฏิฺายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รุทฺโท.
พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๔๕. ทฺวยํ เวสฺเส. วิส ปเวสเน, โส. อิยานปจฺจเย เวสิยาโน. อูรุโช, อริโยปฺยตฺร.
ปฺจกํ ¶ กสิอาทิชีวิกายํ. ชีว ปาณธารเณ, ยุ. สพฺพตฺร ภาเว ปจฺจโย, กรเณตฺเยเก. วต วตฺตเน,ติ, อสฺสุ, ณฺวุมฺหิ ชีวิกา. วุตฺตีนํ สรูปปฺปกาเร ทสฺเสติ. ทฺวยํ กสิกมฺเม. กสนํ กสิ, สา เอว กมฺมํ กสิกมฺมํ. กส วิเลขเน, อิ, กสิ.
๔๔๖. ทฺวยํ วาณิชฺเช. วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, วณิชฺชา จ. ทฺวยํ ปสุโปสเน. คุนฺนํ รกฺขา โครกฺขา. ปสูนํ โคมหึสาทิกานํ ปาลนํ โปสนํ จิกิจฺฉาทิ ปสุปาลนํ วุตฺตํ สรูปํ, วุตฺตปฺปการา จ อิติ เวสฺสสฺส วุตฺติโย วุตฺติการณา ติสฺโส ภวนฺติ กสิกมฺมาทิปฺปกาเรน.
ติกํ คิหิมฺหิ. คเห เคเห, ปฺจกามคุเณ วา ภววเสน ติฏฺตีติ คหฏฺโ. อคาเร เคเห วสตีติ อคาริโก, คหเมตสฺสตฺถีติ คิหิ, อสฺสิ, รสฺโส จ.
๔๔๗. ทฺวยํ กสิพเล. เขตฺเตนาชีวติ. กสตีติ กสฺสโก, ณฺวุ. ทฺวยํ เขตฺเต. พีชานิ ขิปนฺตฺยสฺมินฺติ เขตฺตํ, ขิป เปรเณ, โต, ขิตฺตํ ตายตีติปิ เขตฺตํ, ขิ นิวาสคตีสุ วา, ต, ตฺรณ, เขตฺตํ, เขตฺรํ. กฺเลท, กฺลิท อลฺลภาเว, ลโลโป, กฺเลทียตีติ เกทารํ, เก ชเล สติ ทาโร วิทารณมสฺสาติ วา เกทารํ, สฺาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา น โลโป, วาโปปฺยตฺร, วปฺปเต ยสฺมินฺติ วาโป, โณ.
ทฺวยํ ¶ มตฺติกาขณฺเฑ. เลฑฺฑ สงฺฆาเต, อุ, เลฑฺฑุ. ปุเม อุตฺโต กถิโต. ‘‘เลฑฺฑโว ปุเม’’ตฺย [อมร ๑๙.๑๒]มรโกเส. ทฺวยํ ขณิตฺติยํ. ขฺเต ยาย, สา ขณิตฺติ, ขนุ อวทารเณ,ติ, ณตฺตํ, อุสฺสิ. อวทารียเต เยน อวทารณํ, ทร วิทารเณ, ยุ.
๔๔๘. ติกํ ทาตฺเต. ทนฺติ ลุนนฺตฺยเนนาติ ทาตฺตํ, ทา ลวเน, โต. ทาตฺรมฺปิ. ลู เฉทเน, ลวิตฺตํ, อสุ เขปเน. อสิตํ, สพฺพตฺร กรเณ ปจฺจโย.
ติกํ ปาชนทณฺเฑ. ตุท พฺยถเน, โณ, ปโตโท. ตปจฺจเย ตุตฺตํ. อช เขปเน, คติมฺหิ จ, กรเณ ยุ, ปาชนํ. วณฺณวิกาเร ปาจนํ. โตทนํปฺยตฺร.
ติกํ รชฺชุยํ. ยุช โยเค, โต, โยตฺตํ. รุธ อาวรเณ, ชุ, อุสฺสตฺตํ, ปรรูปตฺตฺจ, รชฺชุ ถิยํ. รส อสฺสาทเน, มิ, อาพนฺโธปฺยตฺร.
ทฺวยํ ผาเล. ผาลยติ ปาฏยติ ภูมิ เยน ผาโล, โณ. กส วิเลขเน, ณฺวุ, กสโก. ‘‘ผาลกสกา’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๙.๑๓]รุทฺโท. นิรีสํ, กูฏกํ, หลมฺปิ. อีสาย นิคฺคตํ นิรีสํ. กุฏ เฉทเน, สกตฺเถ โก, กูฏกํ, ทีฆาทิ. หล วิเลขเน.
๔๔๙. ติกํ นงฺคเล. ภูมีนงฺค’มนงฺคํ กโรนฺโต ลุนาตีติ นงฺคลํ. สี พนฺธเน, โร, สีโร. ‘‘สีโร ติกฺขกเร หเล’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ¶ โคทารณํปฺยตฺร. นงฺคลสฺส ทณฺฑเก อีสา, อีส อิสฺสริเย, อีสา นารี. ‘‘ปภุมฺหิ สงฺกเร อีโส, ถิยํ นงฺคลทณฺฑเก’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๑๓-๔ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๙.๑๔]รภโส.
ยุคกีลเก สมฺมาสทฺโท, สมนฺติ ยาย สมฺมา, สมุ สมเน. หลปทฺธติ นงฺคลเลขา สีตา นาม. ‘‘สีตา นงฺคลเลขา จ, ทิวคงฺคา จ ชานกี’’ติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๙๑]ติกณฺฑเสเส. สี สเย, โต, สีตา นารี.
๔๕๐-๔๕๑. มุคฺคาทิเก ธฺวิเสเส อปรนฺนสทฺโท, ปุพฺพนฺนโต อปรภาเค ปวตฺตํ อนฺนํ อปรนฺนํ, อปรณฺณฺจ. สาลิอาทิเก ปุพฺพนฺนสทฺโท, อปรนฺนสฺส ปุพฺเพ ปวตฺตํ อนฺนํ ปุพฺพนฺนํ, ปุพฺพณฺณฺจ. ปุพฺพาปรตฺตฺจ เนสํ อาทิกปฺเป สมฺภวาสมฺภววเสน ทฏฺพฺพํ.
สาลฺยาทโย สตฺต ธฺานิ. ธานํ โปสนํ, ตตฺร สาธูนิ ธฺานิ, โย, รสฺโส. กลมา รตฺตสาลิ มหาสาลิสฏฺิกปฺปภุตโย สูกธฺวิเสสา สาลโย นาม. สฏฺิทินานิ ปริปากมสฺส สฏฺิโก. สาล สิลาฆายํ, อิ, สาลิ. วหติ, พฺรูเหติ วา สตฺตานํ ชีวิตนฺติ วีหิ, วห ปาปุเณ, พฺรูห วุฑฺฒิยฺจ, อิ, อสฺสี, ปกฺเข รโลโป, วีหิ ¶ . โกรํ รุธิรํ ทูสตีติ กุทฺรูโส, โควฑฺฒโน, อ. วณฺณวิปริยโย, โอสฺสุ จ. คุธ ปริเวธเน, อุโม. โคธุโม. ‘‘โคธูมสุมโน มิลกฺข, โภชนํ ปาวโฏ ยโว’’ติ รภโส. วร วรณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุ, วรโก. ยุ มิสฺสเน, อ, ยโว. กงฺคุ อติสุขุมสสฺเส ธฺวิเสเส, โสภนสีสตฺตา กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อุ. ‘‘สามา ปิยงฺคุ กงฺคุ ทฺเว’’ติ รุทฺโท. ตพฺเภทา เตสํ ธฺานํ เภทา วิเสสา นีวาราทโย วุจฺจนฺเต. นีวารานิ ติณธฺานิ, อาทินา สามากาทโย.
ทฺวยํ กฬาเย. จณ ทาเน, ณฺวุ, จณโก, หริมนฺถเกปิ. กํ วาตํ ลาตีติ กฬาโย, ฬตฺตํ, กลายมฺปิ. ทฺวยํ สาสปสามฺเ. ‘‘สาสโป ตุ สริสโป, กฏุสฺเนโห จ ตนฺตุโภ’’ติ ติกณฺฑเสโส[๒.๘.๓]. ‘‘ปุเม สุทฺโธทนสุเต, สิทฺธตฺโถ เสตสาสเป’’ติ รภโส. สิทฺธา อตฺถา อสฺมินฺติ สิทฺธตฺโถ. สาส อนุสิฏฺิยํ, อโป. สาสปสฺสาปิ วีหิเภทตฺตา อิธ คหณํ.
๔๕๒. ทฺวยํ กงฺคุยํ. ปิยภาวํ องฺคตีติ ปิยงฺคุ. ทฺวยํ อตสิยํ. อว รกฺขเณ, โม, อวสฺสุ, ทฺวิตฺตํ, อุมฺมา. อต สาตจฺจคมเน, อโส, นทาทิ. ขุมาปฺยตฺร.
จตุกฺกํ สสฺเส. กิฏ คติยํ, โ, กสิโต สมฺภูตํ วา กิฏฺํ, กิฏฺฏฺาเน อุปฺปนฺนสสฺสฺหิ ‘‘กิฏฺ’’นฺติ วุจฺจติ านูปจาเรน, โ, สิโลโป, อสฺสิ. สส คติหึสาปาปุณเนสุ, โส. ถมฺโพ คุมฺโพ, ตํ กโรตีติ ถมฺพกริ, อิ. ธฺํปฺยตฺร. ‘‘ธฺํ วีหีสุ ธฺเก, ธฺโ ปฺุวตีริโต. ธฺา วาตามลกีสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห.
๔๕๓. ทฺวยํ ¶ สสฺสาทีนํ กณฺฑมตฺเต. กณ สทฺเท, โฑ. นล คนฺเถ, โณ, นาลํ. นาฬิปิ. โส เอว สสฺสาทิกณฺโฑ นิปฺผโล เจ, ปลาลมุจฺจเต. ปล ลวนปวเนสุ, อโล, ปลาโลปิ.
ทฺวยํ อสาเร ตุจฺฉธฺเ. ภส ภสฺมีกรเณ, อสฺสุ, ภุสํ อติสเยปิ. ถุสมฺปิ. ตุส อุสฺสคฺเค. เกน วาเตน อิงฺคตีติ กลิงฺคโร, ลาคโม, อโร จ. ธฺานเมว ตเจ วกฺกเล ถุโส, ตุส ตุฏฺิมฺหิ, ตสฺส โถ, ถุโส ปุเม. ‘‘ธฺตฺตเจ ปุมา ถุโส’’ [อมร ๑๙.๒๒] ตฺยมรโกเส.
๔๕๔. ทฺวยํ สสฺสโรเค. เสตวณฺณกรณวเสน อฏติ หึสตีติ เสตฏฺฏิกา, สา เอว เสตฏฺิกา. ทฺวยํ ตณฺฑุลกเณ. กณ นิมีลเน, กณ นิมีลนสทฺทคตีสุ วา, อ, กโณ. กุณฺฑ ทาเห, สกตฺเถ โก. ทฺวยํ ธฺมทฺทนภูมิยํ. ขล โสเจยฺเย, ธฺานิ กโรนฺติ มทฺทนฺติ อสฺมึ ธฺกรณํ. ติณาทีนํ, สสฺสานฺจ ถมฺโพ คุมฺโพ นาม, ถมฺพ เวกลฺเย, ถมฺพ ปฏิพนฺเธ วา. คุห สํวรเณ, โพ, หสฺส โม.
๔๕๕. ทฺวยํ ¶ มุสเล. อโย อคฺเคโกฏิยํ ยสฺสาติ อโยคฺคํ. มุส ขณฺฑเน, อโล. ทฺวยํ สุปฺเป. กุจฺฉิตํ ลุนาตฺยปเนตีติ กุลฺโล. สุป มาเน, อ, สรตฺยเนเนติ วา สุปฺปํ, โป, อสฺสุ. ปปฺโผฏนํปฺยตฺร.
ทฺวยํ อุทฺธเน. อุปริ ธียเต ถาลฺยาทิกมสฺมินฺติ อุทฺธนํ, อุทฺธานมฺปิ, ยุ. จุลฺล หาวกรเณ, อิ, อีมฺหิ จุลฺลี. อธิสยนี, อนฺติกาปฺยตฺร. อติ อทิ พนฺธเน, อนฺตฺยเต ภิกฺขาทิกมสฺสนฺติ อนฺติกา, ณฺวุ. ‘‘สนฺติเก สนฺนิธาเน จ, อุทฺธเน จาปิ อนฺติกา’’ตฺยชโย.
กาสาทิรจิโต กโฏ เยน มราโว พนฺธียเต. มราโว จ วีหฺยคารํ, ‘‘กุสูโล วีหฺยคารฺจ, กนฺตโร จ มราวโก’’ติ รภโส. เกจิ มราวเมว กฏมาหุ, ตํ น, ‘‘กุสูโล จ มราโว จ, กิลฺโช จ กโฏ ภเว’’ติ อมรมาลายํ ปาทนามปกรเณ เภเทน ปาา. กิล พนฺธเน, กิลนํ กิโล, ตทตฺถํ ชายตีติ กิลฺโช, นิคฺคหีตาคโม. กฏ คติยํ, อ.
๔๕๖. อฏฺกํ ถาลิยํ. กามียตีติ กุมฺภี, กมุ อิจฺฉายํ, โภ, อสฺสุ, อี จ, กุยา ปถวิยา ภวตีติ วา กุมฺภี, เกน อคฺคินา ภณตีติ วา กุมฺภี, ภณ สทฺเท, ณโลโป, เกน ¶ ชเลน อุมฺภียติ ปูรียตีติ วา กุมฺภี, อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณ, สพฺพตฺร นทาทิ. ปิ หึสาสํกิเลเสสุ, อโร. กุณฺฑ ทาเห. ขล โสเจยฺเย, ฬตฺตํ. อุข คมเน, อโล, นทาทิ, รสฺโส. อปจฺจเย อุขา. ถล าเน, อิ, ถาลิ, อีมฺหิ ถาลี. เกน อคฺคินา ลปตีติ โกลมฺโพ, อสฺโสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม, พตฺตฺจ, เก อคฺคิมฺหิ โอลมฺพตีติ วา โกลมฺโพ. ลพิ อวสํสเน.
ติกํ มณิเก. มน าเณ, อิ, ณตฺตํ, มณิเยว มณิกํ. ภณ สทฺเท, ณฺวุ, อรํ สีฆํ ชโร อสฺส อรฺชโร.
๔๕๗. ทฺวิปาทํ ฆเฏ. ฆฏ จลเน, อ, นทาทิมฺหิ ฆฏี, กุฏ โกฏิลฺเย. เกน ชเลน ลสติ สิลิสฺสตีติ กลโส, ลิส สิเลสเน, อ, อิสฺสตฺตํ, กลโส ตีสุ. วร วารณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุ. กลสสหจรณโต วารโกปิ ตีสุ. ‘‘กลโส ตุ ตีสู’’ตฺยมรโกเส[อมร ๑๙.๓๑].
ภฺุชิตพฺพนฺติ ภฺุชนํ, อนฺนาทิ, ตสฺส ปตฺโต ภาชนํ สุวณฺณรชตาทินิมฺมิตมฺปิ กํโส นาม.
‘‘กํโส รจฺฉนฺตเร มาเน, เตชเสปิ ภเว ตถา;
ปานปตฺเต จ กํสฺเย จ, โสภิกฺขาสุ จ กิตฺติสู’’. –
ตฺยชเยน วุตฺตตฺตา ปานปตฺเตปิ กํโส. กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, โส, กํโส. อนิตฺถี. ติกํ ภาชนสามฺเ. อม คติยํ, อตฺโต, อมตฺตํ. ภาช ปุถกมฺมนิ, จุราทิ, ยุ.
๔๕๘. ทฺวยํ ¶ ภาชนาทีนมาธาเร. อนฺตํ สมีปมาเธยฺยสฺส อุปคจฺฉตีติ อณฺฑุปกํ, นฺตสฺสณฺโฑ, คสฺส จ โก. จุมฺพ วทนสํโยเค, อโฏ, อสฺสุ, สกตฺเถ โก. ทฺวยํ สราเว, สรติ วุฑฺฒึ คจฺฉตีติ สราโว, อโว. มลฺล ธารเณ. ณฺวุ. วฑฺฒมานโกปฺยตฺร, วฑฺฒติ วิตฺถิณฺณี ภวตีติ วฑฺฒมานโก, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ เภลพฺยฺชนาทิฆฏฺฏโนปยุตฺตภณฺเฑ. กฏ คติยํ, ฉุ, ทฺวิตฺตาทิ. ทุ คติยํ, โพ, นทาทิ, ทพฺพี, รสฺเส ทพฺพิ. ขชากาปิ, ขช มนฺถเน, อโก, ขชากา ถิยํ. ทฺวยํ ธฺาทินิลเย. กุส สิเลสเน, อูโล. กุส อกฺโกเส, โ. ทฺเวปิ ปุนฺนปุํสเก.
๔๕๙. ทฺวยํ มาสาทิสากมตฺเต, สา ตนุกรเณ, ณฺวุ. ฑํส ขาทเน, ณฺวุ. สโลโป, สิคฺคุ, หริตกมฺปิ. หริตา สกตฺเถ โก. ‘‘ปุลฺลิงฺโค สากมตฺตสฺมึ, สิคฺคุ โสภฺชเนปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๓๔]รภโส. ทฺวยํ อทฺทเก. อาทฺทายํ ชาตํ อทฺทกํ, รสฺโส. สิงฺคมิว เวรํ วปุ ยสฺส ตเมว สิงฺคิเวรํ.
ยทา สุกฺขํ, ตทา มโหสธาธฺยํ, ติกฺขรสตฺตา มหนฺตํ โอสธํ. สุณฺี, นาครํ, วิสํ, วิสเภสชฺชมฺปิ. สุิ โสสเน, อิ, สุณฺิ, อีปจฺจเย สุณฺี.
ทฺวยํ ¶ มรีเจ. มร ปาณจาเค, โจ. กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ. ‘‘มรีจํ โกลกํ กณฺหํ, อุสนํ ธมฺมปตฺตน’’นฺตฺยมรสีโห.
๔๖๐. ติปาทํ กฺชิเก. สุวีรรฏฺเ ภวํ โสวีรํ. เกน ชเลน อฺชิยมภิพฺยตฺตํ อสฺส กฺชิยํ. อารานํ ภูมฺยกฺกชานํ วาเรสุ คหิเตน นาเรน ชเลน ชาตํ อารนาฬํ, ‘‘อาโร กฺขิติ สุเต’กฺกเช, นาโร ตณฺฑุลนีเรสู’’ติ หิ วุตฺตํ, รสฺส โฬ. ถุสโต ชาตมุทกํ ถุโสทกํ, ถุโสทกโต วา ชาตํ ถุโสทกํ. ธฺโต วีหิโต ชาตํ อมฺพิลํ ธฺมฺพิลํ. วาตํ ลงฺกติ หีนํ กโรตีติ พิลงฺโก, วาตสฺส พิ, วิเสเสน ลงฺกตีติ วา พิลงฺโก. กุมฺมาโส, อภิสุตํ, อวนฺติโสมํ, กฺุชลํ, กฺชิกํ, มณฺโฑ, เชฏฺมฺพุ, ขทิกาปฺยตฺร.
ทฺวยํ ลวณมตฺเต. ลู เฉทเน, ยุ, โอสฺสา’นวาเทเส โลณํ.
๔๖๑. สามุทฺทาทโย เอเต ปฺจ ลวณสฺส ปเภทา วิเสสา. สมุทฺทภูมิยมวฏฺิตํ ลทฺธํ โลโณทกํ สุกฺขสนฺตนํ สิตํ ยํ ภวติ, ตํ สามุทฺทลวณํ. อกฺขิวํ, วสิรมฺปิ. วสุ ถมฺเภ, อิโร. สินฺธุเทเส ภโว สินฺธโว, โณ. สิตสิวํ [สีตสิวํ (สกฺกเต)], มาณิมนฺถํ, สินฺธุชมฺปิ. สิตํ ธวลํ, สิวํ กลฺยาณํ, กมฺมธารยสมาโส ¶ . สิตสิวนฺติ วา พนฺธนํ. มณิมนฺโถ ปพฺพโต, ตตฺร ภโว, โณ. กาฬโลโณ นาม โสวจฺจลวณานํ มชฺเฌ กาฬวณฺณํ ลวณํ [ตีณิ มธุรลวณสฺสลวณเภทสฺส (อมรโกส, มเหสฺวรฏีกา)], ‘‘ติลกํ ตตฺร เมจเก’’ติ [มทํ สนฺทเต ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๔๓) มทํ มุทํ วา สนฺทเต… วิโสทราทิ (พฺยาขฺยาสุธาฏีกา)] วุตฺตตฺตา ติลกมฺปิ. อุพฺภิทํ นาม โรมกลวณํ, สมฺภริเทเส กิร รุมา นาม ลวณากโร. ตตฺร ปวิฏฺํ กฏฺมฺปิ อจิเรน วิลีย ลวณํ ภวติ, ตพฺภวํ โรมลวณํ. วสุกมฺปิ. กฏฺาทีนํ สยํ สภาววิชหนกรตฺตา ภินฺทิตุํ สกฺโกตีติ อุพฺภิทํ, สกฺยตฺเถ อุสทฺโท. พิลาลํ นาม สมุทฺทตีราสนฺนเทสภวํ มตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํ. สมุทฺทเวลาสนฺนเทเส ชาตํ พิลาลํ, เอสฺสิตฺตํ, โล, อถ วา อุพฺภิทํ นาม ยตฺถ กตฺถจิ ปเทเส ภูมิโต อุคฺคตํ ลวณมตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํ. พิลาลํ นาม ลวณภูมึ วิทารยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํ. วิปุพฺโพ ทล วิทารเณ. ทสฺส โล. อถ วา อุพฺภิทํ นาม ปากฺยํ ลวณํ. พิลาลํ นาม วจฺจคนฺธํ กาฬลวณํ.
๔๖๒. คุฬาทโย ปฺจ อุจฺฉุโน วิการา. คุฬ รกฺขายํ, คุโฬ ปกฺกรโส. ผาณ คติยํ, โต, ผาณิตํ คุฬโต กิฺจิ ถทฺธํ. ขณฺฑ มนฺเถ, ขณฺโฑ ผาณิตโตปิ ถทฺโธ. อุจฺฉุวิเสสสฺส รสปาเก ขณฺฑโยคฺยสารภูเต ยา คุฬิกาการา ชายเต, สา มจฺฉณฺฑี ขณฺฑสาลูกํ. ‘‘มจฺฉณฺฑี ตุ ¶ ปุปฺผคุฬา, ถทฺธปตฺตนฺตุ ผาณิต’’นฺติ รภโส, ขณฺฑกกฺกํ ผาณิตมิจฺจฺเ. สร หึสายํ, ขรปจฺจโย, สกฺขรา, ยา ‘‘สิตา’’ติปิ วุจฺจติ, สิโนติ พนฺธติ ตณฺหํ สิตา. สิตสกฺขเรตฺยตฺร ตุ สิโต ธวลตฺโถ, สกฺขราปมาณสณฺานตฺตา วา สกฺขรา. อิเม จ คุฬาทโย ยถากฺกมํ ถทฺธตรา. เอตฺถ จ มจฺฉณฺฑี ผาณิตา ขณฺฑวิการาปิ. ทฺวยํ คุเฬ. โรคาธิเกสุ วินาสกรตฺตา วิสฺจ ตํ กณฺฏกฺจ.
๔๖๓. ทฺวยํ ภฏฺธฺเ. ลาช ภสฺสเน, ภสฺสนํ ภชฺชนํ, อ. น ขตํ อกฺขตํ. ‘‘ตติยา ปกติ ลาเชสฺวกฺขตํ ตีสฺว’หึสิเต’’ติ รุทฺโท.
ภฏฺยเว ธานาสทฺโท สิยา, ‘‘พหุมฺหิ ภฏฺยเว ธานา, ถิยํ อภินโว’พฺภิเท’’ติ รภโส. ธา ธารเณ, ยุ.
ทฺวยํ ยวาทิจุณฺเณ. สจ สมวาเย, สจ เสจเน วา, ตุ. มนฺถ วิโลฬเน. ติกํ สมํ. ปูเรตีติ ปูโป, โป. อการยุตฺเต อปูโป, ยถา ‘‘ลาพุ, อลาพู’’ติ. ตณฺฑุลาทีนํ ปิฏฺานํ วิกาโร ปิฏฺโก, สฺายํ โก.
๔๖๔. ฉกฺกํ สูเท. ภตฺตํ, สูปฺจ กโรติ อกาสิ กริสฺสตีติ ภตฺตกาโร, สูปกาโร จ. สุ ปคฺฆรเณ. สวติ รสํ ปคฺฆราเปตีติ สูโท, โท, ทีฆาทิ. สูท ปคฺฆรเณ ¶ วา, อ. อฬาโร นาม สูปาทิวิกติ, ตํ กโรตีติ อาฬาริโก. โอทนํ ปจตีติ โอทนิโก. รสํ กโรตีติ รสโก.
ทฺวยํ สูเป. สุขตฺถาย ปาตพฺพตฺตา สูโป, ทีฆาทิ. วิเสสโต ภตฺตํ อฺชติ อนฺโต คจฺฉติ เยน, ตํ พฺยฺชนํ, อฺช คติยํ, ยุ.
๔๖๕. ปฺจกํ [ติปาทํ (ก.)] ภตฺเต. อุทิ สวนกฺเลทเนสุ, ยุ. วากาโร โอทนสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติ. กุร สทฺเท, กร กรเณ วา, กโรติ พลนฺติ กุรํ, อสฺสุ, กิร วิกฺขิปเน วา, กิรติ พุภุกฺขนฺติ กุรํ, อิสฺสุ, กร หึสายํ วา, กุ สทฺเท วา, รปจฺจโย. ภชติ เยน, ภฺุชิตพฺพนฺติ วา ภตฺตํ, ภช เสวายํ, โต. ภกฺขิตพฺพาติ ภิกฺขา, ภกฺข อทเน, อสฺสิ, ภิกฺข ยาจเน วา, ภิกฺขา นารี. อท ภกฺขเน, โต. ภิทาทิตฺตา อนฺนาเทโส, ทโลโป.
จตุกฺกํ โภชเน, อส ภกฺขเน, กมฺเม ยุ. หร หรเณ. อาหรติ พลายูนีติ อาหาโร, โณ. ภุชธาตุมฺหา ยุ, โภชนํ. ฆส อทเน, โณ. อนฺโธปฺยตฺร, อทธาตุมฺหา ตปจฺจยสฺส อนฺธาเทโส นิปาตนา.
ทฺวยํ ยาคุยํ. ตร ปฺลวนตรเณสุ. ตรติ ปฺลวติ พฺยาปีภวตีติ ตรณํ, ยุ. ตรลํ, ตรลาปิ. ยา ปาปุเณ, คุ, ยุ มิสฺสเน วา, คุ, อุสฺสา. อุณฺหิกา, สาณา, วิเลปี จ ยาคุนามานิ. สา ปาเก, ยุ, สาณา.
๔๖๖. ขชฺชาทโย ¶ จตฺตาโร อสนเภทา. ขาท ภกฺขเน, กมฺเม โต, ภุชาทิ. ขชฺชํ มํสาทิ. โภชฺชํ อนฺนาทิ. ลิห อสฺสาทเน, ณฺโย, หสฺส โย. เลยฺยํ มธฺวาทิ. ปาตพฺพนฺติ เปยฺยํ, ปา ปาเน, ณฺโย, อาสฺเส, เปยฺยํ สูปาทิ.
ทฺวยํ ภตฺตมณฺเฑ. สุ สวเน, วิสรุชปทาทิโต ณ. จมุ อทเน, อาปุพฺพตฺตา ปาเน, กมฺเม โณ. มาสโรปฺยตฺร, มสิ ปริมาเณ, อโร. ทฺวยํ อาโลเป. ลุป เฉทเน, อาปุพฺโพ สมฺปิณฺฑเน, กุ สทฺเท. กพิ วณฺเณ วา, อโล, ฬตฺตํ, เกน โตเยน พลมสฺสาติ วา กพโฬ, ปุเม, คาโสปิ.
๔๖๗. รสานํ สพฺพรสานํ อคฺคมฺหิ รเส มณฺฑสทฺโท, มณฺฑ ภูสายํ, ‘‘สพฺพรสคฺเค มณฺฑมนิตฺถิย’’นฺตฺยมรสีโห[อมร ๑๙.๔๙]. ทฺวยํ ภุตฺตโต เสเส. วิรูโป, กุจฺฉิโต วา ฆาโส วิฆาโส. ภุตฺตโต เสโส ภุตฺตเสโส, โสว ภุตฺตเสสโก, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ วิฆาสาเท. วิฆาสํ อทตีติ, อ, ทมุ ทมเน, ณฺวุ. ทฺวยํ ปิปาสายํ. ปาตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, ปา ปาเน, โส, ทฺวิตฺตาทิ. ตส ปิปาสายํ, ยุ.
๔๖๘. ทฺวยํ ¶ ภุตฺตุมิจฺฉายํ. ขุท พุภุกฺขายํ, โท. ฆสิตุมิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ฆส อทเน, อิจฺฉตฺเถ โฉ, ทฺวิตฺตาทิ. มํสสฺส รโส ปฏิจฺฉาทนียมุจฺจเต. ฉนฺท อิจฺฉายํ. ปฏิจฺฉาเทตีติ ปฏิจฺฉาทนียํ, อนีโย, ฉท สํวรเณ วา, มํเสน ปฏิจฺฉาเทตพฺพตฺตา ปฏิจฺฉาทนียํ.
ทฺวยํ อุคฺคาเร, เทกิ สทฺโทสฺสาเหสุ, อุทฺธํ เทกติ คนฺตุมุสฺสหตีติ อุทฺเรโก, เอกสฺส ทการสฺส โร. อุทฺเทโกปิ. คิร นิคฺคิรเณ, อิสฺสา, อุคฺคาโร. ปาโท ติตฺติยํ. สุหิโต ติตฺโต, ตสฺส ภาโว โสหิจฺจํ. ติปิ ปีณเน,ติ, ภุชาทิ. ยุปจฺจเย, อิสฺสตฺเต จ ตปฺปนํ.
๔๖๙. ยถิจฺฉิตนฺตํ ยถิจฺฉิเต. กฺริยาวิเสสนตาย เจเต นปุํสเก, กฺริยาพฺยยานฺหิ สติปฺเยกตฺเต ตพฺพิเสสนานิ นปุํสเก ภวนฺติ เอกตฺเตปิ, ตถา หิ กฺริยานมพฺยยานฺจ สตฺตาภูตตฺตา ลิงฺคสงฺขฺยาวิเสโสปาทานํ นตฺถีติ ตพฺพิเสสนานมฺปิ สามฺลิงฺคา นปุํสกตฺตํ, สามฺสงฺขฺยา เจกตฺตํ ยุตฺตนฺติ, ตํ ยถา – มุทุํ ปจนฺติ, สาทุํ ปจนฺติ. พหุวจนนฺเตปิ กฺริยาสทฺเท ตพฺพิเสสนสฺเสกตฺตเมว กฺริยาวิเสสนานํ กมฺมนิ ทุติยา, สพฺโพ หิ ธาตฺวตฺโถ กโรตฺยตฺเถน พฺยาปิโต, มุทุํ ปจนฺติ มุทุํ ปจนํ กุพฺพนฺตีตฺยตฺโถ, เตน มุทาทีนฺจ ตพฺพิเสสนานํ กมฺมตฺตํ. อฺโ ปนาห ¶ ‘‘สพฺเพ ธาตฺวตฺถา ภวตฺยตฺถานุคตา, ภวติกฺริยา กตฺวตฺถมนุภวนฺตีตฺยตฺโถ. ‘ปจติ เทวทตฺโต’ติ เทวทตฺตปยุตฺโต ปาโก ภวติ, คจฺฉติ คมนํ ภวติ, ปติ ปาโ ภวตี’’ติ, ตมฺมเตน ปมา, มุทุปจนํ ยถา ภวติ, ตถา ปจตีตฺยตฺโถ. รมณียํ ปาโต, วิมลํ ปาโต, อิทมุปกุมฺภํ. กมุ กนฺติยํ, กมฺมนิ โณ, กามํ, นิกามฺจ. อิสุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺเฉ’’ตฺยาทินา อนฺเตน สห ตสฺส ฏฺโ, อิฏฺํ. ปริปุพฺโพ อาป ปาปุณเน, โต, ภุชาทิ, รสฺโส, ยาคโม จ. ‘‘สตฺตฺยํ นิวารเณ ติตฺติยํ, ปริยตฺตํ ยถิจฺฉิเต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๕๗]รภโส. อิจฺฉิตสฺส อนติกฺกโม ยถิจฺฉิตํ, ยถาตฺเถ อพฺยยีภาโว. ปกามํปฺยตฺร.
ทฺวิปาทํ วณิชเก. กยวิกฺกเยหิ ชีวตีติ, อิโก. สตฺถํ วาณิชฺโชปชีวีนํ สงฺฆาตํ วหติ เทสนฺตรํ ปาปยตีติ, กมฺมาทิมฺหิ โณ. สตฺถวาโห วณิชนายโก, ตํโยคา สตฺถวาโห, โณ. อาปโณ กยวิกฺกยโวหาโร, ตํโยคา อาปณิโก, ณิโก. วณ สทฺเท, อิโช. เวทหโก, เนคโม, ปณฺยาชีโว, วณิโชปฺยตฺร.
๔๗๐. วิกฺกโย นาม ปุพฺพเมว อตฺตโน ธนสฺส ปรสฺส ทานํ. กี ทพฺพวินิมเย, ตตฺร นิยุตฺโต วิกฺกยิโก. วิกฺกิณาตีติ วิกฺเกตา, ริตุ. กโย นาม ปรสฺส ธนํ คเหตฺวา อตฺตโน ธนสฺส ทานํ. กเยน ชีวตีติ กยิโก. กินาตีติ, ณฺวุ.
ทฺวยํ ¶ ธนปฺปโยตฺตริ. อิเณ อุตฺตโม อุตฺตมณฺโณ, อภิธานา ปุพฺพนิปาโต, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ. ธนํ วุฑฺฒตฺถํ ปโยเชตีติ ธนิโก. ทฺวยํ ธนคาหเก. อิเณ อธโม อธมณฺโณ. อิณํ คณฺหาตีติ อิณายิโก, อายิโก. อิณํ อายติ ปวตฺเตตีติ วา อิณายโก, ณฺวุ.
๔๗๑-๔๗๒. ทฺวยํ อิเณ. อุทฺธรียเต คยฺหเตติ อุทฺธาโร, อุปุพฺโพ ธรติ คหเณ, โณ. เอติ วุฑฺฒึ คจฺฉตีติ อิณํ, ยุ, ณตฺตํ. ปริยุทฺจนมฺปิ, ปริโต อุทฺฌเต คยฺหเตติ, ยุ. วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํ. ยตฺตเกน ธเนน ลาโภ ลพฺภเต, ตตฺร มูลธเน มูลาทิทฺวยํ. มูล ปติฏฺายํ. ปมเมว อาภตํ ปาภตํ.
ทฺวยํ ปฏิปาเท. ‘‘อวสฺสมสฺสิทํ กยิตพฺพ’’มิติ สจฺจสฺสาขฺยาปนํ, กรณํ วา สจฺจาปนํ, สจฺจสฺส กรฺจิตฺตภรณมิจฺจตฺโถ, สจฺจสทฺทา ธาตุรูปา ยุ, มชฺเฌ อปาคโม, สจฺจสฺส วา อาปุณนํ สจฺจาปนํ, อปธาตุมฺหา ยุ. ‘‘สจฺจาปนา สจฺจากติ’’ริติ ติกณฺฑเสเส[ถีกณฺเฑ (?)] โวปาลิโต. สจฺจํ กโรติ, สจฺจสฺส วา กรณํ สจฺจกาโร. สจฺจํกาโรปิ. ‘‘กฺลิเว สจฺจาปนํ สจฺจ-งฺกาโร สจฺจากติตฺถิย’’นฺตฺยมรโกเส[อมร ๑๙.๘๒]. ทฺวยํ วิกฺกนียทพฺเพ. วิกฺกินิตพฺพนฺติ วิกฺเกยฺยํ, ณฺโย. ปณ พฺยวหาเร, ณฺโย, ทฺเวปิ ตีสุ.
ทฺวยํ ¶ นฺยาสสฺสปฺปเน [นฺยาสมฺปนฺเน (ก.)]. นฺยาสสฺส อปฺปนํ [สมฺปนฺนํ (ก.)] ปฏิทานํ. ปติปุพฺโพ ททาติ นฺยาสสมฺปนฺนตฺโถ, ตถา ปริปุพฺโพ วตฺตติ. ปริทานํปฺยตฺร.
ทฺวยํ นฺยาเส. อสุ เขปเน. นฺยสฺสเต นิกฺขิปียเตติ, โณ. อุปนิธิยฺยเตติ อุปนิธิ, อิ, อุปนิธิ ปุเม. ‘‘ปุเม อุปนิธินฺยาโส’’ติ [อมร ๑๙.๘๑]อมรโกเส.
๔๗๓. เอกาทโย อฏฺารสปริยนฺตา สงฺขฺยาสทฺทา สงฺขฺเยยฺเย ทพฺเพ วตฺตนฺติ ตีสุ จ ลิงฺเคสุ. สงฺขฺเยยฺเยกตฺเต จ ‘‘เอโก พฺราหฺมโณ, อฏฺารส พฺราหฺมณา’’ติ สมานาธิกรณํ ภวติ, น ตุ ภินฺนาธิกรณํ ‘‘พฺราหฺมณานํ เอกาทส เจ’’ติ. ตีสูตฺยเนน ‘‘น เกวลํ เอกสทฺโทว สลิงฺโค, อถ โข อฏฺารสปริยนฺตาปี’’ติ ทสฺเสติ, เตน กตฺถจิ เตสํ อลิงฺคตาวจนํ ลิงฺควิเสสาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน สามฺลิงฺคาภาวนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา นเยน ‘‘อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ตฺยาทีสุปิ ทฏฺพฺพํ, เตน ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, จิตฺตํ คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ คจฺฉติสทฺทสฺส ตํตํลิงฺควิเสสวจนตา, ‘‘คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ สามฺลิงฺควจนตา จ ทฏฺพฺพา. วีสตฺยาทโย สงฺขฺยาสทฺทา สงฺขฺยาเน, สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตนฺติ ‘‘วีสติ คาโว, ควํ วีสตี’’ติ. เอกตฺเตติ ยทา ปเนตา สงฺขฺเยยฺเย เอกตฺตวิสิฏฺเมว วคฺคตฺตํ สภาวโต ปฏิปาทยนฺติ. ตทา ภินฺนสงฺขฺเยนาปิ สมานาธิกรเณ เอกวจเนเยว สพฺพกาลํ วตฺตเต ‘‘วีสติ คาโว’’ติ. ยทฺเยกตฺเต, กถํ? ทฺเววีสติโย, ติสฺโส วีสติโย, ปฺจสตานิจฺจาทโย ปโยคา อิจฺจาห ‘‘วคฺคเภเท พหุตฺเตปี’’ติ ¶ . วีสตฺยาทีนํ วคฺคานํ เภเท วตฺตุมิจฺฉิเต สติ พหุตฺเตปิ พหุวจเนปิ ภวนฺติ. อมรโกเส ปน ‘‘สงฺขฺยนฺตรสฺสตฺเถ อภิเธยฺเยวีสตฺยาทโย ตํสมานาธิกรณโต พหุวจนานิปิ ภวนฺตี’’ติ [อมร ๑๙.๘๓-๔] วุตฺตํ, สงฺขฺยนฺตรมิห วคฺคเภโท, เตน ทฺวินฺนมฺปิ โวหารมตฺตนานตฺตํ, น อตฺถนานตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อานวุติ นวุติสทฺทมภิพฺยาเปตฺวา ตา วีสตฺยาทโย ภินฺนลิงฺเคนาปิ สมานาธิกรเณ นาริยํ อิตฺถิยํ, ยถา วีสติ กุณฺฑานิ. วีสตฺยาทโย วิกตสมาหารทฺวนฺทา. ลิงฺคสฺส โลกาสยตฺตา ทฺวนฺเทกตฺตนฺติ นปุํสกตฺตนฺติ วีสตฺยาทโย อพฺยุปฺปนฺนา ปรมเตน, กจฺจายนมเตน ปน พฺยุปฺปนฺนา.
๔๗๔-๔๗๖. สตาทีนิ อสงฺขฺเยยฺยปริยนฺตานิ จตุวีสติ านานิ คณนเภทานิ. ตตฺถ ทสทสสทฺเทหิ นิปฺผาทิโต สตสทฺโท, ตถา สตทสสทฺเทหิ สหสฺสสทฺโท. ยุช โยเค, นิยุตํ, อยุตมฺปิ. ยุ มิสฺสเน วา, โต. ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ลกฺขํ, สตสหสฺสมฺปิ. กุฏ เฉทเน, ทสคุณํ กุฏตีติ โกฏิ. อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา เอโก คณนวิเสโส ปโกฏีติ วุจฺจติ, ทฺเวปิ มิสฺเสตฺวา เอโก โกฏิปโกฏีติ. นห พนฺธเน, โต. อาคมสฺสุ. วิท ลาเภ, อุ, นิคฺคหีตาคโม. อพ หึสายํ, คติมฺหิ จ, โท, อาคมสฺสุ. อหิ คติมฺหิ, หปจฺจโย. อว รกฺขเณ, โว ¶ . อฏ คมเน, โฏ. โสคนฺธิกนฺติ กมลวิเสสนาเมน เอโก คณนวิเสโส วุจฺจติ, ตโถปฺปลาทินาเมหิ เอเกโก คณนวิเสโส. กถ วากฺยปฺปพนฺเธ, ยุ, สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตาย อสงฺขฺเยยฺยํ.
นนุ สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตฺเต สติ เอเกน ภวิตพฺพํ, อถ กถเมโก อสงฺขฺเยยฺโย, ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิจฺจาทีนิ เภทานิ วุตฺตานีติ? นายํ โทโส, เตสํ กาลเทสาทิวเสน ภินฺนานมฺปิ สมฺภวโต. เอตาสุ สงฺขฺยาสุ กมา กเมน สตาทิลกฺขปริยนฺตํ ทสคุณํ ทสหิ คุณิตํ ภวติ. โกฏฺยาทิกํ อสงฺขฺเยยฺยปริยนฺตํ สตลกฺขคุณํ สตลกฺเขหิ คุณิตํ ภวติ, ตสฺมา เอกา เลขา ทฺวิสฺุสหิตา สตํ ภวติ, ตถา ติสฺุสหิตา สหสฺสํ, จตุสฺุสหิตา นิยุตํ, ปฺจสฺุสหิตา เอกา เลขา ลกฺขํ ภวติ, เอกา ปน เลขา สตฺตสฺุสหิตา โกฏิ, ตถา จุทฺทสสฺุสหิตา ปโกฏิ, อิมินา นเยน ยาวาสงฺขฺเยยฺยํ เนตพฺพํ, อยเมกจฺจานมาจริยานํ มติ.
อถ วา สตาทโย อสงฺขฺเยยฺยปริยนฺตา สพฺเพปิ ทสคุณิตา กาตพฺพา, อยํ กจฺจายนสฺส มติ, เตน หิ ‘‘ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตฺเจ’’ติ สุตฺตมาห. อถ วา สตาทโย ลกฺขนฺตา ทสทสคุณิตา, เตน เอกา เลขา ทฺวิพินฺทุสหิตา สตํ ภวติ, ตถา จตุปฺจาทิพินฺทุสหิตา สหสฺสาทิกํ ภวติ, เอกา เลขา ปน ทฺวาทสพินฺทุสหิตา โกฏิ, ตถา เอกูนวีสติพินฺทุสหิตา ปโกฏีติ ยาว อสงฺขฺเยยฺยา เอเกกสฺมึ สตฺต สตฺต พินฺทูนิ กตฺวา คณนา กาตพฺพา, ตสฺมา อสงฺขฺเยยฺยคณนวิเสเส ปฺจจตฺตาลีสาธิกานิ สตพินฺทูนิ ภวนฺติ, อยมมฺหากํ มติ.
อมรโกเส[อมร ๑๙.๘๔] ปน ‘‘ปนฺตฺยา สตสหสฺสาทิ, กมา ทสคุโณตฺตร’’มิตฺยุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ – ทสสงฺขฺยา ปนฺตีตฺยุจฺจเต ¶ , ตโต อารพฺภ ทสคุโณตฺตรํ สตสหสฺสาทิกํ กมา วิฺเยฺยํ, ตํ ยถา – ทสสงฺขฺยาย ทสคุโณตฺตรํ สตํ, สตา ทสคุโณตฺตรํ สหสฺสํ, สหสฺสา ทสคุโณตฺตรํ อยุตํ, อยุตา ทสคุโณตฺตรํ ลกฺขํ, ลกฺขา ทสคุโณตฺตรํ ปยุตํ, ปยุตา ทสคุโณตฺตรํ โกฏิ, เอวํ โกฏิยา อพฺพุทํ, อพฺพุทา ปทุมํ, ปทุมา ขพฺโพ, ขพฺพา มหากโถ, ตโตปิ มหาปทุมํ, ตโตปิ สงฺกุ, สงฺกุโต สมุทฺโท, ตโต อนฺตฺยํ, อนฺตฺยา มชฺฌํ, มชฺฌา ปรทฺธํ, ปรทฺธา อมตํ, อมตา ทสคุโณตฺตรํ สงฺขฺยํ, สงฺขฺยฺจ วีสติมํ านํ, อสงฺขฺเยยฺยมิโต ปรนฺติ. สพฺพปาริสทตฺตา หิ พฺยากรณสฺส สพฺเพสํปฺยตฺร วาทา ทสฺสิตา.
๔๗๗-๔๗๘. สาธิเกน ทฺเวปาเทน ‘‘อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย, อฑฺฒเตยฺโย จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อฑฺฒูปปเทน สห จตุตฺถาทิสทฺทานํ อฑฺฒุฑฺฒาทฺยาเทโส. สาธิกปาเทน ‘‘อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒ จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อนฺตริตสฺสาปิ อฑฺเฒนสทฺทสฺส อิธานุวตฺตนตา อธิปฺเปตา อภิธานนฺตราภาวา, สพฺพตฺเรวํ.
๔๗๙-๔๘๐. มียเต ปริจฺฉินฺทียเต เยน, ตํ มานํ. ตฺจ ตุลาปตฺถงฺคุลิวสา ติธา มานิยทพฺพสฺส ภวติ. ตุล อุมฺมาเน ¶ , จุราทิ, ตุลา อิตฺถี. ปท คติยํ, โถ. องฺค คมเน, อุโล, องฺคุลํ, ‘‘องฺคุลี’’ติปิ ปาโ, กรสาขา.
จตฺตาโร วีหโย สมฺปิณฺฑิตา เอกาว คฺุชา สมครุกา, ตถา ทฺเว คฺุชา เอโกว มาสโก สมครุโกติ สพฺพตฺร นโย เนตพฺโพ. ทฺเว มาสกา อกฺโข นาม, วิภีฏโกติ วุตฺโต, อกฺขผลสมานครุกตฺตา วา อกฺโข. กริโสปฺยตฺร, กส วิเลขเน, อ, ริมชฺโฌ, อนิตฺถี. อกฺขานํ ปฺจ ธรณํ นาม, ธรติธาตุยา ยุ. อกฺขานมฏฺกํ สุวณฺโณ นาม. ปฺจธรณํ นิกฺขํ นาม. เต นิกฺขา ปฺจ ปาโท นาม. โส ปาโท จตุตฺเถ ภาเค วตฺตตีตฺเยกจฺจานํ มติ. ยถาวุตฺตาเยว จตฺตาโร วีหโย คฺุชา นาม. ทฺเว คฺุชา มาสโก นาม. ทฺเว ปฺจมาสกา ทสมาสกา อกฺโข นาม. อกฺขานํ อฏฺกํ ธรณํ นาม. ปฺจธรณํ สุวณฺโณ นาม. เต ปฺจสุวณฺณา นิกฺขํ นามาตฺยมฺหากํ มติ. กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, นสฺส โข, นิกฺโข, สุวณฺณวิกาเรปิ. ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน จตุตฺเถ ภาเค ปาโท. ทส ธรณานิ ปลํ นาม, ปล ปเถ จ คติมฺหิ.
๔๘๑. ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ปลสตํ ตุลา. ตุล อุมฺมาเน, ตุลา นารี.
เคหานํ ทารุพนฺธาย, ปิิกายํ ตุลา ถิยํ;
มานภณฺเฑ จ สาทิเส, ราสิปลสเตสุ จ.
ตา ¶ ตุลา วีสติ ภาโร นาม. ภร ธารณโปสเนสุ, โณ. ‘‘ภาโร ตุ ทฺวิสหสฺเสสุ, ปลานมปิ วิวเธ’’ตฺยชโย[พฺยาขฺยาสุธาฏีกายมฺปิ]. วิวโธ ภารเภโท.
รูปิยสฺส กริเสน กโต สํโวหารปทตฺโถ กหาปโณ นาม. กริสปฺปมาเณน รูปิเยน กโต ปโณ ปณิโย ทพฺพเภโท กหาปโณ. ริสสฺส หาเทโส. อหาเทเส กริสาปโณ, เอเต ทฺเว รูปวิกาโร, อฺตฺรูปจารา. อิติ ตุลามานํ วุตฺตํ.
๔๘๒. ปตฺถมานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กุฑุโว’’จฺจาทิ. เอโก ปสโต กุฑุโว นาม. สร คติยํ, โต, รโลโป, กฑิ เภเท, โว, กฑิสฺส กุฑุ, เต กุฑุวา จตฺตาโร ปตฺโถ. จตุปตฺถา อาฬฺหโก, อห ปูชายํ, ณฺวุ, ฬตฺตาทิ ทสงฺคุลํ, ทฺวาทสงฺคุลํ วาสพฺพโต มานมฺปิ อาฬฺหโก. จตุโร อาฬฺหกา โทณํ นาม, ‘‘จตุราฬฺหก’’นฺติปิ ปาโ, ทุ คมเน, โณ, ทุณ คติยํ, หึสายฺจ วา, โทณํ. วากาเรน โทโณ.
๔๘๓. จตุโร โทณา มานิกา, มาน ปูชายํ, สกตฺเถ โก, อสฺสิ. จตุมานิกํ จตสฺสนฺนํ มานิกานํ สมูโห จตุมานิกํ ¶ ขารี นาม, ขร วินาเส, โณ, นทาทิ. ทสมฺพณํ ทสาธิกสตโทณมตฺตํ กุมฺโภติ ฆฏนาเมน เอโก ปตฺถมานวิเสโส ทสฺสิโต, ‘‘อมฺพณ’’นฺติปิ ปาโ.
๔๘๔. ปตฺถมานวิเสสานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘อาฬฺหโก’’จฺจาทิ. ตุมฺพ กมฺปเน, อ. ทฺวยํ ปตฺเถ. ปตฺถสทฺโทยํ สามฺเภทมาเนสุ ปวตฺตติ, อิธ ปน วิเสสมานวาจโก อธิปฺเปโต. นล คนฺเถ, อิณ.
ทฺวยํ วาเห. วหตีติ วาโห, วห ปาปุณเน, โณ.
อมฺพณมานํ, ปริยายํ วา ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกาทส โทเณ’’จฺจาทิ. อมฺพ คมเน, ยุ, อมฺพ สทฺเท วา, อิติ ปตฺถมานํ วุตฺตํ, องฺคุลมานํ ปน อณฺวาทฺยาภิธานาวสเร ภูมิวคฺเค อภิหิตํ.
๔๘๕. จตุกฺกํ ภาเค. วิส ปเวสเน, ทีฆาทิ, โกฏฺํ วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ เสตีติ โกฏฺาโส. อาตฺตํ. อน ปาณเน, อม คมเน วา, โส. ภชียเต เสวียเตติ ภาโค. โณ. วณฺฏโกปฺยตฺร. วฏิ วิภาชเน, ณฺวุ, ณนฺตา วา สกตฺเถ โก.
วิภวนฺตํ ธเน. ธน ธฺเ, อ. สสฺส อตฺตโน อยํ โส, สมฺปิ. ทุอิว ทพฺพํ, สารมิจฺจตฺโถ, อิวตฺเถ โว, วิท ลาเภ, โต ¶ . สสฺส ธนสฺส ปติ สปติ, ตสฺมึ สาธุ สาปเตยฺยํ, เณยฺโย. วส นิวาเส, อุ. อร คมเน, โถ. รสฺส โต. วิภวนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วิภโว, อ. หิรฺํ, โกโสปฺยตฺร.
๔๘๖. กตากตํ กฺจนํ, รูปิยฺจ มิสฺสิตํ [มิลิตํ (ก.), มิลิตํ ปจฺเจกฺจ (อมร ขีรสฺวาธีฏีกา)] โกสาทิทฺวยวาจฺจํ, ตตฺร ปิณฺฑีกตํ อาภรณีกตํ, กมฺมีภาวมาปาทิตํ วา กตํ. อากโรตฺถํ อชาตกมฺมํ จุณฺณาทิรูปํ อกตํ, ตทฺํ เตหิ กฺจนรูปิเยหิ อฺํ เตชสํ ทพฺพํ ตมฺพํ. อาทินา กํสรีติสีสกาทิ, ยฺจาเตชสํ ราชปฏฺฏทารุวิสาทิก’มสารํ ทพฺพํ, ตํ สพฺพํ กุปฺปํ, คุป รกฺขเณ, คุปฺปเตติ, โป, กตฺตฺจ คสฺส.
ทฺวยํ กฺจนํ รูปิยฺจาหตมุฏฺาปิตหยวราหปุริสาทิ รูปํ นิคฺฆาติกาย ตาฬิตํ ทีนาราทิกํ รูปิยาขฺยํ. อสฺสาทิรูปมสฺสาหตมตฺถีติ รูปิยํ. รูป อาหตปสํสาสุ, อิโย.
๔๘๗-๔๘๘. หิรฺนฺตํ สุวณฺเณ. โสภโน วณฺโณ ยสฺส สุวณฺณํ. กน ทิตฺติยํ, ณฺวุ, ชนนํ ชาตํ, ปกฏฺํ ชาตํ ชาตรูปํ, ¶ ปกฏฺตฺเถ รูปปจฺจโย [ปสํสายํ รูปปจฺจโย อิติ สุภู (จินฺตามณิฏีกา) ปสํสายํ รูปํ (ปาณินิ ๕.๓.๖๖)]. ชาตํ รูปมสฺสาติ วา ชาตรูปํ. อิณ คติยํ, ทิตฺติยฺจ อเนกตฺถตฺตา. สุฏฺุ ทิปฺปเต ทิตฺติยา ยุชฺชเตติ โสณฺณํ, อุสฺโส, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อิโลโป, ทฺวิตฺตํ. กฺจ ทิตฺติยํ, ยุ. สตฺถุ วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส. จิตฺตมตฺตานํ หรตีติ หริ. อิ, กมุ อิจฺฉายํ, พุ. จรติ เอตฺถ จิตฺตํ จารุ, ณุ. หิ คติยํ, โม. หฏ ทิตฺติยํ, ณฺวุ. ตปนํ ทาหมรหตีติ ตปนิโย, อิโย. หร หรเณ, อฺโ, อสฺสิ. หา จาเค, หา คติยํ วา, อฺโ, หิราเทโส จ.
จามีกราทโย จตฺตาโร ตพฺเภทา ตสฺส สุวณฺณสฺส วิเสสา. จามี นาม เอกา ปุปฺผชาติ, ตํกรตฺตา จามีกโร, อถ วา จามี นาม อคฺคิ. จมุ อทเน, ณี, ตกฺกรตฺตา จามีกโร. สตกุมฺภํ ปทฺธเกสรวณฺณํ, ตพฺพณฺณสทิสตฺตา สาตกุมฺภํ. เทวรุกฺขภูตาย มหาชมฺพุยา ปติฏฺิตฏฺาเน นที ชมฺพุนที, ตสฺสํ ปติเตหิ มหาคชปฺปมาณานํ, กุมฺภปฺปมาณานํ วา ผลานํ พีเชหิ ชาตํ สุวณฺณํ ชมฺพุนทํ, อิทํ ปน สุวณฺณํ อนลปฺปภํ เทวาลงฺการมตุลํ ชายเต. ตํ ปนานลมิติ วิเสสตฺเถปิ อมรสีโห สุวณฺณสามฺเว ปติ. สิงฺคี นาม เอกา มจฺฉชาติ, ตพฺพณฺณตาย. ขณิยํ วา ตํสณฺานสิลาขณฺเฑหิ ชาตตาย สิงฺคี, อมรโกเส ปน จามีกราทีนิปิ สุวณฺณสามฺเ ปติ, สิงฺคี ปน วิเสเส. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘อลงฺการสุวณฺณํ ยํ, สิงฺคีกนกมิจฺจย’’นฺติ [อมร ๑๙.๙๖]. ตสฺสตฺโถ – กฏกกุณฺฑลาทิโน อลงฺการสุวณฺณสฺส ‘‘สิงฺคี’’ติ นามนฺติ. ‘‘สิงฺคีมณฺฑนโสณฺณ’’นฺติ ¶ รตนโกโส. สุวณฺณตาย สิงฺคี ‘‘กนก’’มิตฺยุจฺจเต.
๔๘๙. ปฺจกํ รชเต. รูปยุตฺตตาย รูปิยํ. รฺช ราเค, อโต. สฺช สงฺเค, ฌุ, โลโป, สชฺฌุ. รูปยุตฺตตาย รูปี, สฺช สงฺเค, โฌ, โลโป, สชฺฌํ, ‘‘รูปิยชฺฌ’’นฺติปิ ปาโ. ตทา อิยชฺฌปจฺจเยน สิทฺธํ. ทุพฺพณฺณํ, ขชฺชูรํ, เสตมฺปิ.
อาหตโสณฺณรชเต, รชเต รูปิยํ มตํ;
รชเต จ ขเลกฺลิวํ, ขชฺชูโร ปาทปนฺตเร;
เสตา จ ภติกายํ ถ, กฺลิวํ สชฺเฌ สิเต ติสุ.
อสฺมชาติยํ ปุปฺผราคาทิมฺหิ, มุตฺตาวชิราทิมฺหิ จ วสฺวาทิตฺตยํ. วส นิวาเส, อุ. รตึ ตโนตีติ รตนํ, กมฺมาทิมฺหิ โณ, ติโลโป. ‘‘รตฺนํ สชาติเสฏฺเปี’’ตฺยมรโกเส[อมร ๒๓.๑๒๖], เตน คชเสฏฺโ คชรตนํ, อิตฺถิเสฏฺโ อิตฺถิรตนนฺติ. มนสทฺทโต อิ, อีปจฺจเย มณี จ. ปุปฺผราคาทโย วกฺขมานา ตพฺภิทา ตสฺส มณิโน วิเสสา. ภาสนฺโต รฺเชตีติ ปุปฺผราโค, ภาสสฺส ปุปฺโผ.
๔๙๐. สุวณฺณาทโย อิเม สตฺต รตนานฺยาหุ. มณิ รตฺตมณิ.
๔๙๑. สตฺตรตนานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘โลหิตงฺโค’’จฺจาทิ. โลหิตงฺคาทิตฺตยํ รตฺตมณิยํ ¶ . โลหิตวณฺเณน องฺคียเตติ โลหิตงฺโค, โลหิตํ องฺคํ สรีรเมตสฺส วา โลหิตงฺโค. ปทุมฺจาตฺร โกกนทํ, ตพฺพณฺณสทิโส มณิ ปทุมราโค. โสณรตนํ, โลหิตโกปฺยตฺร.
ทฺวยํ เวฬุริเย. วํโส ตจสาโร, ตพฺพณฺโณ มณิ วํสวณฺโณ. เวฬุ วิย ทิสฺสตีติ เวฬุริโย, อิวตฺเถ อิโย, ราคโม จ. ทฺวยํ ปวาเฬ. วล สํวรเณ, โณ, ฬตฺตํ, วากาเรน ปวาโฬปิ. ทุ คมเน, ทุ อุปตาเป วา, โม, ทฺวิตฺตํ.
๔๙๒. ทฺวยํ กพรมณิมฺหิ. มสารคิริมฺหิ ชาตํ มสารคลฺลํ, โล, รสฺส โล. กพโร สพโล มณิ. ทฺวยํ มุตฺตายํ. มุจ โมจเน, โถ, มุตฺตา เอว มุตฺติกํ, สกตฺเถ อิโก. สตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานฺยติวตฺตนฺเตติ นปุํสกตฺตํ. เอตฺถ จ รตนปริยายานํ อุปฺปฏิปาฏิยา กถนํ สตฺตนฺนํ รตนานํ อุปฺปตฺติกฺกมปณีตกฺกมาทิโน อภาวทีปนตฺถํ.
ทฺวยํ ปิตฺตเล. รี คมเน, ริ. รีติปิ. ‘‘รีติ ปจาเร สนฺเท จ, โลหกิฏฺฏารกูเฏสู’’ติ รุทฺโท. อารสฺเสว กูโฏ, ยสฺส. ทพฺพสทฺโทปฺยตฺร. ทฺวยํ อพฺภเก. อม คมเน, อโล. อพฺภํ อากาโส, เมโฆ จ, ตํสฺกตฺตา อพฺภกํ, สฺายํ โก. ‘‘เมฆมฺพราภิธานฺจ, โคริ พีชฺจ อพฺภก’’นฺติ หิ วุตฺตํ. คิริชตุ, สิลาชตุปฺยตฺร.
๔๙๓. ติกํ ¶ โลเห. ลู เฉทเน, โห. อย คมเน, มโนคณาทิ. กาฬฺจ ตํ อยสฺเจติ กาฬายสํ. สตฺถกํ, ติกฺขณํ, ปิณฺฑํ, อยสํ, อสฺมสาโรปฺยตฺร. ‘‘สตฺถมายุธโลเหสู’’ติ อเนกตฺโถ. ‘‘สามุทฺทลวเณติกฺขํ, วิสโลหาชิมุกฺกเก’’ติ รภโส. ปณฺฑ คมเน, อ. อสฺมสฺส สาโร. ‘‘กาฬายส’มโย โลหํ, อสฺมสารฺจ สตฺถก’’นฺติ ตฺวมรมาลายํ กฺลีวกณฺฑํ.
ทฺวยํ จปเล. ปาร สามตฺถิเย, โท, ปารยติ สกฺโกติ สพฺพโลหํ กฺจนํ กาตุนฺติ ปารโท. รส สทฺเท, อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺเต รสตีติ รโส, มธุราทีสุ จ รโส. จปโล, สูโตปฺยตฺร.
‘‘จฺจลาทิมฺหิ จปโล’’.
‘‘สารถิมฺหิ รเส สูโต, ปสูเต เปริเต ติสุ’’;
‘‘รเสนฺโท ปารโท วุตฺโต, ปารโตปิ นิคทฺยเต’’ติ. –
ตารปาโล.
‘‘ปารโท สิทฺธธาตุ จ, วรพีชฺจ สูตก’’นฺติ. –
ติกณฺฑเสโส[ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๔].
ติกํ นาเค. ติปุ ปีฬเน, อุ. ติปุสทฺทสฺส เสเตปิ ปวตฺตนโต กาฬสทฺเทน วิเสเสตฺวา กาฬติปูติ วุตฺโต, เตน ติปุสทฺทสฺสทฺวินฺนมฺปิ วาจกตาทฏฺพฺพาตฺเยเก, ตํ ‘‘นาโค สีสกโยคิฏฺ-วปฺปาณิ ติปุ ปิจฺจฏ’’นฺติ [อมร ๑๙.๑๐๕]อมรโกเส, ‘‘ติปุ ¶ สีสกรงฺเคสู’’ติ จ ติกณฺฑเสส นานตฺถสงฺคหาทีสุ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ, เตน กาโฬ จ ติปุ จาติ ทฺเวเยวตฺถาภิธานานิ. กาฬวณฺณตาย กาโฬ. ติปุ ยถาวุตฺตตฺโถว. ตป สนฺตาเป วา, อุ, อสฺสิตฺตํ. สี สเย, สิ พนฺธเน วา, โส. ‘‘เสฏฺภกทฺทุโช นาโค, กฺลิวํ สีสกรงฺเคสู’’ติ รภโส. ‘‘โยคิฏฺ’’มิตฺเยกํ นามํ สีสสฺส. ‘‘วปฺโป โส สีสมตฺตก’’นฺติ ตฺวมรมาลา.
‘‘อารกูโฏสี รีติ จ, สีสกํ ติปุ วทฺธกํ;
นาคํ มหามลฺเจว, โยคิฏฺก’’นฺติ. –
พฺยาฑิ.
‘‘สีสมตฺตํ พหุมลํ, โยคิฏฺํ ปิฏฺปิจฺจฏา;
สุวณฺณาทิสมาลุก-มปิ สินฺทูรสมฺภว’’นฺติ. –
ตนฺตาตนฺตรํ.
เสเต ตุ รงฺควงฺคา, เต คตฺยตฺถา.
‘‘รงฺคํสุเรภํ มุทงฺคํ, กุสุมฺภํ คามฺยกุงฺกุม’’นฺติ. –
ติกณฺฑเสโส[ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๔].
ทฺวยํ หริตาเล. หริตวณฺณํ อลํ หริตาลํ, พฺยุปฺปตฺติมตฺตเมตํ. รูฬฺหีสทฺโท ตฺวยํ. ปีตึ เนตีติ ปีตนํ. ‘‘ปิฺชรํ ปีตนํ ตาล-มาลฺจ หริตาลเก’’ตฺยมรสีโห[อมร ๑๙.๑๐๓]. ปิฺช วณฺเณ, อโร. อล ภูสเน, อลนฺตฺยเนเนติ, โณ, ‘‘หริตาลมลํ ตาล-วณฺณกํ นฏภูสน’’นฺติ ตุ มาธโว. ‘‘หริตาเล ตุ กปฺปูรํ, โคทนฺโต นฏสฺโก’’ติ ติกณฺฑเสโส[ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๕].
๔๙๔. ทฺวยํ ¶ สินฺทูเร. ปิฏฺเน นาเคน ชาตํ ปิฏฺํ. จีนเทสปฺปวตฺตํ ปิฏฺํ จีนปิฏฺนฺติ ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโป. สนฺท สวเน, อูโร, อสฺสิ. ‘‘สินฺทูรํ นาคสมฺภว’’นฺตฺยมรสีโห[อมร ๑๙.๑๐๕]. วสนฺตสฺสโว, รตฺตจุณฺณํ, รตฺตวาลุกํปฺยตฺร. ทฺวยํ ตูเล. ตุล นิกเส, อ. ปิจุ มทฺทเน, อุ. ปิจุ ตุโลติ สมุทิตฺจสฺส นามํ. ‘‘ตูโล ปิจุ ปิจุตูโล, มกฺกฏิสุตฺตํ ตกฺโกฏี’’ติ หิ รภโส.
มธุสทฺเทน ขุทฺทชนฺตุ, ขุทฺทฺโจจฺจเต. ขุทฺทชนฺตโว ภมราทโย. ตตฺร ภมรกตํ ขุทฺทํ ภามรํ, มกฺขิกากตํ มกฺขิกํ, สรฆฺโจจฺจเต. วรฏา กตํ วารฏํ. ปุตฺติกา กตํ ปุตฺติกนฺติ สพฺพตฺรฺตฺเถ โณ. มธุ อุนฺเท, อุ. ขุ สทฺเท, โท, ขุท ปิปาสายํ วา, โท.
ทฺวยํ สิตฺเถ. มธูหิ ขุทฺทชนฺตูหิ อุจฺฉิฏฺํ สชฺชิตนฺติ มธุจฺฉิฏฺํ. สชฺช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ. นิมฺมานํ สมฺปิณฺฑีกรณํ, โต, ชตานํ าเทโส, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตฺจ. สิจ ปคฺฆรเณ, โถ. สิตฺถเมว สิตฺถกํ. มทโนปฺยตฺร.
๔๙๕. ติกํ โคปาเล. คาโว ปาเลติ, ปาติ จาติ โคปาโล, โคโป จ, กมฺมนิ โณ. คาโว สงฺขฺยายตีติ โคสงฺขฺโย, สํปุพฺโพ ขฺยา คณเน. โคทุโห, อาภิโร, วลฺลโวปฺยตฺร. ทฺวยํ โคมิเก. คาโว อสฺส สนฺตีติ โคมา, มนฺตุ. อิกปจฺจเย, มาคเม จ โคมิโก.
ทฺวิปาทํ ¶ พลีพทฺเท. อุส ทาเห, อโภ. พลํ วทฺธยตีติ พลีพทฺโท, นิปาตนา. คจฺฉตีติ โคโณ, ยุ, มโลโป, อสฺโส, ณตฺตํ. คจฺฉตีติ โค, คมุ คมเน, โร.
‘‘สคฺเค กเร จ วชิเร, พลีพทฺเท จ โค ปุมา;
ถี โสรเภยฺยิเนตฺตมฺพุ-ทิสาวจนภูมิสู’’ติ. –
รุทฺโท. วส นิวาเส, อโภ. วสฺสตีติ วุโส, วสฺส เสจเน, โณ, อสฺสุ, สํโยคโลโป จ. อุกฺโข, ภทฺโท, อนวาโห, โสรเภยฺโยปฺยตฺร. อุกฺข เสจเน. อนํ สกฏํ วหตีติ อนวาโห, โณ. สุรภิ โค, ตสฺสาปจฺจํ โสรเภยฺโย, เณยฺโย.
๔๙๖. โส โค วุทฺโธ ชรคฺคโว นาม. ชรํ ปตฺโต โค ชรคฺคโว, สิมฺหิ โอสฺส อโว. ทฺวยํ มิสพาลฺยยุตฺเต กิฺจิผุฏฺตารฺุเ อสมฺปตฺตพลีพทฺทภาเว วจฺเฉ. ‘‘วจฺโฉ วุทฺโธ วจฺฉตโร’’ติ นามมาลา. ทมนารโห ทมฺโม, โม. วส นิวาเส, โฉ, วจฺฉสฺสาเยว คาวิยา ตนุตฺเถ นิปาตนา ตโร [ปาณินิ ๕.๓.๙๑ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ]. สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถา.
ทฺวยํ ธุรวาเห. ธุรํ วหติ สีเลนาติ ธุรวาหี, ณี. ธุรํ วหิตุมรหตีติ โธรยฺโห, โณ, วสฺส โย.
ควํ คุนฺนํ อธิกโต ชโน โควินฺโท, ควํ อินฺโท โควินฺโท, ควํ วินฺทตีติ วา โควินฺโท.
๔๙๗. วหตฺยเนน ¶ วโห, อ. กุก อาทาเน, อุโท, อุสฺสตฺตํ, ทสฺส โธ วา, กกุโท, กกุโธ จ. ทฺวยํ สิงฺเค. วิส ปเวสเน, ยุ. สี สเย, โค, นิคฺคหีตาคโม, รสฺสตฺตฺจ. โลหิตวณฺณตาย โรหิณี, ตสฺส โณ, นทาทิ.
๔๙๘. ติกํ คาวีสามฺเ. ปุเมปิ คาวี, ตทา โยสฺส อี. สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคินี, ตทฺธิตนฺตา อินี. ทฺวยํ อปุตฺติกายํ. หนติสฺมา อิตฺถิยํ อ, หนติสฺส วโธ, นิคฺคหีตาคโม, ธสฺส โฌ จ, พนฺธ พนฺธเน วา, วฺฌา. วส กนฺติยํ, อ.
นวปฺปสูติกา ปจฺจคฺฆปสูตา โค เธนุ นาม, เธ ปาเน, นุ. ทฺวยํ ปิยปุตฺตายํ. วจฺฉํ กามยตีติ วจฺฉกามา. วจฺฉํ ลาตีติ วจฺฉลา. สวจฺฉกายมปิ ทฺวยมิทํ วทนฺติ.
๔๙๙. ทฺวยํ มนฺถนกุมฺภิกายํ. ‘‘คคฺค’’นฺติ สทฺทํราตีติ คคฺครี, นทาทิ. มนฺถติ ยสฺส มนฺถนี. มนฺถ วิโลฬเน, ยุ, นทาทิ, ทฺเวปิ อิตฺถี. ยตฺเรกสฺมึ พหุปคฺคหยุตฺเต อเนเก พนฺธียนฺเต, ตตฺร ¶ สนฺทานาทิทฺวยํ. สํปุพฺโพ ทา ทาเน สํยมนตฺโถ, กรเณ ยุ. ทา ทาเน, โม, ทามํ.
ทฺวยํ โควจฺเจ. มิห เสจเน, โล. ควํ มีฬฺโห วจฺโจ โคมีฬฺโห. โคโต นิพฺพตฺโต โคมโย, ทฺเวปฺยนิตฺถี. ทฺวยํ ฆเต. สปฺป คมเน, อิ, สปฺปิ นปุํสเก. ฆร เสจเน, โต. หวิปฺยตฺร.
๕๐๐. ตํทิวสิยา ทธิโต, ทุทฺธา วา สมุพฺภตํ ฆตํ ตปฺปกติ จ นวนีตํ. นวทธฺยาทีหิ นีตํ ปวตฺตํ โนนีตํ, วสฺโส. นวนีตมฺปิ. ทฺวยํ ทธิสาเร. ทธิโน มณฺฑํ สาโร ทธิมณฺฑํ. มส ปริมาเณ, ถุ, สสฺส โต, มตฺถุ นปุํสเก.
จตุกฺกํ ขีเร, ขิ ขเย, อีโร. ทุหฺยเตติ ทุทฺธํ, ทุห ปปูรเณ, โต. ปา ปาเน, ปาตพฺพนฺติ ปโย, ณฺโย, อาสฺสตฺตํ. ถนโต สมฺภูตํ ถฺํ.
ทฺวยํ ตกฺเก. ตีณิ กานิ ชลภาคานิ เอตฺถ สนฺตีติ ตกฺกํ, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ. มถ วิโลฬเน, โต, ‘‘ยถาคมมิกาโร’’ติ อิการาคโม, อฺตฺร ปน –
‘‘อทฺโธทกสมายุตฺตํ, อุทสฺสิตมุทีริตํ;
ตกฺกํ ติภาคสํยุตฺตํ, มถิตนฺติ คโตทก’’นฺติ. –
ตกฺกมถิตา เภเทนุตฺตา, คโตทกมิติ นิชฺชลํ.
‘‘นิชฺชลํ มถิตํ สินิทฺธํ, ตกฺกนฺตุ ชลปาทิกํ;
อุทสฺสิตํ ชลทฺธฺจ, โสตขฺยนฺตุ สโมทก’’นฺติ. –
รตนมาลา.
๕๐๑. ขีราทโย ¶ ปฺจ โคโต สฺชาตรสา. ขีรํ นวํ, ทธิ ขีรโต ชาตํ. ‘‘ขีรชํ ทธิมงฺคล’’นฺติ หิ รตนามาลา. ธา ธารเณ. อิ, ทฺวิตฺตํ, นิปาตนา. ทธิโต วา ฆตํ, โนนีตฺจ. สพฺพเสโส ตกฺกํ, ขีรโตเยว วา.
ฉกฺกํ เอฬเก. พาธิยมาโนปิ น รวตีติ อุรพฺโภ. รุ สทฺเท, โภ. เมณฺฑ กุฏิลตฺเถ, โก. มิสติ ปทฺธเต อฺมฺํ เมโส. ‘‘สํหสเน เมโส, ปทฺธาย’มสมุนฺนตี’’ติ นานตฺถสงฺคเห. น รณตีติ อุรโณ, รณ สทฺเท. อว รกฺขเณ, อิ. อวิ, ‘‘อวโย เสลเมสกฺกา’’ตฺยมรสีโห[อมร ๒๓.๒๐๗]. ‘‘อชี’’ติปิ ปาโ. อิล คติยํ, ณฺวุ. อุณฺณายุปฺยตฺร, อุณฺณาโยคา อุณฺณายุ, ยุ, ลุหุ อุเภ อุโลมสสทฺทา จ รภเสน วุตฺตา.
๕๐๒. ติกํ อเช. วส นิวาเส. โต, วสฺโต, วตฺโตปิ. อฺเ ตุ ‘‘วส คนฺธอทเน’’ติ จุราทิมาหุ, อช คมเน, น ชายตีติ วา อโช. ฉินฺทนฺโต คจฺฉตีติ ฉคลโก, โฉ เฉทเน, คมุ คมเน, โณ, มสฺส โล, โอสฺสตฺตํ, สกตฺเถ โก, ฉกลโกปิ. ฉาโคปฺยตฺร. ทฺวยํ กรเภ. วส กนฺติมฺหิ, โต, วสฺโสตฺตํ, อุส ¶ ทาเห วา, โอตฺตาทิ, โอฏฺโ, ทนฺตจฺฉเทปิ. กร กรเณ, อโภ. ‘‘ขรโภ’’ตฺเยเก ปนฺติ. กเมลโก, มโย, มหางฺโคปฺยตฺร.
ทฺวยํ คทฺรเภ. คทติสฺมา รโภ, คทฺรโภ. ขํ กณฺวิวรํ มหนฺตมสฺสตฺถีติ ขโร, โร. จกฺกวา, พาเลยฺโย, ราสโภปฺยตฺร. จกฺกโยคา, วนฺตุ. พลยุตฺตตฺตา พาเลยฺโย. รส สทฺเท, อโภ. ทฺวยํ อวิยํ. อุรณสฺส อยํ อุรณี. อวิโน เอสา อวี. อชาสทฺโท เอโก ฉาคิยํ. อฺเ ตุ ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติปิ ปาํ วตฺวา ติณฺณมฺปิ อุรณีปริยายตฺตํ วทนฺติ, เตสํ มเต อชีอชาสทฺทาปิ อุรณีปริยายา อตฺถีติ ทฏฺพฺพา. อถ วา ติกํ อชิยํ. อุรณสทฺทสฺสาปิ อชปริยายสฺส สมฺภวโต ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติ วุตฺตํ, วกฺขติ หิ อเนกตฺถวคฺเค ‘‘อุมฺมาเร เอฬโก อเช’’ติ [อภิธาน ๑๑๒๔ คาถา], อุรณปริยาโย เหตฺถ เอฬโก.
เวสฺสวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๐๓. ติกํ สุทฺเท. สท อสฺสาทเน, โท, อสฺสุ. อนฺตวณฺโณ ลามกวณฺโณ. วส เสจเน, วเสตพฺโพ อสุจิตตฺตา วสโล, อโล. ยตฺร ยตฺร วา มุตฺตํ กรีสํ สิฺจตีติ วสโล, อโล, ชฆฺโชปฺยตฺร. พฺรหฺมุโน ชฆฺงฺเค ปาเท ชาโต ชฆฺโช.
มาคธาทโย ¶ สูตปริยนฺตา วิชาติยมาตาปิติกตฺตา อุภยวณฺโณปฺปตฺติยา สํกิณฺณชาติโย อิจฺจตฺโถ, ภินฺนชาติสํสคฺโค เอว หิ สงฺกโร. สุทฺเทน สมฺพนฺธาย ขตฺตาย ชาโต ปุตฺโต มาคโธ. ถุติกฺริยาวุตฺติ. สุทฺทาย สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต อุคฺโค, อุจ สมวาเย, โณ.
๕๐๔. พฺราหฺมณิยา สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต สูโต, สุ อภิภเว, โต, ทีฆาทิ.
สุทฺทาเวสฺสหิ กรโณ-มฺพฏฺโ เวสฺสาทฺวิชาติหิ. มาหึโส เวสฺสาขตฺตโช, ขตฺตา ขตฺตาย สุทฺทโช.
พฺราหฺมณีขตฺตโช สูโต,
ตสฺสํ เวเทหโก เวสฺเส;
รถกาโร ตุ มาหึสา,
กรณฺยํ ยสฺส สมฺภโว;
จณฺฑาโล นาม ชนิโต,
พฺราหฺมณีวสเลหิ โย.
ตตฺร กรโณ ลิปิเลขนวุตฺติ, อมฺพฏฺโ วิจิกิจฺฉาวุตฺติ.
ทฺวยํ สิปฺปินิ. กโรติ นิมฺมินาติ จิตฺรเลปฺยาทิกนฺติ การุ, ณุ. สิปฺปมสฺสตฺถีติ สิปฺปิโก. สชาตีนํ เตสํ สิปฺปีนํ สงฺฆาโต ‘‘เสณี’’ตฺยุจฺจเต. สิ เสวายํ, ณิ.
๕๐๕. ตจฺฉกาทโย ¶ อิเม ปฺจ การโว สิปฺปิโน นาม สิยุํ. วุตฺตฺจ –
‘‘ตจฺฉโก ตนฺตวาโย จ, รชโก จ นหาปิโต;
ปฺจโม จมฺมกาโร จ, การโว สิปฺปิโน มตา’’ติ.
๕๐๖. ปฺจกํ ตจฺฉเก. ตจฺฉ ตนุกรเณ. ตจฺฉติ ตนุํ กโรตีติ ตจฺฉโก, ณฺวุ, วทฺธยติ ฉินฺทตีติ วทฺธกี, วทฺธ เฉทเน, จุราทิ, ‘‘เฉทเน จาปิ วทฺธน’’นฺติ รตนมาลา, ณฺวุ. สกตฺเถ อี, วทฺธกี, วฑฺฒกีปิ. ปลาทฺยุมฺมานปฺปกาเรน คณฺฑติ ฉินฺทตีติ ปลคณฺโฑ. คณฺฑ เฉทโนปเลปนสนฺนิจยวทเนกเทเสสุ. ปลคณฺโฑ สุธาชีวินฺยปิ. า คตินิวตฺติยํ,ติ, ปการวณฺณาคโม. าติสฺส โถปิ. รถํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณ, รถกาโร, จมฺมกาเรปิ. ทฺวยํ สุวณฺณกาเร. นาฬึ ธมติ มุเข วินาสยิตฺวา มุขวายุนา อคฺคิทีปนตฺถํ นาฬึ สทฺทาปยตีติ นาฬิธโม.
๕๐๗. อโถปรํ ปุกฺกุสํยาวปาเทน นามํ. เว ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายตีติ, โณ. เปส เปรณปยตนคตีสุ. เปสนํ เปโส, ตํ กโรตีติ, โณ. กุวินฺโทปฺยตฺร ¶ , กุจฺฉิตํ วินฺทตีติ กุวินฺโท. มาลาสิปฺปโยคา, มาลาปนโยคา วา มาลิโก, อิโก.
กุํ ลลยติ อิจฺฉตีติ กุลาโล, ลล อิจฺฉายํ, โณ. ทฺวยํ สูจิกมฺโมปชีวินิ. สูจิวานกมฺมํ ทุวิธํ สูจนํ, ตุนฺนฺจาติ, ตตฺร ตุนฺนวานกมฺเมน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตุนฺนวาโย, สูจิวานสิปฺปโยคา โสจิโก.
๕๐๘. จมฺมํ กโรติ วิการมาปาทยตีติ, กมฺมนิ โณ. ปาทุกโรปฺยตฺร. กปฺป เฉทเน, ณฺวุ. นห โสเจยฺเย, ทิวาทิโต นิปาตนา ปการาคมาทิ, น หาเปตีติ วา นหาปิโต, หา ปริหาเน, ณาเป ปจฺจโย, โต, เอสฺสิตฺตํ, สฺาสทฺทตฺตา นสฺสปกติ. ขุรี, มุณฺฑี, ทิวากิตฺติปฺยตฺร. ขุรวา ขุรี, มุณฺฑวา มุณฺฑี, มุณฺโฑ, มุณฺฑี, มุณฺฑโกติ ปสิทฺธิ. ทิวา ทิวเส กิตฺติ พฺยาปาโร อสฺส ทิวากิตฺติ. ‘‘จณฺฑาเล ตุ ทิวากิตฺติ, นหาปิโต’’ติ รุทฺโท.
รฺชเต สุตฺตํ รตฺตมาปชฺชเต ยสฺมึ, ส รงฺโค. หริตาลมโนสิลาทิ, ตมาชีวตีติ, กมฺมนิ โณ.
ปฺุชํ กสตีติ ปุกฺกุโส, นิปาตนา, อถ วา ‘‘ปุ’’อิติ ปุริสสฺส นามํ, ตํ กุเสติ อปเนตีติ ปุกฺกุโส. ปุปฺผํ วุจฺจติ กรีสํ, กุสุมํ วา, ตํ ฉฑฺเฑตีติ, ณฺวุ. ฉฑฺฑ อปนยเน.
๕๐๙. เวนาทโย ¶ ตโย สมา ตุลฺยตฺถา. เวณุนา ชีวตีติ เวโน. ณสฺส นตฺตํ. เวโณปิ. เวณุเวตฺตาทีนํ วิกติ วิลีวา, เตหิ วิลีวํ กโรตีติ วิลีวกาโร. นโฬปิ เวณุเวตฺตาทีนํเยว วิกติ, ตํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณ. นเฬหิ วา วิลีวํ กโรตีติ นฬกาโร.
อิโต ปรํ โสณฺฑิกํ ยาว ปาเทน นามํ. จุนฺท เฉทเน, สฺโจทเน จ. จุนฺท นิสามเน วา. ภมุ อนวฏฺาเน, ตํ กโรตีติ ภมกาโร. กร กรเณ, มาโร, กมฺมาโร, กมฺมนิ ณฺวุ. โลหการโก. อากโรฏฺิตํ [อาฏโวฏฺิตํ (ก.)] โย โลหํ ธมิตฺวา สงฺขโรติ, ตตฺราปิ โลหการโก.
๕๑๐. รชกสฺส ทฺเว กมฺมานิ เจลโธวนํ, รชนฺจ. ตตฺร เจลโธวโน นินฺเนชโก, ณฺวุ, นิชิ สุทฺธิยํ, นิชิ โสเจยฺยโสจเนสุ วา. วตฺถรฺชนา รชโก. รนฺช รงฺเค, ณฺวุ. เนตีติ เนตฺติโก. สกตฺเถ โก, เนตฺติยํ อุทกนเยน นิยุตฺโตติ วา เนตฺติโก, เนตฺติยา มาติกาย เนตีติ วา เนตฺติโก, อิโก. อุทกํ หาเรตีติ อุทหารโก. กโลโป, ณฺวุ.
วีณาวาทนสีลตฺตา วีณาวาทิ. วีณาวาทนสิปฺปโยคา เวณิโก. อุสุมฺหิ, อุสุกาโร วา วฑฺฒกี อุสุวฑฺฒกี, ¶ เอเตน วฑฺฒกีสทฺทสฺส สพฺเพสมฺปิ สิปฺปิกานํ วาจกตา ทีปิตา, เตน สุวณฺณวฑฺฒกี, ตนฺตวฑฺฒกีตฺยาทโยปิ โยชฺชา.
๕๑๑. เวณุํ วํสํ ธมตีติ เวณุธโม. เวณุวาทนสิปฺปโยคา เวณวิโก, ณิโก. โย ปาณิเนว ปาณนฺตเร มุรชาทิสทฺทํ อุฏฺาปยติ, โส ปาณิวาโท. ปาณึ หนฺตีติ ปาณิโฆ. ปาณิโยปิ. ปาณิวาทนสิปฺปโยคา ปาณิโย, โย.
ปูเปน ชีวตีติ ปูปิโย, ปูโป ปณิโย วิกฺเกยฺโย ยสฺส. ปานาคารํ สุณฺฑา, ตฏฺตฺตา สุรา โสณฺฑา, ตํ วิกฺกิณาตีติ โสณฺฑิโก, ‘‘เนนนิทฺทิฏฺมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต ๑.๒.๑๘ นฆฏีตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)] ปริภาสโต วุทฺธิ. มชฺชํ วิกฺกิณาติ สีเลน. มณฺฑหาโรปฺยตฺร, มณฺฑํ สุราสมฺพนฺธมคฺคภาคํ หรติ อุทฺธรตีติ มณฺฑหาโร.
๕๑๒. ทฺวยํ อินฺทจาลขฺเย กปเฏ. มเยน อสุเรน สุเร วฺจยิตุํ [จลยิตุํ (ก.)] ปยุตฺตตฺตา มยสฺส อยํ มายา, มโย เอว สมฺพโร, ตสฺสายํ สมฺพรี, ณี, นทาทิ. ทฺวยํ มายากาเร. อินฺทชาเล นิยุตฺโต อินฺทชาลิโก. ปาฏิหารโกปิ. ปฏิหรติ นยนมเนนาติ ปาฏิหารโก, ณฺวุ.
๕๑๓. อริยาสามฺํ ¶ โอรพฺภิกาทีนํ จตุนฺนมตฺเถ. เย อุรพฺภํ เอฬกํ หนฺตฺวา ชีวนฺตีติ โอรพฺภิกา. สูกเร หนฺตฺวา ชีวนฺติ สูกริกา, ตถา มคํ หนฺตฺวา ชีวนฺติ มาควิกา. สกุเณ ปกฺขิโน หนฺตฺวา ชีวนฺติ สากุณิกา, อิติ กมโต ภวนฺติ.
๕๑๔. ทฺวยํ ชาลิเก. วาคุรา มิคพนฺธนชาลํ, ตาย จรตีติ วาคุริโก, วากริโกปิ. วก อาทาเน, อโร, อา, วากรา, ตาย จรตีติ วากริโก, ปุพฺพปกฺเข กสฺส โค, อสฺสุ จ, วาคุริโก. ทฺวยํ ภารวาเห. ภารํ วหตีติ, กมฺมนิ โณ. ภารํ วหตีติ ภาริโก.
ติกํ เวตโนปชีวินิ กิงฺกเร. เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก. ภโต เวตเนน กีโต, โส เอว ภตโก, สฺายํ วา โก. ภตึ เวตนํ ภฺุชตีติ วา ภตโก, โก, อิสฺสตฺตํ. กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกโร, กมฺมกาโรปิ.
ฉกฺกํ ¶ ทาเส. กิฺจิ กโรตีติ กิงฺกโร, ‘‘อหมชฺช กึ กริสฺสามี’’ติ ภตฺตุ กตฺตพฺพกิจฺจยาจนตฺตา วา กิงฺกโร. ทาส ทาเห. ทาสนฺเตตสฺสาติ ทาโส, อ. จิฏ เปสนีเย, เปสียเต สามินาติ เจโฏ, โณ, สกตฺเถ โก, เจฏโก. ปิส เปสนีเย, โณ, สสฺส ทฺวิตฺตํ. ภร ธารณโปสเนสุ, ภรียตีติ ภจฺโจ, ‘‘ริจฺจา’’ติโยควิภาเคน ภราทิโตปิ ริจฺจปจฺจโย, ‘‘รมฺหิ รนฺโต ราทิโน’’ติ รโลโป จ, ภจฺโจ. ปริจรติ สามีนนฺติ ปริจาริโก. ทาเสโร, ทาเสยฺโย, โคปฺปโก, นิโยชฺโช, อภุชิสฺโสปฺยตฺร.
๕๑๕. เต จ ทาสา อนฺโตชาตาทิวเสน จตุธา สิยุํ. อนฺโตเคเห ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโต อนฺโตชาโต, ธเนน กีโต ธนํ ทตฺวา ทาสภาวํ คโต ธนกฺกีโต, สยเมว ทาสพฺโยปคโต ภยนิวารณาทฺยตฺถํ ทาสภาวมุปคโต จ กรมรภาเวน อานีโต กรมรานีโต จ, อิจฺเจวํ เต ทาสา จตุธา สิยุนฺติ ปกตํ.
๕๑๖. ทฺวยํ ภุชิสฺเส. ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ, อิโส, ทฺวิตฺตํ. ติกํ นีเจ. นิหีนํ จิโนตีติ นีโจ, โณ, รสฺสสฺส ทีฆตา. ชม อทเน, โม. นิจฺฉเยน หานึ คจฺฉตีติ ¶ นิหีนโก, หา ปริหาเน, อิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โก.
‘‘วิวณฺโณ ปาปโร นีโจ, ปากิโต จ ปุถุชฺชโน;
นิหีโน’ปสโท ชมฺโม, ขุลฺลโก อิตโร จ โส’’. –
ตฺยมรโกเส[อมร ๒๐.๑๖]. วิคโต วณฺโณ อสฺสโม ยสฺส วิวณฺโณ. ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจาริยาทิ, จตุกฺเกปิ มเปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ปาปํ ราตีติ ปาปโร. ปกติยํ ยถาชาตภาเว ภโว วิชฺชมาโน, น ตุ พฺยาปาโรติ ปากิโต, โณ. สชฺชเนหิ ปุถุภูโต ชโน ปุถุชฺชโน. อปกฏฺํ สทติ คจฺฉตีติ อปสโท. ขุทํ ลาตีติ ขุลฺโล, ทสฺส โล, ขุลฺโล เอว ขุลฺลโก. อิตํ กมฺปิตํ ราตีติ อิตโร.
ทฺวยํ อนาลเส. กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํ, ตํ ยสฺส นตฺถีติ นิกฺโกสชฺโช. ลส กนฺติยํ, อปฺปํ ลสตีติ กิลาสุ, ณุ, น กิลาสุ อกิลาสุ. มนฺท สุปเน, อ. น ลสติ กีฬตีติ อลโส.
๕๑๗. จตุกฺกํ จณฺฑาเล. สํ สุนขํ ปจตีติ สปาโก. จณฺฑ จณฺฑิกฺเก, อาโล. มตงฺคสฺส อปจฺจํ มาตงฺโค. จุ จวเน, ณฺวุ, จวโก. ‘‘ปฺลวโก’’ติปิ ปาโ, ปฺลว คติยํ, ณฺวุ.
‘‘จณฺฑาลปฺลวมาตงฺคา ¶ , ทิวากิตฺติชนงฺคมา;
นิสาทสปจาอนฺเต-วาสี จณฺฑาลปุกฺกุสา’’. –
ตฺยมรโกเส[อมร ๒๐.๑๙-๒๐].
มิลกฺขชาตฺยาทโย มหารฺนิวาสิโน ตพฺเภทา ตสฺส จณฺฑาลสฺส วิเสสา.
โคมํสภกฺขโก โย ตุ,
โลกพาหฺยฺจ ภาสเต;
สพฺพาจารวิหีโน’ยํ,
มิลกฺขชาติ วุจฺจเต [จินฺตามณิฏีกา ๒๐.๒๐].
มิลกฺข อพฺยตฺตสทฺเท. มิลกฺขนฺเต อพฺยตฺตํ ภาสนฺเตติ มิลกฺขา, เตสํ ชาติ โยนิ มิลกฺขชาติ. มยูรปิฺฉาทิปริธาโน กิราโต, กิร วิกิรเณ, อโต, กิรตีติ กิราโต. กิรโตปิ. ปตฺตปริธาโน สวโร. สว คติยํ, อโร. อาทินา ปุลินฺโท, ปุล มหตฺเถ, โท, ปุลินฺโท, สภาสา พฺยวหารี เทสนฺตรภาสานภิฺโ, ปุลินฺโท สวรปริยาโยติ เกจิ.
๕๑๘-๕๑๙. ติกํ ลุทฺทมตฺเต, อยมฺปิ มิลกฺขปฺปกาโร. มิคมจฺฉาทีนํ นิสาทนโต มารณโต เนสาโท. ลุธ อุปฆาเต ¶ , โท, ธสฺส โท, ลู เฉทเน วา, โท, อุภยตฺราปิ สกตฺเถ โก. วิชฺฌตีติ พฺยาโธ, รสฺสสฺส ทีฆตา. ทฺวยํ มิคลุทฺเท. มิเค หนฺตีติ มิคโว, โว. มิเค วิชฺฌตีติ มิคพฺยโธ.
สิโลโก สุนเข. สรมา สุนี, ตสฺสาปจฺจํ สารเมยฺโย, เณยฺโย. สุนฺทรํ นขเมตสฺส สุนโข, สุนสฺส วา ปาฏิปทิกสฺส อุนโข, สุน คติยํ วา, โข, เอวํ สพฺพตฺร ปาฏิปทิกวเสน วา ธาตุวเสน วา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สุน คติยํ, สุนสฺส วา อุโน. โสณ วณฺณคตีสุ, สุน คติยํ วา, โณ, ณตฺตํ, สุนสฺส วา โอโณ. กุก อาทาเน, อุโร, กุกฺกุโร. สุน คติยํ, อุสฺส วาเทเส สฺวาโน, อุวาเทเส สุวาโน. มิเค สรติ หึสตีติ สาฬูโร, อูโร, รสฺส โฬ. ทีฆาทิมฺหิ สูโน. อุสฺสาตฺเต สาโน. นโลเป อุสฺสาตฺเต สา, อยํ ปุเม, โกเลยฺโย, มิคทํสโก, ภสโกปฺยตฺร, กุเล เคเห ภโว โกเลยฺโย. มิคํ ทํสตีติ มิคทํสโก. ภสติ พุกฺกตีติ ภสโก, ภส ภณเน.
เภสชฺชาทิโยเคน, นิสฺสคฺเคน วา อุมฺมตฺตาทิภาวมาปนฺโน สุนโข ‘‘อฬกฺโก, อติสุโน’’ติ จ วุจฺจเต. อล นิวารเณ, กมฺมนิ ณฺวุ, ทฺวิตฺตฬตฺตานิ, อฬกฺโก. อลกฺโกปิ. ปกตึ อติกฺกนฺโต สุโน อติสุโน.
๕๒๐. สาทิพนฺธนํ สุนขาทิพนฺธนํ รชฺชาทิ คทฺทูโล นาม. คทฺท สทฺเท, อุโล, ทีโฆ. ทฺวยํ ทีปเก. ทีป ทิตฺติยํ, ณฺวุ, จิฏ เปสนีเย, ลุทฺเทน จิฏฺยเตติ เจฏโก, โณ, สกตฺเถ โก, ณฺวุปจฺจเยน วา สิทฺธํ.
ติกํ ¶ ปาเส. พนฺธ พนฺธเน, กตฺตริ ยุ. คนฺถ คนฺถเน, คนฺถ โกฏิลฺเย วา, นฺถสฺส ณฺโ. ปส พาธนผุสเนสุ, กตฺตริ โณ. ทฺวยํ วากรายํ, ยา สาณตจาทีหิ มิคาทีนํ พนฺธนตฺถํ กตา. วก อาทาเน, อโร, อิตฺถิยมโต อา. มิเค คนฺถติ พนฺธตีติ มิคคนฺถนี, ‘‘มิคพนฺธนี’’ติปิ ปาโ.
๕๒๑. ทฺวยํ กุมีเน. ยตฺร มจฺฉา ปวิสนฺเตว, น นิสฺสรนฺติ, กุจฺฉิตา เวณี อสฺสา กุเวณี, นทาทิ. วชฺฌปฺปตฺตตาย กุจฺฉิตา มีนา ยสฺมึ กุมีนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป วา, อิโน, มจฺฉาธานีปฺยตฺร, มจฺฉา อาธียนฺเต ยสฺสํ มจฺฉาธานี, ยุ, นทาทิ. ทฺวยํ ชาเล. อานียนฺเตเนนาติ อานโย, โณ, อีสฺเส, เอ อย. ชเล หิตํ ชาลํ, ณ.
ทฺวยํ วธฏฺาเน. อาคนฺตฺวา หนนฺติ ยสฺมึ อาฆาตนํ, ยุ, หนสฺส ฆาโต. วธสฺส มารณสฺส านํ วธฏฺานํ. ทฺวยํ อธิโกฏฺฏเน. สทา อาโกฏฺฏนตฺตา สห อูเนนาติ สูนา, สุน คติยํ วา, อิตฺถิยมติ อ, ทีฆาทิ. กุฏ เฉทเน, อธิโกเฏนฺติ ยสฺมึ อธิโกฏฺฏนํ.
๕๒๒. ทฺวิปาทํ โจเร. ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, เถยฺยตฺถํ วา ตกฺกยตีติ ตกฺกโร. ตกฺก วิตกฺเก, อโร. มุส ¶ เถยฺเย, กตฺตริ ณฺวุ. จุร เถยฺเย, โณ, จุรา เถยฺยสีลมสฺเสติ วา โจโร, โณ. เถน โจริเย, จุราทิ, อ. เอกํ อสหายํ อคารํ เคหํ เอกาคารํ, ตํ ปโยชนํ ยสฺส เอกาคาริโก, อิโก. โมสตฺถิโน หฺเยกาคารํ ปโยชนํ. สมาติ ตุลฺยตฺถา. ทสฺสุปฺยตฺร. ทํส ทํสเน, สุ, นิคฺคหีตโลโป.
ติกํ เถยฺยกฺริยายํ. เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, โจรสฺส กมฺมํ โจริกา. มุสนํ โมโส, ภาเว โณ. เว ตนฺตสนฺตาเน, เวโม, อนิตฺถี. วายนตฺโถ ทณฺฑโก วายนทณฺฑโก, วาสรทณฺฑโกปิ.
๕๒๓. ติกํ สุตฺเต. สุจ คติยํ, โต. ตนุ วิตฺถาเร, ตุ, ตนฺตุ ปุเม, ตนฺตปโยชนตฺตา ตนฺตํ. เลปฺยาทิกมฺมนิ เลปนาทิกฺริยายํ โปตฺถสทฺโท วตฺตติ. อาทินา โปตฺถลิกาทิลิขนกมฺมํ คยฺหเต, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ, ภาเว โถ. อถ วา เลปฺยาทิกมฺมนิ กมฺมการกภูเต เลปิตพฺพาทิมฺหิ โปตฺถสทฺโท, ตทา กมฺมนิ โถ, โปตฺถํ.
วตฺถทนฺตกฏฺสิงฺคาทิโปตฺถลิกายํ ปฺจาลิกาทิทฺวยํ. ปฺจงฺคานิ ยสฺสา สนฺติ สชีวสฺเสวาติ ปฺจาลิกา, อิโก. มชฺเฌ ลการาคโม. โปตฺเถน วตฺเถน อลงฺกริยตฺตา โปตฺถลิกา. อล ภูสเน, ณฺวุ. ‘‘จตุโร ชนา โปตฺถกมคฺคเหสุ’’นฺติ เอตฺถ โปตฺถกสทฺเทน วตฺถํ วุตฺตํ, โปตฺถสทฺโทเยว หิ สกตฺเถ กปจฺจเยน ‘‘โปตฺถโก’’ติ วุตฺโต. ‘‘ปุตฺตลิกา’’ติปิ ปาโ, ปุตฺโต วิย อลงฺกรียเตติ ปุตฺตลิกา, ปุตฺติกาปฺยตฺร.
๕๒๔. ยํ ¶ กูปโต อาวาฏโต อมฺพุโน ชลสฺส อุพฺพาหนํ อุทฺธารณํ ภเว, ตํ ‘‘อุคฺฆาฏนํ, ฆฏียนฺต’’มิติ โจจฺจเต. อุทฺธํ ฆฏียติ อุทกนฺติ อุคฺฆาฏนํ, ยุ. ฆฏ เจตายํ, ฆฏีเยว อุทฺธาโธคมนวเสน คมนโต ฆฏียนฺตํ, ยา คติปาปุณเนสุ, อนฺโต, โต วา.
ทฺวยํ มฺชุสายํ, ยา กฏฺเหิ กรียติ. มน าเณ, โส, ชุมชฺโฌ [มนิสฺส ชูก (ณฺวาทิ ๒๑๕) อุณาทิวุตฺติยํ ๔.๗๗ สุตฺเต จ ปสฺสิตพฺพํ], เปล คติยํ, เป ปาลเน วา, โล, ฬตฺตํ, เปฬา, ปล รกฺขเณ วา, กตฺตริ อ, อสฺเส, เปฬา. ติกํ ปจฺฉิยํ. ปิฏ สงฺฆาเต, ณฺวุ, ปิฏโก, วุทฺธิมฺหิ เปฏโก. ปส ปาลเน, ฉิ, ปจฺฉิ, อิตฺถิยํ.
๕๒๕. ทฺวยํ กาเช. วิวิธํ ภารมาภฺชนฺติ โอลมฺพนฺติ ยสฺสํ พฺยาภงฺคี. กชฺช พฺยธเน, กตฺตริ โณ, เอกสฺส ชสฺส โลโป, กจ พนฺธเน วา, อธิกรเณ โณ, จสฺส โช, กาโช, กาโจปิ. อตฺร กาเช อวลมฺพนํ เวตฺตาทิวิกติ สิกฺกา นาม. สก สตฺติยํ, กตฺตริ โก, อุปานฺตสฺสิ, สิกฺกา, กาโชปิ.
ทฺวยํ อุปาหเน. อุปนยฺหเต พนฺธียเตติ อุปาหโน, วณฺณวิปริยโย, รสฺสสฺส ทีฆตา, วากาเรน อุปาหนํ. ปชฺชเต ¶ ยาย ปาทุ, อุ, ปาทุ อิตฺถี, ‘‘ปนฺนทฺธี ปาทุกา ปาณิหิตา ปทรถี’’ติปิ ติกณฺฑเสโส[ติกณฺฑเสส ๒.๑๐.๑๓]. ตพฺเภทา ตสฺสุปาหนสฺส เภทา วิเสสา ปาทุกา นาม, ปท คมเน, ณุโก, ปาทุกา, พหุปฏลา จมฺมมยา กฏฺมยาตฺเยเก.
๕๒๖. ติกํ จมฺมรชฺชุยํ. วร อิจฺฉายํ, วร สํวรเณ วา, ฉทาทีหิ ตตฺรณ. วรตฺตา, วรตฺตํ, วรตฺรา, วรตฺรมฺปิ. วทฺธ วทฺธิยํ, สกตฺเถ โก, วทฺธิกา. นยฺหเต พนฺธียเต ยาย นทฺธี, นห พนฺธเน, โต, นทาทิ.
ทฺวยํ อคฺคิทีปเน. ภส ภาสทิตฺตีสุ, ทิพฺพเต อคฺคิ ยาย ภสฺตา, โต, ตฺรณมฺหิ ภสฺตฺรา, นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโว. จมฺมมยํ ปสิพฺพกํ จมฺมปสิพฺพกํ, จมฺมปสิพฺพกาปิ.
เตชเส สุวณฺณาทิเก อาวตฺยเต ยตฺร, สา โสณฺณาทฺยาวตฺตนี มูสา นาม, มุส เถยฺเย, อ, มูสา, ทีฆาทิ. กลาทิกํ ยาว ปาเทน นามํ. กุฏ เฉทเน, กรณสาธนํ, กูฏํ, ทีฆาทิ, วากาเรน กูโฏ. อยโส, อโยมโย วา ฆโน อโยฆโน.
๕๒๗. กมฺมารานํ ภณฺฑํ กมฺมารภณฺฑํ. สงฺคมฺม ฑํสตีติ สณฺฑาโส, โณ, นิคฺคหีตโลโป, สณฺฑาโส, เยนาทิตฺตโลหาทิ ¶ คยฺหเต. ทฺวยํ อโธภาคฏฺเ อโยฆเน. มุท สํสคฺเค, ถิ, มุฏฺิ, อิตฺถี. อธิกโรติ ยสฺสํ อธิกรณี, ยุ, นทาทิ.
ตพฺภสฺตา เตสํ กมฺมารานํ ภสฺตา อคฺคิทีปนี คคฺครี นาม, ยา ‘‘อุกฺกา’’ติปิ วุจฺจติ, สา จ นารี, ‘‘คคฺค’’อิติ สทฺทํ ราตีติ คคฺครี, มนฺถนิยมฺปิ. ทฺวยํ ขุทฺทกสตฺเถ. สส หึสายํ, โถ. ปิยมฺปิ ผาเลตีติ ปิปฺผลํ, ผล วิทารเณ.
๕๒๘. ทฺวยํ นิกเส. สา ตนุกรเณ, ยุ, ณตฺตํ, นิกสเต ปริกฺขฺยเต สุวณฺณนฺติ นิกโส. กโสปิ. สูจิยา นาสาวิชฺฌนํ อารา, อร คมเน, อา, อารา, จมฺมการานํ จมฺมเวธเนปิ อารา, ‘‘ติกํ สูจิย’’นฺติ เกจิ.
ทฺวยํ ขรปตฺเต. ขรสมฺผสฺสตาย ขโร. ‘‘ก’’อิติ กจติ ปาฏยติ กกโจ, อนิตฺถี, ‘‘กกจํ ขรปตฺตฺเจ’’ตฺยมรมาลายํ นปุํสกกณฺฑํ. วจฺฉายนสตฺเถ วุตฺตา คีตวชฺชาทิกา วิชฺชา จตุสฏฺิกฺริยา, ตถา อาลิงฺคนจุมฺพนาทิกา จ อพฺภนฺตรา จตุสฏฺิกฺริยา กลาสทฺเทโนจฺจเต. อาทินา ยํ ตตฺร วุตฺตํ การุกมฺมํ, ตํ คยฺหเต, ตํ สพฺพมฺปิ กลาทิกํ กมฺมํ กฺริยา สิปฺปํ นาม, สี สเย, โป, สปฺป คมเน วา, อุปานฺตสฺสิ, สิปฺปํ.
๕๒๙-๕๓๐. ปติสทิสํ ¶ ยํ สิลาทินา ปติรูปกํ กรียเต, ตตฺร ปฏิมาทิจตุกฺกํ. มา มาเน, มานมตฺร สทิสีกรณํ, กตฺตริ, กรเณ วา อ, ปฏิมา, นารี. วมุ อุคฺคิรเณ, โพ, อิตฺตํ, ปฏิพิมฺพํ. ธา ธารเณ, อิ, ปฏินิธิ, ทฺวีสุ. ปฏิมานํ, ปฏิยาตนา, ปฏิจฺฉายา, ปฏิกติปฺยตฺร.
ปชฺชํ สทิเส, ตตฺร สมาทโย เกวลา อปิ ตีสุ, สทิสตฺเถ จ วตฺตนฺติ, สนฺนิกาโส, ปน อนฺเต ตโย จ อุตฺตรปทีภูตา, ตํ ยถา – เตน สโม’ยํ [ตํสโม’ยํ (?)], ตํสมมิทํ, ตํสนฺนิกาโส อิจฺจาทิ [อมู นิภาทโย อุตฺตรปทฏฺา เอว สทิสวจนา วาจฺจลิงฺคา สิยุํ ยถา ‘‘ปิตุนิโภ ปุตฺโต, มาตุนิภา กฺา, เทวนิภม- ปจฺจ’’มิติ, พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๓๗]. สม เวลมฺเพ, อ. ปติรูปกํ ภชตีติ ปฏิภาโค, โณ, กาส ทิตฺติยํ, อ, สนฺนิกาโส. สมานมิว นํ ทิสฺสตีติ สริกฺขโก, สมานสฺส โส, ทิสฺส ริ, สสฺส กฺโข, สกตฺเถ โก, สริกฺขโก. สม เวลมฺเพ, ยุ, สมาโน, สห มาเนนาติ วา สมาโน. สมานํ กตฺวา นํ ปสฺสตีติ สทิโส, สมานสฺส โส. ปริจฺเฉทสธมฺมา ตุลฺยาธิฏฺิตาย สมฺมิโต ปริจฺฉินฺโน ตุลฺโย, สมฺมิตตฺเถ โย, อปจฺจเย ตุโลปิ. ภา ทิตฺติยํ ¶ , สนฺนิโภ, นิโภ จ. ภูต รูปาทโยปฺยตฺร, ยถา ปิตุภูโต, มาตุรูโป.
ติกํ อุปมาเน. อุปมียเต เยน โอปมฺมํ, มน, อุปปุพฺโพ มา มาเน, ยุปจฺจเย อุปมานํ, อิตฺถิยมติ อ, อุปมา, อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺเตปฺยยํ, วุตฺตฺจ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๗๖ คาถา]. ‘‘เยโนปมียเต, ยา โจปมียเต, เตสฺวปิ โอปมฺมาทิตฺตย’’นฺตฺยมรสีโห[พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๓๖].
๕๓๑. จตุกฺกํ เวตเน. ภรติ กมฺมกเร ยาย, สา ภติ,ติ. วิส เปรเณ, เปรณํ คมนาทีสุ นิโยชนํ, กรเณ โณ, นิพฺเพโส, นิเวโสปิ. วี คมเน, ตโน. มูเลน สมิตํ มูลฺยํ, มูล ปติฏฺายํ วา, กรเณ โย.
‘‘กมฺมฺา ตุ วิธา ภจฺจา, ภตโย ภมฺมเวตนํ;
ภรณฺยํ ภรณํ มูลฺยํ, นิพฺเพโส ปณมิจฺจปี’’. –
ตฺยมรสีโห[อมร ๒๐.๓๘-๙].
ทฺวยํ ชูเต. ชุ คติชวเนสุ, โต, ทีฆาทิ, ชูตํ, ชุต ทิตฺติยํ วา, กรเณ อ. กิตวสฺส ชูตการสฺส กมฺมํ เกตวํ, โณ. อกฺขวตี, ปโณปฺยตฺร. อกฺขา ปาสกา อุปายตฺเถน อสฺสํ สนฺตีติ, วนฺตุ, สภาวโต อิตฺถิตฺตํ. ปโณ อฏฺโฏ, ตํโยคา ปโณ.
ปฺจกํ ¶ ชูตกาเร. ธาวนฺตี อตฺติ ธุตฺติ, นิปาตนา, ตํโยคา ธุตฺโต, โณ, ธู กมฺปเน วา, โต, รสฺโส, ธุตฺโต, สพฺพกีฬาทิปสุเตปฺยยํ. อกฺเขสุ ธุตฺโต อกฺขธุตฺโต. มริยาทมติกฺกมฺม กีฬาทิปสุโต หิ ‘‘ธุตฺโต’’ติ วุจฺจติ. กิตวํ อสฺสตฺถีติ กิตโว, นิปาตนา, กิต นิวาเส วา, อโว. อกฺเขหิ ชูเตหิ ทิพฺพตีติ อกฺขเทวี, ณี.
๕๓๒. ทฺวยํ ปาฏิโภเค, ปฏิภฺุชติ ปาลยตีติ ปาฏิโภโค, ภุช ปาลเน, โณ. ปฏิภวตีติ ปฏิภู. ทฺวยํ จตุวีสติปาสเก, เยน ชูตการา ทิพฺพนฺติ. อก กุฏิลายํ คติยํ, โข, อกฺโข. ปส พาธนผุสเนสุ, ณฺวุ. เทวโนปฺยตฺร. ทิพฺพนฺติ เยน เทวโน, ทิวุ กีฬายํ, ยุ.
สารผลเก อฏฺาปทํ, ปุเม, นปุํสเก วา, อฏฺปทานฺยสฺส อฏฺาปทํ. เทสนฺตเร หิ จตุรงฺคสฺเสว ปฏฺฏิกายํ ปาสกชูตมฺปิ วตฺตเต, สฺายํ อฏฺสทฺทสฺส อุตฺตรปเท รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินิ ๖.๓.๑๒๕]. อฏฺปทมฺปิ. ปฏฺเฏ อิโต จิโต จ สรนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ สาริโน, เตสํ ผลกํ สาริผลกํ, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ อพฺภุเต, เยน สตาทิลาภชานิวเสน ชูตการาทีนํ ชยปราชยา โหนฺติ. ปณ พฺยวหาเร, อ, ปโณ, ปโนปิ. อพฺภ คมเน, โต, อภิ สทฺเท วา, โต, อสรูปทฺวิตฺตํ, อพฺภโตปิ.
๕๓๓. นานาทพฺพกเต ¶ มทิราพีเช สุราพีเช กิณฺณา, กิรนฺติ นานาทพฺพานิ มิสฺสีภวนฺตฺยสฺสํ กิณฺณา, โต. มธฺวาสเว มธุกปุปฺผกเต มชฺเช มธุ มตํ, มธุกปุปฺผํ มธุ, ตปฺปกตตฺตา มธุ, มธุกเตปิ มชฺเช มธุ มธฺวาสวา วุตฺตา, มาธวโก, มาธฺวิกมฺปิ, อทฺวีสฺวิทํ.
สุรานฺตํ มชฺเช. มท อุมฺมาเท, กรเณ อิโร. วรุโณ นาม เอโก ชโน, เตเนว ปมํ ทิฏฺตฺตา วรุณโต ชายตีติ วารุณี, ณี, วร ปตฺถนายํ วา, กมฺเม ยุ, อสฺสุ, นทาทิ. มชฺชนฺเต เยน มชฺชํ, วชาทินา โย, ทฺยสฺส ชฺโช จ. สุ อภิสเว, โร, สุ สวเน วา, สุรา. หลิปฺปิยา, หาลา, คนฺโธตฺตมา, ปสนฺนา, อิรา, กาทมฺพรีปฺยตฺร. หลิโน พลภทฺทสฺส ปิยา รุจฺจา หลิปฺปิยา. หล วิเลขเน, โณ, หาลา. อิ คมเน, โร, อิรา. ปม’มยํ โคมนฺถ ปพฺพเต กทมฺพโกฏเร ภวา กาทมฺพรี, ตถา จาคโม ‘‘กทมฺพโกฏเร ชาตา, เตน กาทมฺพรี มตา’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๐.๓๙].
ทฺวยํ ตาลาทิรสเช. อาสวนฺติ มานปุริสมทาทโย เยนาติ อาสโว. มทํ ชเนตีติ เมรยํ, เณยฺโย, อสฺเส, ทสฺส โร จ. สีธุปฺยตฺร. มชฺชวิเสเสปิ ตยมิทํ วทนฺติ, วุตฺตฺจ –
‘‘สีธุอุจฺฉุรเส ปกฺเก, อปกฺเก อาสโว ภเว;
เมรยํ ธาตกีปุปฺผ-คุฬธฺมฺพิโลฏฺิต’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๐.๔๒ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๔๑].
๕๓๔. ทฺวยํ ¶ ปานปตฺเต. สร คติยํ, ณฺวุ. สร คติหึสาจินฺตาสุ วา. จส ภกฺขเน, ณฺวุ, ทฺวยํปฺยนิตฺถี. สีธุมฺหิ จ สรโก.
ทฺวยํ ปานมณฺฑเล. อาปิวนฺติ สํภูย ปิวนฺตฺยสฺมึ อาปานํ, ยุ. ปานสฺส มณฺฑลํ โกฏฺํ ปานมณฺฑลํ.
๕๓๕. สมตฺตลิงฺคาสงฺคหโต อสมฺปุณฺณตํ ปริหรติ. อตฺร อสฺมึ วคฺเค เย โยคิกา สทฺทาเวณิกมายาการโจรอกฺขเทวิปฺปภุตโย ปุเม ภูริปฺปโยคตฺตา ปจุรปฺปโยคทสฺสนโต เอกสฺมึ ลิงฺเค ปุเม อีริตา กถิตา, เต ตทฺธมฺมตฺตา ตํโยควสา เอกกฺริยาการิตฺตา อฺวุตฺติยํ ตโต อฺตฺร อิตฺถาทีสุ วุตฺติยํ สตฺยํ ลิงฺคนฺตเรปิ อิตฺถิลิงฺคาโทปิ เนยฺยา อุปนียา, ตํ ยถา – มายาการี อิตฺถี, มายาการมิทํ กุลมิจฺจาทิ. เย ตฺวโยคิกา มาคธมาลิกกุมฺภการาทโย, เต ชาติวจนตฺตา สุทฺทาทโย วิย ทฺวีสูติ.
สุทฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๕. อรฺวคฺควณฺณนา
๕๓๖. สตฺตกํ ¶ วเน. อร คมเน, อฺโ, อรฺํ. เกน ชเลน อนนํ ปาณมนสฺส กานนํ, ทา อวขณฺฑเน, ทา เฉทเน วา. อธิกรเณ โณ, ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อาโย. ทย ทานคติหึ สาทาเนสุ วา, โณ, คห อุปาทาเน [คาหู วิโลฬเน (?)], อธิกรเณ ยุ. วป พีชนิกฺเขเป, อิโน, อสฺสิตฺตํ. วน สมฺภตฺติสทฺเทสุ, กตฺตริ อ, วนํ. อฏา อวยโว เสลา อตฺเรติ อฏวิ, อิ, อีมฺหิ อฏวี.
มหาปทุมลตาวนํ มหารฺํ, นทาทิ, อนนฺโต จ, อรฺานี.
๕๓๗. นครโต นาติทูรสฺมึ าเน สนฺเตหิ อภิโรปิโต ตรุสณฺโฑ ปูคปนสาทิตรุสมูโห อตฺถิ, โส ‘‘อุปวน’’นฺติ โจจฺจเต, กิตฺติมวนเมตํ. อารมนฺตฺยสฺมินฺติ อาราโม, โณ. อุปคตํ, อุปโรปิตํ วา วนํ อุปวนํ.
๕๓๘. สพฺพสาธารณํ สพฺพโลเกหิ สาธารโณปโภคํ รฺํ ราชูนํ อรฺํ ‘‘อุปวนํ, อุยฺยาน’’มิตฺยุจฺจเต, อุลฺโลเกนฺตา ¶ ยนฺติ ชนา เอตสฺมินฺติ อุยฺยานํ, ยุ. อากีโฬปฺยตฺร.
ตเทว ราโชปวนเมว อุปการิกาสนฺนิหิตํ, ปุรสนฺนิหิตํ วา อนฺเตปุราจิตํ ปมทวนาขฺยํ. ยตฺร อนฺเตปุรสหิโต เอว ราชา วิหรติ, นาฺชนปฺปเวโส. ปมทานํ อิตฺถีนํ วนํ ปมทวนํ, รสฺโส.
๕๓๙-๕๔๐. สานฺตราฬา ปนฺติ, ยถา – ตรุปนฺติ, ปาสาทปนฺติ, นิรนฺตราฬา ตุ ราชีติ. ตตฺร ปฺจกํ ปนฺติยํ. ปน พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, ปนฺติ. วี คมเน, ถิ, วีถิ. วล สํวรเณ, อิ, อาวลิ. อาลิปิ, อลธาตุมฺหา อิ. สิ เสวายํ, ณิ, เสณิ. ปา รกฺขเณ, ฬิ, ปาฬิ, โสคเตปิ. ทฺเว สมา. ลิข เลขเน, อ. ราช ทิตฺติยํ, อิ.
ติปาทํ รุกฺขมตฺเต. ปาเทน มูเลน ปิวตีติ ปาทโป, โณ. วิฏปโยคา วิฏปี. รุกฺข วรเณ, อ, รุห ชนเน วา, โข, หสฺส โก. น คจฺฉตีติ อโค. สล คมเน, โณ, สารวนฺตตาย วา สาโร, โส เอว สาโล, อฺตฺโรปจารา. มหิยํ รุหตีติ, อ. ทุ คติยํ, โม. ตร ตรเณ, อุ. กุโต ภูมิโต ชายตีติ กุโช, องฺคาเรปิ. สาขาโยคโต สาขี.
คมุ ¶ คมเน, โณ, ‘‘คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู’’ติ จฺโฉ. ขุทฺโท อวุฑฺฒิปฺปตฺโต ปาทโป ขุทฺทปาทโป. เย รุกฺขา ปุปฺผํ วินา อปุปฺผกา ผลนฺติ, เต อสฺสตฺโถทุมฺพรปนสาทโย ‘‘วนปฺปตี’’ติ วุจฺจนฺติ, วนานํ ปติ วนปฺปติ. ปุปฺผโต ชาตผลา ปน อมฺพขชฺชูราทโย วานปฺปตโย. วนปฺปติมฺหิ ภวา วานปฺปตโย.
๕๔๑. โย ผลปากาวสาเน มรติ, โส กทลีธฺาทิโก โอสธิ นาม ภเว, โอโส ธียเต ยสฺสํ [โอโส คฺโลโส ทิตฺติพฺพา ธียเต’ตฺร พฺยาขฺยาสุธา ๒.๔.๖], สา โอสธิ, อิ. สาสทฺโท โอสธิสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตทีปโก.
ทฺวยํ อุตุปฺปตฺเตปิ ผลหีเน. วน ยาจเน, โฌ, วฺฌา, วธติ ผลนฺติ วา วฺฌา, วชาทินา โย, ฌสฺส โฌ, นิคฺคหีตาคโม จ. น วิชฺชติ ผลเมติสฺสาติ อผลา, ทฺเว ตีสุ. ติกํ วตฺตมานผเล รุกฺขาโท. ผลโยคา, อิโน, วนฺตุ, อี จ.
๕๔๒. จตุกฺกํ วิกสิเต. ผุลฺล วิกสเน, กตฺตริ โต, สฺชาตตฺเถ วา อิโต, ผล วิสรเณ วา, วิสรณํ วิกาโส, อสฺสุ. กจ พนฺธเน, วิปุพฺโพ วิกสเน, กตฺตริ อ ¶ . วิกจเต วิทลติ วิสิลิฏฺทโล ภวตีติ วา วิกโจ, อ, วิสทฺโท วิสิเลสโชตโก. กส คมเน, โต. ทลานํ อฺมฺํ วิสิเลสโต สมุทาโย ‘‘วิกสิโต’’ตฺยุจฺจเต. ผุโฏปฺยตฺร. ผุฏ วิกสเน.
ปาโท รุกฺขคฺเค. ‘‘น นา’คฺคํ สิขรํ สิโร’’ติ โวปาลิตวจนโต ‘‘สิรโส อคฺค’’นฺติ น ฉฏฺีสมาโส. สิโร วุตฺโต. อช คมเน, โค, อคฺคํ, เสฏฺเ ตีสุ. สี สเย, ขโร, สิขา วา จูฬา, สา วิย ชายตีติ สิขโร. ทฺวยํ สาขายํ. สาข พฺยาปเน, อ. ‘‘ลตา วลฺลี สมาขฺยาตา, ลตา สาขา จ สาขิน’’นฺติ ลตา นานตฺถา. ลา อาทาเน, โต, รสฺโส.
๕๔๓. ฉกฺกํ ปตฺเต. ทลติ วิกสตีติ ทลํ, อ. ลส กนฺติยํ, ปกาเรน ลสตีติ ปลาโส, โณ. ฉท สํวรเณ, ฉาทียเต เยน ฉทนํ, ยุ. ปูรยตีติ ปณฺณํ, นิปาตนา, ปต อโธคมเน วา, ปตตฺยจิเรน ปณฺณํ, ปตฺตฺจ, โต, ปุเม. สฺายํ ณมฺหิ ฉโท.
ทฺวยํ ปตฺตาทิสงฺฆาตวติ สาขาย ปพฺเพ. ปลฺล คมเน, อโว. กิส คมเน, โย, ลาคโม มชฺเฌ. ทฺวยํ องฺกุเร. นโว เอว อุพฺภิโต อุคฺคโต นวุพฺภินฺโน. องฺก ลกฺขเณ, อุโร.
๕๔๔. ปกฺกํ ยาว ปาเทน นามํ. วิกาโส มุขปพุทฺธกลิกายํ มกุฬาทิทฺวยํ. มุจ โมจเน, อุโล, อุสฺสตฺตํ, จสฺส โก, มกุฬํ, มกุโฬ วา. กุฏ เฉทเน, มโล, อสฺสุ, กุฏุมโล, กุตุมโลปิ. ปุปฺผสฺส จ ผลสฺส จ ปกติภูเต ¶ ชาลปตฺเต ขารกาทิทฺวยํ. ขุร วินาเส. ณฺวุ. ชล ธฺเ, สกตฺเถ โก. ชาลกํ นปุํสเก. ทฺวยํ ชาลกโต ปวุทฺเธ ปุปฺเผ, ผเล จ. กล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ, กุร สทฺเท, ณฺวุ.
ปุปฺผาทิพนฺธนํ ปุปฺผผลานํ พนฺธนํ วณฺฏํ นาม. พนฺธียเต เยน วณฺฏํ, วชาทิ.
๕๔๕. ติกํ ปุปฺเผ. ปสุ ปาณิคพฺภวิโมจเน, โณ. ขปณกภาสาย รุกฺโขปิ ปาณิ, วุทฺธาทิ, ปสโว. กุส อกฺโกเส, อุโม, กส คมเน วา, กาส ทิตฺติยํ วา, อุโม, รสฺโส. ปุปฺผ วิกสเน, ปุปฺผตีติ, อ. ปุปฺผโช รโช ปุปฺผธูลี ปราโค นาม, รนฺช รงฺเค, โณ.
มธุรปุปฺผรโส มกรนฺโท นามาติ มตํ. มกฺขิกา รมนฺติ ยสฺมึ มกรนฺโท, วชาทิ. ทฺวยํ กลิกาภิ อากิณฺเณ ปริณายวติ. ถุ อภิตฺถเว, ณฺวุ, ถวโก. คุธ ปริเวธเน, ณฺวุ, ธสฺส โฉ, โคจฺฉโก.
๕๔๖-๕๔๗. อาเม อปกฺเก ผเล สลาฏุ อุตฺโต, สลาฏ พาลฺยปริภาสเนสุ, อุ, วิชฺชมานพาลฺยตาย สลาฏุ ¶ . ปกฺกนฺตุ ผลํ นิปฺปริยาเยน ‘‘ผล’’มิตฺยุจฺจเต, เตน ‘‘อามสฺมึ ผลโวหาโร รูฬฺหิยา ปวตฺตตี’’ติ าตพฺโพ, ผล นิปฺผตฺติยํ, นิปฺผตฺติ จาตฺร สุปกฺกตฺตํ, สุกฺเข ตุ ผเล วาโน. ตตฺร สลาฏุ วานา ตีสุ, ยถา สลาฏุ ชมฺพู, สลาฏโว มาสา, สลาฏูนิ กุมฺภณฺฑานิ, วานา หรีฏกี, วาโน มุคฺโค, วานมมฺพํ.
จมฺปกาทิ จมฺปกํ กรวีรํ กทมฺพกํ อโสกํ กณฺณิการํ จมฺปกาทีนํ ปุปฺผํ วิกาโร, อวยโว เจติ อฺตฺเถ โณ น ภวติ, ตทนฺตโต ปุปฺผสฺสุปฺปติตโต, เอวํ จมฺปกาทีนิ กุสุมนามานิ นปุํสเก วตฺตนฺติ, อมฺพาทิ ทาฬิมํ นารงฺคํ อามลกํ กุวลํ พทรนฺติ ปกตฺยนฺตรเมว ผเล วตฺตเต, อามลกิยา กุวลิยา พทริยา ผลํ วิกาโร, อวยโว เจติ อฺตฺเถ ตทฺธิโตปิ โนปฺปชฺชเต, ตทนฺตโต ผลสฺสุปฺปติตโต, เอวํ อมฺพาทีนิ ผลนามานิ นปุํสเก วตฺตนฺติ. มลฺลิกาทโย กุสุเมปิ วตฺตมานา สลิงฺคา ปกติลิงฺคาอเภโทปจาเรน ปวตฺติยา, ยถา – มลฺลิกา ชาติ, วนมลฺลิกา อิจฺจาทิ. วีหโยปฺยเภโทปจาเรน ผเลปิ สลิงฺคา, ยถา มาสสฺส ผลํ มาโส, มุคฺคสฺส ผลํ มุคฺโค, เอวํ ยโว, ติโล, อตสี, กงฺคุ, ธฺํ.
ติกํ ชมฺพุยา ผเล. ตตฺร ยทา โลกโต ผเล วุตฺติ, ตทา ชมฺพุสทฺโท ปกตฺยนฺตรเมว ผเล วตฺตเต, ยทา น ผลวุตฺติ, ตทา วิกาเร อวยเว วาโน, ชม อทเน, พู, ชมฺพู, ปกตฺยนฺตราผเล วุตฺติ. ชมฺพุยา ผลํ ชมฺพุวํ. ชมฺพุ จ. โลกโต เอว ผเลปิ วตฺตมานา หรีฏกฺยาทโย สภาวโต อิตฺถิยํ ภวนฺติ [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]. หรีฏกิยา ผลํ หรีฏกี, เอวํ โกสาตกี, สลฺลกี, ทกฺขา, กณฺฑการิกา, เสผาลิกา อิจฺจาทิ, ปุพฺเพ วิย วิการาวยวตฺเถสุ ปจฺจยาภาโว, อสฺสตฺถาทิกํ ฉกฺกเมว ตทฺธิตนฺตํ อสฺสตฺถาทีนํ ¶ ผเล วตฺตมานานํ นปุํสกํ สิยา รูปเภโท, ยถา – อสฺสตฺถสฺส ผลํ อสฺสตฺถํ, เวณุโน ผลํ เวณวํ, ปิลกฺขสฺส ผลํ ปิลกฺขํ, นิคฺโรธสฺส ผลํ นิคฺโรธํ, อิงฺคุทิยา ผลํ อิงฺคุทํ, พฺรหติยา ผลํ พฺราหตํ, วิทารี อํสุมตี คมฺภริยาทโย มูเล, ปุปฺเผปิ สลิงฺคา [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]. ปาฏลาสทฺโท ปน อเภทวตฺติจฺฉายํ มูเล ปุปฺเผปิ วตฺตมาโน สภาวโต อิตฺถิลิงฺโค, เภทวตฺติจฺฉายํ วิกาเร อวยเว วา ณมฺหิ ปาฏลํ [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]. ทฺวยํ สาขาปลฺลวาทิสมุทายลกฺขเณ อาโภเค, วิฏ เวธเน, วิฏ อกฺโกเส วา, อโป, ปสฺส ภตฺเต วิฏภี, นทาทิ.
๕๔๘. มูลมารพฺภ มูลโต ปฏฺาย สาขนฺโต สาขาวธิ ตรุสฺส ภาโค ขนฺโธ นาม, โย ‘‘ปกณฺโฑ’’ติปิ วุจฺจติ, ขนุ อวทารเณ, โธ, ขนฺโธ, ขาท ภกฺขเน วา, โก, ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ ขนฺธาเทโส, กโลโป.
รุกฺขจฺฉิทฺเท รุกฺขาทีนํ วิวเร โกฏโร. กุฏ เฉทเน, อโร, โกฏโร, นิกฺกุโหปิ. ทฺเว สมา. กาส ทิตฺติยํ, กาสเต อคฺคินา ทิปฺปเตติ กฏฺํ, โต, ตสฺส ฏฺโ, รสฺโส จ, กส คมเน วา, โต, กฏฺํ. ทร วิทารเณ, ณุ.
๕๔๙. ติกํ มูเล. วุ สํวรเณ, โท, นิคฺคหีตาคโม, พุธ คมเน วา, อ, ธสฺส โท. มูล ปติฏฺายํ, โณ, ปาทสทฺเทน ¶ ตปฺปริยายา จรณตฺถา สพฺเพ สงฺคหิตา, ปาทสทิสตฺตา ปาโท, ทฺวยํ ฉินฺนสฺส ตรุกฺขนฺธสฺส ภูมิฏฺภาเค. สงฺก สงฺกายํ, อุ, สก สตฺติยํ วา, นิคฺคหีตาคโม. ขนุ อวทารเณ, ณุ, ขาณุ. ธุโวปิ, ธุวติ ถิรายเตติ ธุโว, ธุ คติเถริเยสุ, อ, อุวาเทโส.
ทฺวยํ วิทาริยาทีนํ กนฺเท. กุยํ ปถวิยํ รุหตีติ กุรุหาฏํ, อโฏ, กนฺท อวฺหาเน, โรทเน จ, ‘‘กรหาโฏ’มฺพุชกนฺเท, ปุปฺผรุกฺขภีเตสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ทฺวยํ หลาทีนํ กลีเร. กล สงฺขฺยาเน, อีโร. มส อามสเน, ถโก, มตฺถเก สีเส วา ชาโต มตฺถโก.
๕๕๐. ทฺเว สมา. อภินวนิคฺคตา อายตา สกุสุมา, กุสุมสฺุา จ มฺชรี, วลฺลรี ตุ ตทฺาปิ, ยถา ตาลวลฺลรี, วล, วลฺล สํวรเณ, อโร, นทาทิ. มฺุชโยคโต มฺชรี, โร, นทาทิ, อุสฺสตฺตฺจ, ทฺเวปิ นารี. ทฺวยํ ลตายํ. วลฺล สํวรเณ, นทาทิ. ลตา วุตฺตา, ‘‘ลตา ปตานินี วลฺลี มตกีถา’’ติ หลายุโธ.
อกฺขนฺโธ อปฺปกฺขณฺโฑ, พหุปตฺตตจทณฺฑิกาทิ. โย วา ตนุปกณฺโฑ วํสนฬาทิ, โส ‘‘ถมฺโพ, คุมฺโพ’’ติ โจจฺจเต, ถก สํวรเณ, โพ, กสฺส โม. คุป รกฺขเณ, โพ, ปสฺส โม. ปตาโน สาขาปตฺตจโย, เตน ยุตฺตา โครกฺขา ¶ ตมฺพูลิ ธิวุสชีมูต คโฬฌาทิกา ลตา, สา วีรุ นาม, วิวิเธหิ รุหตีติ กตฺวา, กฺวิ, วีรุ, ทีฆาทิ, คุมฺพินีปิ.
๕๕๑. ปชฺเช ปาเทน นามํ. ยตฺร ทฺวยํ ‘‘โพธิรุกฺโข’’ติ สฺิเต พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพฺุตฺาณปฺปฏิลาภฏฺานภูเต ทุมราเช, อฺตฺร ตูปจารา. อสฺสํ สพฺพฺุตฺาณํ ติฏฺติ เอตฺถาติ อสฺสตฺโถ, สฺส โถ, ทฺวิตฺตํ, มารวิชยสพฺพฺุตฺาณปฺปฏิลาภาทิเกหิ ภควนฺตํ อสฺสาเสตีติ วา อสฺสตฺโถ, อาปุพฺโพ สาส อนุสิฏฺิยํ, โตสเน จ วตฺตติ, โต, รสฺโส. สพฺพฺุตฺาณํ พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธิ, พุธ อวคมเน, อิ, โพธิ, ทฺวีสุ. จลทโล, ปิปฺปโล, กฺุชราสโนปิ. ทฺวยํ พหุปาเท. อโธภาคํ รุนฺธตีติ นิคฺโรโธ, อุสฺโส, คาคโม จ. วฏ เวธเน, วฏตีติ, อ.
ทฺวยํ กพิฏฺเ. กวิมฺหิ วานเร ติฏฺตีติ กพิฏฺโ[ปาเยน กปโย ติฏฺนฺติ อตฺร กปิตฺโถ (จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๒๑)] ‘‘วานเร ปณฺฑิเต กวี’’ติ โวปาลิโต, ตถา กปิตฺโถ, โต, สฺส โถ จ. ทธิตฺโถ, อมฺพิลผโลปิ. ทฺวยํ อุทุมฺพเร. ยฺกมฺมานมงฺโค เอกงฺคตฺตา ยฺงฺโค, ทุพฺพี หึสายํ, อโร, นิคฺคหีตาคโม, เอกสฺส พสฺส โลโป จ. ชนฺตุผโล เหมทุทฺโธปิ.
๕๕๒. ทฺวยํ ¶ โกวิฬาเร.
‘‘สุกปทาจฺฉโร จมฺโป,
โกวิฬาโร ตุ กฺจโน;
ปุพฺโพ สิโต ปโร รตฺโต,
ยุคปตฺตา อุโภปิเต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๒๒].
หิ รตนโกโส, กฺชนาลโกปฺยตฺร. ยุคํ ยมกํ ปตฺตมสฺส.
ติปาทํ อุทฺทาเล. วาตํ อุทฺทาลตีติ อุทฺทาโล. สิงฺคาราทีนํ สฺาวเสน รุกฺขานํ ราชา ราชรุกฺโข, วาตโรคหนเน ราชภูโต รุกฺโข วา ราชรุกฺโข. กตา มาลา อสฺส ปุปฺเผหีติ กตมาโล, สิงฺคารปฺปกาโส. อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรติ วาตหนเนติ อินฺทีวโร, อีวโร, อินฺทิยา สกฺกสฺส ภริยาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา วา อินฺทีวโร. จตุรงฺคุโล, อาเรวโต, สุวณฺณโกปิ.
๕๕๓. ทฺวยํ ชมฺภีเร, ยสฺส ผลมมฺพิลํ โหติ. อมฺพิลตฺตา ทนฺตสฺส สโ ทนฺตสโ. ส เกตวหึสาสํกิเลเสสุ, อ. ชมุ อทเน, อีโร, ภนฺโต จ, ชมฺภ คตฺตวินาเม วา, ชมฺโภ, ชมฺภโล, ชมฺพีโรปิ. ทฺวยํ วรเณ. วร อิจฺฉายํ ¶ , ยุ. กล สงฺขฺยาเน, อิโร, นทาทิ, รสฺสนฺโต. วรุโณ, ติตฺตสาโกปิ.
ทฺวยํ ผลหเร. ‘‘โก อยํ, สุโก’’ติ วิมตุปฺปตฺติกรปตฺตกุสุมตาย กึสุโก. ปาริ สมุทฺโท, ตตฺร ภทฺโท ปาริภทฺโท, โส เอว ปาฬิภทฺโท, โกวิฬาโร, ตํสณฺานปตฺตกุสุมตาย ปาฬิภทฺโท. ทฺวยํ วิทุเล, โย อพฺภสมเย ปุปฺผติ. วช คมเน, อุโล. วี ปชเน, อโส, โตนฺโต จ, วิปุพฺโพ อต สาตจฺจคมเน วา, อโส. วานีโรปิ.
๕๕๔. ทฺวยํ ปีตเน, ยสฺส ปตฺตผลานิ อมฺพิลานิ, ปูคผลปฺปมาณฺจ ผลํ, สลฺลกีรุกฺขสณฺาโน จ, โส รุกฺโข. อมฺพ สทฺเท, อโฏ, สกตฺเถ โก. ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ตโน, ปีตึ วา ตโนตีติ ปีตโน, สกตฺเถ โก. ทฺวยํ คุฬปุปฺเผ. มน าเณ, โก, มธฺวาเทโส จ. มธุนาโม ทุโม มธุทฺทุโม. ทฺวยํ ‘‘ลมฺพู’’ติ ขฺยาเต. คุโฬ วิย สาเตน ผลมสฺส คุฬผโล. ปีล ปติตฺถมฺเภ, อุ. ทฺวยํ ติกฺขคนฺเธ. โสภํ ชเนตีติ โสภฺชโน, โสภํ วิสฺชนเมเตน เหตุภูเตนาติ วา โสภฺชโน. วุตฺตฺจ –
‘‘สิรีสปุปฺผสฺส รเสน ภาวิตํ,
สหสฺสวารํ มรีจํ สิตวฺหยํ;
เอเตน สมนฺติ วิสาหิ สมฺภวา,
กตฺชนสฺเนหนปาทนตฺถุโต’’ติ.
สิ เสวายํ, วิทฺธวินาสนตฺถํ เสวีเตติ สิคฺคุ, คุ, ถี. จิตฺตหารี, ปภฺชโน, วิทฺธวินาสโนปิ.
๕๕๕. ทฺวยํ ¶ วิสาลตเจ, โย สรเท ปุปฺผติ ปุปฺผํ. สตฺตปณฺณานฺยสฺส สตฺตปณฺณี ปุเม. ฉตฺตมิว ปณฺณมสฺส ฉตฺตปณฺโณ. วิสมจฺฉโทปิ, สตฺตปณฺณตฺตา วิสมจฺฉโท. ทฺวยํ รถทฺทุเม. รถํ ตโนติ เยน ตินิโส, อิโส. อติปมุจฺจติ ทาหปิตฺตมเนเนติ อติมุตฺตโก. จิตฺตกิปิ.
ทฺวยํ วาตโปเถ, ปํ วาตํ ลุนาตีติ ปลาโส, อโส. ‘‘ปตฺเต ปลาสํ โส รุกฺเข, ปีตหริตกึ สุเก’’ติ หิ รุทฺโท. วาตโปโถปิ, วาตสฺส โปโถ วาตโปโถ, ปุถ หึสายํ.
ทฺวยํ ‘‘ปุตีติ’’ ขฺยาเต. หตชนฺตุปโมหสงฺขาตาริผลตาย อริฏฺโ, นิปาตนา หนฺติสฺส ฏฺโ, ตํโรคาริวนฺตชเนหิ อิจฺฉิตพฺพผลตฺตา วา อริฏฺโ, อิสุ อิจฺฉายํ. ผณ คติยํ, อิโล, อสฺเส.
๕๕๖. ติกํ สิริผเล. มล ธารเณ, อูโร. พิล เภทเน, ณุโว, เพลุโว. ลปจฺจเย พิลฺโล. สณฺฑิลฺโย, เสลุโสปิ. ‘‘มุนิปฺปเภเท มาลูเร, สณฺฑิลฺโย ปาทปนฺตเร, นเฏ พิลฺเล จ เสลุโส’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๒]รภโส.
ทฺวยํ ¶ ตุงฺเค. ปุมนาโม นาโค รุกฺโข ปุนฺนาโค. ‘‘ปุนฺนาเค ปุริโส ตุงฺโค, เกสโร เทววลฺลโภ’’ติ [อมร ๑๔.๒๕] หฺยมรสีโห, ทีโฆ, ‘‘ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสู’’ติ อการโลโป จ. อติสยปุปฺผเกสรวนฺตตาย เกสโร, กิส ตนุกรเณ วา, อโร, ปุปฺผเกสยุตฺตตาย วา เกสโร, โร.
ทฺวยํ โลทฺทมตฺเต. สล คมนตฺโถ, อโว. รตฺตกผปิตฺตโสเต ลุนาตีติ โลทฺโท, ทฺโท. ติริโฏ, สาวโรปิ. ‘‘สาวโร อปราเธ จ, โลทฺเท ปาเป จ กถฺยเต’’ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๓] ตฺยชโย. ทฺวยํ ธนุปฏฺเฏ ผลินิ. ปี ปาเน, อโล, อีสฺส อิยาเทโส. สนฺนกา ตาปสา, เตสํ ทุ ทุโม สนฺนกทฺทุ, ‘‘สนฺนกทฺทุ จาปปฏา, วรโณ ตาปสปฺปิโย’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๕] หิ โกสนฺตเร.
๕๕๗. ทฺวยํ ‘‘มฺหนกู’’อิติ ขฺยาเต. ลิกุโจ นาม ฑหุรุกฺโข, ตคฺคุณตฺตา ลิโกจโก, สฺายํ โก. องฺก ลกฺขเณ, โอโล, องฺโกโล. ทฺวยํ กุมฺเภ. โรคหรเณ ครุโนปิ เวชฺชสฺส ครุ คุคฺคุลุ, นิปาตนา. กุส เฉทเน, ณฺวุ. กุมฺโภ, ปุโรปิ.
‘‘ราสิเภเท คชมุทฺธํเส,
กุมฺภกณฺณสุเก ฆเฏ;
กามุเก วารนาริยฺจ,
กุมฺโภ กฺลีวนฺตุ วคฺคุลุมฺหี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๔].
รภโส. ปุร อคฺคคมเน, โณ, ปุโร.
ทฺวยํ ¶ อมฺเพ. อม คติยํ, โพ, อมฺพ สทฺเท วา, อ. จุติ อาเสจเน, รกฺขเณ จ, อ, จุ จวเน วา, โต, ทีฆาทิ. รสาโลปิ, รสํ ลาตีติ รสาโล, ทีโฆ. เอโส อมฺโพ สุคนฺธวา อติสยคนฺธยุตฺโต สมาโน ‘‘สโห, สหกาโร’’ติ โจจฺจเต. สห สตฺติยํ, สุคนฺธํ กตฺตุํ สหตีติ สโห, อ. สหนํ สโห, ตํ กโรตีติ สหกาโร, หา วา ปมุทา, ตาย สห วตฺตตีติ สโห, สหํ สมุทํ กโรตีติ สหกาโร.
๕๕๘. ทฺวยํ เสตมฺเพ. ปุณฺฑ ปุณฺฑเน. ปุณฺฑ ขณฺฑเนตฺเยเก, ณฺวุ, อสฺสี, อราคโม จ. เสตวณฺโณ อมฺโพ เสตมฺโพ. ทฺวยํ พหุวารเก, ยสฺส ผลานิ อติปิจฺฉิลานิ. สิ พนฺธเน, ลุ, สล คมนตฺโถ วา, อุ, อสฺเส. ปิจฺฉิลตฺตา พหูนิ วารีนิ ยสฺมึ พหุวารโก, สฺายํ โก. สีโต, อุทฺทาโล, กผโลปิ.
ทฺวยํ กาสฺมริยํ. สิริมนฺตานิ ปณฺณานิ ยสฺสา เสปณฺณี, นทาทิ, สิรีสทฺทสฺส เส. กสฺมีรเทสชตฺตา กาสฺมรี, กาส ทิตฺติยํ วา, มโร, นทาทิ. มธุปณฺณี, ภทฺทปณฺณีปิ. ทฺวยํ สกณฺฏกมฺพิลผลรุกฺเข. สกณฺฏกตฺตา กุจฺฉิตํ ลาตีติ โกลี, นทาทิ. วท เถริเย, อโร, นทาทิ. กุวลี, กกฺกนฺธูปิ.
๕๕๙. ทฺวยํ ¶ ตสฺสา โกลิยา ผเล. โกลิยา ผลํ โกลํ. พทริยา อยํ อวยโว พทโร. กุวลํ, เผนิลํ, โสวีรมฺปิ. ‘‘โสตฺชเน ตุ โสวีรํ, กฺชิเก พทเรปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๖]รภโส. ทฺวยํ อสฺสตฺถกุลสมฺภูเต รุกฺขปาสาณาทีสุ สฺชาตรุกฺเข. ปิลํ ปรํ นิสฺสยภูตํ กสตีติ ปิลกฺโข, กส วิเลขเน, สสฺส ขตฺตาทิ นิปาตนา. อขาทนียผลตาย วิรูปํ ผลมสฺสตฺถีติ ปิปฺผลี, อี, นทาทิ, วิสฺสปิ จ.
ทฺวยํ โตยาทิวาปินิยํ, ยสฺสา มูลํ มหาปฺจมูเล ปวิฏฺํ. ปฏ คมเน, อโล, นทาทิ, ปาฏลี, ปาฏลาปิ. กณฺหํ ปุปฺผวณฺฏํ ยสฺสา สา กณฺหวณฺฏา, กาสฺมริยมฺปิ. อลิปฺปิยํ, ตมฺพปุปฺผิปฺยตฺร. ทฺวยํ คนฺธิเล. สาทุผลตาย สาทุ จ โส กณฺฏสหิตตาย กณฺโฏ เจติ สาทุกณฺโฏ. สกณฺฏกตาย อตฺตานํ วิรูปํ กโรตีติ วิกงฺกโต, ทฺวิตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ.
๕๖๐. จตุกฺกํ ตินฺทุเก. ตนุ วิตฺถาเร, อุโก, ทนฺโต จ. ติทิ หึสายํ วา, อุ, สฺายํ โก. กาโฬ ขนฺโธ ปกณฺโฑ ยสฺสาติ. ติม อทฺทภาเว, อูโส, สกตฺเถ โก, วรนฺโต จ. อุปจฺจเย ติมฺพรุ.
ทฺวยํ ¶ ตมฺพผเล. อิราวตี นที, ปมกาเล ตสฺสา ตีเร ชาโต เอราวโต. นารํ วุจฺจติ นีรํ, ตํ คจฺฉตีติ นารงฺโค. ทฺวยํ มกฺกฏตินฺทุเก. กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ. กาเกนฺทุ, กากลุโกปิ.
๕๖๑. ติกํ กทมฺเพ. กํ วาตํ ทเมตีติ กทมฺโพ, โพ. ปิเนตีติ ปิยโก, ณฺวุ, อิยาเทโส. นยติ มุทํ นีโป, โป. ทฺวยํ, วิทรุกฺเข, ยสฺส นิยฺยาเสน เปฬาทโย ลิมฺปนฺติ. ภล, ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ, นทาทิ, อฺตฺร โต, กนฺโต จ, ภลฺลาตโก, ตีสฺวยํ. อรุกโร, อคฺคิมุโขปิ.
ทฺวยํ ‘‘ปาวุสา’’อิติ ขฺยาเต. ฌป ทาเห, ณฺวุ. ปสฺส โว. ปจ ปาเก, อุโล. ทฺวยํ สิริมติ, ยสฺส ผลานิ มรีจปฺปมาณานิ, อมฺพิลานิ จ. ติล คมเน, ณฺวุ. ขุร เฉทเน, ณฺวุ.
๕๖๒. ทฺวยํ อมฺพิลิกายํ. จิ จยเน, โจ, จิจ อาทานสํวรเณสุ วา. ตนุ วิตฺถาเร, อมฺพิลรสํ ตโนตีติ ตินฺติณี, ทฺวิตฺตมิตฺตํ, ณตฺตฺจ, นทาทิ. ทฺวยํ อมฺพิลงฺกุรผเล เสตรุกฺเข. คทฺรภณฺฑปฺปมาณผลตฺตา คทฺทภณฺโฑ, รโลโป. กปิ จลเน, ตโน, ทีโฆ อาคมสฺส. กนฺทราโล, ปิลกฺโขปิ.
ติกํ ¶ สาลรุกฺเข. สล คมเน, โณ, สารวนฺตตาย วา สาโล. อสฺสกณฺณสทิสปณฺณตาย อสฺสกณฺโณ. สนฺช สงฺเค, อ, สชฺช อทเน วา, อ. ทฺวยํ นทีสชฺเช. อชฺช อชฺชเน, อุโน. กก โลลฺเย, อุโธ. วีรตรุ, อินฺททุโมปิ.
๕๖๓. ติกํ มุจลินฺเท. จุล นิมุชฺชเน. มุจล สงฺคาเต, อินฺโท. นีโป กทมฺเพปิ. ติกํ ปีตสาเล. ปิยโก กทมฺเพปิ. อส ภกฺขเน, ยุ, ปีตปุปฺโผ สาโล รุกฺโข ปีตสาโล. พนฺธูกปุปฺโผ, ชีวโกปิ.
ทฺวยํ ฌาฏลิยํ. คาโว ลิหนฺตีติ โคลีโส, หสฺส โส. ฌฏ สงฺฆาเต, อโล. ฌาฏโล, ปาฏลิปุปฺผากาโร ทีฆผโล รุกฺโข. ปโมกฺโขปิ.
๕๖๔. ทฺวยํ ราชายตเน, ขีรวนฺตตาย ขีริกา. เทวราชสฺส นิวาสนฏฺานภูตตฺตา ราชายตนํ, ปิยาเลปิ. ทฺวยํ กปฺผเล. กุจฺฉิเตน ผเลน อุมฺภติ ปูรตีติ กุมฺโภ. กุจฺฉิเตน โมทตีติ กุมุทิกา, ณฺวุ.
ทฺวยํ คุวากรุกฺเข, ยสฺส ผเลน ตมฺพูลนามํ ชายติ. ปูช ปูชายํ, โณ, ชสฺส โค. กมุ อิจฺฉายํ, เหตุกตฺตริ ณฺวุ. ขปุโรปิ. ทฺวยํ โลหิตโลทฺเท. ปฏฺฏิอิตฺยาขฺยา ยสฺส ปฏฺฏิ ¶ . ‘‘ปทฺธี’’ติปิ ปาโ. อสฺมึ ปกฺขิตฺเต ลาขา รตฺตา ภวตีติ ลาขาปสาทโน. กมุโกปิ.
๕๖๕. ทฺวยํ อิงฺคุทิยํ, อยฺจ กณฺฏกี พาหุลฺเยน มชฺฌิมเทเส ชายเต. อิงฺค คมนตฺโถ, อิโท, อิสฺสุ, นทาทิ. ตาปโส ปยุชฺชมานผลกตาย ตาปสตรุ. ทฺวยํ ‘‘ภุชปตฺโต’’อิติขฺยาเต สุนฺทรตเจ รุกฺเข, ยสฺส ตเจ มนฺตกฺขรานิ ลิขนฺติ. ภุโช ปาณิ, ตํสทิสปตฺตตาย ภุชปตฺโต. มนฺตเลขเกหิ อาภุชิตตจวนฺตตาย อาภุชี. ภูโช, จมฺมี, มุทุตฺตโจปิ.
ทฺวยํ สิมฺพลิยํ. ปิจฺฉาโยคา ปิจฺฉิลา, อิโล. สมฺพ มณฺฑเล, อลิ, อสฺสิ. ‘‘ปิจฺฉิลา ปูรณี โมจา, ถิรายุ สิมฺพลี ทฺวิสู’’ติ [อมร ๑๔.๔๖]อมรโกโส. ทฺวยํ ปิจฺฉิลากาเร กณฺฏกสหิเต รุกฺเข. รุจ ทิตฺติยํ, เหตุกตฺตริ ยุ, กุฏ โกฏิลฺเย, กตฺตริ โณ, โกโฏ อสิมฺพลิ สมาโนปิ สิมฺพลิสทิสาการทสฺสนโต โกฏสิมฺพลิ, ปุเม. กสมฺพโลปิ.
๕๖๖. ทฺวยํ ‘‘กณฺฏกรฺช’’อิติ ขฺยาเต กณฺฏกินิ กรฺชคุมฺเพ, ยํ โลเก ‘‘กลิโน’’ติ วุจฺจติ. กร หึสายํ, กรโต ¶ ริริยา. ปู ปวเน, อิโก, โตนฺโต จ. ปูติกรโช, กลิมารโกปิ, กลิโน. ทฺวยํ ทาลิมปุปฺผากาเร ปีตนาสกรุกฺเข. รุห ชนเน, ณี. โลหิตปุปฺผตาย โรหิตโก.
ทฺวยํ เอรณฺเฑ. เอรฑิ หึสายํ. วาตํ เอรณฺฑตีติ เอรณฺโฑ, โณ. มณฺฑ ภูสเน, อีสํปสนฺนเตลตาย วา อามณฺโฑ, อามํ วา วาตํ, ตํ ทายตีติ อามณฺโฑ. ทา อวขณฺฑเน, ทาสฺส โฑ. จิตฺตโก, จฺจุปิ.
‘‘อคฺคิสฺเปิ จิตฺตโก, ปุเม เอรณฺฑเก จฺจุ.
ปกฺขิตุณฺเฑ ถิยํ มโต’’.
ทฺวยํ สิวารุกฺเข. สตฺตุยุตฺตผลตาย สตฺตุผลา. คณฺฑํ สเมตีติ สมี, อ, นทาทิ, ปาริภทฺทเกปิ. ครุทารุ, ปูติกฏฺมฺปิ.
๕๖๗. ทฺวยํ กรฺเช. นตฺตํ รตฺตา มาลา ยสฺส. กํ รฺชยตีติ กรฺโช, โณ. จิลฺลวิลฺโล, กรโชปิ. ทฺวยํ ขทิเร. ขท หึสายํ, เถริเย จ. ขทนฺติ ทนฺตา เยนาติ ขทิโร, อิโร. ทนฺตา ธาวนฺติ เยน นิโรคตฺตาติ ทนฺตธาวโน, ยุ, ธาว คติสุทฺธิยํ. คายตฺตี, พาลตนโยปิ. ‘‘คายตฺตี ขทิเร อิตฺถี, ฉนฺทสิปิ ฉฬกฺขเร’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๔๙ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๔.๕๐]รภโส. พาโล สุขุโม ปตฺตสฺิโต ตนโย ยสฺส พาลตนโย. ทฺวยํ ปีตสาเร ขทิเร. ขทิราทิกนฺตุ ปีตสาเร. เสตวณฺณตาย ¶ โสโม กปฺปูรสทิโส วกฺโก วกฺกลเมตสฺส โสมวกฺโก. ‘‘โสโม กุเวเร ปิตุเทวตายํ, วสุปฺปเภเท วสุธากเร จ. ทิพฺโพสธี โสมลตา สมีรเณ, กปฺปูรนีเรสุ จ วานเร จา’’ติ นานตฺถสงฺคโห. อีสํ ขุทฺทกํ ทลเมตสฺส กทโร, ลสฺส โร. ทฺวยํ ปิณฺฑีตเก. สล คมเน, โล. มท อุมฺมาเท, ยุ. ‘‘ปิณฺฑีตโก มรวโก, สสโน กรหาฏโก’’ตฺยมรโกเส[อมร ๑๔.๕๒].
๕๖๘. ติกํ อินฺทสาเล. สาลานํ รุกฺขานํ อินฺโท ราชา อินฺทสาโล, ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทิสทฺโท วิย อธิวจนมตฺตมิทํ. อินฺทสฺส สกฺกสฺส สาโลติปิ อินฺทสาโล. สลฺลโต ณฺวุ, นทาทิ, สลฺลกี. ขร เฉทนวินาสเนสุ, ณฺวุ.
ทฺวยํ เทวทารุมฺหิ. เทวานํ ทารุ. ภทฺทตฺตา ภทฺททารุ. สกฺกปาทโป, ปาริภทฺทโก, ปีตทารุ, ทารุ, ปูติกฏฺมฺปิ. ทฺวยํ เหมปุปฺผเก. ปมกาเล จมฺปานคเร ชาโต จมฺเปยฺโย, เณยฺโย. กปจฺจเย จมฺปโก.
๕๖๙. ทฺวยํ ปนเส. ปน พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, อโส. กณฺฏกยุตฺตํ ผลมสฺส กณฺฏกิผโล. ทฺวยํ สิวายํ. น วิชฺชเต ¶ โรคภยํ, โรคพฺยโถ โจปยุชฺชมานายมสฺสนฺติ อภยา. โรคภยํ หรติ อปเนตีติ หรีตกี, โต, สกตฺเถ โก, นทาทิ. หริตฺตกีปิ. อพฺยถา, ปุตนา, อมตา, เหมวตี, เจตกี, สิวาปิ.
ทฺวยํ กริสผเล. โรคํ อสติ ภกฺขตีติ อกฺโข, โข, สสฺส โก. โรคํ วิภูตํ กโรตีติ วิภีตโก, วิภีฏโกปิ. ภูตาวาโส, กลิทฺทุโมปิ, กลิสฺส อาสยภูโต ทุโม กลิทฺทุโม. ทฺวยํ ปุสฺสผเล. นตฺถิ มตเมติสฺสํ เหตุภูตายํ อมตา. มล ธารเณ, ณฺวุ, นทาทิ, อามลกี. วยฏฺาปิ. วโย ติฏฺติ ถิรีภวตฺเยตายาติ วยฏฺา.
๕๗๐. ทฺวยํ ฑหุรุกฺเข. ลพุนามเก ปพฺพเต ชายตีติ ลพุโช. ขุทฺทกตฺตา ลีนํ อปากฏํ กุจสงฺขาตํ ผลเมตสฺส ลิกุโจ, นิปาตนา. ทฺวยํ ปีตปุปฺเผ. อคนฺธปุปฺผตาย อตฺตานํ กณิฏฺํ กโรตีติ กณิกาโร, ฏฺโลโป, ปทุมปฺปมาณปุปฺผทุมตาย ทุมุปฺปโล.
ติกํ หิงฺคุนิยฺยาเส. นี นเย, โพ, โมนฺโต จ. ติตฺตรสตฺตา อริภาเว ติฏฺตีติ อริฏฺโ. ปุจึ กุฏฺํ มทฺทตีติ ปุจิมนฺโท, อิตฺตํ, พินฺทาคโม. ธมฺมเสโน, มาลโกปิ. มลเต โรคํ มาลโก, ณฺวุ. ทฺวยํ รตฺตปุปฺเผ. กโรติสฺมา ณฺวุ. ทล วิทารเณ, โม, อิการาคโม. ทาฬิโมปิ.
๕๗๑. ทฺวยํ ¶ ปีตทฺทุเม. สรติ กาลนฺตรํ สรโล, อโล. ปูติเยว กฏฺํ ปูติกฏฺํ, ปูติมุตฺตนฺติ ยถา. ทฺวยํ ปิจฺฉิลายํ. กปิ จลเน, อิโล. สาส อนุสิฏฺิยํ, สิส อิจฺฉายํ วา, อโป, นิคฺคหีตาคโม, สึสปา. อคุรุปิ.
ติกํ ผลินิยํ. สา ตนุกรเณ, โม. ปิยภาวํ คจฺฉตีติ ปิยงฺคุ, อุ. กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อุ, นิปาตนา. มหิลาวฺหยา, ลตา, คุนฺทา, คนฺธผลี, การมฺภาปิ. ทฺวยํ สิรีเส. สรติ โรคํ หึสตีติ สิรีโส. อีโส, อสฺสิ. ภณฺฑ ปริภาสเน, อิโล. กปีตโนปิ. อมฺพาฏเก, คทฺทภณฺเฑ จ กปีตโน.
๕๗๒. ทฺวยํ มณฺฑูกปณฺเณ. สุณ คติยํ, ณฺวุ, ทีฆํ ผลวณฺฏํ ยสฺส. นโฏ กุฏนฺนฏาปิ. ทฺวยํ พกุเล. วก อาทาเน, อุโล. เกสรยุตฺตปุปฺผตาย เกสโร.
ทฺวยํ มลปุปฺผสฺมึ. กากานํ อุทุมฺพโร กาโกทุมฺพโร, โส เอว กาโกทุมฺพริกา, สกตฺเถ อิโก. ผล นิปฺผตฺติยํ, คุ, ลสฺส โค. ทฺวยํ นาครุกฺเข. น คจฺฉตีติ นาโค, ทีฆาทิ. นาคานํ มาลา, สา สฺชาตา ยตฺร นาคมาลิกา.
๕๗๓. ทฺวยํ ¶ อโสเก. นตฺถิ โสโก เยน. วช คมเน, อุโล. ทฺวยํ ชยายํ. ตํตํโรคชยาทิกํ กโรตีติ ตกฺการี, ณี. วิเสเสน ชยตีติ เวชยนฺติกา, อนฺโต, นทาทิ, สกตฺเถ โก. ‘‘ชยา ชยนฺตี ตกฺการี, นาเทยี เวชยนฺติกา’’ตฺยมรโกโส[อมร ๑๔.๖๕].
ทฺวยํ สมุทฺทสมีปเทสเช สามทเล ตมาลนาเม ตรุมฺหิ. ตาปิยํ ชายตีติ ตาปิฺโฉ, อฺตฺเถ โฉ, พินฺทาคโม, ‘‘ตาปี ตุ สริตานฺตเร’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโห. ตมุ กงฺขายํ, อโล. ทฺวยํ กุฏเช. โรคํ ฉินฺทตีติ กุฏโช, โช. คิริมฺหิ ชาตา มลฺลิกา คิริมลฺลิกา, สกฺกปริยาโยปฺยตฺร.
๕๗๔. ตสฺส กุฏชสฺส ผเล อินฺทยโว. อินฺทสฺส สกฺกสฺส ยโว ธฺวิเสโส อินฺทยโว. กลิงฺคํ, กทฺทยวมฺปิ.
‘‘ปูติกรฺช ธูมฺยาเฏ, เทสเภเท ปุมา ภเว;
กุฏชสฺส ผเล กฺลีวํ, กลิงฺคํ ถี ตุ นาริย’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๖๗]. –
รภโส. อมรมาลายนฺตุ ‘‘กลิงฺเค’นฺทยโว ปุมา’’ติ อิตฺถิกณฺเฑ ปาโ. ตสฺสตฺโถ กลิงฺคา อิตฺถี, อินฺทยโว ปุมา ¶ . ทฺวยํ กณิการิกายํ. อคฺคิ อเนน มนฺถฺยเต อคฺคิมนฺโถ, โณ. ตํ กฏฺเหิ ฆํสิยมาเน อคฺคิ อุฏฺหติ. กณ คติยํ, ณฺวุ. ชยาปฺยตฺร. ‘‘วิชเย โส ชยา ทุคฺคา, ชยนฺตี คณิการิเก’’ติ ชยา นานาตฺถา.
ทฺวยํ นิคฺคุณฺฑิยํ. นตฺถิ คุณฺฑํ คพฺภพนฺธนเมตายาติ นิคฺคุณฺฑี. สิ พนฺธเน, ทุ, สินฺทุํ คพฺภพนฺธนํ วาเรตีติ สินฺทุวาโร. อินฺทานีปฺยตฺร. อินฺทานีกรเณ ถีนํ, สินฺทุวาเรนฺทนาริสุ. ทฺวยํ มลฺลิกายํ. ติณานิ สูลนฺติ ยสฺมินฺติ ติณสูลํ, สูล รุชายํ. ยตฺร ตํ ชายติ, ตตฺร ติณานิ โรคีนิ ภวนฺตีตฺยตฺโถ. ‘‘ติณสูลํ มลฺลิกายํ, ปณฺฑกํ เกตกีผเล’’. มลฺลเต ธารียเต สพฺเพหีติ มลฺลิกา, มลฺล ธารเณ, อิ, สกตฺเถ โก. ภูปที, สีตภีรุ จ.
๕๗๕. ทฺวยํ กณฺหปุปฺผเสผาลิกายํ. สิผา ชฏา ยสฺสตฺถิ เสผาลิกา, อิโก, ลมชฺโฌ. นีลปุปฺผตาย นีลิกา. สุวหา, นิคฺคุณฺฑีปิ. ‘‘สินฺทุวาเรปิ นิคฺคุณฺฑี, นีลเสผาลิกาย เจ’’ติ รุทฺโท. ทฺวยํ วนมลฺลิกายํ. ผุฏ วิกสเน, อา ภุโส ผุฏตีติ อปฺโผฏา, รสฺสาทิ.
จตุกฺกํ รตฺตปุปฺเผ. พนฺธ พนฺธเน, อุ, สกตฺเถ โก. ชยตฺถํ สุมนํ ชยสุมนํ. ภณฺฑติสฺมา อิโก, ภณฺฑิโก. ชีวตีติ ชีวโก, ชีว ปาณธารเณ, ณฺวุ. ชีวกสทฺทสฺส ปีตสาลาทีสฺวปิ ปวตฺตนโต พนฺธุ เอว ชีวโก พนฺธุชีวโกติ พนฺธุสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, สมุทิเตน วา นามมิทเมกสฺส. ‘‘พนฺธุ พนฺธุกปุปฺเผ จ, พนฺธุภาตริ พนฺธเว’’ติ วจนโต,
‘‘ชีวโก ¶ ปีตสาเล จ, เขปเน วุทฺธิชีวินิ;
เสวินิ ปาณเก ผาติ-กุณฺฑิเก ปาทปนฺตเร’’ติ. –
วจนโต จ ‘‘พนฺธุชีวโก’’ติ เอตฺถ ทฺเว นามานิปิ ทฏฺพฺพานิ.
๕๗๖. ปฺจกํ สุมนายํ. สุนฺทรํ มโน ยสฺสํ. สุคนฺธตฺตา ชาติสุมนาติ สมุทิตนามํ. มล ธารเณ, โต, นทาทิ. ชน ชนเน,ติ. วสฺสกาลสฺชาตปุปฺผตาย วสฺสิกี. อิโก, นทาทิ.
ทฺวยํ ‘‘จมฺเปยฺย’’อิติ ขฺยาเต. ยุถ หึสายํ, อิ, สกตฺเถ โก, ทีฆาทิ. มคเธ ภวา มาคธี. คณิกา, อมฺพฏฺาปิ. ทฺวยํ ‘‘เทวาลิ’’อิติ ขฺยาตายํ. สุนฺทรํ ทลเมติสฺสา สตฺตลา, ทสฺส โต, สตฺต ทลานิ ยสฺสา วา สตฺตลา. นวา นูตนา มลฺลิกา นวมลฺลิกา. นวมาลิกาปิ.
๕๗๗. ทฺวยํ ปุณฺฑเก ‘‘ลํสฺวณ’’อิติ ขฺยาเต. วสนฺเต ปุปฺผติ วาสนฺตี. อติมุทํ ตโนตีติ อติมุตฺโต, นิปาตนา. มาธวี, ลตาปิ. มธุมฺหิ จิตฺเต, เวสาเข วา ปุปฺผตีติ มาธวี.
‘‘ลตา โชติมตีปกฺก-สาขาวลฺลีปิยงฺคุสุ;
ลตา กตฺถูริกายฺจ, สา ทุพฺพามาธวีสุ จา’’ติ.
ลตา ¶ อเนกตฺถา. ทฺวยํ กรวีเร. กุจฺฉิตํ รวนฺติ อสฺสา เยน กรวีโร, อีโร. อสฺเส มาเรตีติ อสฺสมารโก. ปฏิหาโสปิ.
ทฺวยํ มาตุลุงฺเค. มตฺโต ลุชฺชติ เยน มาตุลุงฺโค, ลุช วินาเส. ปริปุณฺณพีชตาย พีชปูโร. รุจโกปิ, รุจ ทิตฺติยํ, ณฺวุ. ทฺวยํ ธุตฺตุเร. อุคฺคํ มชฺชติ เยน อุมฺมตฺโต, มท อุมฺมาเท. มาเรตีติ มาตุโล, อุโล, รสฺส โต. ‘‘อุมฺมตฺโต กิตโว ธุตฺโต, ธตฺตูโร กนกาวฺหโย, มาตุโล มทโน’’ตฺยมรโกโส[อมร ๑๔.๗๗].
๕๗๘. ทฺวยํ กณฺหปากผเล. กรํ หตฺถํ มทฺทติ กณฺฏเกน กรมนฺโท. กรมทฺโทปิ. สุฏฺุ สิโนตีติ สุเสโน, สิ พนฺธเน, ยุ. ทฺวยํ กุนฺเท. กุณ สงฺโกจเน, โท, นตฺตํ, กุณ สทฺโทปกรเณสุ วา. มาเฆ ภวํ มาฆฺยํ, โย, ตสฺมึ กาเล หิ ปุปฺผาทิสมิทฺธิ ภวตีติ ตพฺภวตฺเตน พฺยปเทโส.
ทฺวยํ เทวตาเส. เทวตา อาสนฺติ ยํ เทวตาโส. ชีมูตกาเล สฺชาตตฺตา ชีมูโต, มฺหนลา. ทฺวยํ สนามปสิทฺเธ ปุปฺผวิฏเป. ปุปฺผมาสุํ น มิลาตมสฺส ภวตีติ อมิลาโต. มหนฺตมฺปิ กาลํ สหตีติ มหาสหา.
๕๗๙. จตุกฺกํ ¶ ฌิณฺฑิสามฺเ. สิรี วตฺตติ เยน เสเรยฺยโก, เณยฺยโก. ทาสนามกตฺตา ทาสี. กิร วิกฺกิรเณ, อาโต, ทฺวิตฺตํ. กุร สทฺเท, โฑ, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ กณฺเฏน, ปตฺเรน จ สิเต ปณฺณาเส. อช คมเน, อุโก. สิโต สุกฺโก ปณฺณาโส สิตปณฺณาโส. ทฺวยํ อปฺปปตฺเต ปณฺณาเส. อีร กมฺปเน, ยุ. ผณึ ชยติ ผณิชฺชโก, ยสฺส โก.
๕๘๐. ทฺวยํ ชปากุสุเม. ชปติ ยาย ชปา, ชุ ชวเน วา, โป, อุสฺสตฺตํ. มรุเทสเช กณฺฏกินิ กรภปฺปิเย ตรุวิเสเส กรีราทิทฺวยํ. กโรติสฺมา อีโร. กจ พนฺธเน, ทฺวิตฺตํ, กกโจ, คนฺถิโลปิ.
ทฺวยํ รุกฺโขปริชาเต วิชาติเย ปลฺลเว. รุกฺเข ชายมานา ตํ อทฺทติ หึสตีติ รุกฺขาทนี, อทฺท หึสายํ, ยุ, นทาทิ, ทโลโป. วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, อ, อิตฺถิยํ, สกตฺเถ โก, อสฺส ทีโฆ. รุกฺขรุหา, ชีวนฺติกาปิ. ทฺวยํ จิตฺตเก. จิติ หึสายํ, คนฺเธ จ, ณฺวุ. อคฺคิสฺิโตติ อคฺคิปริยายนามโก. ปาีปิ, ปุเม’ยํ.
๕๘๑. ทฺวยํ ¶ คณรูเป. อกฺโก สูริโย, ตปฺปริยายนามกตฺตา อกฺโก. วิกโรตีติ วิกิรโณ, ยุ. อสฺสิ. อกฺกวฺโห, วสุโก, อปฺโผโฏ, มนฺทาโร, อกฺกปณฺโณปิ. ‘‘ปุเม อกฺกวฺโห อปฺโผโฏ, วนมาลฺยปราชิเต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๘๐]รุทฺโท. มนฺทาโร เทวทุมมฺหิ ปาริภทฺทเกปิ. ตสฺมึ อกฺเก โย เสตปุปฺผโก, ตสฺมึ อฬกฺโก. เสตปุปฺผตาย อลํภูโต อกฺโก อฬกฺโก, อล ภูสเน, ฬตฺตํ. ปตาปโสปิ. ทฺวยํ ฉินฺนรุหายํ. ติตฺตรสตฺตา ปูติภูตา ลตา ปูติลตา, ปู ปวเน วา,ติ. โรคมลํ ปุนาตีติ ปูติ, สา เอว ลตา ปูติลตา. คุฬ รกฺขเณ, โจ, นทาทิ. คร เสจเน วา. อมตา, มธุปณฺณีปิ. มธุ อิว ปณฺณมสฺสา มธุปณฺณี. ทฺวยํ ธนุเสนิยํ, ยา ปตฺเตหิ วจาสทิสี, ตตฺตโจ ตนฺตธนุคุโณปยุตฺโต. มุพฺพาวิการตาเยว ธนุชิยา ‘‘มุพฺพี’’ตฺยุจฺจเต, มุพฺพ พนฺธเน, อ, มุพฺพา. มธุรสตฺตา มธุรสา. เทวี, โมรฏาปิ. มุร ปเวธเน, อโฏ, โมรฏา.
๕๘๒. ทฺวยํ มกฺกฏิยํ. กปีนํ วานรานํ กจฺฉุํ ชเนตีติ กปิกจฺฉุ. กปิกจฺจุปิ. ทุกฺขสมฺผสฺสตาย ทุผสฺโส. อตฺตคุตฺตา, ชฑา, อพฺยณฺฑา, กณฺฑูรา, ปาวุสายินี, สูกสิมฺพิปิ. ‘‘อยํ ¶ ผสฺเสน กณฺฑุํ ชนยตี’’ติ ยา โลเกหิ ปริหรียเต, ตโต อยํ อตฺตนา คุตฺตา รกฺขิตา อตฺตคุตฺตา. ปาวุสายํ อุตุยํ เอติ ชายเต, โณ, อินี. สูกสหิตา สิมฺพิ อสฺสา สูกสิมฺพิ, รสฺสนฺโต. ทฺวยํ มณฺฑูกปณฺณิยํ. มช สุทฺธิยํ, โ. กาส ทิตฺติยํ, กรเณ อ, รสฺโส. สมงฺคา, โยชนวลฺลีปิ. สมงฺคตีติ สมงฺคา, อ. โยชนํ วลฺลี ยสฺสา โยชนวลฺลี.
ทฺวยํ วนติตฺติกายํ. อมฺพ สทฺเท, โ, อว รกฺขเณ วา, นิคฺคหีตาคโม. ปา รกฺขเณ, โ. เสตา, ปาปเจลีปิ. เสตรเสน ยุชฺชเตติ, อ. ทฺวยํ กฏุกโรหิณิยํ. กฏ วสฺสาวรณคตีสุ. อุ, กฏุ, นารี. กฏุกรสา หุตฺวา รุหตีติ กฏุกโรหิณี, รุห ชนเน, ยุ, นทาทิ. ‘‘กฏุกโรหิณี’’ติ สมุทิเตน นามมิทํ. กฏุโรหิณีปิ.
๕๘๓. ทฺวยํ ขรมฺชริยํ ‘‘จจสิม’’อิติ ขฺยาตายํ. อปมชฺชนฺติ วตฺถาทิก’มเนเนติ อปามคฺโค, ทีโฆ อุปสคฺคสฺส. สิขรมสฺสาติ เสขริโก. ธามคฺคโว, วิมุขปุปฺผีปิ. ‘‘โฆสเก ขรมฺชริยํ, ธามคฺคโว ปุเม มโต’’. วิมุขํ ปุปฺผมสฺสา. ทฺวยํ กณายํ. ปิตฺตํ ผลติ กุปฺปติ ยาย ปิปฺผลี, นทาทิ. มคเธ ภวา มาคธี, มคธานํ อยํ วา มาคธี, ตตฺร ปมุปฺปนฺนตฺตา, พาหุลฺเยน วา ตตฺร ชายมานตฺตา ตํสมฺาย พฺยปทิสฺสเต. เวเทหี, กณา, โกลาปิ. เวเทหานมยํ เวเทหี. กณา นานตฺถา, วุตฺตฺจ ‘‘กณา ปิปฺผลิ’ชาชี เจ’’ติ.
ทฺวยํ ¶ ติกณฺฏเก. ควํ กณฺฏโก โคกณฺฏโก, ปถวิยํ วา ลคฺโค กณฺฏโก โคกณฺฏโก. สิงฺฆ ฆายเน, อาโฏ. ปลงฺกสา, สาทุกณฺโฏปิ. ยุตฺตราสฺนายํ ปลาเส จ ปลงฺกสา ถิยํ. สาทุกณฺโฏ วิกงฺกเตปิ. ทฺวยํ หตฺถิปิปฺผลิยํ. โกลาการา, ตํนามิกา วา วลฺลี โกลวลฺลิ, รสฺโส. อิภานํ หตฺถีนํ ปิปฺผลี อิภปิปฺผลี. กปิวลฺลี, วสิโรปิ. วสิโร นานตฺโถ. วสิโร อปามคฺโค สามุทฺทลวณํ หตฺถิปิปฺผลิ เจติ. ปุเม’ยํ.
๕๘๔. ทฺวยํ ฉคนฺถายํ, ยา ‘‘อุคฺคคนฺธา’’ติปฺยุจฺจเต. คุนฺนํ โลมสมฺปาตนฏฺาเน ชาตา โคโลมี, วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, กรเณ อ, สตปพฺพิกาปิ. วจา สุกฺกโลหิตมูลเภเทน ทุวิธา, ตตฺรสุกฺกา ‘‘เหมวตี’’ตฺยุจฺจเต อมรโกเส[อมร ๑๔.๑๐๒-๓]. ทฺวยํ อปฺโผฏายํ. กณฺณสณฺานปุปฺผตาย กณฺณี. คิริมฺหิ ชาตา กณฺณี คิริกณฺณี. โรคาทิชิตตฺตา อปราชิตา.
ทฺวยํ กลสิยํ. สีหปุจฺฉาการกุสุมมฺชริตาย สีหปุจฺฉิ. ปฺหิ อปฺปตนุ วุจฺจเต. ปฺหิ ปณฺณํ ยสฺสา ปฺหิปณฺณี. ปุถุปณฺณี, คุหาปิ, ปุถุ อสิลิฏฺํ ปณฺณมสฺสา ปุถุปณฺณี. คหฺวเร สีหปุจฺฉฺจ, ถิยํ ฉมาตุเก คุโห [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๙๓]. ทฺวยํ สาลปณฺณิยํ. สาลปณฺณสทิสวิฏตาย สาลปณฺณี. สาลํ โสภนยุตฺตํ ปณฺณมสฺสา วา สาลปณฺณี. ถุ คติเถริเยสุ, อิโร, ถิโร.
๕๘๕. ทฺวยํ ¶ กณฺฏการิกายํ. นิทฺทหติ กณฺฏกมุฏฺเติ นิทิทฺธิกา, ณฺวุ. ภยกรณวเสน พฺยคฺฆสทิสตาย พฺยคฺฆี, พฺรหตี, ขุทฺทาปิ. ทฺวยํ นีลิรุกฺเข. นีล วณฺเณ. นีลวณฺณตาย นีลี, นทาทิ, อินี, นีลินี, กาฬา, ตุตฺถาปิ.
กาฬา กณฺหติวุตายํ, นีลี โยชนวลฺลิสุ;
ปณฺเฑ รสฺชเน ตุตฺถา, สุขุเมลาย นีลิยํ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๙๔-๕].
ทฺวยํ คฺุชายํ. ชฺช ยุทฺเธ, อุโก, อสฺสิ, คุช สทฺเท, อ, พินฺทาคโม. นามนฺตรานิ จสฺส –
ทุเม สา รตฺติกา รตฺต-ทลา จูฬามณี จ สา;
กากจิฺจี ตุลาพีชํ, กณฺหลา จ สิขณฺฑินี.
ทฺวย’มเหรุยํ. อยมเหรุอิจฺเจว ขฺยาตกณฺฏกวตี ภวติ. สตํ มูลานิ ยสฺส สตมูลี. สตํ โรเค อาวรตีติ สตาวรี, วร อาวรณิจฺฉาสุ, อถ วา ‘‘สตา’’ติ จ ‘‘อาวรี’’ติ จ ทฺเว นามานิ ตสฺสา. ‘‘สตมูลี พหุสุตา-ภีรุ อินฺทีวรี วรี’’ติ [อมร ๑๔.๑๐๐] หิ วุตฺตํ.
๕๘๖. ทฺวยํ อติวิสายํ. มหาวีริยํ โอสธํ มโหสธํ. ‘‘ลสุเณ ติวิสายฺจ, สุณฺิยมฺปิ มโหสธ’’นฺติ รุทฺโท ¶ . อตีว วิสติ เภสชฺชปโยเคสูติ อติวิสา, วิสา, อรุณา, สิงฺคีปิ.
‘‘อรุโณ กิฺจิรตฺตกฺเก, สฺฌาราเค อนูรุเก;
นิสทฺเท กปิเล กุฏฺเ, ทพฺเพว วาจฺจลิงฺคิโก’’.
‘‘อรุณาติวิสาสามา, มฺชฏฺาติวุตาสุ จ;
อุสีเรติวิสายฺจ, สิงฺคิมคฺคุรวลฺลภา’’ติ.
ทฺวยํ โสมราชิยํ. วก อาทาเน, อโจ, โสมสมตาย การิตา วลฺลิกา โสมวลฺลิกา, สกตฺเถ โก, กณฺหผลา, ปูติผลาปิ.
ทฺวยํ ทารุหลิทฺทารุกฺเข. ทร วิทารเณ, โพ, รสฺส โพ, ทาพฺพี, ทีฆาทิ, นทาทิ. หลิทฺทวณฺณทารุตาย ทารุหลิทฺทา, หลิทฺทาปิ. ทฺวยํ พิฬงฺเค. องฺค, รงฺค, ลงฺค, คตฺยตฺถา ทณฺฑกา ธาตู, อ, ฬตฺตํ, พิฬงฺคํ. จิตฺรานิ ตณฺฑุลานิ ยสฺสา, ตณฺฑุโล, กิมิสตฺตุปิ.
๕๘๗. ทฺวยํ สมนฺตทุทฺธายํ, นุห อุคฺคิรเณ, นทาทิ, มหนฺตํ นามมสฺส. สีหุณฺโฑ, วชิรทุโม, คุฬาปิ. ทฺวยํ ทกฺขายํ. มุทุคุณโยคา มุทฺทิกา, มธุรโส สาทุ, เตน วุตฺตํ เวชฺชคนฺเถ ‘‘สาทุ ลวณติตฺตมฺพิลกฏุกสายกา’’อิติ, ตํโยคา มธุรสา. โคตฺถนี, ทกฺขาปิ. ติกํ ยฏฺิมธุกายํ. มธุรสตาย มธุกํ, อุปมาเน โก. ทณฺฑาการตฺตา ยฏฺิ จ สา มธุรสตฺตา มธุกา เจติ ยฏฺิมธุกา. มธุรสภาเว ติฏฺตีติ มธุลฏฺิกา, รสฺส โล, สกตฺเถ โก จ. ‘‘มธุยฏฺิกา’’ติปิ ปาโ, วุตฺตฺจ ‘‘มธุกํ กฺลีตกํ ยฏฺิ-มธุกํ มธุยฏฺิกา’’ติ [อมร ๑๔.๑๐๙].
๕๘๘. ทฺวยํ ¶ วาติงฺคเณ. วาตหรตฺเตน คณียเตติ วาติงฺคโณ, ภณฺฑ ปริภาสเน, ณฺวุ, นทาทิ. ฏการกรเณ ภณฺฏากีปิ, พฺรหติยมฺปิ อยํ.
‘‘วาติงฺคโณ ตุ วาตฺตากุ,
วาตฺตาโก สากเวฬุ จ;
ภณฺฑากี ราชกุมฺภณฺโฑ,
วาตฺตากี ทุปฺปหาสินี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๑๑๔].
รภโส. ทฺวยํ พฺรหติยํ. วาตฺตํ นิรามยํ กโรตีติ วาตฺตากี, วาติงฺคเณปิ. พฺรห วุตฺติยํ, โต, นทาทิ.
ทฺวยํ โครกฺขตณฺฑุเล, วุตฺตฺจ ตนฺตนฺตเร ‘‘คงฺเครุกี นาคพลา, ตถา โครกฺขตณฺฑุลา’’ติ. นาคสฺส พลมิว พลเมติสฺสา โรคหรณตฺตา นาคพลา, ฌส หึสตฺโถ, อ. ทฺวยํ อคฺคิสิขายํ. นงฺคลสทิสมูลตาย ลางฺคลี, นสฺส โล, ทีโฆ จ. ‘‘นงฺคลี’’ติปิ ปาโ, สรทกาเล สฺชาตตฺตา สารที.
๕๘๙. ติกํ กทลิยํ. รมนฺติ ยสฺสํ รมฺภา, โภ. กท มารเณ, อโล, นทาทิ. มุจ โมจเน, โณ. ทฺวยํ กปฺปาสิยํ ¶ , ยสฺสา ผลํ กปฺปาสํ กโรติ โลกานมุปการนฺติ กปฺปาสี, กโรติสฺมา ปาโส, นทาทิ. วท เถริเย, อโร, สมุทฺทนฺตาปิ.
สมุทฺทนฺตา ตุ กปฺปาสี, สิกฺกาทุราลภาสุ จ;
กปฺปาสี วนสมฺภวา เจ, ภารทฺวาชีติ วุจฺจติ.
ทฺวยํ ปณฺณลตายํ. นาคโลเก ชาตา ลตา นาคลตา. ตมฺพวณฺณํ ลาตีติ ตมฺพูลี, อสฺสู, นทาทิ. ตมฺพูลสฺส อยํ วา ตมฺพูลี. ตมฺพูลวลฺลี, นาควลฺลีปิ, ตมฺพูลํ นาม ผลปตฺตจุณฺณาทิโยคสมูหานํ นามํ, ตทตฺถา วลฺลี ตมฺพูลวลฺลี, นาคโลกสฺส วลฺลี. ทฺวยํ ธาตกิยํ, อยํ ตมฺพปุปฺผี, มชฺโชปยุตฺตา. ปุปฺผา สุคนฺธิกา ธาตกิจฺเจว ขฺยาตา. อคฺคิชาลสมานปุปฺผตาย อคฺคิชาลา. อติสยํ ิตึ กโรตีติ ธาตกี, นทาทิ.
๕๙๐. ทฺวยํ สุกฺกติวุตายํ. ติสฺโส วุตา ตจราชิโย ยสฺสา ติวุตา. ติสฺโส ปุฏา ตจราชิโย ยสฺสา ติปุฏา. สรลา, ติภณฺฑี, โรจนีปิ [เทวนีปิ (ก.)]. ทฺวยํ กณฺหติวุตายํ. สา ตนุกรเณ, วิเรจนกรเณน กายํ, โรคฺจ สายตีติ สามา.
‘‘สามา ตุ เมจเก วุทฺธ-ทารเก หริเต นทิ;
ติกณฺหติวุตา คุนฺทา, สาริวายมินีสุ เจ’’ติ. –
รภโส, กล ¶ สงฺขฺยาเน, กร กรเณ วา, อ, กาฬา. ถี กาฬา กณฺหติวุตายํ, นีลีโยชนวลฺลิสุ. มสูรวิทลา, อทฺธจนฺทา, กาฬเมสิกาปิ.
ทฺวยํ กุกฺกุฏสิงฺคายํ. สิงฺคสทิสปุปฺผตาย สิงฺคี, กุฬีรสิงฺคี, วกฺกงฺคีปิ. ทฺวยํ เรณุกาขฺเย คนฺธทพฺเพ, อยํ เรณุเกตฺเยว วาณิชาทีนํ ขฺยาตา. อสฺสา จ มรีจากติ ผลํ. เรณุ คติสทฺเทสุ, ณุ, กปิลา วุตฺตา. ทฺวิชา, หเรณู, โกนฺตี, ภสฺมคนฺธนีปิ. ‘‘หเรณุ โส กลาเยปิ, เรณุกายํ ถิยํ ภเว’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๑๒๐]รุทฺโท.
๕๙๑. ทฺวยํ ผาลเก. หิรีนามิกาย เทวธีตาย สรีรโต สฺชาตตฺตา หิริเวรํ. วาเรตีติ วารํ, วารินามกตฺตา วา วารํ, ลตฺเต วาลํ. อุทีฌํ. เกสมฺพุนามมฺปิ, อุทีจีเทเส ภวํ อุทีฌํ, เกสสฺส อมฺพุโน จ ยานิ นามานิ, ตานิ สพฺพานฺยสฺสาติ เกสมฺพุนามํ. ทฺวยํ พิมฺพิกายํ. รตฺตํ ปกฺกผลมสฺสา. โอฏฺวณฺณสมานผลตาย พิมฺพิกา, อสฺสา เอว หิ ผเลโนฏฺโ อุปมียเต. ตุณฺฑิเกรี, ปิลุปณฺณีปิ.
ทฺวยํ เสเลยฺเย, ตฺจ ปาสาณภวํ สุคนฺธรสทพฺพํ เสลชนฺติ ขฺยาตํ. สิลายํ ปาสาเณ ภวํ เสเลยฺยํ, เณยฺโย. อสฺมโน, อสฺมสฺส วา ปุปฺผํ อสฺมปุปฺผํ, กาฬานุสาริยมฺปิ. ทฺวยํ เอลายํ ‘‘ผาลา’’ติ ขฺยาตายํ. อิล คมเน, อ, อิสฺเส. พหโว อตฺเถ ลาตีติ พหุลา, พหุโรเค วา ลุนาตีติ พหุลา, จนฺทวาลาปิ.
๕๙๒. ทฺวยํ ¶ ‘‘กุฏฺ’’อิติ ขฺยาเต สุคนฺธทพฺเพ. กุฏ เจทเน, โ. กุยํ ปถวิยํ ติฏฺตีติ วา กุฏฺํ. พฺยาธินามกตฺตา พฺยาธิ, ตถา จ ‘‘โกเวรํ ภาสุรํ กุฏฺํ, ปาริภาพฺยํ คทาหฺวย’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๑๒๖]รภโส. ปากลํ, อุปฺปลมฺปิ. ทฺวยํ เกวตฺตีมุตฺถเก. วุตฺตฺจ –
‘‘ปริเปลวํ ปฺลวํ วนฺยํ, ตํ กุฏนฺนฏสฺกํ;
ชายเต มณฺฑูกาการํ, เสวาลทลสฺจเย’’ติ.
วเน ปานีเย ชาตํ วาเนยฺยํ, เณยฺโย, เกวตฺตีมุตฺถเก ปณฺโฑ, โสณโกโส กุฏนฺนโฏ. กุฏ เฉทเน, นฏ อวพนฺธเน, นฏ นฏฺฏเน วา, กุฏนฺนฏนฺติ สมุทิตนามํ. นิคฺคหีตาคโม. ทาสปุรมฺปิ.
ผลปากนฺตลตาทิ ชาติมตฺตเมว โอสธิ นาม, น ตุ ติผลกกฺโกลาทิ, อิปจฺจโย, พหุวจนนฺตุ อตฺถพหุลตฺตา เอว, เอกวจนนฺโตปิ ทิสฺสเต, โอสธิ อิตฺถิยเมว. โอสธํ สพฺพมชาติยํ. ผลปากนฺตตฺตา ชาติโต อฺํ ยํ กิฺจิ โรคาปนยนกรํ, ตโทสธมุจฺจเต. โอสธิชาติสมฺพนฺธิทพฺพมฺปิ ชาติวตฺติจฺฉายํ โรคปหีนกฺริยาเหตุตฺตา โอสธสทฺทวาจฺจนฺติ ปฏิปาทนตฺถํ สพฺพคฺคหณํ. โอสธสทฺทโต ชาติยํ โณ. เกจิ ปน ‘‘โอสธิชาติมตฺตโมสธํ สพฺพมชาติย’’นฺติ ปามวตฺวา ‘‘โอสธิชาติมตฺตํ เภสชฺชํ สพฺพมชาติย’’นฺติ ปนฺติ. ตมิธ โอสธิโอสธสทฺทานเมว เอกเทสวิกติวเสน วุตฺตานํ สํสยาปคมนตฺถํ วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา น ¶ คเหตพฺพํ, อมรโกเสปิ วุตฺตํ ‘‘โอสธฺโย ชาติมตฺเตสุ, อชาตฺยํ สพฺพโมสธ’’นฺติ [อมร ๑๔.๑๓๕]. ตตฺถ สกวาทีปกฺเข เอโก มกาโร อาคมวเสน วุตฺโต.
๕๙๓. มูลาทิกํ ทสวิธํ สากนฺติ มตํ, สกฺโกติ เยนาติ กตฺวา. ตตฺร มูลํ มูลกาทีนํ, ปตฺตํ พากุจาทีนํ, กลีรํ วํสาทีนํ, อคฺคํ เวตฺตาทีนํ, กนฺทํ นีลุปฺปลาทีนํ, มิฺชํ ตาลาทีนํ, ผลํ กุมฺภณฺฑาทีนํ, ตโจ มาตุลุงฺคาทีนํ, ปุปฺผํ วงฺคสุเสนาทีนํ, ฉตฺตํ อหิฉตฺตาทีนํ.
๕๙๔. ทฺวยํ เอฬคเล. ปกาเรน ททฺทุํ ปุนาตีติ ปปุนฺนาโฏ. ปุ ปวเน, กิยาทิ, อโฏ, นิคฺคหีตาคโม. เอฬคํ ททฺทุํ ลุนาตีติ เอฬคโล. ททฺทุโฆ, จกฺกมทฺทโก, อุรณาขฺโยปิ, ททฺทุํ หนฺตีติ ททฺทุโฆ, หนสฺส โฆ. จกฺกาการตาย จกฺกํ, ททฺทุ, ตํ มทฺทยตีติ จกฺกมทฺทโก. อุรณาขฺโย เมสาขฺโย. มาริสากติอปฺปปตฺตโก ภูมิลคฺคปตฺโต ตณฺฑุเลยฺโย อปฺปมาริโส จ นาม, ตณฺฑุลโต ชายตีติ ตณฺฑุเลยฺโย, เณยฺโย. อปฺปปตฺตตาย อปฺโป จ โส มาริสากติตฺตา มาริโส เจติ อปฺปมาริโส.
ทฺวยํ ¶ ชีวนฺติยํ, อยํ รตฺตงฺคมาริสากติ, ชีวโต อนฺโต, นทาทิ. อิตรโต ยุ, นทาทิ. ชีวา, ชีวนียา, มธุปิ. ‘‘เหํ นุ นฺเว นี’’. ทฺวยํ ชีวเก, อยํ อฏฺวคฺคปวิฏฺโ. อเนเนว นาเมน วาณิชานํ ปสิทฺโธ. มธุรสตาย มธุรโก, ชีวาเปตีติ ชีวโก, ณฺวุ.
‘‘ชีวโก สิงฺคโก เสโก,
ทีฆายุ กุจฺจสีสโก;
รสฺสงฺโค มธุโร สาทุ,
ปาณโก จิรชีวินี’’ติ.
ตนฺตนฺตรํ[อมรโกสุคฺฆาฏนฏีกายมฺปิ อปราทฺธํ จินฺตามณิฏีกายมฺปิ].
๕๙๕. ทฺวยํ ลสุเณ. ยสฺส มูลํ เสตวณฺณํ. ปลณฺฑุกนฺทโต มหนฺตกนฺทตาย มหากนฺโท. อมฺพิเลเนเกน รเสน อูนตาย ลสุณํ, ลตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ณตฺตฺจ, ลส กนฺติยํ วา, ยุ, อสฺสุ, ณตฺตํ. มโหสธํ, อริฏฺํ, รโสโนปิ. ทฺวยํ รตฺตมูเล, หริเต จ. ปลฑิ คนฺธเน, อุ, สุนฺทโร กนฺโท ยสฺส สุกนฺทโก. กฺรณสฺวนนี.
ทฺวยํ ปโฏเล. ปฏ คมเน, โอโล, ปฏุํ รสํ ลาตีติ วา ปโฏโล, อุสฺโส, ติตฺตรสตาย ติตฺตโก. สกตฺเถ โก. กุลกํ, ปฏุปิ. ทฺวยํ ‘‘ภิงฺคราช’’อิติ ขฺยาเต เกสรฺชเน. ภิงฺโค วุจฺจติ ภมโร, ตพฺพณฺณํ กตฺวา เตสํ รฺเชตีติ ภิงฺคราโช. มุจ โมจเน, อโว, อุสฺสา, มากฺกโว.
๕๙๖. ทฺวยํ ¶ ปุนนฺนวายํ, วุทฺโธปิ ปุน นโว ภวติ ยาย โยคิตายาติ ปุนนฺนวา. โสถํ หนฺตีติ โสถฆาตํ, หนสฺส ฆาโต. ทฺวยํ อนูปเช สาเก. ตุท พฺยถเน, ภาเว โต. วิคตํ ตุนฺนเมตสฺส ขาทเน วิตุนฺนํ. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, โต, อนฺนาเทโส, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ การเวลฺลเก. ติตฺตรสตาย กุจฺฉิตากาเรน ลมฺพตีติ การเวลฺโล. อุสฺสาตฺตํ, รตฺตํ, อิลฺโล, กุปุพฺโพ ลวิ อวสํสเน. สสุ หึสายํ, อโว, นทาทิ, อสฺสุ. ‘‘เห ขา เล-ขฺยา’’. ติกํ ลาพุยํ. ตุมฺพ อทเน, ตุมฺพติ หึสติ ปิตฺตนฺติ ตุมฺพี, นทาทิ. นปุพฺโพ ลมฺพ อวสํสเน, อุ, มโลโป, นสฺส อตฺตํ, อลาพุ, ปาณินิยานํ [อุณาทิ ๑.๘๗], อาปุพฺโพ ลมฺพ อวสํสเน, อาลาพุ. กาตนฺติกานํ, จนฺทานฺเจวํ, อสฺมากนฺตุ รสฺสํ กตฺวา อลาพุ, อโลเป ลาพุ, อเภโทปจาเรน ตีณิปิ ผเลปิ อิตฺถิลิงฺคานิ, สาสทฺโท อิตฺถิ ลิงฺคตฺถโชตโก.
๕๙๗. ทฺวยํ สมฺปุเส. อิรํ วารึ ลาติ ตพฺพาหุลฺยโตติ เอฬาลุกํ. ‘‘อิรา วาริสุรา ภูมิ-ภารตีสุ ปยุชฺชเต’’ติ หิ ¶ นานตฺถสงฺคโห. ถิยํ, อุ, สกตฺเถ โก. กุก อาทาเน, อโร, นทาทิ, อุสฺสตฺตํ, กํ วาตํ, กผฺจ กโรตีติ กกฺกรี, อปรตฺร ผโลโป. กกฬิปิ. ทฺวยํ กุมฺภณฺเฑ. กุมฺภปฺปมาณผลตาย กุมฺภณฺโฑ, อฺตฺเถ ณฺโฑ, กุมฺโภ วิย เฑตีติ วา กุมฺภณฺโฑ, พินฺทาคโม, กุส เฉทเน วา, อณฺโฑ, สสฺส โภ, พินฺทาคโม, กํ วาตํ อุมฺเภตีติ วา กุมฺภณฺโฑ, อณฺโฑ. วลฺล สํวรเณ, อิโภ, มหาผลตาย สพฺพาสํ วลฺลิชาตีนํ ภาติ ทิพฺพตีติ วา วลฺลิโภ, กกฺการูปิ.
ทฺวยํ โครกฺขกกฺกริยํ. อินฺทสฺส สกฺกสฺส วารุณี สุรา อินฺทวารุณี. วิเสเสน สรติ หึสติ กผปิตฺตาทโยติ วิสาลา. ‘‘สรเมโห กุฏฺหริ, วิสาลา กผปิตฺตฆา’’ติ หิ ทพฺพคุเณ. วิสรติ วิเรจติ เอตายาติ วา วิสาลา. ทฺวยํ อนุปสาเก. วสติ ยสฺมึ ขารคุโณ วตฺถุ. วส นิวาเส, รตฺถุ, วส หึสายํ วา, วสติ กผวาตปิตฺเตติ วตฺถุ. วตฺถุเลยฺยโกติ สมุทิตนามํ. ลย สายฺเย, ลยาเปติ สพฺพโทเสติ เลยฺยโก, ณฺวุ, อสฺเส, วตฺถุ จ โส เลยฺยโก จาติ วตฺถุเลยฺยโก. ‘‘มฺौํ-เหํ’’.
๕๙๘. ทฺวยํ มูลเก. ณฺวุมฺหิ มูลโก. จจฺจ ปริภาสนตชฺชเนสุ, อุ, อสฺสุ, มุํลาปง. ทฺวยํ กลมฺพุเก. ตมุ กงฺขายํ, ณฺวุ, พนฺโต จ, เก ชเล ลมฺพตีติ กลมฺพุโก, ณฺวุ, อสฺสุ. อุโปทิกาปิ, อุทกํ อปคตา อุโปทิกา.
กาสมทฺทฌชฺฌรีมคฺควาทโย ¶ สากเภทา สากวิเสสา. กาสํ มทฺทตีติ กาสมทฺโท. กโจ, ฌชฺฌ ปริภาสนตชฺชเนสุ, อโร, นทาทิ, ฌชฺฌรี. กนกลา. ผํ วาตํ คณฺหาตีติ ผคฺคโว, หสฺส โว, ผคฺคโว, ‘‘ปฺै-เตํ-ขา’’.
๕๙๙-๖๐๐. ทฺวยํ ทุพฺพายํ. สุนฺทรํ ทลํ ปตฺตเมตสฺส มงฺคลปาเติ สทฺทโล, สทฺทํ มงฺคลสทฺทํ ลานฺติ ภาสนฺติ ปนฺติ พฺราหฺมณา เยนาติ วา สทฺทโล. ทุพฺพี หึสายํ, อ, อวมงฺคลํ ทุพฺพตีติ ทุพฺพา, ทุนฺนิมิตฺตาทโย วาเรนฺติ ยายาติ วาทุพฺพา, เนรุตฺโต. สตปพฺพิกา, ภคฺควี, อนนฺตา, รุหาปิ. สา ทุพฺพา สิตา สุกฺกา เจ, โคโลมี นาม, โคโลมชตฺตา โคโลมี. สตวีริยา, คณฺฑาลี, สกุลากฺขโกปิ.
ทฺวยํ ภทฺทมุตฺเต. คุ สทฺเท, โท. มุจ โมจเน, โต, โรคหรณตฺตา ภทฺทฺจ ตํ มุตฺตฺเจติ ภทฺทมุตฺตํ, ‘‘นฺวา-มฺเย-เยํ-ชี’’. ทฺวยํ อุจฺฉุมฺหิ. รสํ ลาตีติ รสาโล, ทีโฆ. อิสุ อิจฺฉายํ, อุ, อุส ทาเห วา, อุ, สสฺส โฉ, ปุพฺพตฺร อิสฺสุ, อสรูปทฺวิตฺตํ, อุจฺฉุ, ปุเม.
จตุกฺกํ ¶ วํเส. วี คมเน, ฬุ, ตโจว สาโร ยสฺส. วี คมเน, อุ, นาคโม, ณตฺตํ, วนติ สมฺภตีติ วํโส. วน สมฺภตฺติยํ, โส, วส นิวาเส วา, กรเณ อ, นิคฺคหีตาคโม. สตปพฺโพ, ยวผโล, มกฺกโร, เตชโนปิ, มกฺกโรติ ปฏิเสวติ เยน มกฺกโร, สฺายํ อ. ติกํ ปพฺเพ. ปพฺพ ปูรเณ, ปพฺพํ. ผล วิสรเณ, อุ, ฬตฺตํ. คนฺถ คนฺถเน, อิ, วณฺณวิกาเร คณฺิ, โส ปุมา.
อนิลทฺธุตา อนิเลน กมฺปิตา เย เวณู กีฏาทิภิ กตรนฺธตาย นทนฺติ, เต กีจกา นาม สิยุํ, จกี อามสเน, ณฺวุ, ปุพฺพาปรพฺยฺชนานํ วิปริยโย, กีจกา.
๖๐๑. ทฺวยํ นเฬ. นี นเย, อโล, ฬตฺตํ, ธม สทฺทคฺคิสํโยเคสุ, ยุ, โปฏคโลปฺยตฺร. ทฺวยํ กาเส. ปุฏํ อฺมฺํ สํสคฺคํ คจฺฉตีติ โปฏคโล, มสฺส โล. กาส ทิตฺติยํ, อ, อยมนิตฺถี.
ทฺวยํ สเร. ติช นิสาเน, ยุ. สรนฺตฺยเนเนติ สโร. ปุเม สฺายํ อ, สร หึสายํ วา. คุนฺโทปฺยตฺร. พีรณสฺส เสตกุสุมสฺส ติณวิเสสสฺส มูลํ อุสีรํ นาม, วส กนฺติยํ, อุส ทาเห วา, อีโร, ปุพฺพสฺมึ วสฺสุ, อภยํ, นลทํ, เสพฺยํ, ชลาสยํ, อมณาลํ, ลามชฺชกมฺปิ.
หริตกฺยาภยา ปณฺโฑ, อุสีเร นิพฺภเย ติสุ.
ชลาสโย ชลาธาเร, อุสีเร ตุ ชลาสยํ.
เสพฺยา เสวารเห สิยา.
๖๐๒. ติกํ ¶ กุเส, กุส เฉทเน, อ, วรห ปาธานฺเย, ปริภาสนหึ สาทาเนสุ จ, อิโส, ทุ ปริตาเป, อพฺโภ, ทพฺโภ, กุโถ, ปวิตฺรมฺปิ.
ทฺวยํ ‘‘คนฺธเขฑ’’อิติ ขฺยาเต ติเณ, วุตฺตฺจ ‘‘ภูตินํ คนฺธเขฑฺจ, สุคนฺธํ โคมยปฺปิย’’นฺติ. อถ รามกปฺปูรโต โก อสฺส เภโท. รามกปฺปูรํ พหุปกณฺฑํ กปฺปูรสุคนฺธํ. คนฺธเขฑนฺตุ อิกฑสมานปตฺตํ สาขาสภาวํ ภูมิลคฺคํ, อโตเยว ภูตินกมุจฺจเต, ภูมิยํ ลคฺคํ ติณํ ภูตินกํ, นตฺตํ, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ ควาทีนํ มทนีเย ติเณ, ฆส อทเน, โณ, ยุ มิสฺสเน, อโส. ทฺวยํ ปูครุกฺเข. ปูช ปูชายํ, โณ, ปูโค. กมุ อิจฺฉายํ, ณฺวุ. โฆณฺฏาปิ, ‘‘โฆณฺฏา พทรปูเคสู’’ติ รุทฺโท.
๖๐๓. ทฺวยํ ตาเล. ตล ปติฏฺายํ, จุราทิ, อ. วาตาทโย วิภินฺทตีติ วิเภทิกา.
‘‘วาตโฆ พฺรูหโน จาปิ, กิมิหา กุฏฺนาสโน;
รตฺตปิตฺตหโร สาทุ, ตาโล สตฺตคุโณ มโต’’ติ.
หิ ทพฺพคุโณ. ติณราชาปิ. ทฺวยํ ขชฺชูริยํ. ขชฺช ขชฺชเน, พฺยถเน จ, อูโร, นทาทิ. สิท โมจเน, สฺเนหเน จ, อิ, สนฺท สวเน วา, อิ, อุปานฺตสฺสิ จ, สินฺทิ.
๖๐๔. หินฺตาลาทโย ¶ สตฺต นิสฺสารตาย ติณานิ จ ตานิ มูเลน ชลปานสามฺโต ปาทปา เจติ ติณปาทปา วุจฺจนฺติ, ติณ อทเน, ปมาณโต ตาลโต หีโน หินฺตาโล, ปทวิปริยโย, รสฺโส จ. นาฬิ วิย ชายตีติ นาฬิเกโร. อฺตฺเถ อิโร, โกนฺโต จ, นาฬิเกโร. ลางฺคลีปิ. ‘‘ลางฺคลี นาฬิเกเร จ, สิรปาณิมฺหิ ลางฺคลี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๑๖๘]รภโส. สณฺานโต ตาลสทิสตาย ตาฬี, ฬตฺตํ, อุปมาเน อี, ตฬ อาฆาเต วา, จุราทิ, นทาทิ, ตาฬี. กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, ณฺวุ, นทาทิตฺตา อี, เกตกี, อยํ นารี.
อรฺวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อรฺาทิวคฺควณฺณนา
๖๐๕. นว ปพฺพตสฺส นามานิ. ปพฺพ ปูรเณ, โต. คิร นิคฺคิรเณ, โอสธาทโย นิคฺคิรตีติ คิริ, อิ. สิลานํ ราสิ เสโล, ¶ สิลา ปจุรา สนฺตฺยสฺมึ วา เสโล, เสล คติยํ วา, อ. อทฺท คติมฺหิ ยาจเน จ, ภูวาทิ, อิ, อทฺท หึสายํ วา, จุราทิ. น คจฺฉตีติ นโค. น จลตีติ อจโล. สิลานมุจฺจโย อุพฺเพโธ, ถูโป วา สิลุจฺจโย. สิขรโยคา สิขรี, อี, ติลกีภูโต. ภุํ ภูมึ ธรตีติ ภูธโร, ภุยา ธรียตีติ วา ภูธโร, พาหุลฺเยน อ, ภูธโร. อหาริโย, โคตฺโตปิ, เทสนฺตรํ เนตุมสกฺยตฺตา อหาริโย, ควํ ภูมึ ธารเณน ตายเต โคตฺโต.
ปฺจกํ สิลายํ. อม คติยํ, โภ. วน, สน สมฺภตฺติยํ, ปสนติ พฺยาเปตีติ ปาสาโณ, นิปาตนา, ปส พนฺธเน วา, ยุ. อสุ เขปเน, โม, อสฺมา, ราชาทิ, อสุ พฺยาปเน วา. ปล รกฺขเณ, อุปโล, อุป เทเห วา, อลปจฺจโย นิปาโต. สิล อุจฺเจ, อ. สิลา, นารี.
๖๐๖. คิชฺฌกูฏาทโย ติกูฏนฺตา ‘‘วงฺกาที’’ติ เอตฺถ อาทินา มลยททฺทุราทโย จ นคา นควิเสสา. คิชฺฌา สกุณวิเสสา อสฺส กูเฏ วสนฺติ, คิชฺฌสทิสกูฏยุตฺตตาย วา คิชฺฌกูโฏ. วิเสเสน ภาตีติ เวภาโร, อโร. ปุล มหตฺเต, วิเสเสน ปุลตีติ เวปุลฺโล. อิสโย คิลตีติ อิสิคิลิ, อิ. อาทิจฺจคมนวิโรเธน วิรุทฺธํ ฌายตีติ วิฺโฌ. ปณฺฑุวณฺณตาย ปณฺฑโว ¶ , ปณฺฑ คติยํ วา, อโว. กุฏิลตาย วงฺโก. ทฺวยํ อุทยคิริมฺหิ. อปรเสลาเปกฺขาย ปุพฺพเสโล. อุทยนฺตฺยสฺมา สูริยาทโยติ อุทโย, สูริยาทีนมุทยโยคโต วา อุทโย.
ติกํ อตฺถคิริมฺหิ. มนฺทยติ สูริโย ยสฺมึ มนฺทโร. มนฺทปฺปโภ วา อรติ ยสฺมึ สูริโยติ มนฺทโร, อตฺถํ อนุปลทฺธึ คหนกฺขตฺตานํ กโรตีตฺยตฺโถ, นามธาตุการิตนฺตา อ. ทฺวยํ หิมวติ ปพฺพเต. หิมปฺปจุรตาย หิมวา, หิมํ วา วมตีติ หิมวา, กฺวิ, ราชาทิปกฺเขปตฺตา สิสฺสา. หิมยุตฺโต อจโล หิมาจโล.
๖๐๗. อตฺตนิ สฺชาตคนฺธทพฺพานํ คนฺเธหิ โลเก มทยติ, โมทยตีติ วา คนฺธมาทโน, ยุ. เกลาโส วุตฺโต. วิจิตฺตกูฏยุตฺตตาย จิตฺตกูโฏ. สุขํ ทสฺสนํ ยสฺส, ยสฺมึ วา สุทสฺสโน, กาฬวณฺณกูฏตาย กาฬกูโฏ. ตีณิ กูฏานฺยสฺส ติกูโฏ, ฉเฬเตปิ ปพฺพตวิเสสา. อสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปพฺพตสฺส ปตฺโถ สโม ภูมิภาโค สานุ นาม, อสฺส วา ปพฺพตสฺส สมาย ภูมิยํ ปตฺโถ สานุ จ ภวนฺตีติ อชฺฌาหริตพฺพํ. ปติฏฺเต อสฺมินฺติ ปตฺโถ, สฺส โถ. สน สมฺภตฺติยํ, ณุ, สมฺภชียเต เสวียเตติ สานุ, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํ.
๖๐๘. ติกํ ¶ สิงฺคสฺส นามํ. กุฏ ทาเห, กมฺมนิ โณ, วากาเรน กูฏมฺปิ. สิขํ รุหตีติ สิขรํ. เนรุตฺโต. สิขํ คจฺฉตีติ สิงฺคํ, อิงฺค คมนตฺโถ, ขโลโป. ทฺวยํ ปพฺพตาทีนํ ปปตนฏฺานสฺส นามํ. ปปตนฺตฺยสฺมา, โณ. ปต อโธคมเน, ปปาโต. ตฏ สมุสฺสเย, ตโฏ.
ทฺวยํ ปพฺพตนิตมฺเพ. นิตมฺโพ ชฆเนปิ, กฏ วสฺสาวรเณสุ, ณฺวุ. ปพฺพเต ปาสาณาทีสุ อมฺพุโน ชลสฺส ปสโว ปสวนํ นิชฺฌโร นาม, นิสฺสรณํ นิชฺฌโร, สสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํ. ฌโรปิ.
๖๐๙. ทฺวยํ กิตฺติเม อกิตฺติเม, สชเล นิชฺชเล วา กนฺทเร. ทร วิทารเณ, อ, อี, ทรี. กํ ชลวาจกมพฺยยํ, เกน ทรียเต กนฺทโร, อา, กนฺทรา. ติกํ เทวขาตพิเล. นิลียนฺตฺยสฺมึ เลณํ, ลี สิเลสเน, ยุ. คตึ หฺวยติ กุฏิลยตีติ คพฺภรํ, นิปาตนา. คพฺภ ธารเณ วา, อโร. คุหู สํวรเณ, อ, คุหา.
ทฺวยํ สิลามยโปกฺขรณิยํ. โสฑิ คพฺเภ, อี. โสณ วณฺณคติสงฺฆาเตสุ วา, โฑ, อี. ทฺวยํ ปพฺพตาทีนํ คพฺภรเทเส ลตาปลฺลวติณาทีหิ ปิหิโตทเร คพฺภเร. กฺุช อพฺยตฺตสทฺเท, กรเณ, โณ, นิกฺุชํ นิปุพฺโพ. ทฺวยํปฺยนิตฺถิยํ. นิกฺุชวจนํ ปกฺุชาทินิวตฺตนตฺถํ.
๖๑๐. เสลสฺส ¶ ปพฺพตสฺส อุทฺธํภูมิ อธิจฺจกา นาม. เสลสฺสาโธภาคาสนฺนภูมิ อุปจฺจกา นาม. อตฺร เตหิ อุปาทิสทฺเทหิ จฺจโก ยทาทินา [ปาณินิ ๕.๒.๓๔].
มูลปพฺพตสฺสนฺเต ปริวาเรตฺวา ิตา ขุทฺทปพฺพตา ปาทา นาม. ตตฺร ปาทาทิทฺวยํ. ปชฺชเต คมฺยเตติ, โณ. เสลสฺส อุปนฺโต สมีเป ปพฺพโต อุปนฺตเสโล.
เคริกมโนสิลาหริตาลกฏฺินฺยาทิโกสพฺโพ เอว สิลาวิกาโร ‘‘ธาตู’’ตฺยุตฺโต, ธร ธารเณ, ตุ, ธาตุ.
เสลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖๑๑. ติกํ สีเห. เกสโร ชฏา, ตํโยคา, อี, เกสรี. มิเค หึสตีติ สีโห, นิปาตนา วณฺณวิปริยโย, มิเค หนฺตุํ สํวิชฺชมานา อีหา อสฺสาติ วา สีโห, สหตีติ วา สีโห. ปฺจสฺโส, หริปิ. มุขมิว จรณาปฺยสฺส กริกุมฺภทารณสมตฺถาติ เตหิ สห ปฺจสฺสานิ ¶ ยสฺส. หรติ มิเคติ หริ, อิ. มหากุกฺกุรปฺปมาโณ กุกฺกุรากติ กณฺหเลขาจิตฺตสรีโร โคมนุสฺสาทิหึสกฺขโม รสฺสมุโข ตรจฺโฉ นาม, โส ‘‘สุนขพฺยคฺโฆ’’ติ วุจฺจติ. ตร ตรเณ, โฉ, มิเค อทตีติ มิคาทโน, นนฺทาทีหิ ยุ.
ทฺวยํ พฺยคฺเฆ. วินิหนฺตฺวา อาฆายตีติ พฺยคฺโฆ, ฆา คนฺโธปาทาเน, พฺยคฺโฆ ทีปินิปิ. ปุํ ปุมาโน ทาเลตีติ ปุณฺฑรีโก, ทล วิทารเณ, ณฺวุ. ทสฺส โฑ, ลสฺส โร, อสฺสี, ปุณฺฑรีโก.
‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตมฺโพเช,
สิตจฺฉตฺเร จ เภสชฺเช;
โกสการนฺตเร พฺยคฺเฆ,
โส ทิสาวารณคฺคิสู’’ติ. –
นานตฺถสงฺคเห. วคฺโฆปิ. ทีปินิวิสเย สทฺทูโล อีริโต, สรตีติ สทฺทูโล, อูโล, โท จนฺโต, สทฺเทน อุลติ คจฺฉตีติ วา สทฺทูโล. ทีปํ ตจฺจมฺมํ, ตํโยคา ทีปี, ตสฺมึ ทีปินิ.
๖๑๒. ปฺจกํ อจฺเฉ. อสุ เขปเน, โฉ. อิจ ถุติยํ, อ, อิกฺโก. ภลฺลุโกปิ, ภล, ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ, ณฺวุ, อสฺสุ, อีส คติหึสาทาเนสุ, โส, รสฺสาทิ. อปจฺจเย อิโส.
ทฺวยํ โรหิเต. โลหิตวณฺณตาย โรหิโส, โลหิโต จ, ปุพฺพตฺร ตสฺส โส. ติกํ โคกณฺเณ. ควสฺส ¶ กณฺโณ วิย ยสฺส กณฺโณติ โคกณฺโณ. คณยุตฺตตาย คณี จ โส กณฺฏกสทิสสิงฺคตาย กณฺฏโก เจติ คณิกณฺฏโก, สมุทิตนามมฺปิ วทนฺติ. คณิ จ กณฺฏโก จ คณิกณฺฏกาติ ทฺเว นามานิปิ ทฏฺพฺพานิ, เตเนว หิ ‘‘คณิกณฺฏกา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส กโต.
๖๑๓-๖๑๔. จตุกฺกํ ขคฺเค. สิงฺคฺจ ขคฺคาขฺยํ, ตํโยคา ขคฺโค. ‘‘ขคฺโค คณฺฑกสิงฺคาสิ-วุทฺธเภเทสุ คณฺฑเก’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๕.๔] หิ นานตฺถสงฺคเห. ขคฺคสทิสํ วิสาณมสฺส สณฺานโตติ ขคฺควิสาโณ, โณ. เอตฺถ ขคฺคสทฺโท อสิปริยาโย. ปลาสมทตีติ ปลาสาโท. คณฺฑ วทเนกเทเส, ณฺวุ, คณฺฑโก.
พฺยคฺฆาทิโก สพฺโพปิ มิคเภโท ‘‘วาฬมิโค, สาปโท’’ติ โจจฺจเต. พฺยคฺฆสฺสาติสเยน มนุสฺสาทีนํ หึสนโต ทุฏฺตา ปากฏาติ ตปฺปมุขตา วุตฺตา. วล สํวรเณ, วลนฺตฺยตฺตานมสฺมาติ วาโฬ, โณ, วาโฬ จ โส มิโค เจติ วาฬมิโค, ทุฏฺมิโคตฺยตฺโถ. ‘‘พฺยคฺโฆ ตํ ขาทตู’’ตฺยาทินา สปนฺติ เยนาติ สาปโท, สป อกฺโกเส, โท, ทีฆาทิ.
ปฺลวงฺคนฺตํ ¶ มกฺกเฏ. ปฺลโว คติเภโท, เตน คจฺฉตีติ ปฺลวงฺคโม, ปฺลวงฺโค จ. มร ปาณจาเค, อโฏ, โก จนฺโต, มกฺกโฏ. นโร อิว วานโร, วาสทฺโท อิวตฺเถ, นามานํ ยุตฺตตฺถตฺตา สมาโส. สาขายํ ปสุโต มิโค สาขามิโค. คตฺยตฺถตาย กฺริยาย ปโยคา. กปิ จลเน, อิ, กปิ. วลี สิถิลํ จมฺมํ มุเข อสฺส วลีมุโข. กิโส, วโนโกปิ, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ กิโส, อุสฺสิ. วนโมกมาสโย อสฺส วโนโก. โส มกฺกโฏ เจ กณฺหตุณฺโฑ กาฬมุโข สิยา, ตทา ‘‘โคนงฺคโล’’ติ มโต, คุนฺนํ นงฺคลสทิสตาย โคนงฺคโล.
๖๑๕. ปชฺชทฺธํ สิงฺคาลสฺส นามํ. สร คติหึสาจินฺตาสุ, อโล. สรติสฺส สิงฺโค. ชมุ อทเน, ณฺวุ, โพ จนฺโต, อสฺสุ. กุส อกฺโกเส, ตุ, ถุ วา. เภรวยุตฺตตาย เภรโว, ‘‘เภ’’อิติ รวตีติ วา เภรโว. สมุ อุปสเม, อิโว, สิวา, นารี, สิ เสวายํ วา, โว. มิคธุตฺโต, วฺจโกปิ, มิเคสุ วนปสูสุ ธุตฺโต. พฺราหฺมณํ วฺเจตีติ วฺจโก.
ติกํ พิฬาเร. พิล เภทเน, อโร, ฬตฺตํ. พพฺพ คติยํ, อุ. มช สุทฺธิยํ, อาโร, นิคฺคหีตาคโม. โอตุ, อาขุภุโชปิ. ทฺวยํ โกเก, อยํ กุกฺกุรปฺปมาโณ กปิโล หริโณ. กุก, วก อาทาเน. อีหามิโคปิ, มิเค อีหติ กงฺขตีติ, กมฺมนิ โณ.
๖๑๖. ทฺวยํ ¶ มหึเส. มหิยํ เสตีติ มหึโส, รสฺโส, นิคฺคหีตาคโม จ. ลล อิจฺฉายํ, อุทกํ ลลตีติ ลุลาโย, นิปาตนา, อโย, อสฺสุ จ. โค วิย วชติ ชายตีติ ควโช. โค วิย อยตีติ ควโย, สมา ทฺเว ตุลฺยตฺถา.
ทฺวยํ สลฺเล. สลฺล อาสุคติยํ, อ, สลฺโล, สกตฺเถ โก, สลฺลโก อตฺตโน สรีรชาเตน สลฺเลน สุนขํ สลติ หึสตีติ วา สลฺโล, สลฺลโก จ, อยํ สูกรสณฺาโน, สลากาปาโย จ. อสฺส สลฺลสฺส โลมมฺหิ สลลํ, สลฺจ ภเว. ปล, สล, ปถ คติยํ, อโล, นทาทิตฺเต สลลี, ถิตฺตาภาเว สลลํ, อมฺหิ สลํ.
๖๑๗. ปฺจกํ มิเค, หรนฺตฺยเนน หริโณ, หร หรเณ ยุ. ณตฺตมิตฺตฺจ. มร ปาณจาเค, อ, รสฺส โค, อิตฺตฺจ. เสน สุนเขน รงฺคติ คจฺฉติ ปลายตีติ สารงฺโค. ทีฆาทิ, มโค, มิโค จ เอเต ทฺเว มิคมตฺเตปิ. อชินสฺโสปยุชฺชมานสฺส โยนิ, เตน ภูตสฺสาชินสฺสุปฺปตฺติการณตฺตา วา อชินโยนิ. อยมฺปิ มิคมตฺเตปิ. กุรงฺโค, วาตายุปิ. กุยํ ปถวิยํ รงฺคตีติ กุรงฺโค. วาตมยตีติ วาตายุ, อุ.
ทฺวยํ ¶ สูกเร. สุนฺทรํ ผลํ กโรตีติ สูกโร. วุตฺตฺจ ทพฺพคุเณ –
‘‘สฺเนหนํ พฺรูหนํ วสฺสํ, ตถา วาตสมาปหํ;
วาราหํ ปิสิตํ พาลฺยํ, โรจนํ เสทนํ ครู’’ติ [ทพฺพคุณสงฺคห ๒.๑๑-๒].
สุขํ กโรตีติ วา สูกโร. สุนฺทโร กโร ยสฺส วา สูกโร. วเร อาหนฺตีติ วราโห, วเร สติ อาหนฺตพฺโพติ วา วราโห, โกโล, ถทฺธโลโม, ภูทาโรปิ. ทฺวยํ สเส. เปล คติยํ, ณฺวุ. สส ปฺลุตคติยํ, อ.
๖๑๘. ทฺวยํ เอณีมิเค. เอณิยา มิคิยา, เอณสฺส วา อปจฺจํ เอเณยฺโย, อยํ จมฺมาทีสุปิ ‘‘เอณสฺส, เอณิยา วา จมฺมาทิโก เอเณยฺโย’’ติ วจนตฺถํ กตฺวา. เอณิยา อิตฺถิยา ปุตฺโต มิโค เอณีมิโค, อิ คติยํ, ยุ, นทาทิ, อนทาทิตฺเต เอโณ, เอวเมเตปฺยุปฺปาทิตา. ทฺวยํ ปมฺปฏเก. ปฏ คมเน, ณฺวุ, อุปสคฺคนฺเต พินฺทาคโม จ. ปพฺพ คติยํ, ณฺวุ, พินฺทาคโม, พโลโป จ.
ทฺวยํ วาตมิเค. คมเนน วาตสโม มิโค วาตมิโค. จลติสฺมา ยุ, นทาทิ. ติกํ มูสิเก. มุส เถยฺเย, ณฺวุ, อิตฺตฺจ. อาปุพฺโพ ขนุ อวทารเณ, อุ, นโลโป. อุนฺท ปสวนกฺเลทเนสุ, อูโร.
๖๑๙. จมราทโย ¶ , สรภาทโย จ มิคนฺตรา มิควิเสสา. จมโร อุตฺตราปเถ ขฺยาโต, ยสฺส ปุจฺฉํ จามรํ, จมุ อทเน, อโร, จมโร, ถิยํ จมรี. ปสโท จิตฺตโลมี, ปส พนฺธเน, อโท. กุยํ รงฺคตีติ กุรุงฺโค, อสฺสุ, อุตฺตาภาเว กุรงฺโค. สพฺเพสมฺปิ มิคานํ มาตุฏฺาเน ติฏฺตีติ มิคมาตุกา, อุปมาเน โก. รุ สทฺเท, รุ. รุณํ กโรตีติ รงฺกุ, อุ, ณสฺส โลโป รการสฺส, อุสฺส จ. อตฺตานํ นีจํ กโรตีติ นีโก. สรติสฺมา อโภ, สรโภ. อฏฺาปโท อุทฺธํนยโน สีหสฺสาปิ หนฺตา, ตสฺส จ ปาทจตุกฺกํ อุทฺธํ ภวตีติ.
๖๒๐. ปิยกาทโย ตโย, อาทินา กนฺทลีจีนสมูรุอาทโย จ จมฺมโยนโย, เตน ภูตสฺส จมฺมสฺส อุปฺปตฺติการณตฺตา, เอเต จ จิตฺรตนุรุหาทโย กมฺโพชาทิมฺหิ, อุตฺตราปเถ จ ชายนฺติ, ตตฺเรว สนามขฺยาตา. ยถา มิคสทฺโท วนฺยปสุสามฺเ, วิเสเส จ กุรงฺคาขฺเย วตฺตติ, ยถา จ โลหสทฺโท สุวณฺณาทิเก เตชสสามฺเ, วิเสเส จ, ตถา จมฺมโยนิอชินโยนิสทฺทาปิ มิคสามฺเ, มิควิเสเส เจติ ตถา วุตฺตา.
ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ณฺวุ, อิยาเทโส. อูรุมฺหิ อติสยจมฺมยุตฺตตาย จมูรุ, เอกสฺส มสฺส โลโป. กทิ อวฺหาเน, อโล, อี, กทลี จ โส มิโค เจติ กทลีมิโค.
สีหาทโย ¶ ยถาวุตฺตา, อวุตฺตา จ สพฺเพ จตุปฺปทา สตฺตา ‘‘มิคา, ปสโว’’ติ โจจฺจนฺเต. ปสวนฺตีติ ปสโว, สุ อภิสเว, ปส พนฺธเน วา, อุ.
๖๒๑. จตุกฺกํ ลูตายํ. ลู เฉทเน, โต, ลูตา, สกตฺเถ อิโก, ลูติกา, ทฺเว นาริยํ. อุณฺณาปาโย ตนฺตุ อุณฺณา, สา นาภิยํ อสฺส อุณฺณนาภิ, รสฺโส. มกฺกโฏ วิย สาขายํ อตฺตโน ตนฺตุมฺหิ คจฺฉตีติ มกฺกฏโก.
ทฺวยํ โคมยชวิจฺฉิเก. วิจฺฉ คมเน, ณฺวุ, วิจฺฉิโก, สตปทิยมฺปิ, อาฬํ วิจฺฉิกนงฺคุลํ, ตํโยคา อาฬิ. ทฺวยํ ฆรโคธายํ. สรติสฺมา อู, อโว จนฺโต. ฆรํ นิสฺสิตา โคธา ฆรโคฬิกา, ธสฺส โฬ, สกตฺเถ โก.
๖๒๒. ทฺวยํ โคธายํ. คุธ โรเส, อ, โคธา, นารี. กุณฺฑ ทาเห, อ, กุณฺโฑ. ทฺวยํ รตฺตปายํ. กณฺณสฺส ชลูกา รตฺตปา กณฺณชลูกา. สตํ ปทา ยสฺสา สตปที, ปทสทฺโท ปาทตฺโถ.
ทฺวยํ กลนฺทเก. กนฺท อวฺหาเน, โรทเน จ, กนฺทตีติ กลนฺทโก, ลมชฺโฌ, ณฺวุ. กาฬวณฺณตาย กาฬกา, นาริยํ. ทฺวยํ นกุเล, นตฺถิ กุลํ เอตสฺส สปฺเปสุ นกุโล, อริสปฺโปปิ. นกฺก นาสเน วา, อุโล, กโลโป, สปฺเป นาเสตีติ ¶ นกุโล. มงฺค คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโส.
๖๒๓. ทฺวยํ กกณฺฏเก. กุจฺฉิโต กณฺฏโก อสฺส, อุสฺสตฺตํ. สรติ ธาวตีติ สรโฏ, อโฏ.
จตุกฺกํ กีเฏ. กีฏ พนฺธเน, อ, กีฏ คมเน วา, ทีฆาทิ. ปุล มหตฺเถ, อโว, ฬตฺตํ. กุจฺฉิตํ อมติ คจฺฉตีติ กิมิ, อิ, อสฺสิตฺตํ. ปกาเรน อนตีติ ปาณโก, ณฺวุ, ณตฺตํ.
ทฺวยํ กณฺฏโลมกีเฏ. อุจฺจํ านํ อาลิงฺคตีติ อุจฺจาลิงฺโค. พหุโลมยุตฺโต ปาณโก โลมสปาณโก.
๖๒๔-๖๒๕. สาทฺธปชฺเชน สกุณสฺส นามานิ. วิเห อากาเส คจฺฉตีติ วิหงฺโค, วิหงฺคโม จ, อากาสปริยาโย เจตฺถ วิหสทฺโท, เวหาสสฺส วา วิหาเทโส. ปกฺขยุตฺตตาย ¶ ปกฺขี. เขน, ขสฺมึ วา คจฺฉตีติ ขโค. อณฺฑโต ชาโต. สกฺโกติ อุทฺธํ คนฺตุนฺติ สกุโณ, สกุนฺโต, สกุณี จ, สก สตฺติยํ, อุโณ, อุนฺโต, อุณี จ. ปตนฺโต เฑนฺโต, ปตฺเตน วา คจฺฉตีติ ปตงฺโค, อปรตฺร ตโลโป. มาตุกุจฺฉิโต, อณฺฑโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทฺวิโช. อุฑฺฑนาทีสุ วกฺกํ กุฏิลํ องฺคํ คีวาทิกํ เอตสฺส, วกฺเกน คมเนน องฺคตีติ วา วกฺกงฺโค. ปตฺเตน ยาติ, ตํ วา ยานํ เอตสฺส. ปตติ ปตนฺโต วิย อากาสโต โหตีติ ปตนฺโต. นีเฬ กุลาวเก ชายตีติ นีฬโช.
วฏฺฏกาทโย, โปกฺขรสาตกาทโย จ ตพฺเภทา เตสํ สกุณานํ วิเสสา. วฏฺฏ วฏฺฏเน, ณฺวุ, วฏฺฏกา นารี. มยูรปฺปมาโณ ตทากติจิตฺตปกฺโข ชีวฺชีโว ทกฺขิณปถาทีสุ ชายเต, ‘‘ชีวชีวา’’ติ สทฺทํ กโรตีติ ชีวฺชีโว. ‘‘ชีวชีโว’’ติ นิรานุนาสิกาปิ. จนฺทิกายุตฺตรตฺติปฺปิโย ปกฺขี จโกโร, จก ปริตกฺกเน, อุโร, อุสฺโส, จงฺโกโรปิ. ตรติสฺมา อิโร, ทฺวิตฺตมิตฺตฺจ, ติตฺติโร.
๖๒๖. สล คติยํ, ณิโก, ฬตฺตํ, สาฬิกา, นารี. กลํ รวตีติ กรวีโก, อีโก, ลโลโป. กรวีโก, ยสฺส สโร ภควโต สเรน อุปมียเต, โส วุจฺจติ ‘‘กรวีโก’’ติ. ชเวน รวินา สทิโส หํโส รวิหํโส. กุส สทฺเท, ถโก, ทฺวิตฺตํ, กุสสฺส สสฺส โต,กุกุตฺถโก ¶ . กรณฺฑ ภาชนตฺเถ, อโว, กรณฺฑโว, ชลจโร ปกฺขี. พิลุ ปติตฺถมฺเภ, อ, อวาเทโส, พิลโว, ‘‘คณฺฑปฺลโว’’ติ ขฺยาโต รตฺตปกฺโข มหาปกฺขี โปกฺขรสาตโก, โปกฺขรสฺส สฺา ยสฺส โปกฺขรสาตโก, ฺสฺส โต, ทีโฆ จ, สมุทิตนามเมว วา ตสฺส, ตทา สาท อสฺสาทเน, ณฺวุ, ทสฺส โต, โปกฺขรสาตโก.
๖๒๗. สตฺตกํ ปกฺเข. ปตนฺติ อเนนาติ ปตตฺตํ, ยทาทินา โต, ทฺวิตฺตํ. อุข คติยํ, ยุ, อุสฺเส, อสฺสุ, เปขุณํ, ณตฺตํ. ปต คมเน, โต, ปาตโต ตายตีติ วา ปตฺตํ. ปต คมเน, โข, ตสฺส โก, ปกฺโข. ปติตุํ อิจฺฉติ เยน ปิฺฉํ, เนรุตฺโต, ปต คมเน วา, โฉ, ตโลโป, พินฺทาคโม, อสฺสิ. ฉาทฺยเต อเนน ฉโท. คิร นิคฺคิรเณ, อุ, อิสฺสตฺตํ, คมุ คมเน วา, อุ, มสฺส โร.
ปกฺขีนํ พีเช ‘‘ออุ’’อิติ ขฺยาเต อณฺฑํ, กจฺฉปาทีนํ พีเชปิ, ‘‘อณฺฑํ ขคาทิโกเส จา’’ติ นานตฺถสงฺคเห. อฑิ อณฺฑตฺเถ, โณ, เปสิ, โกโสปิ, ปิส อวยเว, อิ, เปสิ, ‘‘เปสิยํ ปตฺตเภเท จ, โกโส ปุเมว อิจฺฉิโต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๕.๓๗]รุทฺโท. ทฺวยํ ปกฺขิเคเห. นีล วณฺเณ, อ, ฬตฺตํ, นี นเย วา, อิโล. กุจฺฉิตํ อณฺฑวินาสนาทิกํ ลุนาตีติ กุลาวกํ, ณฺวุ.
๖๒๘. ทฺวยํ ครุฬานํ มาตริ. วิโน ปกฺขิโน นมนฺติ ยํ วินตา. ถีปุมทฺวยํ อิตฺถิปุริสานํ ทฺวยํ มิถุนํ นาม, สงฺขฺยานสฺส ¶ สงฺขฺเยยฺยนิสฺสิตตาย อิตฺถิปุริสาเยว มิถุนํ, มิถ สงฺคเม, อุโน.
ฉกฺกํ ยุคฬมตฺเต. ยุช โยเค, อ, ยุคํ, อลปจฺจเย ยุคฬํ, ฬตฺตํ, ยุคลมฺปิ. อุภ ปูรเณ, โณ, ทฺวนฺทาเทโส จ, ทฺวนฺทํ, ยมุ อุปรเม, ณฺวุ, อโล จ, ยมกํ, ยมลฺจ, อปจฺจเย ยมํ.
๖๒๙-๖๓๑. มณฺฑลนฺตํ สมูเห. สมฺมา, วิเสเสน จ อูหเต ปฺุชีภูตตฺตาติ สมูโห, โณ, สมํ สห อวยเวน อูหติ ติฏฺตีติ วา สมูโห. คณ สงฺขฺยาเน, คณียติ อวยเวน สหาติ คโณ. สห อวยเวน คจฺฉตีติ สงฺฆาโต, หน คมเน, โณ, สห อวยเวน อุทยตีติ สมุทาโย, ทาคโม, มชฺเฌ ทีโฆ. สฺจิโนติ อวยวนฺติ สฺจโย, จิ จเย. สห อวยเวน ทุหยตีติ สนฺโทโห, ทุห ปปูรเณ. นิสฺเสสโต วหติ อวยวนฺติ นิวโห. อวยวํ กตฺวา พฺยปิยติ คจฺฉตีติ โอโฆ[อุจฺยเต โอโฆ อุจ สมวาเย ฆอุ นิปาตนา จสฺส โฆ (จินฺตามณิฏีกา ๑๕.๓๙)]. วิสนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ วิสโร, ¶ อโร. อวยวํ สมีเป กโรตีติ นิกโร. เอเกกาเปกฺขาย อปฺปตฺเถน กสงฺขาตา อวยวา อายนฺติ ยสฺมึ กาโย, อถ วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย, โส วิย อวยวานํ อุปฺปตฺติฏฺานํ กาโยติ อิธ สมูโห วุตฺโต. อนฺตตฺเถน ขํสงฺขาตํ อวยวํ ธาเรตีติ ขนฺโธ, ขาทติ อวยเวติ วา ขนฺโธ, อมชฺฌทีเฆ สมุทโย. ฆฏ ฆฏเน. ฆฏนํ ราสิภวนํ, ฆเฏนฺติ อสฺสํ อวยวาติ ฆฏา. สห อวยเวน เอตีติ สมิติ,ติ. สห อวยเวน คจฺฉตีติ สํหติ, หน คติยํ,ติ, นโลโป. รส อสฺสาทเน, อิณ. ปฺุช กุจฺฉายํ. สห อวยเวน พฺยาเปตฺวา อยตีติ สมวาโย. ปูโค ตมฺพูเลปิ. ชเนติ อวยเวติ ชาตํ, โต. กํ อตฺตานํ เทตีติ กโท, จกฺขาทิโก สรีราวยโว. กโท วิย กโท, อวยโว, ตํ วกติ อาททาตีติ กทมฺพกํ. วิเสเสน อูหนฺตฺยสฺมึ อวยวา พฺยูโห. วิตโนติ อวยเวติ วิตานํ, โณ. คุป รกฺขเณ, โพ, ปสฺส โม, คุมฺโพ, คุมฺพมฺปิ. กลํ อวยวภาวํ ปาติ รกฺขตีติ กลาโป, ‘‘กลา โสฬสโม ภาโค’’ติ หิ วุตฺตตฺตา กลาสทฺโท ภาคตฺโถปฺยตฺถีติ ายติ. ชล ทิตฺติยํ. ชลติ อวยเวนาติ ชาลํ. อวยเวน มณฺฑตีติ มณฺฑลํ, มณฺฑ วิภูสายํ, อโล.
๖๓๒. สาทฺธปชฺเชน คณเภทา วุจฺจนฺเต. ตตฺร ชาตฺยาทีหิ สมานานํ ปาณีนํ, อปาณีนฺจ คโณ วคฺโค นาม, ยถา ¶ ‘‘พนฺธุวคฺโค, กวคฺโค’’จฺจาทโย, วชฺช วชฺชเน, วชฺเชติ อสมานชาตฺยาทโยติ วคฺโค, โณ, ชฺชสฺส คฺโค. ชนฺตูนํ สมานชาติยานํ, วิชาติยานฺจ คโณ ‘‘สงฺโฆ, สตฺโถ’’ติ โจจฺจเต, ยถา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ, วาณิชสตฺโถ’’จฺจาทโย. สํหฺนฺเต นิพฺพิเสเสน ายนฺเต อวยวา ตสฺมินฺติ สงฺโฆ, โร. สรนฺติ วตฺตนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ สตฺโถ, โถ, รสฺส โต.
สชาติกานํ สมานชาติกานํ ชนฺตูนเมว คโณ กุลํ นาม, ยถา ‘‘ขตฺติยกุลํ, โคกุล’’มิจฺจาทโย. กุล สงฺขฺยาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อ, กุลํ. สธมฺมีนํ สมานธมฺมานเมว ชนฺตูนํ คโณ นิกาโย นาม, ยถา ‘‘ภิกฺขุนิกาโย’’ติ. จิ จเย, โณ, นิพฺพิเสเสน จิโนติ อวยเวติ นิกาโย.
สชาติยติรจฺฉานานํเยว คโณ ‘‘ยูโถ’’ตฺยุจฺจเต, โส จานิตฺถี, ยถา ‘‘หตฺถิยูโถ, มิคยูถ’’มิจฺจาทโย, ยุ มิสฺสเน, โถ, ทีฆาทิ, ยูโถ, ‘‘คโณ ปสูนํ สมโช, สมาโชฺเส’มุจฺจเต’’ติ [อมร ๑๕.๔๒ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ] อิธานาคตวจนมฺปิ าตพฺพํ.
๖๓๓. จตุกฺกํ ครุเฬ. กนกรุจิรตฺตา โสภโน ปณฺโณ ปกฺโข ยสฺส สุปณฺโณ. วินภาย นาม มาตุยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย, เณยฺโย. ครํ วิสธรํ หนฺตีติ ครุโฬ, โณ, รนฺตสฺสุ, หสฺส จ ฬตฺตํ, วณฺณวิกาโร, ครุโฑ. ¶ ปกฺขิสีโห, อุฬูตีโส, วชิรตุณฺโฑ, สุธาหโร, สุวณฺณปกฺโข, ภุชคาสโนปิ [ติกณฺฑเสส ๑.๑.๔๒].
ปิกนฺตํ โกกิเล. ปเรน วิชาติเยน กาเกน โปสิโตติ ปรปุฏฺโ, ปุส โปสเน, โต. ปเรน ภโต ปุฏฺโ ปรภโต, ภร ธารณโปสเนสุ, โต. กุณ สทฺโทปกรเณสุ, อโล. กุก, วก อาทาเน, อิโล, โกกิโล. อปิหิโต กายตีติ ปิโก, อปิ อนฺตรธาเน, วณฺณนาโส, อปิสฺสาการโลโป.
๖๓๔. อฏฺกํ โมเร. มุร สํวรเณ, โณ. มย คติยํ, อูโร, มหิยํ รวตีติ วา มยูโร, ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโคติ เนรุตฺโต. วรหํ สิขณฺโฑ, ตํโยคา วรหี. นีลา คีวา กณฺโ ยสฺส, ภุชงฺคภุโชปิ.
ทฺวยํ มยูรมตฺถกสิขายํ. สิขา อคฺคิชาลายฺจ, ปุพฺเพ วุตฺตา.
๖๓๕-๖๓๖. จตุกฺกํ มยูรกลาเป. สิขณฺฑิโน อยํ สิขณฺโฑ, วรห ปาธานฺเย, ปริภาสนหึสาทาเนสุ จ, กรเณ ¶ อ. โก มยูโร ลสติ เยน กลาโป, โณ, สสฺส โป. ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โฉ, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จ. ทฺวยํ โมรสฺส ปิฺฉฏฺเ อกฺขิสณฺาเน. จทิ หิลาทเน, ทิตฺติยฺจ, ณฺวุ. เมจโก กณฺหวณฺเณปิ วุตฺโต.
อฬฺยนฺตํ ภมเร, ฉ ปทานิ อสฺส. มธุํ วตยติ ภฺุชเต มธุพฺพโต, วต โภชเน. ภม อนวฏฺาเน, ปุปฺผมตฺถเก ภมตีติ ภมโร, อโร. อร คมเน, อิ, ฬตฺตํ.
จตุกฺกํ เคหวนกโปเตสุ. ปาเรน สพเลน อาปตตีติ ปาราปโต, ปารวโตปิ. กป อจฺฉาทเน, กมฺป จลเน วา. โอโต, ปรปกฺเข มโลโป. กุก อาทาเน, อโฏ, อุสฺสตฺตมสฺสุตฺตฺจ. ปกาเรน รวตีติ ปาเรวโฏ, รุ สทฺเท, อโฏ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, อสฺเส, ปาเรวโฏ, ปเรวโฏปิ.
‘‘ปาราวโต จ เฉชฺโช จ,
กโปโต รตฺตโลจโน;
ปาราปโต กลรโว,
ปตฺตี เสโน สสาทโน’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๕.๑๔]. –
รภโส.
๖๓๗. ทฺวยํ คิชฺเฌ. คิธ อภิกงฺขายํ, โย, ฌสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํ, ฌปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตถา ธสฺส โช. คิธติสฺมา อ, นิคฺคหีตาคโม, อิสฺสตฺตํ, คนฺโธ. ติกํ เสนสามฺเ. กุกฺกุฏาทีนํ กุลํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุลโล, กุล สนฺตาเน ¶ วา, อโล. เส คมเน, โน. สตฺตานํ หึสนโต พฺยคฺโฆ วิย พฺยคฺฆิ, สตฺเต นาเสตีติ นาโส. พฺยคฺฆิ เอว นาโสติ สมุทิตนามํ.
สกุณคฺฆาทโย ตโย ตพฺเภทา ตสฺส เสนสฺส วิเสสา. สกุณํ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, สิน?. อฏ คมเน, โณ. อาโฏ. ทพฺพิสทิสํ ตุณฺฑํ ยสฺส ทฺวิชสฺส โส ทพฺพิมุขทฺวิโช. ‘‘ทพฺพิมุขทฺวิโช อาโฏ นามา’’ติปฺเยโก อตฺโถ, ตทา ทฺเวเยว เสนเภทา.
๖๓๘. จตุกฺกํ อุลูเก. ‘‘อุหุ’’นฺติ สทฺทํ กโรตีติ อุหุงฺกาโร. ‘‘อุทฺธํ กณฺณา ยสฺส อุทฺธํกณฺโณ’’ติ สมฺปตฺเต นิรุตฺตินเยน อุลูโก[อุลภิเนตฺเตถิ ทหตฺยุลูโก, อุทฺโธโลกนา อิติ นิรุตฺตม (อมรโกสุคฺฆาฏนฏีกา ๑๕.๑๕)], อุจติ สมเวติ โกฏรนฺติ วา นิปาตนา. กุส อกฺโกเส, ยสฺส อมนาปตาย สทฺเทน โลกา โกสนฺติ, โส โกสิโย, โกสิตพฺโพติ กตฺวา, โกฏเร วสตีติ วา โกสิโย, เนรุตฺโต, วายสานํ กากานํ อริ สตฺตุ, สกฺกหฺวโย, ทิวานฺโธ วกฺกนาสิโก, หริเนตฺโต, ทิวาภีโต, กากภีรู, รตฺติจารีปิ.
วายสนฺตํ กาเก. ‘‘กา’’อิติ สทฺทํ กายตีติ กาโก. ริฏฺํ มรณลกฺขณํ, ตทสฺส นตฺถิ อริฏฺโ. ธงฺก โฆรวาสิเต, อ. พลินา ปุฏฺโ ภโต. วย คมเน, วโย เอว วายโส, สกตฺเถ โส, สกึปโช, อตฺตโฆโส, ปรภโร, พลิภุโช, คุฬฺหเมถุโนปิ. สกึ เอกวารํปชา ¶ ปสูติ ยสฺส. ‘‘กาก’’อิจฺจตฺตานํ โฆสยติ. วิชาติยํ โกกิลํ ภรติ.
๖๓๙. กาโก วิย อุลติ คจฺฉตีติ กาโกโฬ, ฬตฺตํ. โทณกาโก, ททฺธกาโกปิ. ทฺวยํ ‘‘พี-ลฺौํ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณ. ลู เฉทเน, โณ, วสฺส โป, ลาโป, ลาโวปิ. เลฑฺฑุ วิย อกตีติ ลฏุกิกา[เลฑฺฑุกิกา (ก.)], ณฺวุ.
ติกํ หตฺถิลิงฺคสกุเณ. วารณสทิสตฺตา วารโณ. หตฺถิโน ลิงฺคํ าปกํ โสณฺฑํ ยสฺมึ วิชฺชตีติ หตฺถิลิงฺโค. หตฺถิโสณฺฑํ ยสฺมึ วิชฺชติ, โส หตฺถิโสณฺโฑ จ วิหงฺคโม เจติ หตฺถิโสณฺฑวิหงฺคโม.
๖๔๐. ทฺวยํ อุกฺกุเส. อุจฺจํ โกสตีติ อุกฺกุโส, กุส สทฺเท, อ. กุร สทฺเท, อโร, ถิยํ กุรรี. โกลฏฺิปกฺขิมฺหิ ‘‘อุภุต’’อิติ ขฺยาเต ปกฺขิมฺหิ กุกฺกุโห. โกลฏฺิอชฺโฌหารโก ปกฺขี โกลฏฺิปกฺขี. ‘‘กุกฺกุ’’อิติ สทฺทายตีติ กุกฺกุโห, โห, กุก อวฺหาเน วา, อุโห.
ติกํ สุเว. สุ สวเน. มนุสฺสสทฺทมฺปิ สุณาตีติ สุโว, อ, อุวาเทโส. ‘‘กี’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กีโร. กโรติ มนุสฺสสทฺทนฺติ วา กีโร. อ, อสฺสี. สุก คติยํ, สุนฺทรํ ¶ , สุฏฺุ วา มนุสฺสสทฺทํ กายตีติ สุโก. ทฺวยํ กุกฺกุฏมตฺเต. ตมฺพา จูฬา ยสฺส. กุกฺกุฏตีติ กุกฺกุโฏ, กุก, วก อาทาเน วา, อโฏ.
๖๔๑. ทฺวยํ นิชฺชิวฺเห. นตฺถิ ชิวฺหา ยสฺส นิชฺชิวฺโห. ทฺวยํ โกฺจาสกุเณ. อิตฺถิลิงฺเคน มิถุนานํ นามานิ. โกฺจ โกฏิลฺยปฺปีภาเวสุ, อ, โกฺจา. กนฺต เฉทเน, ยุ, นทาทิ, อสฺสุ. กุณฺฑนีปิ, กุณฺฑ ทาเห.
ทฺวยํ จกฺกวาเก. จกฺเกน จกฺกสทฺเทน อุจฺจเต จกฺกวาโก, โณ. วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, จกฺกมิจฺจาวฺหา ยสฺส, รถงฺคาวฺหยนามโกปิ, รถงฺคํ จกฺกํ, ตสฺส อวฺหโย รถงฺคาวฺหโย, โส นามํ อสฺส รถงฺคาวฺหยนามโก, เตน รถงฺคนาโม รถจรณสมาโน อวฺหโย โจจฺจเต.
ลกฺขิตลกฺขณา จาตฺร, ลกฺขโณปจริตวุตฺติยา, โคณมุขฺยาย วา วุตฺติยา ลกฺขิเตน อตฺเถน ยตฺร อตฺถนฺตรํ ลกฺขฺยเต, สา ลกฺขิตลกฺขณา. ยถา ‘‘รถาวยวายุโธ’’ อิจฺจตฺร รถาวยวสทฺเทน จกฺกํ ลกฺขฺยเต, น ตทากติ ตนฺนาโม จายุธวิเสโส. ‘‘ปนฺติรโถ’’อิจฺจตฺร ปนฺติสทฺเทน ทสกฺขรํ ฉนฺโท ลกฺขฺยเต, น ทสสทฺโท, เตหิ ตุ อายุธรถสทฺทสนฺนิเวโส ‘‘จกฺกาวยวายุโธ, ทสรโถ’’ อิติ เทววิเสโส, ราชวิเสโส จ ลกฺขฺยเต, ตถาตฺราปิ ‘‘รถงฺค’’นฺตฺยเนน รเถกเทโส ลกฺขียเต, ‘‘อวฺหายเต’’อิจฺจเนน จ ปริภาสนํ, น เตนาปิ วากสทฺโท. เตหิ จ อฺมฺสนฺนิเวโส จกฺกวาโกติ ปกฺขิวิเสโส ¶ ลกฺขียเตติ คุณโต สุกฺกาทีหิ เอวํคตา โคณี วุตฺติ.
ทฺวยํ จาตเก. อยํ เมฆชลปายี, สร หึสายํ, สรณํ สาโร, ตํ คจฺฉตีติ สารงฺโค. ‘‘จาตเก หริเณ ปุเม, สารงฺโค สพเล ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๓.๒๓]รภโส. จต ยาจเน, ณฺวุ, โถกโกปิ, โถกํ กํ ชลํ อีหนียฏฺเน อสฺสตฺถิ โถกโก.
๖๔๒. ทฺวยํ ปกฺขิพิฬาเล. ตุล อุมฺมาเน, อิโย. ปกฺขยุตฺโต พิฬาโล, ‘‘สู’’.
ทฺวยํ รุกฺขกีฏขาทเก. สตํ ปตฺตานิ อสฺส. สรติ กีเฏติ สารโส, โส, ‘‘ขาว สา’’.
ทฺวยํ กาเกหิ สทฺธึ นีฬํ กตฺวา วสนเก สุกฺกสกุเณ. วก อาทาเน, อ. เสตวณฺณตาย สุกฺโก จ โส กาเกหิ สทฺธึ นิวาสนโต, กากสณฺานตฺตา วา กาโก เจติ สุกฺกกาโก.
ทฺวยํ วิสกณฺิกายํ. พล ปาณเน, ณฺวุ, ทีโฆ, อาโก วา. วิสสทิโส กาฬวณฺโณ กณฺโ ยสฺสา สา วิสกณฺิกา, เอติสฺสา ปุโม นาม น วิชฺชติ. วุตฺตฺจ อปทาเน –
‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;
เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา ตทา’’ติ [อป. เถร. ๑.๑.๕๑๑].
๖๔๓. ทฺวยํ ¶ กงฺเก. โลหสทิโส ปิฏฺิ ยสฺส โลหปิฏฺโ. กงฺก โลลฺเย, อ, กงฺโก.
ทฺวยํ ปตฺตกณฺเ. ขฺโช วิย จรตีติ ขฺชรีโฏ, อีโฏ. ปสฺสนฺตานํ ขํ สุขํ ชเนตีติ ขฺชโน. ขฺช คติเวกลฺเย วา, ยุ.
ทฺวยํ คามจาฏเก, จาฏกมตฺเต วา. กลหํ รวตีติ กลวิงฺโก, ยทาทิ. กํ สุขํ ลุนาตีติ วา กลวิงฺโก, อิโก, นิคฺคหีตาคโม จ. จฏ เภเท, ณฺวุ, จาฏโก.
ทฺวยํ เวฬุริยจฺฉวิโลเม จิตฺรปกฺเข ‘‘สุวณฺณจูเฬ’’ติ ขฺยาเต. ทิภ สนฺถมฺเภ, ทฺวิตฺตํ, พินฺทาคโม จ. ‘‘กิ’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กิกี, ณี, จาโส, ทิวิปิ [จาโส กิกีทิวิ (อมร ๑๕.๑๖)].
๖๔๔. ทฺวยํ เมฆสาเม ‘‘ฏี-ฏฺौ’’อิติ ขฺยาเต. กทมฺพโยคา กาทมฺโพ. กาฬวณฺโณ หํโส กาฬหํโส, กาลหํโสปิ.
ทฺวยํ ¶ ‘‘งเห-โฑ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณ. สกุนฺโต วุตฺโต, ‘‘สกุนฺโต ปกฺขิเภทสฺมึ, ภาสปกฺขีขเคสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. สุนฺทรากาเรน ปกฺเขน ยุตฺโต สกุโณ ภาสปกฺขี, ‘‘ภาสนฺโต สุนฺทรากาเร, ภาสนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห.
ทฺวยํ ‘‘นฺวา-มี-สฺเว’’อิติ ขฺยาเต นีลปกฺขินิ. ธูมฺยํ ธูมํ อฏติ สหตีติ ธูมฺยาโฏ, โณ. กาฬวณฺณตาย กุจฺฉิตํ ลิงฺคํ ยสฺส. ภิงฺโคปิ.
ทฺวยํ ชลกุกฺกุเฏ. ทา ลวเน,ติ, ทาติ อูหติ อุสฺสหตีติ ทาตฺยูโห, ขณฺฑิตทฺธนิอิจฺจตฺโถ. กาเล สสฺสมุตุมฺหิ กณฺโ กณฺฑทฺธนิ ยสฺส กาฬกณฺโก, สมาสนฺเต โก.
๖๔๕. ขุทฺทาทิ มธุจฺฉิฏฺกราทิโก กมฺมภูโต ‘‘มกฺขิกาเภโท’’ตฺยุจฺจเต, มกฺขิ สงฺฆาเต, ณฺวุ, มกฺขิกา, ตาสํ เภโท มกฺขิกาเภโท. ปิงฺคลมกฺขิกายํ ‘‘มฺหณ’’อิติ ขฺยาตายํ ทฺวยํ. ฑํส ฑํสเน, ฑํโส. ทํโสปิ, ฑํส ขาทเน วา, ปิงฺคลมกฺขิกาติวณฺณนามํ.
มกฺขิกาย อณฺฑํ อาสาฏิกา นาม, สฏ อวยเว, ณฺวุ. ทฺวยํ ‘‘นฺหํ’’อิติ ขฺยาเต. ปฏํ คจฺฉตีติ ปฏงฺโค, ปตงฺโคปิ, สรติ หึสตีติ สลโภ, อโภ, ลตฺตํ, สล คมเน วา.
๖๔๖. ทฺวยํ ¶ ‘‘เฉํ’’อิติ ขฺยาเต, มก ปาเณ, อโส, มกโส. ทฺวยํ นิทาเฆ นุหาทีสุ วรณกมกฺขิกายํ. ‘‘จีรี’’ติ สทฺทายตีติ จีรี, จิริ หึสายํ วา, นทาทิ, ทีฆาทิ. ฌลฺล สทฺเท, ณฺวุ, ฌลฺลิกา.
ทฺวยํ ตาลปตฺตาทฺยนฺตเรสุ นิลีนายํ จมฺมปตฺตายํ. ชตุ วิย ชตุกา, อุปมาเน โก, ‘‘รามเ ชตุกํ จมฺม-ปตฺตชตุกเรสุ ถี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๔๐] หิ รภโส. อชินํ จมฺมํ ปตฺตํ ยสฺสา อชินปตฺตา. ทฺวยํ หํสสามฺเ. หนฺติ อทฺธานํ หํโส. เสโต ฉโท ปตฺตํ ยสฺส. ยถากถฺจิ พฺยุปฺปตฺตีติ วุตฺตตฺตา อเสตจฺฉเทปิ, จกฺกงฺโค, มานโสโกปิ, จกฺกสฺส จกฺกวากสฺเสว องฺคานิ ยสฺส. มานสํ สโร โอโก ยสฺส.
๖๔๗. เย รตฺเตหิ โลหิเตหิ ปาทตุณฺเฑหิ จรณจฺจูหิ วิสิฏฺา สิตา จ สรีเร, เต ราชหํสา นาม, หํสานํ ราชาโน ราชหํสา.
มลีเนหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฏฺา เย เต มลฺลิกาขฺยา, มล, มลฺล ธารเณ, อิ, สฺายํ โก, ‘‘มลฺลิโก หํสเภเท จ, ติณสูเล จ มลฺลิเก’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๕.๒๔]รุทฺโท. อาขฺยาสทฺเทน พหุพฺพีหิ. อสิเตหิ กณฺเหหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฏฺา เย, เต ธตรฏฺา, ธตรฏฺานํ อปจฺจานิ ธตรฏฺาติ, โณ.
๖๔๘. ติกํ ¶ ติรจฺฉาเน. ติริยํ อฺจยตีติ ติรจฺโฉ, ติริยสฺส ติโร, อฺจติสฺส จฺโฉ. ยุมฺหิ ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉาโนเยว ติรจฺฉานคตํ, ตพฺภาวํ วา คตํ ปตฺตํ, เตสุ วา คตํ อนฺโตคธนฺติ ติรจฺฉานคตํ, สิยาติ ปกตฺยานเปกฺขกฺริยาปทํ, ภวตฺยตฺโถ วา หิ กโรตฺยตฺโถ วา กทาจิ ปกตฺยานเปกฺโข ภวติ, น ปน วิกตฺยานเปกฺโข. ตถา กทาจิ อุภยาเปกฺโขปิ ภวติ, น ปนุภยานเปกฺโขติ สพฺพตฺเรวํ. สีหาทิวคฺโค.
อรฺาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปาตาลวคฺควณฺณนา
๖๔๙-๖๕๐. จตุกฺกํ ปาตาเล. อธรํ ภุวนํ อโธภุวนํ. ปตนฺติ อสฺมึ ปาตาลํ, อโล, มชฺเฌ ทีโฆ. นาคานํ โลโก. รสาย ตลํ รสาตลํ.
โสพฺภนฺตํ ¶ ฉิทฺทมตฺเต. รณ สทฺเท, โธ, นตฺตํ, ยทาทิ. วร ทิตฺติยํ. วิคโต วโร วารณํ อสฺส วิวรํ, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, โท. กุห วิมฺหยเน, อโร. สุส โสสเน, อิโร. พิล เภทเน, อ. สุสโต อิ, สุสิ. ฉินฺทิตฺวา คจฺฉตีติ ฉิคฺคลํ, ยทาทิ. สุฏฺุ อพฺภํ อากาสํ อสฺมึ โสพฺภํ.
‘‘สุสิร’’นฺติ ฉิทฺทสามฺเ ยํ นปุํสกวจนํ, ตํ สจฺฉิทฺเท ฉิทฺทวติ ทพฺเพ ตีสุ, ยถา ‘‘สุสิโร รุกฺโข, สุสิรา จิฺจา, สุสิรํ กฏฺ’’นฺติ.
ทฺวยํ ภูมิฉิทฺเท. กาส ทิตฺติยํ, อุ. อว รกฺขเณ, อโฏ, อาวาโฏ, อวาโฏปิ. ทฺวยํ สปฺปานํ ราชินิ. วสุ รตนํ ยสฺสตฺถีติ วาสุกี.
๖๕๑. ทฺวยํ นาคานํ ราชินิ. เทเวหิปฺยสฺสนฺโต โนปลทฺโธติ อนนฺโต, เสโสปิ, สิส หึสายํ, สิสติ กปฺปนฺเตติ เสโส, อ.
ทฺวยํ อชคเร. วหติสฺมา อโส, วาหโส. อชํ ฉาคํ คิลตีติ อชคโร, อ, อิสฺสตฺตํ, ลสฺส รตฺตฺจ. สยีปิ, สยนสีโล สยี.
ทฺวยํ โคนสสปฺเป ‘‘งา-จฺเว’’อิติ ขฺยาเต. ควสฺเสว นาสา อสฺสาติ โคนโส, สฺายํ นาสสทฺทสฺส นโส กโต [ปาณินิ ๕.๔.๑๑๙]. ติลํ อิจฺฉตีติ ติลิจฺโฉ, ติริยํ อฺจตีติ วา ติลิจฺโฉ, ยทาทิ.
ทฺวยํ ¶ เทฑฺฑุเภ, โย ‘‘ชลสปฺโป’’ติ วุจฺจติ. เทฑฺฑุนา ราชิยา อุภตีติ เทฑฺฑุโภ. ปิฏฺเ ราชิโยคา ราชุโล, อุโล, พธิรสปฺเปปฺเยเต.
๖๕๒. กมฺพโล จ อสฺสตโร จาติ อิเม ทฺเว นาคกุลา เมรุปาเท วสนฺติ.
ทฺวยํ เวสฺมนิวุฏฺสปฺเป. ‘‘วมฺมนี’’ติปิ ปาโ. ‘‘อสุทฺโท ฆรสปฺโป’’ติ วุตฺตตฺตา นิพฺพิสตาย อมาริตตฺตา สีลยุตฺตํ อตฺตา มโน ยสฺมึ สิลุตฺโต, อสฺสุ, รสฺสาทิ.
ทฺวยํ รุกฺขคฺคาทีสุ นิวุฏฺสปฺเป. นีโล หริโต สปฺโปติ นีลสปฺโป. ‘‘นีโล กณฺหมฺหิ หริเต’’ติ หิ ตารปาโล. ปมกาเล สิลายํ ภวตีติ สิลาภุ.
๖๕๓-๖๕๔. วิสธรนฺตํ สปฺปมตฺเต. อาสิยํ วิสํ เอตสฺส อาสีวิโส, อาสี สปฺปทาา. ภุช โกฏิลฺเย, กุฏิลายมาโน คจฺฉตีติ ภุชงฺโค, เอวํ ภุชโค, ภุชงฺคโม จ. อหิ คมเน, อิ. สรนฺโต สปฺปติ คจฺฉตีติ สรีสโป, อสฺสี, สํโยคโลโป, อลุตฺตสมาโสยํ, ภุชงฺคภุชงฺคมาปิ, สพฺพธรกเต ปน ‘‘ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา กุฏิลํ สปฺปตีติ ¶ สรีสโป’’ติ วุตฺตํ. ผณโยคา, อี, ผณี. สปฺปติสฺมา อ, ภูมิผุฏฺเน คตฺเตน คติ สปฺปนํ. อรํ สีฆํ คจฺฉตีติ อลคทฺโท, มสฺส โท, รสฺส ลตฺตฺจ, อลคทฺโท, ชลสปฺเปปฺยยํ, ‘‘อลคทฺโท ชลวาโฬ’’ติ [อมร ๘.๕] หิ อมรสีโห. โภโค ผณิกาโย, ตํโยคา โภคี. ปนฺนํ คจฺฉตีติ ปนฺนโค, ปาเทหิ วา น คจฺฉตีติ ปนฺนโค. ทฺเว ชิวฺหา อสฺส. อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค. วิเสเสน อาลาติ คณฺหาติ อายุนฺติ วาโฬ, ลสฺส ฬตฺตํ, วา คมเน วา, อโล. ทีฆสรีรตาย ทีโฆ. ทีฆา ปิฏฺิ ยสฺส, สมาเส โก. อุทรเมว ปาโท ยสฺส. วิสํ ธรติ. จกฺกี, กุณฺฑลี, คูฬฺหปาโท, จกฺขุสฺสโว, กาโกทโร, ทพฺพีกโร, พิเลสโย, ชิมฺหโค, ปวนาสโนปิ. สิรสิ จกฺกโยคา จกฺกี. กุณฺฑลมิว วปุ อสฺสตฺถีติ ตํโยคา กุณฺฑลี. จกฺขุนา สุโณตีติ จกฺขุสฺสโว. กาโกทรมิว อุทรํ อสฺส. ทพฺพิคติกตฺตา ผณา ทพฺพี, ตํ กโรติ พนฺธตีติ ทพฺพีกโร. สามฺนิทฺเทเสปิ กณฺหสปฺปาทิเยว ทพฺพีกโร. ชิมฺหํ กุฏิลํ คจฺฉตีติ. ปวนาสโน วาตโภชี.
ผณิโน สปฺปสฺส ตนุ กาโย โภโค นาม. ภุชตีติ โภโค, ภุช โกฏิลฺเย, โณ.
๖๕๕-๖๕๖. ทฺวยํ สปฺปสฺส ทาายํ. อสติ เยน อสํ, มุขํ, ตสฺมึ ภวา อาสี, สปฺปสฺส ทาา ทนฺตุตฺตมา. ทฺวยํ สปฺปสฺส ชิณฺณตเจ ¶ , นิมุจฺจเต ยสฺมา สปฺโปติ, โณ. กฺจุกสทิสตฺตา กฺจุโก. สมา ตุลฺยตฺถา.
ทฺวยํ วิสมตฺเต. โสณิปถคตํ วิสติ เทหนฺติ วิสํ, วิส ปเวสเน. คิรตีติ ครฬํ, อโฬ.
หลาหโล, กาฬกูโฏ, อาทินา กาโกลาทโย จ สตฺตาติ อิเม นว ตพฺเภทา ตสฺส วิสสฺส เภทา. วุตฺตฺจ –
‘‘ปุเม ปณฺเฑ จ กาโกล-กาฬกูฏหลาหลา;
โสรฏฺิโก สุกฺกิเกยฺโย, พฺรหฺมปุตฺโต ปทีปโน;
ทารโท วจฺฉนาโภ จ, วิสเภทา อิเม นวา’’ติ [อมร ๘.๑๐-๑๑].
ตตฺร หลาหโล ปุเม, วากาเรน นปุํสเกปิ, ‘‘หาลาหล’’นฺติ หิ ติกณฺฑเสเส[ติกณฺฑเสส ๑.๘.๕] ทีฆาทิปิ. ตาลปตฺรสณฺาโน นีลปตฺโร โคถนากติผโล คจฺโฉ หลาหโล. อสฺส จ สมีเป รุกฺขาทโย ฑยฺหนฺเต. หิมวติ, กิกฺกินฺทายํ, โกงฺกเณสุ, ทกฺขิณสมุทฺเท จ ชายเต, หนตีติ หโล, อ, นสฺส โล, หลานมฺปิ หโล หลาหโล, มชฺฌทีโฆ. ติริยเลขาย จิตํ ทฺวิชปเทหิ ยุตฺตํ, ตถา คณฺิภิ พฺยาปิตํ พินฺทุภิเทว ยํ ฆนตเรหิ, ตํ กาฬกูฏํ. อิทฺจ ปุถุมาลินามสฺสาสุรสฺส โสณิตมฺหา เอว อสุรสมเย [เทวาสุรรเณ (?)] สมุปฺปนฺนสฺส อสฺสตฺถรุกฺขสทิสสฺส รุกฺขสฺส นิยฺยาโส, อหิจฺฉตฺตมลยโกงฺกณสิงฺคเวรปพฺพตาทีสุ โจปฺปชฺชเต. วณฺเณน กาฬฺจ ตํ สตฺตานํ ชีวิตหรณโต โลหมุคฺครสทิสตาย กูฏฺเจติ กาฬกูฏํ.
พฺรหฺมปุตฺโต ตุ กปิโล, มลยทฺทิภโว ขโร;
ปทีปโน ตุ ทหโน, รตฺตวณฺโณ’ฺชนทฺทิโช [จินฺตามณิฏีกา ๘.๑๐-๑๑].
ทรเท ¶ ภโว ทารโท, สุปฺปภนามโก ตํเทสปสิทฺโธ จ. วจฺฉนาโภ สินฺทุวารปตฺตสทิโส จ ตํสมีเป รุกฺโข น วทฺธเต, ตํสมฺผสฺสวายุ จ ชรยติ, วิฺฌายํ, กิกฺกินฺทายฺจ ชายเต, เอวํ วิสนฺตรานมฺปิ สรูปํ อาคมโต วิฺเยฺยํ.
ทฺวยํ ธนตฺถํ สปฺปคฺคาเห. วาฬํ สปฺปํ คณฺหนสีลตาย วาฬคาหี. อหิโน ตุณฺเฑน มุเขน ทิพฺพตีติ อหิตุณฺฑิโก, ณิโก, ‘‘วาฬคฺคาโห’หิตุณฺฑิโก’’ติ [อมรโกเส ๘.๑๑-คาถายมฺปิ]อมรมาลา.
๖๕๗. ติกํ นิรเย. อโย อิฏฺผลํ, โส นิคฺคโต อสฺมาติ นิรโย, นินฺทิโต รโย คมนํ เอตฺถาติ วา นิรโย. ทุฏฺา คติ ทุคฺคติ. อปฺุเ เนตีติ นรโก, ณฺวุ, รนฺโต จ, นรโก.
เตสุ นิรเยสุ โย ‘‘มหานิรโย’’ติ วุตฺโต, โส อฏฺธา โหตีติ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สฺชีโว’’จฺจาทินา สิโลเกน. มรนฺตาปิ กมฺมผลานุภวนตฺถํ ปุนปฺปุนํ ชีวนฺติ อสฺมึ สฺชีโว. ยตฺถ นิรเย เนรยิกานํ สรีรานิ วฑฺฒกีนํ กาฬสุตฺเตน สฺาณํ กตฺวา วาสิยา ตจฺฉนฺติ, โส กาฬสุตฺโต. ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา ทุกฺขิตสทฺเทน รวนฺติ อสฺมึ โรรุโว, มหนฺโต จ โส โรรุโว จาติ มหาโรรุโว. ปุน ‘‘โรรุโว’’ติ จูฬโรรุโว วุตฺโต. ภุสํ ปตนฺติ ¶ อสฺมึ ปตาปโน, ‘‘วีจิ ตรงฺเค อปฺเป จา’’ติ รุทฺโท, นตฺถิ สุขสฺส วีจิ เลโสปิ อตฺราติ อวีจิ, ‘‘วีจิ สุขตรงฺเคสู’’ติ ติกณฺฑเสโส[ติกณฺฑเสส ๓.๓.๗๘], ตสฺมา นตฺถิ วีจิ สุขํ เอตฺถาติ อวีจิ. สมนฺตโต อาคเตหิ ปพฺพเตหิ หฺนฺติ อตฺราติ สงฺฆาโต. ตปนฺติ อตฺร ตาปโน, อิติสทฺโท อฏฺนฺนํ ปริสมาปนตฺโถ.
๖๕๘. ตตฺถ นิรเยสุ เวตรณี จ โลหกุมฺภี จาติ อิเม ทฺเว นิรยา ชลาสยา ชลาธารา, เต จ ถิยํ, ตรณี นาวา, สา นตฺถิ ยสฺสํ เวตรณี. โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภี.
ทฺวยํ นิรยปาเล. การณา ยาตนา, สา จ ติพฺพเวทนา, ตํ กโรตีติ การณิโก. นิรยคตสตฺเต ปาตีติ นิรยโป.
ทฺวยํ นิรยคตสตฺเต. นิรยํ คจฺฉตีติ เนรยิโก. นรกํ คจฺฉตีติ นารโก.
๖๕๙. อุทธิ ปริยนฺตํ สมุทฺทสฺส นามํ. อณฺโณ ชลํ, โส วาติ คจฺฉติ ยสฺมึ อณฺณโว, อณฺโณ ยสฺมึ วิชฺชตีติ วา อณฺณโว, อสฺสตฺถฺยตฺเถ โว. สคเรหิ ราชกุมาเรหิ ขโต ¶ สาคโร, สานํ ธนานํ อากโรติ วา สาคโร, กสฺส โค, สาค สํวรเณ วา, อโร. สนฺทเตติ สินฺธุ, สนฺท สวเน, ยทาทิ. อุทิ กฺเลทเน, สมฺมา กฺลิทนฺติ จนฺโททเย อสฺมา อาปานีติ สมุทฺโท. ชลานิ, อุทกานิ จ นิธียนฺเต, ธียนฺเต จาตฺราติ ชลนิธิ, อุทธิ จ, อุทกสฺส อุทาเทโส.
ตสฺส สมุทฺทสฺส ขีรณฺณโว, อาทินา ลวโณโท, ทธฺยุโท, ฆโตโท, อุจฺฉุรโสโท, มทิโรโท, สาทุทโก จาติ อิเม สตฺต มหณฺณววิเสสา ภวนฺติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๑๐.๒]. ขีรวณฺโณ อณฺณโว ขีรณฺณโว.
๖๖๐. อสฺส สมุทฺทสฺส กูลเทโส ตีรเทโส เวลา นาม, วิคจฺฉนฺติ อิรา ยสฺสํ เวลา, ลตฺตํ. จกฺกมิว สลิลานํ ชลานํ ภโม ภมนํ อาวฏฺโฏ นาม, อาวฏฺฏนฺติ ชลานิ อตฺราติ อาวฏฺโฏ.
ติกํ พินฺทุมฺหิ. ถุ อภิตฺถเว, โว, อุสฺเส. วิทิ อวยเว, อุ, พินฺทุ. ผุส ผุสเน, โต, ผุสิตํ. ปากาเร, เคหาทิติตฺติยฺจ ชลนิคฺคโม ภโม นาม, ภมุ อนวฏฺาเน.
๖๖๑. สิโลโก อุทเก. อาป พฺยาปเน, อปฺโปติ สพฺพตฺราติ อาโป. ปาตพฺพนฺติ ปโย, ปา ปาเน, ณฺโย. รสฺโส ¶ , ปโย. ชล ธฺเ, อ. วารยติ นินฺโนนตนฺติ วาริ, วร นิเสเธ, ณิ, วารยติ ปิปาสนฺติ วา วาริ. ปียเตติ ปานียํ, อนีโย. สลตีติ สลิลํ, สล คติยํ, อิโล. อุทิ กฺเลทเน, ณฺวุ, อุโลโป, ทกํ ปิปาสจฺเฉทํ กโรตีติ วา ทกํ, ‘‘ทา ทานจฺเฉทธาตู’’ติ [เอกกฺขรโกส ๒๐ คาถา] หิ เอกกฺขรโกเส, รสฺโส. อน สทฺเท, อ, ทฺวิตฺตํ, อร คมเน วา, โต, อนฺนาเทโส, ณตฺตํ. นี นเย, อีโร. วน สมฺภตฺติยํ. วนียเต ปิปาเสหีติ วนํ. วา คมเน, อโล. ตายเต ปาลยเตติ โตยํ, ตา ปาลเน, จุราทิ, โย, อาการสฺโสตฺตํ. อมฺพ สทฺเท, อุ, อมฺพุ. อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ, ณฺวุ, อุทกํ. กร กรเณ, กฺวิ, กํ. กมลํ, ขีรมฺปิ, กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, อโล. ขนุ หึสายํ, อีโร, นโลโป, ขี ขเย วา, ขีรํ.
๖๖๒. จตุกฺกํ ตรงฺเค. ตรนฺโต คจฺฉติ, ตีรํ วา คจฺฉตีติ ตรงฺโค, อลุตฺตสมาโส, ปรตฺร อีสฺสตฺตํ. สยเมว ภิชฺชเตติ ภงฺโค, อ. อูห วิตกฺเก, มิ, หโลโป, อูมิ, อร คมเน วา, มิ, อสฺสู, รโลโป. วิมฺหยํ วิจิตฺตํ จิโนตีติ วีจิ, อิ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, เอเต ทฺเว ปุมิตฺถิยํ.
อุลฺโลโล, กลฺโลโล จาติ อิทํ ทฺวยํ มหาวีจีสุ กถฺยเต, โลล อุมฺมาทเน, อุลฺโลลยตีติ อุลฺโลโล, โณ, อุล คมเน วา, โอโล, ทฺวิตฺตํ. กลฺล สทฺเท, โอโล, กลฺโลโล.
๖๖๓. สิโลกทฺธํ ¶ กทฺทเม. ชลํ พลเต ชมฺพาโล, กมฺมนิ โณ, มกาโร วณฺณวิกาโร. กล สงฺขฺยาเน, อโล. ปจ วิตฺถารวจเน, กมฺมนิ โณ. จิกฺข วจเน, อโล, ทฺวิตฺตํ. กท มทฺเท, อโม, ทฺวิตฺตํ.
ฉกฺกํ วาลุกายํ. ปุล มหตฺเถ, อิโน, ฬตฺตํ. วล สํวรเณ, ณฺวุ, อสฺสุ, วาลุกา, ถี. วณฺณ สทฺเท, วณฺโณ. มร ปาณจาเค, อุ, มรุ, เทเวปิ. อร คมเน, อุ, อสฺสุ, อุรุ, มหนฺเตปิ, วณฺโณ จ มรุ จ อุรุ จ วณฺณมรูรุ. สิจ ปคฺฆรเณ, โต, สิกตา, ถี.
๖๖๔. ชลมชฺฌคตํ ตลํ กมฺมภูตํ ‘‘อนฺตรีปํ, ทีโป’’ติ โจจฺจเต. ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตรคตํ อนฺตรีปํ, อาการสฺสี. ‘‘อนฺตรีย’’นฺติ วา ปาโ, ตทา ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตเร ภวํ อนฺตรียนฺติ วิคฺคโห, อการสฺสี. ทฺวิธาคตานิ อาปานิ อสฺมึ เหตุภูเตติ ทีโป. วการอาการานํ โลโป, อิสฺสี จ, ทีโป, วากาเรน ทีปมฺปิ.
ปฺจกํ ตีรสฺส นามํ. ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, จุราทิ, อ. กูล อาวรเณ, โณ. รุธ อาวรเณ, โรธํ. อฺปาราทินิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตีร’’นฺติ วุตฺตํ. ตฏ อุสฺสเย, อ, ถิยํ, ตฏี.
๖๖๕. ปรมฺหิ ¶ ตีรสฺมึ ปารสทฺโท, โส จ นปุํสเก, ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, ปาร สามตฺถิเย วา, ปารยติ ตรงฺคาทโย วาเรตุนฺติ ปารํ. โอรนฺตุตีรํ ‘‘อปาร’’นฺตฺยุจฺจเต, อวเร ตีรเทเส ภวํ โอรํ, โณ. ปารโต อฺํ ตีรํ อปารํ.
ปฺจกํ อุฬุมฺเป. อุฬุโต ทกโต ปาติ รกฺขติ อุฬุโป, โสเยว นิคฺคหีตาคมวเสน อุฬุมฺโป. ปฺลวติ, ปฺลวนฺติ อเนนาติ วา ปฺลโว, ปฺลว คมเน, คมนํ อตฺร ชลคมนํ. กุล สนฺตาเน, อ, เก อุลติ คจฺฉตีติ วา กุลฺโล, อ, ทฺวิตฺตํ. ตรนฺติ อเนน ตโร, ตร ปฺลวตรเณสุ. คมนาคมนวเสน ปุนปฺปุนํ ชเล อรนฺติ ยาย, สา ปจฺจรี, อ, นทาทิ.
๖๖๖. ติกํ นาวายํ. ตรนฺติ ยาย ตรณี, ยุ, นทาทิ, อิปจฺจเย ตริ, อีมฺหิ ตุ ตรี. นุ ถุติยํ, อ, วุฑฺฒาวาเทสา, นาวา. ทฺวยํ ลงฺการถมฺเภ. กูป คมเน, ณฺวุ, กูปโก, อปจฺจโย วา, ตทา สกตฺเถ โก. กมุ อิจฺฉายํ, โภ, สกตฺเถ โก, อสฺสุ จ, กุมฺภกํ.
ทฺวยํ ‘‘เป เสํ’’อิติ ขฺยาเต. ตรสฺส ปจฺฉาภาเค พนฺธิตพฺโพติ ปจฺฉาพนฺโธ. ค’มิจฺฉิตทิสํ อฏติ เยน โคฏวิโส, อิโส, อวนฺโต จ อสฺโสตฺตฺจ, โคฏวิโส. ทฺวยํ ‘‘เป ตมา’’อิติ ¶ ขฺยาเต. นาวาย กณฺโณ วิย กณฺโณ, มหนฺโต เกนิปาโต, เตน ปวหณปติสวนโต, ตํ ธรตีติ, กมฺมนิ โณ. นาวาย ยุตฺโต นาวิโก.
๖๖๗. ทฺวยํ นาวาย คมโนปาเย. อรติ เยนาติ อริตฺตํ, ฉทาทีหิ ตตฺรณ, อิการาคโม, ทฺวิตฺตฺจ. เก ชเล นิปาติยเต เกนิปาโต, อลุตฺตสมาโสยํ.
ทฺวยํ นิยามเก. โปโต ปวหนํ, ตํ วาหยตีติ โปตวาโห. นิยจฺฉติ โปตนฺติ นิยามโก, ยมุ อุปรเม, นิปุพฺโพ คมเน, ณฺวุ, นิยามโก, จุราทิ. นิยามเกปิ.
เย วาณิชา นาวาย วาณิชกมฺมํ อาจรนฺติ, เต สํยตฺติกา นาม, สํยานํ สํยาตฺรา, ทีปนฺตรคมนํ, ตฺรณ, สา ปโยชนเมเตสํ สํยตฺติกา, ณิโก, รโลโป, รสฺโส จ. ตปจฺจเยน วา สิทฺธํ. โปตวาณิชาปิ, โปโต ปวหนํ, ตสฺส วาณิชา.
๖๖๘. ลงฺการาทโย, ผิยาทโย จ นาวาย องฺคา อวยวา. โล อินฺโท, ตสฺส การณํ ลงฺกาโร. วโฏ วุจฺจติ สิวโฏ, ตทาการตาย วฏากาโร. ‘‘วโฏ กมทฺเท ¶ นิคฺโรเธ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโห. ผา วุฑฺฒิยํ, อิโย, ผิโย.
ทฺวยํ ‘‘ตลก’’อิติ ขฺยาเต. ปู ปวเน, โต, วุฑฺฒิ, ปวหติ นิยามเกติ ปวหนํ. วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํ. ทฺวยํ กฏฺมฺพุวาหินิยํ, ทุณ คติหึสาสุ, อ, นทาทิ, วุฑฺฒิ, โทณี. อมฺพุํ เนติ เยน อมฺพณํ, อุสฺสตฺตํ, ณตฺตฺจ, อมฺพ สทฺเท วา, ยุ.
๖๖๙. ติกํ คมฺภีเร. คมุ คมเน, อีโร, โภนฺโต จ มโลโป จ, คภีโร. มาโลเป ตุ คมฺภีโร, คจฺฉนฺตา ภายนฺติ อสฺมินฺติ วา คภีโร, คมฺภีโร จ. นิปุพฺโพ มน อภฺยาเส, โณ, มสฺส โน. ตพฺพิปกฺขโต คมฺภีรวิปรีตโต อุตฺตานํ นาม, อุคฺคตํ ตานํ ปมาณํ อสฺส อุตฺตานํ, อคมฺภีรํ.
ทฺวยํ อคาเธ. คาธ ปติฏฺากงฺขาสุ, คนฺเถ จ, นตฺถิ คาธํ ยตฺร อคาธํ. น เหฏฺิมตลํ ผุสติ ยตฺร อตลมฺผสฺสํ.
ติกํ อปฺปสนฺเน. นตฺถิ อจฺฉภาโว อตฺร อนจฺโฉ. กลุสํ ปาเปปิ วุตฺตํ. วิล เภทเน, โณ, อาวิโล. อว รกฺขเณ วา, อิโล.
๖๗๐. ติกํ นิมฺมเล. โฉ เฉทเน, น ฉินฺทติ ทสฺสนนฺติ อจฺโฉ, โณ, สจฺโฉปิ, สร วิสรเณ, โต, อนฺนาเทโส. นตฺถิ มลํ เอตสฺมึ วิมโล. คภีรปฺปภุตี คภีราทโย วิมลนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ.
ปฺจกํ ¶ เกวฏฺเฏ. ธา ธารเณ, อีวโร. มจฺเฉ หนฺตฺวา ชีวตีติ มจฺฉิโก, อิโก. มจฺเฉ พนฺธติ ชาเลนาติ มจฺฉพนฺโธ, มจฺเฉ วธตีติ วา มจฺฉพนฺโธ, นิคฺคหีตาคโม, กํ ชลํ, ตสฺส อีลกฺขี, ตาย วฏฺโฏ วฏฺฏนํ อสฺสตฺถีติ เกวฏฺโฏ. เกวตฺโตปิ, โณ. ชาเล นิยุตฺโต, ชาเลน หนฺตีติ วา ชาลิโก, ทาโสปฺยตฺร, ทาส ทาเน, อ, ‘‘ทาโส เกวฏฺฏภจฺเจสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๐.๑๕]รุทฺโท.
๖๗๑-๖๗๒. ฌสานฺตํ มจฺเฉ. มส อามสเน, โฉ, มรธาตุวเสน วา สิทฺโธ, มร ปาณจาเค, อิโน, รโลโป. มุขปฺปเทเส ปุถูนิ โลมานิ อสฺส ปุถุโลโม. ปาีนาทีนํ มจฺฉตฺตา วิเสสโต อโลมเกปฺยสฺส วุตฺติ. ฌส หึสตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อ, ฌโส. อณฺฑโช, วิสาโร, สกลีปิ, วิจิตฺรํ สรติ อเนน วิสาโร, โณ. โรหิตาทีนํ วกฺกลปฺปาโย [พตฺตลปฺปาโย (ก.)] ตโจ สกลํ. ตํโยคา, อี, สกลี.
โรหิตาทโย, มกราทโย จ มจฺฉปฺปเภทา. รุห ชนเน, โต, โรหิโต. วิปาเก มธุรสตฺตา มคฺคุโร, วณฺณวิกาโร, มชฺชตีติ วา มคฺคุโร, อูโร, มชฺช สุทฺธิยํ, ชฺชสฺส คฺคตฺตํ, รสฺโส จ, มคฺคุโร, ‘‘งา ขู’’. สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคี, โณ, นทาทิ, สงฺคุปิ, สรติ วาตนฺติ วา สิงฺคี, สร หึสายํ, อ, รสฺส โค, อสฺสิ, นิคฺคหีตาคโม, นทาทิ, สิงฺคี, ‘‘ง จฺเว’’. พล ¶ สํวรเณ, อโล, ลสฺส โช, พลโช,’’ง ปา’’. มฺุช สทฺทตฺโถ, มฺุโช. ปู ปวเน, อุโส, วุทฺธฺยาวาเทสา, ปาวุโส, มหามุขมจฺโฉ, ‘‘ง ฏา’’.
สตฺตกฺขตฺตุํ วงฺกตีติ สตฺตวงฺโก, ‘‘ง เส’’. สห วงฺเกน, สํวิชฺชมาโน วา วงฺโก ยสฺส สวงฺโก, ‘‘ง มฺเว’’. นฬสณฺาโน มีโน นฬมีโน, ‘‘ง ผฺौ-โย’’. กฑิ สนฺนิจยวทเนกเทเสสุ, ณฺวุ, คณฺฑโก, ‘‘ง มา’’. สสุ หึสายํ, อุ, อสฺสุ, สุสุกา, สกตฺเถโก, ‘‘ง-ปฺौ-ฏเย’’. สยนโต ปสฺเสน ผรตีติ สผรี, นทาทิ, ผร ผรเณ, สผรี ทฺวีสุ, ‘‘ง ขู-มา’’. ปาณิคฺคหเณ มุขํ กิรตีติ มกโร, ยทาทิ.
๖๗๓. ติมิอาทโย สตฺต มหามจฺฉา นาม. ติม อทฺทภาเว, ติมตีติ ติมิ, อิ, ติมิ มจฺฉมตฺเตปิ. คิร นิคฺคิรเณ, โณ, ลตฺตํ, อิสฺสตฺตํ. ติมิโน คโล ติมิงฺคโล, นิคฺคหีตาคโม. วณฺเณน ปิงฺคลติมิรสทิสตาย ติมิรปิงฺคโล. อา ภุโส นนฺทตีติ อานนฺโท, นนฺท สมิทฺธิยํ. ติมิโน มจฺเฉ นนฺทยตีติ ติมินนฺโท. ‘‘ติมินฺโท’’ติปิ ปาโ, ติมีนํ มจฺฉานํ อินฺโท ติมินฺโท. อธิโก อาโรโห ยสฺส อชฺฌาโรโห. มหนฺโต ติมิ มจฺโฉ มหาติมิ.
๖๗๔. ทฺวยํ ‘‘ง เผ’’อิติ ขฺยาเต. ปาสาณสทิสสณฺาโน มจฺโฉ ปาสาณมจฺโฉ. ป วิยตฺติยํ วาจายํ, อิโน ¶ , อุภยตฺร ทีโฆ, ปาีโน, ‘‘ง-ปฺौ’’ติ จ วทนฺติ. ทฺวยํ พฬิเส. วงฺกตีติ วงฺโก, วงฺก โกฏิลฺเย. พล สํวรเณ, อิโส, ฬตฺตํ. มจฺฉเวธนมฺปิ, วิธ วิธาเน, เภทเน จ, อเนกตฺถตฺตา, ยุ.
ติกํ กุมฺภีเล. ‘‘สุํสุมาโร’’ติ สมุทิตนามํ, สสตีติ สุสุ. สุสุ เอว สุํสุ, มาเรตีติ มาโร, สุํสุ เอว มาโร สุํสุมาโร. เกน อุภติ ปูเรตีติ กุมฺโภ, ชลาสโย, ตตฺร อุลติ คจฺฉตีติ กุมฺภีโล, กุมฺภี วา ฆโฏ, ตํ ลาตีติ กุมฺภีโล. น กมตีติ นกฺโก, กฺวิ, สฺาสทฺทตฺตา นสฺส ปกติ, นกฺก นาสเน วา, จุราทิ.
ทฺวยํ กจฺฉเป. กุจฺฉิโต อูมิ เวโค อสฺส กุมฺโม, ‘‘ปกาเส เวคภงฺเคสุ, ตรงฺเค อูมิ ปุํถิย’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๐.๒๑]รภโส, ‘‘เวเค ภงฺคปฺปกาเสสุ, พิลายํ อูมิ วีจิย’’นฺติ นานตฺถสงฺคโห. กจฺเฉน ปิวตีติ กจฺฉโป, โณ, กมโปฺยตฺร, กมุ อิจฺฉายํ, อโ.
๖๗๕. ทฺวยํ กกฺกเฏ. กกตีติ กกฺกฏโก. สกตฺเถ โก, กุก อาทาเน วา, อโฏ, อุสฺสตฺตํ. กุล สนฺตาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อีโร, กุํ วา ปถวึ ลุนาตีติ กุฬีโร, อีโร. ทฺวยํ รตฺตเป. ชลสฺส อูกา กิมิวิเสโส ชลูกา, ชลํ โอกํ เคหํ เอติสฺสาติ วา ชลูกา, โอสฺสู, อุจ สมวาเย, โณ, โอกํ. รตฺตํ รุธิรํ ปิวตีติ รตฺตปา.
ติกํ ¶ มณฺฑูเก. มณฺฑ ภูสเน, อุโก, ทีโฆ. ทท ทาเน, อุโร, ทฺวิตฺตํ. ภี ภเย, สปฺปโต ภายตีติ เภโก, อิโก, อีสฺเส. วสฺสาภู, สาลุโร, ปฺลโวปิ. ทฺวยํ ‘‘ตี’’อิติ ขฺยาเต. คณฺฑํ วจฺจสนฺนิจยํ อุปฺปาเทตีติ คณฺฑุปฺปาโท. มหิยา ลตา มหีลตา, กิฺจุลุโกปิ. กิฺจ จุลตีติ กิฺจุลุโก, อุโก.
๖๗๖. ทฺวยํ มุตฺตาโผเฏ. สปฺป คมเน, อิ, อสฺสิ, สิปฺปิ, ถี. สุ อภิสเว, ตฺติ, สุตฺติ. ทฺวยํ สงฺเข. ขนุ อวทารเณ, กฺวิ, สงฺโข. สมุ อุปสเม วา, โข, สงฺโข. กํ วาติ คจฺฉตีติ กุมฺพุ, อุ, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํ.
ทฺวยํ ขุทฺทสงฺขชาติยํ. สงฺขสฺส นโข อิว สงฺขนโข. ทฺวยํ ‘‘ขรุ’’อิติ ขฺยาเต. ชเล สวตีติ ชลสุตฺติ, สุ ปสเว, ตฺติ. สมตีติ สมฺพุโก, อุโก, โพนฺโต จ, ‘‘สมฺพุโก ชลสุตฺติ’ตฺถี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๐.๒๓]ปุํกณฺเฑ โวปาลิโต.
๖๗๗. ทฺวยํ ชลาสเย. ชลานํ อาสโย ปติฏฺิตฏฺานํ ชลาสโย. เตสุ ชลาสเยสุ มชฺเฌ โย คมฺภีโร ¶ อคาโธ, โส รหทาขฺโย, หร หรเณ, ภูวาทิ, โท, วณฺณวิปริยโย, รหโท.
ทฺวยํ อุทปาเน. อุทกํ ปิวนฺติ อสฺมึ, ยุ, กโลโป. ปิวนฺติ อสฺมึ ปาโน, โส เอว กูโป ปานกูโป, กุ สทฺเท, โป, ทีฆาทิ, กูโป, เกน อุภตีติ วา กูโป, ภสฺส โป. อนฺธุปิ, อนฺธ ทสฺสนุปสงฺฆาเต, จุราทิ, อุ. ทฺวยํ สมจตุรสฺสโปกฺขรณิยํ. ขนุ อวทารเณ, กมฺเม โต, นโลโป, ทีฆาทิ. โปกฺขรํ ชลํ, ตํโยคา อโน, นทาทิ, โปกฺขรณี.
๖๗๘. ติปาเทน มหโต สทา อคาธชลสฺส ปทฺมฏฺานสฺส จ ปทฺมสฺุสฺส จ โยคฺยตาย นามํ [อมร ๑๐.๒๘ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ]. ตฬ อาฆาเต, ตล ปติฏฺายํ วา, อาโก, อปรปกฺเข ฬตฺตํ. สร คมเน, อ, สโร. วป พีชนิกฺเขเป, วปนฺติ ยาย วาปี, อายตจตุรสฺสายมฺปิ. สรติสฺมา อโส, นทาทิ, สรสี. ทห ภสฺมีกรเณ, อ, ทธ ธารเณ วา, ธสฺส โห. อมฺพุชานํ ปทฺธานํ อากโร อุปฺปตฺติฏฺานํ.
ขุทฺทโก สโร ‘‘ปลฺลล’’นฺตฺยุจฺจเต. ยตฺร วสฺสาสุ อธิกํ ชลํ, คิมฺเหสุ ชาณุมตฺตํ, สุกฺขตฺเยว วา, ปลฺล รกฺขเณ, จุราทิ, อโล, ปลฺลลํ.
๖๗๙-๖๘๐. อโนตตฺตาทโย ¶ เอเต สตฺต มหาสรา นาม. ตตฺร สูริยรํสิสมฺผุฏฺาภาเวน น อวตปติ อุทกเมตฺถาติ อโนตตฺโต. กณฺณมุณฺฑปพฺพตสมีปตฺตา กณฺณมุณฺโฑ. รถํ กโรตีติ รถการโก, ยถากถฺจิ อยํ พฺยุปฺปตฺติ นาม, สฺา ปน โลกโตเยวาวคนฺตพฺพา. ฉพฺพณฺณทนฺตวนฺตตาย ฉทฺทนฺโต, นาคราชา, ตสฺส นิวาสนฏฺานสมีปตฺตา ฉทฺทนฺโต, สโร. กุณาลสกุณา พหโว ยตฺถ สนฺติ กุณาโล. มนฺทากินี อากาสคงฺคายมฺปิ วุตฺตา. พหโว สีหา ปปตนฺติ อสฺมึ สีหปฺปปาโต.
ทฺวยํ ชลปฺปาเย เทเส กูปนิกเฏ ปสุปานตฺถํ ปตฺถาราทิรจิเต ชลาสเย. อาหูยนฺเต ปสโว อตฺร ปานายาติ อาหาโว, โณ, วุฑฺฒาวาเทโส. นิปิวนฺติ อสฺมึ นิปานํ, ยุ. ทฺวยํ สุรขาเต, อโปริเส เทวนิมฺมิเตติ ภาโว, โสณฺเฑอิจฺจฺเ. ‘‘อขาโต เทวขาตโก’’ติ [อมร ๑๐.๒๗] หิ อมรมาลายํ ปุํสกณฺฑํ.
๖๘๑. นทฺยนฺตํ ¶ นทียํ. สวตีติ, อนฺโต, นทาทิ, สวนฺตี. นินฺนฏฺานํ คจฺฉตีติ นินฺนคา, กฺวิ. สนฺท ปสวเน, อุ, อสฺสิตฺตํ, วณฺณวิกาโร, สินฺธุ. สร คมเน, โต, อิการาคโม, สริตา. อาปานํ นิวาโส อาโป, สมุทฺโท, โณ, ตํ คจฺฉตีติ อาปคา. นท อพฺยตฺตสทฺเท, นทตีติ นที, นทาทิ, ตรงฺคนีปฺยตฺร.
ทฺวยํ คงฺคายํ. ภคีรเถน รฺา นิพฺพตฺติตา ภาคีรถีติ โลกิยา, อสฺมากนฺตุ มเตน นามมตฺตเมเวตํ ตสฺสาติ สนฺนิฏฺานํ, เอวํ สพฺพตฺร. คจฺฉตีติ คงฺคา, คมิโต โค, ติปถคตาปิ, ตโย สคฺคมจฺจปาตาลปเถ คตา ติปถคตา. สินฺธูนํ นทีนํ สงฺคโม เมลโก สมฺเภโท. สมฺมา ภิชฺชนฺติ อสฺมึ สมฺเภโท, สํปุพฺโพ ภิทิ เมลเน, โณ.
๖๘๒. คงฺคาทิกา อิมา ปฺจ นทิโย มหานที นาม. อจิรํ สีฆคมนํ เอติสฺสมตฺถีติ อจิรวตี. ยมุ อุปรเม, อุโน, ยมสฺส ภคินี วา ยมุนา, ภคินฺยตฺเถ อุโน. สรานิ ภวนฺติ ยาย อวธิภูตายาติ สรภู, สร คติหึสาจินฺตาสุ วา, อู, อโภนฺโต จ, สรภู. มห ปูชายํ, อ, นทาทิ.
จนฺทภาคาทิกา ¶ นินฺนคา ปฺจ มหานทิโต อฺาสํ นทีนํ เภทา. จนฺทภาโค นาม ปพฺพโต, ตโต ปภวตีติ จนฺทภาคา. สรโยคา วนฺตุ, มชฺเฌ สการาคโม, นทาทิ, สรสฺวตี. วนฺตุรตฺราติสเย.
๖๘๓. นิทฺโทสํ ชลํ อสฺสํ เนรฺชรา, ยทาทิ, อถ วา เนรฺชรา นาม ตูริยวิเสโส, ตํสมานสทฺทตาย อยํ นที เนรฺชรา นาม. นานาคาหากุลีภูตตาย กุจฺฉิตํ เวรํ อสฺสา กาเวรี, นทาทิ. นมฺมํ สุขํ ททาตีติ นมฺมทา, โณ. อาทินา สราวตี เวตฺตวตี กณฺฏกี โกสิกีอาทิกา อเนกา นทีเภทา สงฺคหิตา.
ทฺวยํ หมฺมิยเทวาลยาทีสุ ชลมคฺเค. วาริโน นิกฺขมนมคฺโค วาริมคฺโค. นล คนฺเธ, อ, นทาทิ, ฬตฺตํ, ปนาฬิ, อยํ อิตฺถิยํ, ปุเม จ.
ติกํ คามทฺวารมฺหิ อสุจิปูติปงฺกสมฺปุณฺณายํ กาสุยํ. จิตฺตํ ทุโนตีติ จนฺทนิกา, ยทาทิ.
๖๘๔-๖๘๕. ชมุ อทเน, อโล, นทาทิ, โพนฺโต จ, ฬตฺตํ, ชมฺพาฬี. อวลคฺคนฺติ อสฺมึ โอฬิคลฺโล, ลคฺค สงฺเค, อโล, ฬตฺตํ, อสฺสิ, คโลโป, ทฺวิตฺตฺจ. สาทฺธปชฺเชน ปทุมสฺส นามํ. สรสิ รุหตีติ สโรรุหํ, โร. สตํ ปตฺตานิ ¶ อสฺส, ปทฺมวิเสสตฺเถปฺยสฺส ปทฺมตฺตา วิเสสโต อเภโท. อรํ วินฺทตีติ อรวินฺทํ. ปท คมเน, อุโม. ปทุมํ, อนิตฺถี. ปงฺเก กทฺทเม รุหตีติ ปงฺเกรุหํ, อลุตฺตสมาโสยํ. นล คนฺเธ, อิโน, ฬตฺตํ. ปุส วุฑฺฒิมฺหิ, ขโร, วุฑฺฒิ, สสฺส โก, โปกฺขเร ชเล ชาตนฺติ วา โปกฺขรํ. มุฬาลโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผติ มุฬาลปุปฺผํ. กํ ชลํ อลยติ ภูสยตีติ กมลํ, อล ภูสเน. ภิสโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผตีติ ภิสปุปฺผํ. กุเส ชเล เสติ ติฏฺตีติ กุเสสยํ, โร, อลุตฺตสมาโส. ตามรสมฺปิ, ตามรํ ชลํ, ‘‘ตามรํ ฆตมณฺโณ เจ’’ติ ตนฺตตนฺตรํ, ตตฺร เสติ ติฏฺตีติ ตามรสํ, โร.
๖๘๖. สิตํ เสตํ กมลํ ‘‘ปุณฺฑรีก’’นฺตฺยุจฺจเต, ปุฑิ ขณฺฑเน, มุฑิริตฺเยเก, อิโก, อราคโม จ, มสฺส โป, อิสฺสีกาโร จ, ปุณฺฑรีกํ. รตฺตํ ตุ กมลํ ‘‘โกกนทํ, โกกาสโก’’ติ โจจฺจเต. โกเก นาทยตีติ โกกนาทํ, โณ. รตฺตุปฺปเล จ, ‘‘โกกนทํ, โกกนุท’’นฺติปิ ปาโ, เก กนติ ทิพฺพตีติ วา โกกนทํ, ภูวาทิ, โท, อสฺโส. กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, เก กาสตีติ โกกาสโก, ณฺวุ, กาส ทิตฺติยํ.
ทฺวยํ เกสเร, เก ชายตีติ กิ, กมลาทิ, ตสฺมึ ชายติ, ชลตีติ วา กิฺชกฺโข, โข, นสฺส, ลสฺส วา โก, นิคฺคหีตาคโม, เก สรตีติ, อ, สตฺตมิยา อโลโป, ทฺวยมนิตฺถี. ทฺวยํ ปทฺมาทิทณฺเฑ. ทณฺฑสทิสตาย ทณฺโฑ. นล คนฺเธ, โณ.
๖๘๗. ทฺวยํ ¶ มุฬาเล. วิส เปรเณ, วสฺส โภ, ภิสํ, ภาส ทิตฺติยํ วา, อาการสฺสิ. มูเล ชายตีติ มุฬาโล, อฺตฺเถ อโล, รสฺสาทิ, ฬตฺตฺจ, มูล ปติฏฺายํ วา, อโล, เสสํ ปุพฺพสทิสํ, ทฺวยํปฺยนิตฺถี.
ทฺวยํ กณฺณิกายํ. พีชสฺส โกโส อากโร พีชโกโส. กณฺเณ กรียตีติ กณฺณิกา, กณฺณาลงฺกาโร, ตํสทิสสณฺานตาย กณฺณิกา, ปทุมาทีนํ สมูเห คหเน วเนตฺยตฺโถ. สณ ทาเน, โฑ, สณฺฑํ, ‘‘สณฺฑํ ปทฺธาทิสงฺฆาเต, โคปติมฺหิ ปุเม ภเว’’ติ นานตฺถสงฺคโห.
๖๘๘. ทฺวยํ ปทฺมกุมุทาทิสามฺเ, ตถา หิ ปทฺมํ มโหปฺปลํ สิโตปฺปลมุจฺจเต, ‘‘กุวลยํ อุปฺปลฺจ, นีลมินฺทีวรนฺติ หิ’’อิติ พฺยาฑิ, ‘‘อุปฺปลฺจ กุวลยํ, นีลมินฺทีวรํ มต’’นฺติ ภาคุริ จ, ‘‘โรโม สิติ จ นีโล, กุวลยมินฺทีวรฺจ นีลมฺพุช’’นฺติ ตุ วรรุจิ. ‘‘กุวลยทลสาโมปฺยงฺคทธิติ ปริธู สร’’นฺติ มาลธิ, มาธโว จ, ตตฺร ปุพฺพกมตมิห นิสฺสียเต. ยทฺเยวํ กถมุปฺปลสทฺเทน นีลุปฺปลาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มโหปฺปลาทิมฺหีติ? วุจฺจเต – สามฺเปิ ธฺตฺเต ยถา ธฺสทฺเทน กลมาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มุคฺคาทีสุ, เอวมิหาปิ. อุปุพฺโพ ¶ ปา ปาเน, อโล, ทฺวิตฺตํ, อุทเก ปฺลวตีติ วา อุปฺปลํ, ยทาทิ. กุยา ปถวิยา วลยํ อิว โสภากรตฺตา กุวลยํ.
ทฺวยํ นีลุปฺปเล. นีลวณฺเณ, อ, นีลํ, อินฺทตีติ อินฺที, นทาทิ, อินฺที ลกฺขี, ตสฺสา วรํ อินฺทีวรํ, อินฺท ปรมิสฺสริเย วา, อีโร.
อสฺมึ นีลุปฺปเล เสเต กุมุทํ นาม. กุยํ โมทเต กุมุทํ, โณ. อสฺส ปทุมาทิโน กนฺโท สาลูกมุจฺจเต. กํ สุขํ ททาตีติ กนฺโท, กนฺท อวฺหาเน วา โรทเน จ. สล คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโก, ทีโฆ, สาลูกํ.
๖๘๙. ติกํ รตฺตารตฺตสามฺเ. กมลโต อฺตรสฺมึ ชลกุสุเม, น ตุ รตฺเตเยว, สุคนฺเธน ยุตฺตํ โสคนฺธิกํ. กสฺส หารํ อิว โสภากรตฺตา กลฺลหารํ, ลาคโม, ทฺวิตฺตฺจ. ทกํ สีตลํ กโรตีติ ทกสีตลิกํ.
ทฺวยํ เสวาเล. อุทกํ เสวตีติ เสวาโล, อโล, วการาคโม, อิสฺเส จ. นีลตีติ นีลิกา, นีล วณฺเณ, อิโก, นีลวณฺณโยคโต วา นีลิกา, เสวโลปิ, ทฺวยํ ปทฺมยุตฺเต เทเส, ปทฺมสมูเห จ. นฬินี จ ปงฺกชินี วิสินี จ สโรชินี ปทฺมินีติ ปริยายา. ‘‘ปทฺมสณฺฑํ ตทากเร’’ติ หิ ปริยายํ รตนมาลายํ มาธโว, วิสํ สมํ, ตพฺพนฺตตาย วิสินี, อิโน, นทาทิ. อมฺพุชโยคโต, อมฺพุชานํ สมูหโต วา อมฺพุชินี.
๖๙๐. ติลพีชาทโย ¶ เสวาโล นาม. ตตฺร ติลพีชปฺปมาณํ ชลสณฺิตํ นีลาทิวณฺณยุตฺตํ ติลพีชํ นาม. สงฺโข นาม สปตฺโต อปฺปกณฺโฑ อุขาปิธานาทิปฺปมาโณ สมูโล เอโก เสวาลวิเสโส. ปณโก นาม ภมรสณฺาโน นีลวณฺโณ เอโก เสวาลวิเสโส, ปณ สงฺขาเต, ณฺวุ, ปณโก.
ปาตาลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคาณจารินา กวิกฺุชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ ภูกณฺฑวณฺณนา สมตฺตา.