📜
๓. สามฺกณฺฑ
๑. วิเสสฺยาธีนวคฺควณฺณนา
๖๙๑. อิห วกฺขมาเน สามฺกณฺเฑ สางฺโคปางฺเคหิ องฺคอุปางฺคทฺวยสหิเตหิ วิเสสฺยาธีเนหิ วิเสสฺยายตฺเตหิ วิเสสนสทฺเทหิ โสภนาทีหิ สํกิณฺเณหิ อฺมฺวิชาติยตฺเถหิ ทพฺพกฺริยาคุณาทีหิ อเนกตฺเถหิ สมยวณฺณาทีหิ อพฺยเยหิ จิรสฺสมาทีหิ จ กมา กมโต วคฺคา กถฺยนฺเต, เต จ ปุพฺพวคฺคสนฺนิสฺสยา, ตถา หิ โสภนาทโย ¶ เทวมนุสฺสาทีสุ วิเสสนภาเวน สมฺพนฺธา, กฺริยาทโย ตุ ตทาธารตาย, สมยาทโย วาจกตาย, จิรสฺสมาทโย ตํกฺริยาวิเสสนภาเวน, ตโตเยว สาธารณตฺตา สามฺกณฺฑมิทํ.
๖๙๒. อิห สตฺเถ ภิยฺโย รูปนฺตรา ลิงฺควินิจฺฉโย, โส อตฺราปิ วคฺเค ภิยฺโย รูปนฺตราเยวาติ วิปฺปฏิปตฺตินิราสตฺถํ พฺยาปกนฺยายมาห ‘‘คุณิ’’จฺจาทินา. ตสฺสตฺโถ – วิเสสนภูตา สพฺเพ คุณสทฺทา, ทพฺพสทฺทา, กฺริยาสทฺทา จ วิเสสฺยาธีนภาเวน เหตุนาเยว, น ภิยฺโย รูปนฺตราปิ วิเสสนสทฺเทน สมลิงฺคิโน สิยุนฺติ, ยถา – โสภนา อิตฺถี, โสภโน ปุริโส, โสภนํ จิตฺตํ.
๖๙๓-๖๙๖. สุภนฺตํ โสภเน. สุภ โสภเน, ยุ. รุจ ทิตฺติยํ, อิโร. สาธ สํสิทฺธิยํ, อุ. มนํ โตเสตีติ มนฺุํ. า ปริมาณโตสนนิสามเนสุ, อนฺตสฺสุกาโร, มนํ อา ภุโส โตเสตีติ วา มนฺุํ, ตทา ‘‘มโน อฺ’’นฺติ เฉโท, อาโลโป. จร คติภกฺขเนสุ, ณฺวุ, จรติ จิตฺตเมตฺถาติ จารุ. สุฏฺุ ทรียเต สุนฺทรํ, ทร ทารเณ ¶ . วคฺค คมเน, อุ, วคฺคุ. มโน รมติ อสฺมึ. กมุ อิจฺฉายํ, โต. หรติ จิตฺตํ หารี, ณี. มน าเณ, ชุ, มโน ชวติ ยสฺมึ วา มฺชุ, นโลโป. ปิยสีลยุตฺตตาย เปสลํ, ปิยสฺส เป, อีสฺสตฺตํ. ภทิ กลฺยาเณ, โท. วา คติยํ, โม. กล สงฺขฺยาเน, ยาโณ. มนํ อปฺเปติ วฑฺเฒตีติ มนาปํ, มโน อปฺโปติ ยสฺมินฺติ วา มนาปํ, อาป ปาปุณเน, อปาทิปุพฺโพ จ. ลภิตพฺพนฺติ ลทฺธํ, โต, สกตฺเถ โก. สุภตีติ สุภํ, สุนฺทเรน สภาเวน ภวตีติ วา สุภํ.
ปุงฺควนฺตํ อุตฺตเม, อุพฺภุโต อตฺยตฺถํ อุตฺตโม, อุภสทฺทโต อุพฺภุตตฺถโต วิเสสตฺเถ ตโม, อุคฺคตตมตฺตา วา อุตฺตโม. วร ปตฺถนายํ, ปวโร. อิฏฺปจฺจเย วุฑฺฒสฺส ชาเทโส, เชฏฺโ. ปกฏฺํ มุขํ อารมฺโภ อสฺส ปมุโข. นตฺถิ อุตฺตโร อุตฺตโม ยสฺมา อนุตฺตโร. ปมุโข จ อนุตฺตโร จาติ ทฺวนฺโท. อปาทิปุพฺเพ วโร. มุขมิว มุขฺโย, อิวตฺเถ โย. ปทธาตีติ ปธานํ, ยุ. ปมุขภาเว ติฏฺตีติ ปาโมกฺโข, อุภยตฺราปิ วุฑฺฒิ. ปกฏฺํ ราตีติ ปรํ, โณ. ‘‘อคฺค’’นฺติ ชานิตพฺพนฺติ อคฺคฺํ, ‘‘อคฺค’’นฺติ ปมานิตพฺพนฺติ วา อคฺคฺํ. อุตฺตโร อุตฺตมสทิโส. ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ, นี นเย, กมฺมนิ โณ. ปรํ ปจฺจนีกํ มาเรตีติ ปรมํ, ปกฏฺภาเว รมตีติวา ปรมํ, โณ. อิยิฏฺเสุ ปสตฺถสฺส, วุฑฺฒสฺส จ โส, เสยฺโย, เสฏฺโ จ, ‘‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’’ติ อิสฺเส. คามํ เนตีติ คามณิ, ‘‘ตสฺสีลาทีสุ ณี ตฺวาวี จา’’ติ ณี, รสฺโส, คามณิ. สนฺตตมตาย สตฺตโม, สนฺตโต ตโม, สนฺตสฺส จ โส. วิเสสียเตติ วิสิฏฺโ, สิส วิเสสเน, โต. อร คมเน, ณฺโย, อิการาคโม, อริโย. นตฺถิ อคฺโค ยสฺมา นาโค, ทีฆาทิ, คโลโป จ. อิ คติยํ, ณฺวุ, อิสฺเส, อโลโป จ, เอโก, สทิสรหิตตาย วา เอกีภาเว ติฏฺตีติ เอโก, โก. อุสฺสาเปติ ปจฺจนีเกติ อุสโภ, อุส ทาเห, อโภ ¶ . อช คมเน, อ, ชสฺส โค, ทฺวิตฺตํ, อคฺโค. มุจ โมจเน, หีนมชฺฌิมภาเวหิ มุจฺจตีติ โมกฺโข, โต, ตสฺส โข. โมกฺข โมจเน วา, อ. ปธานภาวํ คจฺฉตีติ ปุงฺคโว, ยทาทิ, ปุกฺขโลปฺยตฺร, ปุส วุฑฺฒิมฺหิ, อโล, สสฺส โข, อสรูปทฺวิตฺตํ. เอเต จุตฺตมาทโย สมาสคาปิ อสมาสคาปิ อุตฺตมตฺถวาจกา. อมรโกเส ปน นาโคสภปุงฺควานํ สมาสคตฺเตเยว อุตฺตมตฺถวาจกตา วุตฺตา, วุตฺตฺจ –
‘‘อุตฺตรสฺมึ ปเท พฺยคฺฆ-ปุงฺคโว’สภกฺุชรา;
สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฏฺตฺถโคจรา’’ติ [อมร ๒๑.๕๙].
ตสฺสตฺโถ – พฺยคฺฆาทโย กมฺมธารยสมาเส สติ อุตฺตรปทีภูตา เสฏฺตฺถวิสยา ปุพฺพปทสฺส เสฏฺตฺถวาจกา ปุลฺลิงฺคา จ ภวนฺติ, ยถา ‘‘ปุริสพฺยคฺโฆ, มุนิปุงฺคโว’’อิจฺจาทิ. สีหาทโย, อาทินา วราหปุณฺฑรีกโธรยฺหโสวีราทโย จ สมาสคา กมฺมธารยสมาเส อุตฺตรปทภูตา เสฏฺตฺถวาจกา ปุเมว ภวนฺติ, ยถา ‘‘สกฺยสีโห, กวิกฺุชโร, ปุริสสทฺทูโล, ปุริสวราโห’’อิจฺจาทิ.
๖๙๗. จิตฺตสฺส, อกฺขิโน จ ปีติชนกํ วตฺถุ อพฺยาเสกํ, อเสจนฺจ นาม, น พฺยาสิฺจนฺติ นกฺขรนฺติ นยนมนานิ ยสฺมาติ อพฺยาเสกํ, อเสจนฺจ, น พฺยาสิฺจนฺติ จ ยสฺมึ อาคนฺตุกภูตานิ อฺรสานีติ วา อพฺยาเสกํ, อเสจนฺจ. โณ, ยุ จ.
ฉกฺกํ อิฏฺเ วตฺถุมฺหิ. อิจฺฉิตพฺพํ, เอสิตพฺพนฺติ วา อิฏฺํ, อิสุ อิจฺฉายํ, อิส คเวสเน จ, โต. สุภตฺตํ คจฺฉตีติ สุภคํ, กฺวิ. หทเย สาธุ, หทยสฺส วา ปิยนฺติ หชฺชํ, โณ, ทนฺตสฺส โลโป, ทฺยสฺส ชฺโช. ทยิตพฺพํ อาทาตพฺพนฺติ ทยิตํ, ¶ โต. วลฺล สํวรเณ, กมฺมนิ อโภ. ปิยายิตพฺพนฺติ ปิยํ,ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ณฺโย, รสฺสาทิ.
๖๙๘. ติกํ ตุจฺเฉ. ตุจ วินาเส, โฉ. ริจ วิโยชนสมฺพชฺฌเนสุ, สมฺพชฺฌนํ มิสฺสนํ, โต, สกตฺเถ โก. สุนสฺส หิตํ สฺุํ, โย, นฺยสฺส ฺโ, สุน คติยํ วา, โย. ทฺวยํ อสาเร. ผล นิปฺผตฺติยํ, อุ, คุ วา. ปุพฺพตฺร โคนฺโต, อสฺเส, เผคฺคุ.
ติกํ ปวิตฺเต. เมธ หึสาสงฺคเมสุ, เมธียเต สงฺคมียเต เมชฺฌํ, ณฺโย, ฌสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํ. ปุ ปวเน, โต, ทีฆาทิ. วุฑฺฒาวาเทโส, อิการาคโม จ. ทฺวยํ อวิรทฺเธ. น วิรชฺฌตีติ อวิรทฺโธ, รธ หึสาปราธาปคมเนสุ, โต. ‘‘ธฒภเหหิ ธฒา เจ’’ติ ตสฺส โธ. ปณ พฺยวหารถุตีสุ, ณฺวุ, วิรทฺธโวหาเรน น ปณาเมตีติ อปณฺณโก.
๖๙๙-๗๐๑. ทฺวยํ ชาตฺยาจาราทินา อนินฺทิเต. อุปุพฺโพ, ปปุพฺโพ จ กส วิเลขเน, หึสายฺจ, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโ’’ติ สหาทิพฺยฺชเนน ตสฺส ฏฺโ.
คารยฺหนฺตํ ¶ ชาตฺยาจาราทินา นินฺทิเต. นิหียเตติ นิหีโน, หา จาเค, อิโน, ทีโฆ. อปาทิปุพฺเพ หีโน. ลม นินฺทายํ, ณฺวุ, ลามโก. กิฏ คติยํ, ปติ นิปุพฺโพ ตุ นินฺทายํ, โ, ปติกิฏฺํ, นิกิฏฺฺจ. อิตฺตรสทฺโท ลามกตฺถวาจโก ปาฏิปทิโก, ‘‘ชาตฺยาจาราทีหิ นิหีโนย’’นฺติ อวทิตพฺโพติ อวชฺโช, ตพฺภาวตฺโถ เจตฺถ อกาโร. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ณฺโย, ทฺยสฺส ชฺโช. กุจฺฉา สฺชาตา อสฺส กุจฺฉิโต. อโธภาเค ชาโต อธโม, โอสฺสตฺตํ. อุม นินฺทายํ, กมฺเม อ, สกตฺเถ โก, อุสฺโส, โอมโก. ครหิตพฺโพติ คารยฺโห, ครห นินฺทายํ, ณฺโย, วณฺณวิปริยโย.
ทฺวยํ มลยุตฺเต. มลยุตฺตตาย มลีโน, อิโน, ทีโฆ. อสฺสตฺถฺยตฺเถ อี, มสปจฺจเย มลีมโส, กจฺจรํ, มลทูสิตมฺปิ, กุจฺฉิตํ จรตีติ กจฺจรํ.
ติปาทํ วิปุเล. พฺรห วุทฺธิยํ, ราชาทิ, พฺรหา. มห ปูชายํ, อนฺโต. ปุล มหตฺเต, วิปุลํ. สล คมเน, วิสาลํ, โณ. ปถ สงฺขฺยาเน, อุโล, อสฺสุ, ปุถุลํ, อุมฺหิ ปุถุ. คร เสจเน, อุ, ครุ. อร คมเน, อุ, อสฺสุ, อุรุ. ตนุ วิตฺถาเร, โต, อิณฺณาเทโส, ตสฺส โถ, อสฺสิ, อสรูปทฺวิตฺตํ, วิตฺถิณฺณํ.
วรนฺตํ ถูเล. ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, อิโน. ถูล ปริพฺรูหเน, อ. ปีธาตุโต อีวโร, ปีวรํ. ลปจฺจเย ถุลฺลํ, รสฺสาทิ. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, วทตีติ วรํ, อโร, ทสฺส โ. ถูลมุปจิตมํสวิปุลายตมํสาทิ.
ทฺวยํ สนฺนิจิเต. อานิปุพฺโพ จิ จเย, กมฺเม โต, อาจิตํ, นิจิตฺจ.
๗๐๒. สิโลโก ¶ สพฺพสฺมึ. สรตีติ สพฺพํ, โว, รสฺส จ โว. สํปุพฺโพ อสุ เขปเน, โต, สมตฺตํ, อถ วา สม ติม เวกลฺลพฺเย, โต, สมตฺตํ. น ขิยตีติ อขิลํ, โล, อขิลํ, นิขิลฺจ ตถา. สก สตฺติยํ, อโล, กลาภิ อวยเวหิ สห วตฺตเตติ วา สกลํ. เสสโต อวสิฏฺโต นิคฺคตํ นิสฺเสสํ. กส คมเน, อิโน, ณตฺตํ, กสิณํ. น เสสํ อวสิฏฺํ อเสสํ. อคฺเคน สิขเรน สงฺคตํ สมคฺคํ. กเต สมาเส ปุพฺพนิปาโต อภิธานา. อูน ปริหาเน, น อูนํ อสฺมึ อนูนกํ, โก.
๗๐๓. พหุลนฺตํ พหุตฺเต, ภาเวติ วฑฺเฒตีติ ภูริ, ภู สตฺตายํ, ริ, ภูริ, ทีฆาทิ, รสฺสนฺโต, อีมฺหิ ภูรี, เมธา. ปหุ สตฺติยํ, โต, อุการาคโม, ปปุพฺโพ หู สตฺตายํ วา, รสฺโส. ปจิ วิตฺถาเร, อุโร, ปจุรํ. ภี ภเย, ภายติ ยสฺมาติ ภิยฺโย, ทฺวิตฺตํ. สมฺปโหตีติ สมฺปหุลํ, โล. พห วุฑฺฒิยํ, อุ, พหุ. เยภุยฺยสทฺโท พหุลตฺถวาจโก ปาฏิปทิโก. พหู อตฺเถ ลาภีติ พหุลํ.
ทฺวยํ พหิคเต. พหิ ชาตํ พาหิรํ, อิรณ.
๗๐๔-๗๐๖. เยสํ ¶ ปทตฺถานํ มตฺตํ ปมาณํ สตาทิโต ปรํ อธิกํ ภวติ, เต ปโรสตาที. อาทินา ปโรสหสฺสาทิ. สตโต ปโร ปโรสตํ. สหสฺสโต ปโร ปโรสหสฺสํ, ปรสฺส ปุพฺพนิปาโต อภิธานา ปรสทฺทา โอการาคโม. ปชฺชํ อปฺเป. ปริโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ ปริตฺตํ. สุข ตกฺริยายํ, ตกฺริยา สุขนํ, อุโม. สุจ โสจเน วา. ขุท ปิปาสายํ, โท, ขุทฺทํ. ถุจ ปสาเท, โณ. อล ภูสนปริยตฺตินิวารเณสุ, โป, ลสฺส โป, อปฺปํ. กิส ตนุกรเณ, โณ. ตนุ วิตฺถาเร. จิ จเย, อุโล, ทฺวิตฺตํ, จุลฺลํ, นีเจ ปน จุลฺโล. มา มาเน, ฉทาทีหิ โต. รสฺสาทิ, มตฺตา, อิตฺถิยํ. ลิส อปฺปีภาเว, อ. ลู เฉทเน, ลุยเตติ ลโว, อ. อณ คตฺยตฺโถ, อุ. กณ สทฺเท, อ, กโณ. ลวาทีหิ สห กโณ ปุเม, วุตฺตฺจ อมรโกเส ‘‘ปุเม ลวเลสกณาณโว’’ติ [อมร ๒๑.๖๒].
ตฺตนฺตํ ¶ สมีเป. สงฺคตา อาโป ยสฺมึ สมีปํ, อาสฺสี. ปาทิโต ยทาทินา กโฏ, นิกโฏ, นตฺถิ กโฏ อาวรณํ เอตสฺสาติ วา นิกโฏ. สทสฺมา โต, อาสนฺโน. กณฺํ สมีปํ อุปคตํ อุปกฏฺโ. ‘‘กณฺโ คเล สนฺนิฏฺาเน, สทฺเท มทนปาทเป’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโห, อิธ ปน กณฺสฺส กฏฺาเทโส, ณโลโป วา. อภฺยาสีทตีติ อภฺยาโส. ‘‘อภฺยาโส ตุ สมีปมฺหิ, ปุมา อภฺยสเนปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๑.๖๗]รภโส. สห อนฺเตน สนฺติกํ, สกตฺเถ อิโก. วิทูรปฏิปกฺขตฺตา อวิทูรํ. สงฺคตํ อนฺตํ สามนฺตํ, สสทฺทสฺส ทีโฆ, นิคฺคหีตสฺส โม, สํ นิปุพฺโพปิ กฏฺสทฺโท สมีปตฺโถเยวาติ ทสฺสนตฺถํ อุทาหฏํ, กส วิเลขเน วา, โต, สนฺนิกฏฺํ. อนฺติกภาวํ อุปคตํ อุปนฺติกํ. สห กาเสน วตฺตเต สกาสํ, กาส ทิตฺติยํ. อนฺตโยคา อนฺติกํ, อิโก. ายเตติ ตฺตํ, โต, สกาสสทฺเทน สนิฑสเทสสวิธสมริยาทสเวสาปิ คยฺหนฺติ. สห นิเฑน, สห เทเสน, สห วิธาย, สห มริยาทาย, สห เวเสน วตฺตเตติ วิคฺคโห, พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ, รูฬฺหีสทฺทา ปน เอเต.
ทฺวยํ ทูรมตฺเต. ทุกฺเขน อรติ ยํ ทูรํ. วิปปุพฺโพ กฏฺสทฺโท ทูเร, สกตฺเถ โก, วิปฺปกฏฺกํ.
๗๐๗. ติกํ ฆเน, นตฺถิ อนฺตรํ ฉิทฺทํ ยสฺส. หนติสฺมา อ, หสฺส โฆ จ, ฆนํ. สมุ อุปสเม, โท, สนฺทํ. ปาโท วิรเฬ. วิรมตีติ วิรฬํ, อ, วณฺณวิกาโร. ปิโย ลโว อปฺโป ยสฺมึ เปลวํ, ปิยสฺส เป, ปิลิ คมเน วา, อโว. ตนุ อปฺปาทีสุปิ.
ทฺวยํ ¶ ทีเฆ. ยต อายตเน, อายตํ. อิ คมเน วา, โต, ภูวาทิ, อิสฺเส, เอ อย, ทีฆาทิ. ทิ ขเย, โฆ, ทีฆาทิ. ติกํ วฏฺฏเล. นิคฺคตํ ตลํ อสฺมาติ นิตฺตลํ. วฏฺฏ วฏฺฏเน, วฏฺฏํ, ลตาทิ. อุลปจฺจเย วฏฺฏุลํ.
๗๐๘. อุจฺฉิตนฺตํ อุนฺนเต. จิ จเย, อุจฺจิโนตีติ อุจฺโจ, อ. อุนฺนมตีติ อุนฺนโต. ตุช หึสายํ, ผลเน จ, อ, ตุงฺโค. อุคฺคตํ อคฺคํ อสฺส อุทคฺโค. อุทฺธํ สิโต อุจฺฉิโต, สิ เสวายํ, โต, สสฺส โฉ, อสรูปทฺวิตฺตํ, อุจฺฉิโต. ปํสุปิ, ปกฏฺโ อํสุ ทิตฺติ ยสฺส ปํสุ.
ติกํ วามเน. อุทฺธํ น อฺจตีติ นีโจ, อฺจ คมเน, โณ, อการการานํ โลโป, นิสทฺโท อตฺร นิเสเธ. รส สทฺเท, โส, รสฺโส. วา คมเน, มโน, วามโน.
ติกํ อุชุมฺหิ. น ชิมฺหํ กุฏิลํ อชิมฺหํ. ตสฺมึ อวงฺกตาย ปกฏฺโ คุโณ ยสฺส ปคุโณ. อช คมเน, อุ, อสฺสุ, อุชุ.
๗๐๙. ฉกฺกํ วงฺเก. อลธาตุมฺหา อโร, ฬตฺตํ. เวล คมเน, โต, ทฺวิตฺตาทิ, วิรูเปน อิลยตีติ วา เวลฺลิตํ, โต, อิล คมเน. วงฺก โกฏิลฺเย, อ. กุฏ เฉทเน, อิโล, กุฏ โกฏิลฺเย วา. หา จาเค, กตฺตริ โม, ทฺวิตฺตํ, วณฺณวิปริยยาทิ, ชิมฺหํ. กฺุจ โกฏิลฺเย, โต. วกฺกมฺปิ, วกฺก คมเน.
ปฺจกํ ¶ ธุเว. ธุ คติเถริเยสุ, อ, อุวาเทโส. สสฺสเต นิจฺเจ ภโว สสฺสโต. นิจฺโจ วุตฺโต [อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา]. สทา กาเล ภโว สทาตโน. สนสทฺโท นิจฺจตฺโถ สตฺตมฺยนฺโต นิปาโต, สนํสทฺโท วา [อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา], ตตฺร ภโว สนนฺตโน, อุภยตฺราปิ ภวตฺเถ ตโน, ปุพฺเพ นิคฺคหีตาคโม.
๗๑๐. เอเกเนว ภาวาทิรูเปน กาลสฺส พฺยาปโก นิพฺพานากาสาทิกูฏฏฺโติ ปกาสิโต. มายานิจฺจลยนฺตาทีสุ กูฏํ วกฺขติ [อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา]. นิจฺจโล ติฏฺตีติ กูฏฏฺโ, ปพฺพโต, กูฏฏฺโ วิย สทา ติฏฺตีติ กูฏฏฺโ.
ทฺวยํ ลหุเก. ลงฺฆ คติ โสสเนสุ, อุ, ฆสฺส หตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป, ลหุ, ลฆุปิ. สํปุพฺเพ, สตฺถิกกปจฺจเย จ สลฺลหุกํ. ติกํ สงฺขฺยาเต. ขฺยา กถเน. คณ สงฺขฺยาเน. มา ปริมาเณ, สพฺพตฺร โต.
๗๑๑. ติกํ ติขิเณ. ติช นิสาเน, โห, วณฺณวิกาโร, ติณฺหํ. ติช นิสาเน, อิโน, ชสฺส โข, ณตฺตํ, ติขิณํ. ติชโตเยว โว, ชสฺส โว, พตฺตํ, ติพฺพํ. ติกํ จณฺเฑ. จณฺฑ โกเป, จณฺฑํ. อุชฺช พลปาลเนสุ, อ, ชฺชสฺส คฺโค, อุคฺคํ. ขร วินาเส, อ, ขรํ.
จตุกฺกํ ¶ ชงฺคเม. คมุ คมเน, ทฺวิตฺตาทิ, ชงฺคมํ. จร คมเน, อ, จรํ. ตสติ จลตีติ ตสํ, ตส อุพฺเพเค, อุพฺเพโค ภยํ, จลนฺจ. จรภิสฺมา จโร, มชฺเฌ ทีโฆ, จราจรํ, อพฺภาสนฺเต วา ราคโม, จราจรํ, สพฺพตฺร อปจฺจโย. อิงฺคมฺปิ, อิงฺคตีติ อิงฺโค, อิงฺค คมเน.
๗๑๒-๗๑๓. ทฺวยํ จลนมตฺเต. กมฺป จลเน. จล กมฺปเน, สพฺพตฺร กตฺตริ ยุ.
ทฺวยํ อธิเก. อติริจฺจตีติ อติริตฺโต, ริจ วิโยชนสมฺปฏิจฺฉนคตีสุ, โต, ภุชาทิ. อธิ เอติ คจฺฉตีติ อธิโก, อิ คมเน, โก.
ชงฺคมา ปาณิโต อฺโ ถาวโร นาม, ติฏฺตีติ ถาวโร, า คตินิวตฺติยํ, วโร, วณฺณวิกาโร, ถาวโร, าวโรปีตฺเยเก.
จตุกฺกํ โลเล. โลล อุมฺมาทเน. จล กมฺปเน, ทฺวิตฺตาทิ, จฺจลํ. ตร ปฺลวนตรเณสุ, ตรํ ลาตีติ ตรลํ, เอเต จลนมตฺเตปิ.
จตุกฺกํ ปุราเณ. ปุเร ภโว ปุราโณ, ยทาทินา นปจฺจโย, ณตฺตํ. ปุรา ภโว ปุราตโน, ตนปจฺจโย. สนํสทฺโท ¶ อิห สตฺตมฺยนฺโต ปุราณตฺเถ นิปาโต. ตตฺร ภโว สนนฺตโน, ปุพฺเพ วิย สนํสทฺโท วา, ตตฺราปิ ปุพฺเพ วิย นิคฺคหีตาคโม. จิรํสทฺโท นิปาโต สตฺตมฺยนฺโต ปุราณตฺโถ อิห คยฺหเต, ตตฺร ภโว จิรนฺตโน. นิคฺคหีตโลโป จิรกาลาทีสุ.
จตุกฺกํ อภินเว. ปติโต อคฺโค ยสฺส ปจฺจคฺโฆ, คสฺส โฆ, พหุโก วา อคฺโฆ ยสฺส ปจฺจคฺโฆ, อเนกตฺถตฺตา หิ อุปสคฺคนิปาตานํ พหุกตฺโถ เอตฺถ ปติสทฺโท. นวสทฺทาสกตฺเถ ตโน, นวสฺส นุภาโว จ. นโว เอว อภินโว, นุ ถุติยํ, อ, นโว.
๗๑๔-๗๑๕. ปฺจกํ กกฺขเฬ. กนฺตตีติ กุรูรํ, อูโร, กนฺตสฺส จ กุราเทโส, กร หึสายํ วา, อูโร, อสฺสุ. ก กิจฺฉชีวเน, มุทฺธชทุติยนฺโต ธาตุ, อิโน, วณฺณวิปริยเย กถินนฺติปิ. ทล วิทารเณ, โห, ฬตฺตํ, พห วุทฺธิมฺหิ วา, พสฺส โท, ฬนฺโต จ, ทฬฺหํ ทห ภสฺมีกรเณ วา, อ, ฬนฺโต จ. นิฏฺาตีติ นิฏฺุรํ, า คตินิวตฺติยํ, อุโร. กกฺข หสเน, อโล, ฬตฺตํ. กโรํ, ชรํ, มุตฺติมํ, มุตฺตมฺปิ, ก กิจฺฉชีวเน, โอโร. ชร ชีรเณ, ภูวาทิ, โ. มุตฺติ กถินฺยํ, ตํโยคา มุตฺติมํ. อปจฺจเย มุตฺตํ.
สตฺตกํ อนฺเต. อม คมเน, โต, อนฺโต, อนิตฺถี. ปริปุพฺโพ ปริยนฺโต. ปปุพฺโพ ปนฺโต. ปจฺฉา ภโว ปจฺฉิโม. อนฺเต ภโว อนฺติโม, อิโม. ชฆเน สาธุ ชิฆฺํ, โย, อสฺสิ. จรติสฺมา อิโม. จริมํ, จรสทฺทา วา อิโม.
จตุกฺกํ ¶ ปเม. ปุพฺพ ปูรเณ, อ. อคฺคํ เสฏฺเปิ วุตฺตํ. ป วิยตฺติยํ วาจายํ, อโม, ปถ สงฺขฺยาเน วา, อโม, วณฺณวิกาโร, ปมํ, ปถมนฺติปิ. อาทียเต ปมํ คณฺหียเตติ อาทิ, อิ, ปุเม, โสสทฺโท อาทิสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตโชตโก, ปุริมํ, ปุรตฺถาปิ, ภวตฺเถ อิมตฺถา.
ทฺวยํ อนุจฺฉวิเก. ปฏิคฺคหิโต รูโป ปติรูโป. ฉวิยา อนุรูปํ อนุจฺฉวิกํ, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ นิรตฺถเก. มูห เวจิตฺเต, อ, หสฺส โฆ. นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส, สกตฺเถ โก.
๗๑๖. ทฺวยํ ปากเฏ. วิสิฏฺโ อตฺตา ยสฺส พฺยตฺตํ. ปุฏ ปกาสเน, ปุฏ วิกาสเน วา.
ติกํ มุทุมฺหิ. มุท โมทเน, อุ, มุท สํสคฺเค วา. โสภนํ กุมารํ กนฺติ ยสฺส. กุ สทฺเท, อโล, มนฺโต จ.
ทฺวยํ อินฺทฺริยคฺคยฺเห. อกฺขํ อินฺทฺริยํ ปติคตํ นิสฺสิตํ, อกฺเขน วา ปติคตํ ปจฺจกฺขํ, กเต สมาเส ปติสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต อภิธานโต. อินฺทฺริยํ จกฺขาทิกํ, เตน คยฺหํ อินฺทฺริยคฺคยฺหํ.
ทฺวยํ อปจฺจกฺเข. ปจฺจกฺขวิปรีตํ อปจฺจกฺขํ, ปรมาณฺวาทิ. อินฺทฺริยํ อติกฺกนฺตํ อตินฺทฺริยํ.
๗๑๗. จตุกฺกํ อฺตฺเถ. อิตรสทฺโท ปาฏิปทิโก อฺตฺถวาจโก, อิทํสทฺทา วา ตโร อฺตฺเถ, ทํโลโป จ ¶ . อฺสทฺทา สกตฺเถ ตโร. เอโก เสฏฺเปิ วุตฺโต. อฺสทฺโท ปาฏิปทิโก ภินฺนตฺโถ, น ายเตติ วา อฺโ.
ติกํ นานปฺปกาเร. พหโว วิธา ปการา อสฺส พหุวิโธ. วิจิตฺตา วิธา ยสฺส วิวิโธ.
ทฺวยํ อนิวาริเต. นตฺถิ พาโธ นิเสโธ ยสฺส อพาธํ. นตฺถิ อคฺคฬํ อสฺส.
๗๑๘. จตุกฺกํ อสหาเย. อสหายตฺเถ เอกโต อากี, จฺโจ, โก จ, เอกากี, เอกจฺโจ. อฺตฺเถปิ เอกโก วุตฺโต. สมา ตุลฺยตฺถา.
อเนกสมฺพนฺธินิ สาธารณาทิทฺวยํ. สห อาธารเณน วตฺตตีติ สาธารณํ, ยทาทิ, ถิยํ สาธารณี, สาธารณา จ. สมานเมว สามฺํ, โย, สามฺา อิตฺถิยํ.
ทฺวยํ อปฺปาวกาเส. สมฺพาธเต อสฺมึ, โร. สํสทฺทา กโฏ, ยทาทิ, สงฺกฏํ, สห อาวรเณน วตฺตตีติ วา สงฺกฏํ, สหตฺโถ สํสทฺโท.
๗๑๙. วามํ กเฬวรํ วามกาโย สพฺยํ นาม. ‘‘สพฺยํ วาเม จ ทกฺขิเณ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๑.๘๔] หิ อชโย, สว คติยํ, โย. ทกฺขิณํ กเฬวรํ อปสพฺยํ, สพฺยโต อปคตํ อปสพฺยํ.
ทฺวยํ ¶ วิปรีเต. ปฏิกูลติ อาวรตีติ ปฏิกูลํ, กูล อาวรเณ. อปสพฺยํ ทกฺขิเณปิ วุตฺตํ.
ทุรธิคมนฺโต ปถํ คหนํ, ยถา – คหนเมตํ สตฺถํ, ทุพฺพิเวกมิจฺจตฺโถ. คจฺฉนฺตํ หนฺตีติ คหนํ, คหณมฺปิ, ยทาทิ. กล คมเน, อิโล, กลึ ลาตีติ วา กลิลํ.
๗๒๐-๗๒๑. ทฺวยํ พหุปฺปกาเร. อุจฺจฺจ ตํ อวจฺเจติ อุจฺจาวจํ, กมฺมธารโย. พหโว เภทา อสฺส.
ติกํ ชนาทินิรนฺตรคเต. สงฺก สงฺกายํ, โต. กิร ปกฺเขปวิกฺขิปเนสุ, โต, อิณฺณาเทโส. สงฺก สงฺกายํ, อุโล, สงฺกุลํ, สํปุพฺโพ กุล สนฺตาเน วา, โร.
สิโลโก เฉเก. กโต อภฺยาสิโต หตฺโถ ปทตฺโถ เยน กตหตฺโถ. กุส สิเลสเน, อโล. ปกฏฺา วีณา อสฺส. อภิชานาติ อภิฺโ. สิกฺข วิชฺโชปาทาเน, โต. ปุณ กมฺมนิ สุเภ, โร. ปฏ คมเน, อุ. ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, กตฺตริ อ, ทสฺส โก. จต ยาจเน, อุโร. ทล ทิตฺติยํ, โข, ลสฺส โก, ทกฺข วุฑฺฒิยํ วา, อ, ทกฺข วุฑฺฒิหึสาคติสีเฆสุ วา. ปิส หึสาพลทานนิเกตเนสุ, อโล, เปสโล. กตมุโข, กตีปิ, กตสทฺโท ¶ อภฺยาสิตตฺโถ, กตํ อพฺยาสิตํ มุขํ อุปาโย อเนนาติ กตมุโข. กตํ อสฺสตฺถีติ กตี.
สตฺตกํ พาเล. พล ปาณเน, พลตีติ พาโล, อสฺสาสิตปสฺสาสิตมตฺเตน ชีวติ, น ปฺาชีวิเตนาตฺยตฺโถ. ทา กุจฺฉายํ คติยํ วา, ตุ, ทฺวิตฺตํ, รสฺสาทิ. ชล ธฺเ, อ, ฬตฺตํ. มูห เวจิตฺเต, โล, วณฺณวิปริยโย, มูฬฺโห. มนฺท ชฬตฺเต. พาลฺยโยคา พาลิโส, อิโส. อฺโ, ยถาชาโตปิ, น ชานาตีติ อฺโ. ยาทิโส ชาโต วิเวโก ยถาชาโต.
๗๒๒. ติกํ ภาคฺยสมฺปนฺเน. ปฺุํ, สุกตฺจ ยสฺมึ อตฺถิ ปฺุวา, สุกตี, วนฺตุ, อี จ. ธนํ คหณํ ลทฺโธติ ธฺโ, โย. ทฺวยํ มหาวีริเย. มหาธิติ มหาวีริโย. ทฺวยํ มหิจฺเฉ. มหาสโยปิ.
ทฺวยํ พหุลหทเย, ปสตฺถหทเย จ. หทยํ พหุลํ, ปสตฺถฺจ ยสฺส หทยี, หทยาลุ จ, ตพฺพหุเล อี, อาลุ จ, สุหทโยปิ.
๗๒๓. ทฺวยํ หฏฺจิตฺเต. ‘‘หาสมโน วิกุพฺพาโน, ปมาโน หฏฺมานโส’’ติ [อมร ๒๑.๗]อมรสีโห. ทฺวยํ ทุมฺมเน. ทุฏฺํ, ทุกฺขิตํ วา มโน ยสฺส. วิรูปํ มโน ยสฺส. อนฺตมโนปิ.
จตุกฺกํ ¶ พหุปฺปเท. ยาจกานํ วทํ วจนํ ชานาตีติ วทานิโย, วทฺู จ, อิโย, รู จ, ปุพฺพตฺรฺสฺส นาเทโส, มชฺฌทีโฆ จ. ทาเน โสณฺโฑ ปสุโต. โสณฺฑสทฺโทตฺร มชฺชมเทตฺเยเก, ถูลลกฺโขปฺยตฺร, ทานตฺถํ ถูลํ ลกฺขํ อสฺส.
๗๒๔. สิโลโก ปากฏมตฺเต. ขฺยา ปกาสเน, โต. ปติปุพฺโพ อิ คมเน, โต. อภิมุขํ เอตีติ ปตีโต. า อวโพธเน, โต, ปฺาโต, อภิฺาโต จ. ปถ ขฺยาเน. สุ คติพุทฺธีสุ, โต, สุโต, วิสฺสุโต จ, สุ สวเน วา, กมฺเม โต. วิท าเณ, วิทิโต. สิธุ สํราเธ, โต, สิธ สํสิทฺธิยํ วา. กฏ คติยํ, ทสฺสนํ กฏตีติ ปากโฏ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ.
๗๒๕. ติปาทํ อิสฺสเร. อีส อิสฺสริเย, อีสตีติ อิสฺสโร, อโร, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตํ. นี นเย, ณฺวุ, นายโก. สํ ธนํ อสฺสตฺถีติ สามี, ทีฆาทิ, รสฺสนฺเต สามิปิ. ปา รกฺขเณ,ติ, รสฺสาทิ, ปติ. อธิปุพฺเพ อธิปติ. อีส อิสฺสริเย, อ, อีโส. ปภวตีติ ปภุ, อุ, ปภูปิ. อย คมเน, โย, อยฺโย. อธิปาตีติ อธิโป, โร. อธิภวตีติ อธิภู, กฺวิ. นี นเย, ริตุ, เนตา.
ติกํ ¶ พหุธเน. อิภํ อรหตีติ อิพฺโภ, โว, วณฺณวิปริยโย. เฌ จินฺตายํ, อ, อชฺฌายติ ธนํ อฑฺโฒ, ฌสฺส โฒ, อสรูปทฺวิตฺตํ, รสฺสาทิ จ. ธนา อติสเย อี, ธนี.
๗๒๖. ทฺวยํ ทกฺขิเณยฺเย. ทานํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ทานารโห, ทกฺข วุทฺธิยํ, สีฆตฺเถ จ, ทกฺขนฺติ โภคสมฺปทาทีหิ ยาย, สา ทกฺขิณา, อิโณ, ตํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย.
ทฺวยํ สฺเนหวติ. สินิห ปีติยํ, โธ, หสฺส โท, สินิทฺโธ, วจฺโฉ สิเนโห ยสฺสตฺถิ วจฺฉโล, โล.
ปมาณิโก ปริกฺขโก, ปริกฺขเต อวธารยเต ปมาเณหิ อตฺถนฺติ ปริกฺขโก, อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ณฺวุ. การณํ ชานาตีติ การณิโก, อิโก.
ทฺวยํ อาสตฺเต. สนฺช สงฺเค, โต. ตํ ตํ วตฺถุ ปรํ ปธานํ อสฺส ตปฺปโร.
๗๒๗. ติกํ การุณิเก. กรุณา สีลํ อสฺส การุณิโก. ทยา กรุณา ยสฺสตฺถิ ทยาลุ, อาลุ. ทุกฺขิเตสุ สุฏฺุ รมตีติ สูรโต, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา.
อิฏฺตฺเถ ¶ อภิมตปฺปโยชเน อุยฺยุโต ปุคฺคโล อุสฺสุโก นาม, อุฏฺานํ สุฏฺุ กายตีติ อุสฺสุโก, หสาทฺยนุฏฺเยํ.
โย อาลสฺยาวสาทีหิ อนุติฏฺติ, โส ทีฆสุตฺโต, ทีฆฺจ ตํ สุตฺตฺจ, ตมิว จรตีติ ทีฆสุตฺตํ, ทีฆสุตฺตปริยนฺติกํ การิยํ กโรตีติ ทีฆสุตฺโต. จิเรน กฺริยานุฏฺานํ อสฺส.
๗๒๘. ทฺวยํ ปรายตฺเต, ปรสฺมึ, ปเรน วา อธีโน ปราธีโน, อฌนฺตา สกตฺเถ อิโน ยทาทินา. ปรตนฺโต, ปรวา, อตฺตวาปิ [นาถวา (อมร ๒๑.๒๖], ตนฺตยตีติ ตนฺโต, ตนฺต กุฏุมฺพธารเณ, อ, ปโร ตนฺโต นิยามโก ยสฺส. ปโร เสฏฺโ นายโก, อตฺตา จ อตฺถีติ ปรวา, อตฺตวา จ, วนฺตุ.
อายตฺตตามตฺเต จตุกฺกํ. ยต ปยตเน, อาปุพฺโพ อวสีภาเว, โต. อนฺเตน สมีเปน สหาติ สนฺตโก, สกตฺเถ โก. ปริคฺคยฺหเต ‘‘สก’’นฺติ กรียเตติ ปริคฺคโห. อธิคโต อิโน ปภู เยนาติ อธีโน.
เสน อตฺตนา อีริตํ สีลํ อสฺสาติ เสรี, ตสฺมึ เสรินิ จ สจฺฉนฺโท วตฺตติ, สสฺส อตฺตโน ฉนฺโท ยสฺสตฺถีติ สจฺฉนฺโท, อ. สวโส, สยํวสี, นิรวคฺคโหปิ.
๗๒๙. คุณโทเส ¶ อนิสมฺม อนุปปริกฺขิตฺวา โย กโรติ, โส ชมฺโม, ชม อทเน, โม.
ทฺวยํ อติตณฺเห. ลุภ โลเภ, อ, ทฺวิตฺตํ, ภสฺส โป, โลลุโป, โลลุโภปิ.
ติกํ ลุทฺเธ. คิธ อภิกงฺขายํ, โต. ลุภ คิทฺธิยํ, โต. โลล อุมฺมาทเน, อ, โลโล. อถ มหาตณฺหาติตณฺหคิทฺธานํ โก เภโท? มหาตณฺโห นานารมฺมณํ อิจฺฉติ, อติตณฺโห เอกสฺมิมฺปิ อารมฺมเณ อเนกวารํ, อธิกฺจ ตสติ, คิทฺโธ ปน อุภยถาปีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
โย กฺริยาสุ มนฺโท, โส กุณฺโ, กุณฺ ปฏิฆาเต, อาลสฺเย จ, อ.
๗๓๐. ปฺจกํ กามเก. กมุ อิจฺฉายํ, จุราทิ, ริตุ, กามยิตา, การิตโลเป กมิตา. ยุมฺหิ กามโน, กมโนปิ. ณีปจฺจเย กามี, ณุกปจฺจเย กามุโก, อนุโก, อภิโกปฺยตฺร, อนุกามยเต อนุโก, กฺวิ. อภิกามยเต อภิโก, กฺวิ. อติโกปิ.
ทฺวยํ มตฺเต. สุณฺฑา สุรา, ตตฺร กุสโล โสณฺโฑ, ปานาคารํ วา สุณฺฑา, ตตฺร ภโว, ิตํ วา โสณฺโฑ. มท อุมฺมาเท ¶ , โต. อุกฺกโฏ, ขิโวปิ, มเทน อุทฺธโต อุกฺกโฏ, ยทาทินา อุโต กโฏ มตฺตตฺเถ [ปาณินิ ๕.๒.๒๙]. ขิว มเท, อ.
ติกํ วจนการินิ. ปวตฺตินิวตฺตีสุ วิธาตุํ สกฺโย วิเธยฺโย, อิยฺโย. อาเทสิตํ, อาทเรน วา สุโณตีติ อสฺสโว, รสฺสาทิ, อ. สุนฺทรํ วโจ อาจริยาทีนํ เอตสฺมึ เหตุภูเตติ สุพฺพโจ. วินยคฺคาหีปิ, วินยํ วิธิปฏิเสธวจนํ คเหตุํ สีโล วินยคฺคาหี.
๗๓๑. ตงฺขณุปฺปตฺติาณํ ปฏิภา, ตาย ยุตฺโต ปคพฺโภ, สีฆเมว คพฺภตีติ ปคพฺโภ, คพฺภ ธารเณ.
ติกํ ภีรุเก. ภี ภยํ สีโล ยสฺส ภีสีโล. ภายตีติ ภีรุ, ภี ภเย, รุ. รุกปจฺจเย ภีรุโก, สกตฺเถ วา โก.
ทฺวยํ อสูเร. น วีโร สูโร อวีโร. กุจฺฉิตตรตฺตา กาตโร, กุสฺส กาเทโส.
ทฺวยํ หึสาสีเล, หนนสีโล หึสาสีโล, ฆาตุโก, อุโก, หนสฺส ฆาโต. สรารุ, หึโสปิ.
๗๓๒. ติกํ โกธยุตฺเต. กุธ โกเป, กุชฺฌนสีโล โกธโน, ยุ. ทุส โทเส, โทสโน, ปฏิโฆ ¶ , ยุ. กุป โกเป, กุปตีติ โกปี, ณี. อมริสโนปิ, นตฺถิ มริสนํ ขมา อสฺส อมริสโน, มริส อสหเน.
ทฺวยํ อธิกโกธยุตฺเต. จณฺฑเตติ จณฺโฑ, อ, จณฺฑ โกเป. อติเรกํ กุชฺฌตีติ อจฺจนฺตโกธโน. อจฺจนฺตโกปโนปิ, ตทา กุปโต ยุ.
ปฺจกํ ขนฺติยุตฺเต. สห ขมเน, ยุ. ขมุ สหเน, ยุ. ตุมฺหิ ขนฺตา, สตฺถาทิ. ติติกฺขา ยสฺสตฺถีติ ติติกฺขวา. มนฺตุมฺหิ ขนฺติมา, สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อา.
๗๓๓. ทฺวยํ สทฺธายุตฺเต. หิ ปทปูรเณ. สทฺธา ยสฺสตฺถีติ สทฺธาลุ. สทฺธา รตนตฺตยาทีสุ ปสาโท, ตณฺหา, อาทโร จ. ทฺวยํ ธชยุตฺเต. จิหเน จ ปฏากายํ, ธโช โสเผ จ โสณฺฑิเก, โสโผ ปุลฺลิงฺคํ.
ทฺวยํ นิทฺทาสีเล. นิทฺทา เอว สีลํ ยสฺส โส นิทฺทาสีโล. ทฺวยํ ปภายุตฺเต. ภา ทิตฺติมฺหิ, สรปจฺจโย, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตฺจ, ภสฺสโร, ภาสา รติ ยสฺสาติ วา ภสฺสโร, รสฺสาทิ เอว. สสฺส ทฺวิตฺตาภาเว ภาสุโร, อสฺสุ, ภาส ทิตฺติยํ วา, อุโร, อถ วา ทฺวยํ พหุกถายุตฺเต, ภาสาสุ สพฺพาสุ พหูสุ กถาสุ รมตีติ ภสฺสโร, กฺวิ, ภาสตีติ วา ภสฺสโร, อโร, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตฺจ, ภาสาสุ รมตีติ วา ภาสโร, กฺวิ, มชฺฌรสฺโส, ภาสตีติ วา ภาสโร, อโร, อิมสฺมึ ปกฺเข อสฺสุตฺตาภาโว.
๗๓๔. ติกํ ¶ นคฺเค. น คจฺฉตีติ นคฺโค, ทฺวิตฺตํ, ลคฺค สงฺเค วา, นตฺตํ, นชิ ลชิ พิเล วา, โณ, ชสฺส โค, ทฺวิตฺตํ. ทิสา เอว อมฺพรํ วตฺถํ เอตสฺส, น ปกติวตฺถนฺติ ทิคมฺพโร. สสฺส โค. นตฺถิ วตฺถํ เอตสฺส, อถ วา ทิคมฺพรา วตฺถา, อฺติตฺถิโก อวตฺโถ จาติ เอเต ทฺเว นคฺโค นาม, นคฺคา นามาติ วา, ‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป, สตฺต ปกรณานิ อภิธมฺโม นามา’’ตฺยาทีสุ วิย สฺาสฺีสทฺทานํ วจนเภทสฺสาปิ สมฺภวโต. นคฺโค จ นคฺโค จ นคฺคา, ปุริมสฺมึ ปกฺเข ปน สามฺตาย เอกวจนนิทฺเทโส.
ทฺวยํ ภกฺขเก. ฆส อทเน, มโร, ฆสฺมโร. ภกฺข อทเน, ณฺวุ.
วตฺตุํ โสตฺุจ อกุสโล, วจเน สวเน จ อกุสโล เอฬมูโค นาม, เอโฬ พธิโร, มูโค อวจโน, กมฺมธารโย, สเปิ เอฬมูโค.
๗๓๕. มุขราทโย ตโย อปฺปิยวาทินิ. วาฌาวาเฌสุ มุขํ อสฺสตฺถิ, นินฺทายํ โร. นินฺทิตํ มุขํ ยสฺส ทุมฺมุโข. อพทฺธํ อนคฺคฬํ มุขํ ยสฺส อพทฺธมุโข.
พหุ ¶ จ คารยฺหฺจ วโจ ยสฺส โส วาจาโล นาม. กุจฺฉิตา วาจา อสฺส สนฺตีติ วาจาโล, นินฺทายํ โล.
ทฺวยํ สุวจเน. วทตีติ วตฺตา, ปสํสายํ ตุ. วทตีติ วโท. โส ปทปูรเณ.
๗๓๖. ติกํ อตฺตนิเย. เนตพฺโพติ นิโย, นิโย เอว นิโช, นี นเย, ณฺโย, ยสฺส โช, สมีเป ชายตีติ วา นิโช. สสฺส อตฺตโน อยํ สโก, อิทมตฺเถ โก, โส เอว วา สโก, สสฺสายํ สโก, โณ. อตฺตนิ ชาโต อตฺตนิโย, อนิโย.
ติกํ อจฺฉริเย. วิปุพฺโพ มห ปูชายํ, ภูวาทิ, ณฺโย, มนฺตโลโป, วิมฺหโย. อาปุพฺโพ จร คติภกฺขเนสุ, อ, จรสฺส จฺฉริโย, รสฺสาทิ จ, อจฺฉริโย. น ภวิตฺถาติ อพฺภุโต, อสรูปทฺวิตฺตํ, รสฺโส จ, อภูโตปิ [สทฺทนีติปทมาลายํ ๓๔๐.๑ ปิฏฺเสุ ปสฺสิตพฺพํ].
โสกาทีหิ อิติกตฺตพฺพตาปฏิปตฺติสฺุโ วิหตฺโถ, พฺยากุโล จ. วิกฺขิตฺโต หตฺโถ ยสฺส วิหตฺโถ. กุล สงฺขฺยาเน วิอาปุพฺโพ.
กตสนฺนาโห วธุทฺยโต หนฺตุมุทฺยโต อุยฺยุโต อาตตายี นาม. ‘‘วธุยฺยุตฺโต’’ติปิ ปาโ. อาปุพฺโพ ตา ปาลเน, ณี, ทฺวิตฺตํ, อาการนฺตานมาโย, อาตตายี.
๗๓๗. สีสจฺเฉชฺชมฺหิ ¶ สีสจฺเฉทารเห วชฺโฌ. หนฺตพฺโพติ วชฺโฌ, หน หึสายํ, ณฺโย, หนสฺส วโธ, ฌสฺส โฌ. อสรูปทฺวิตฺตํ, วชฺโฌ.
ติกํ วกฺกาสเย. นิกนฺตตีติ นิกโต, กนฺต เฉทเน, อ, นโลโป. ส เกตเว, อ. นตฺถิ อุชุตา ยสฺส อนุชุ.
ติกํ เภทการเก. สูจ เปสฺุเ, ณฺวุ. ปิสิ สฺจุณฺณเน, ปิสิ อวยเว วา, ปิสตีติ ปิสุโณ, ยทาทินา อุโน, ณตฺตํ. กณฺเณ ชปตีติ, อลุตฺตสมาโส, อรุจิตพฺพโรจเกปิ กณฺเณชโป.
ทฺวยํ ปหรณสีเล. ธุพฺพี หึสายํ, โต, ภุชาทิ. วฺจยเต วิปฺปลปเตติ วฺจโก, วฺจ คมเน.
๗๓๘. อริยาสามฺเน จ พาลปุริสสฺส ลกฺขณมาห. หิ ปทปูรเณ. โย ปุริโส โย ชโน, ชนปริยาโย เจตฺถ ปุริสสทฺโท ‘‘ทฺเว มหาปุริสา อภินิกฺขนฺตา’’ตฺยาทีสุ วิย, อนิสมฺม อนุปปริกฺขิตฺวา วธพนฺธนาทิกิจฺจํ กโรติ, โส ขลุ เอกนฺตโต ‘‘จปโล’’ติ วิฺเยฺโย, กสฺมา? อวินิจฺฉิตการิตฺตา สมฺมา อวินิจฺฉิตสฺส การิยสฺส กรณสีลตฺตา. จป กกฺกรเณ, จป สนฺตาเน วา, อโล, จปโล.
๗๓๙. จตุกฺกํ ¶ กทริเย. กุจฺฉิตํ ททาตีติ ขุทฺโท, โท, กสฺส โข, อทานสีลตาย สมฺปราเยสุ ขุทฺทํ พุภุกฺขิสฺสามีติ วา ขุทฺโท, ขุท พุภุกฺขายํ, โท อนาคตตฺเถ. ปรานุปโภเคน อตฺถสฺจยสีลตฺตา กุจฺฉิโต อริโย อตฺถปติ กทริโย, อทายกตฺตา กุจฺฉิตํ านํ อรตีติ วา กทริโย, อิโย. ทานาทีสุ นมนาภาเวน ถทฺเธน มจฺเฉรยุตฺตจิตฺเตน สหิตตาย ถทฺธมจฺฉรี, อี. กุจฺฉิโต ปโณ ยสฺส กปโณ, กิปจาโน, มิตปฺปโจปิ. กุจฺฉิตํ ปจาโนติ ทุติยาสมาโส. มิตํ ปจตีติ มิตปฺปโจ, โณ.
อทฺธํ ทลิทฺเท. นตฺถิ กิฺจนํ อปฺปมตฺตกมฺปิ ธนํ ยสฺส อกิฺจโน. ทลิทฺท ทุคฺคติยํ, อ, ทล วิทารเณ วา, อิโท, ทฺวิตฺตํ. ทีน ทุคฺคตภาเว, ทีโน, ทิ ขเย วา, อีโน. นตฺถิ ธนํ อสฺส. นินฺทิตํ คมนํ อสฺส ทุคฺคโต.
๗๔๐. ยํ กมฺมํ ‘‘อิทมหํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ อสมฺภาวิตํ อจินฺติตเมว หุตฺวา สมฺปตฺตํ, ตํ ‘‘กากตาลีย’’นฺตฺยุจฺจเต. ตาลสฺส อิทํ ผลํ ตาลํ, กาโก จ ตาลฺจ กากตาลานิ, เตหิ สทิสํ กมฺมํ กากตาลิยํ, กากสฺส, ตาลผลสฺส อุฑฺฑนปตนสทิสํ กมฺมนฺตฺยตฺโถ.
จตุกฺกํ ยาจเก. ยาจนํ กโรตีติ ยาจนโก, ยาจตีติ วา, ยาจ ยาจเน, ยุ. สกตฺเถ โก. อตฺถ ยาจนายํ, อตฺถนํ อตฺโถ, โส อสฺสตฺถีติ อตฺถี. ณฺวุ, ยาจโก ¶ . ‘‘มาทิสสฺส ธนํ ทตฺวา ราชา สคฺคํ คมิสฺสตี’’ตฺยาทินา ทานผลํ วณฺเณตฺวา วกติ ยาจตีติ วนิพฺพโก, วณฺณสฺส วนิ, วก อาทาเน, อาทานเมตฺถ ยาจนเมว.
๗๔๑. กิฺจิทูนกนฺตํ ปติปาเทน นามํ. ปกฺขิสปฺปมจฺฉาทโย อณฺฑโต ชาตตฺตา อณฺฑชา. นราทโย ปน คพฺภาสยสงฺขาตชลาพุโต, ตตฺร วา ชาตตฺตา ชลาพุชา. กิมิ จ ฑํสา จ อาทินา มกสมงฺคุราทโย จ เสทชา, เสทการณตฺตา อุสฺมา เสโท, ตโต ชาตา เสทชา. เทโว จ อาทินา พฺรหฺมเนรยิกาทโย จ โอปปาติกา, อุปคนฺตฺวา ปตตีติ อุปปาตี, ณี, โสฬสวสฺสุทฺเทสิกาทิโก อตฺตภาโว, โส เยสมตฺถิ, เต โอปปาติกา.
๗๔๒. ชณฺณุมตฺเต ชณฺณุปฺปมาณยุตฺเต อุทกาทิมฺหิ ชณฺณุตคฺโฆ, ชณฺณุปฺปมาโณ ชณฺณุตคฺโฆ, ปมาณตฺเถ ตคฺโฆ, ชณฺณุปฺปมาโณ ชณฺณุมตฺโต, ปมาณตฺเถ มตฺโต [โมคฺคลฺลาเน ๔.๔๗ สุตฺเต ปสฺสิตพฺพํ], ตสฺมึ.
กิฺจิทูนเก อปฺปมตฺตกยุตฺเต กปฺโป [ปาณินิ ๕.๔.๖๗], อูนสฺส อปฺปกตาย กปฺปียติ เอกาทิวเสน ปริจฺฉิชฺชตีติ กปฺโป, กปฺป ปริจฺเฉทเน.
จตุกฺกํ ¶ ปริยาปนฺเน. อนฺโต คจฺฉตีติ อนฺตคฺคตํ, ‘‘โลปฺจ ตตฺรากาโร’’ติ โอโลเป ออาคโม, ทฺวิตฺตํ. อนฺโตคตมฺปิ. ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาปนฺนํ คหิตํ ปริยาปนฺนํ. คาธ ปติฏฺายํ, อนฺโต โอคาธตีติ อนฺโตคธํ, รสฺโส, โอคาธตีติ โอคธํ.
๗๔๓. ทฺวยํ สาธิเต. ราธ สาธ สิทฺธิยํ, กมฺมนิ โต.
ทฺวยํ กุถิเต. ปจ ปาเก, อตีเต กตฺตริ โต, ตสฺส กฺโก, จโลโป. กุถ นิปฺปกฺเก, โต.
อาปทํ พฺยสนํ ปตฺโต อาปนฺโน นาม, อติปีฬนํ อาปชฺชตีติ อาปนฺโน, ‘‘อา ตุโกธมุทาฏฺฏีสู’’ติ หิ เอกกฺขรโกโส[เอกกฺขรโกส ๑๔ คาถา]. ปท คมเน, ‘‘อาปนฺโน จ วิปตฺติมฺหิ, ปตฺเต จ วาจฺจลิงฺคิโก’’ติ นานตฺถสงฺคโห.
ทฺวยํ ปเรสมวสคเต. นตฺถิ วโส อายตฺโต ปเรสํ เอตสฺมึ เสรีภูเตติ วิวโส, อวโส จ.
๗๔๔. ฉกฺกํ ขิตฺเต. นุท เปรเณ, นุท เขเป วา, โต, ตสฺส อินฺโน. อนินฺนาเทเส ภุชาทิ, นุตฺโต. นุโตปิ. อสุ เขปเน, โต, ภุชาทิ, อตฺโต. ขิป เปรเณ, โต.
อีร ¶ คติยํ, กมฺปเน จ, อิโต, อีริโต. อาปุพฺโพ วิธ เปรเณ, โต, อาวิทฺโธ.
จตุกฺกํ กมฺปิเต. กมฺป จลเน, ธู วิธุนเน, กมฺปเน จ. ธูโต, อาธูโต, จล กมฺปเน, จลิโต. เวลฺลิโต, เปขิโตปิ. เวลฺล จลนตฺโถ. เปข คตฺยตฺโถ, เปขิโต.
ทฺวยํ นิสิเต. นิสิ นิสาเน. ติช นิสาเน, นิสานํ ติกฺขกรณํ, อุภยตฺราปิ กมฺมนิ โต.
๗๔๕-๗๔๖. ติกํ ปตฺตพฺเพ. ปต คมเน, ตพฺโพ. คมุ คติยํ, ณฺโย, มฺยสฺส มฺโม วา, คมฺมํ, คมฺยํ, ทฺยสฺส ชฺโช, อาปชฺชํ.
ทฺวยํ ปริณเต. ปจิโน อเนกตฺถตฺตา อิห ปริณตตฺโถ. นมุ นมเน, ภูวาทิ, กตฺตริ โต, สมา ทฺเว ตุลฺยตฺถา.
ปฺจกํ เวิเต. เว เวเน. วลมิว วลยํ, กุณฺฑลาการํ วลยํ กตํ วลยิตํ, นามธาตุ, การิตนฺตา โต. รุธ อาวรเณ, รุทฺธํ. สํปุพฺโพ วุ สํวรเณ, สํวุตํ. สมนฺตโต วุตํ อาวุตํ, วุ สํวรเณ, สพฺพตฺร กมฺมนิ โต.
ทฺวยํ ¶ ปริขาทินา ปริกฺขิตฺเต. ปริ สมนฺตโต กรียเตติ ปริกฺขิตฺตํ, ปริกฺขตมฺปิ. วุ สํวรเณ, นิวุตํ.
ติกํ วิตฺถเต. สร คติยํ, โต, ตสฺส โฏ, รโลโป, วิสฏํ. ตนุ วิตฺถาเร, โต, ตสฺส โต, นโลโป, วิตฺถตํ, ตตํ.
ทฺวยํ เลปนีเย. ลิป เลปเน, ทิห อุปเลปเน, อุภยตฺราปิ กมฺมนิ โต.
ทฺวยํ คุฬฺเห. คุห สํวรเณ, โฬ, คุฬฺโห. คุป โคปเน, คุตฺโต.
ทฺวยํ โปสนีเย. ปุส โปสเน, โต, สตานํ ฏฺโ, ฏฺาภาเว โปสิโต.
๗๔๗. ทฺวยํ สลชฺเช. ลชฺช ปีเฬ, ปีโฬ ลชฺชาว. หีฬ นินฺทาลชฺชาสุ, หีฬิโต.
ทฺวยํ สทฺเท. สน ธน สทฺเท, สนิตํ, ธนิตํ.
ปฺจกํ พนฺธนีเย. สนฺทนํ พนฺธนํ, ตํโยคา วนฺตุ. สนฺทานวนฺตํ กตํ สนฺทานิตํ, นามธาตุมฺหา โต, วนฺตุโลโป. สนฺทานํ สชฺชา, ตมสฺสาติ วา, อิโต. สิ พนฺธเน, โต. พนฺธ พนฺธเน, พทฺโธ. กีล พนฺธเน. ยมุ อุปรเม, สํปุพฺโพ พนฺธเน, สพฺพตฺร กมฺมนิ โต. มูตํ, อุทฺทิตํ, สทฺทิตมฺปิ. มู พนฺธเน. ทา อวขณฺฑเน. อุ สํปุพฺโพ พนฺธเน. วุตฺตฺจ ‘‘อุทฺทานนฺตุ จ พนฺธน’’นฺติ.
๗๔๘. ติกํ ¶ สิทฺเธ. สิธ สํสิทฺธิมฺหิ. ปท คมเน, นิปุพฺโพ สิทฺธิยํ. วตฺต วตฺตเน, วตฺตนํปฺยตฺร สิชฺฌนํ นิปุพฺพตฺตา.
ติกํ วิทาริเต. ทร ภิท วิทารเณ, อินฺนาเทโส. ภินฺนํ. อนินฺนาเทเส ตุ เภทิตํ.
ทฺวยํ ติณาทีหิ ฉาทนีเย. ฉท สํวรเณ, โต, ตสฺส สธาตฺวนฺตสฺส อนฺนาเทโส.
ติกํ ฉินฺทิเต. วิธ เวธเน. ฉิทฺท กณฺณเภเท, จุราทิ. วิธ เวธเน, สพฺพตฺร กมฺเม โต, อปรทฺวเย จ สฺชาตตฺเถ อิโต.
๗๔๙. ติกํ อานีเต. หร หรเณ, ภร ธารณโปสเนสุ, อาปุพฺโพ นี นเย.
ทฺวยํ ทมยุตฺเต. ทมุ ทมเน, กตฺตริ โต. ปกฺกมาทีหิ นฺโต. อนฺตาเทเส ทมิโต. กมฺมสาธโนปฺยยํ.
ทฺวยํ สนฺเต. สมุ อุปสเม, กตฺตริโต. อนฺตาเทเส สมิโต, กมฺมสาธโนปฺยยํ.
ทฺวยํ ปุณฺเณ. ปูร ปูรเณ, ตราทีหิ อิณฺโณ, ทฺวีสุปิ กตฺตุกมฺมสาธนานิ ลพฺภนฺติ.
๗๕๐. ติปาทํ ¶ ปูชิเต. จาย ปูชานิสามเนสุ. มห ปูชายํ, ปูช ปูชเน, อรห ปูชายํ, อรหิโต. อจฺจ ปูชายํ. มาน ปูชายํ. จิ จเย, อปปุพฺโพ ปูชเน. นมสฺสิโตปิ, นมสฺสธาตุ ปูชายํ.
ทฺวยํ ตจฺฉิเต ทารุอาทิมฺหิ. ตจฺฉ ตนุกรเณ, ตนุกรียเตติ ตนูกโต, ทีโฆ.
๗๕๑. ทฺวยํ อคฺคิอาทีหิ ตตฺเต. ตป ธูป สนฺตาเป.
ทฺวยํ ราชาทีนํ สนฺติเก ภชนาทิวเสน อุปคเต. จร คตฺยตฺโถ, อุปจริโต. อาส อุปเวสเน, อุปาสิโต.
อทฺธํ จุเต. ภส อโธปตเน, โต. คฬ เสจเน, คฬิตํ. ปท คมเน, ปนฺนํ. จุ จวเน, จุ คมเน วา. ธํสุ อวสํสเน, คติยฺจ. กนฺนมฺปิ, กนฺน คติโสสเนสุ.
๗๕๒. ตุฏฺนฺตํ ปมุทิเต, ปี ตปฺปนกนฺตีสุ. มุท หาเส. หส หํสเน, หส อลิเก วา. มท หาเส, มตฺโต. ตุส ปีติยํ.
จตุกฺกํ ¶ ฉินฺเน. กนฺต เฉทเน. ฉิทิ ทฺวิธากรเณ. ลู เฉทเน, โณ, ยุ วา. ทา ลวเน, ตุ, ทา อวขณฺฑเน วา. ฉาตมฺปิ. โฉ เฉทเน, โอสฺสากาโร.
ติกํ ปสตฺเถ. ส ถุติยํ, โต. วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุ. ถุ อภิตฺถเว. อีฑิโต, ปณิโตปิ, อีฑ ถุติมฺหิ. ปณ พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, ปณิโต.
๗๕๓. ปฺจกํ อลฺเล, ติม อทฺทภาเว นิจฺจเลปิ, ปกฺกมาทีหิ นฺโต. อลฺล กฺเลทเน, โล, อลฺลํ. อทฺท คติมฺหิ, ยาจเน จ, อาปุพฺโพ ทา อวขณฺฑเน วา, โท, อทฺทํ. กิลิท อทฺทภาเว, อินฺนาเทโส. อุนฺท กฺเลทเน, อินฺโน, อุนฺโน วา, สาทฺทมฺปิ. อทฺทคุณยุตฺตํ อทฺทํ, เตน สห วตฺตเต สาทฺทํ.
จตุกฺกํ คเวสิเต. มคฺค อนฺเวสเน, จุราทิ. เอส คติยํ, ภูวาทิ. คเวส มคฺคเน, จุราทิ.
ทฺวยํ ลทฺเธ. ลภ ปตฺติยํ. ปปุพฺโพ อาป พฺยาปเน, โต, ภุชาทิ, อาโลโป, ปตฺตํ. ภาวิตํ, อาสาทิตํ, วิภูตฺจ.
๗๕๔. ปาลิตนฺตํ รกฺขนีเย, รกฺข ปาลเน. คุป โคปเน, ภุชาทิ. ตา ปาลเน, ตาตํ. อายาคเม โคปายิตํ. อว รกฺขเณ, อวิตํ.
จตุกฺกํ ¶ จตฺเต. สช วิสฺสคฺเค. จช หานิยํ. หา จาเค, อิโน, ทีฆาทิ, หีโน. อุฌ อุสฺสคฺเค, สมุชฺฌิตํ. ธูตมฺปิ, ธู กมฺปเน.
๗๕๕. ปชฺชํ ภาสิเต. ภาส พฺยตฺติยํ วาจายํ. ลป พฺยตฺติยํ วาจายํ, วจ ภาสเน, วุตฺตํ. อภิปุพฺโพ ธา ธารเณ, โต, ธาติสฺส หิ, หิ คมเน วา, อภิหิตํ. ขฺยา กถเน. ชปฺป พฺยตฺติยํ วาจายํ. อีร เขปคติวจนกมฺปเนสุ, อุทีริตํ. กถ วากฺยปพนฺเธ. คท วิยตฺติยํ วาจายํ. ภณ ภณเน. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, โต, วสฺสุ, อุทิตํ.
๗๕๖. จตุกฺกํ อวมานิเต. า อวโพธเน. คณ สงฺขฺยาเน. ภู สตฺตายํ. มาน ปูชายํ, มน าเณ วา, อวปริปุพฺพา เอเต ปริภูเต. เหฏฺา กตฺวา ายติ, คณียติ, มฺตีติ อวฺิโต, อวคณิโต, อวมานิโต จ. ปริภวียติ อวมานํ กรียตีติ ปริภูโต.
จตุกฺกํ ฉาเต. ฆส อทเน, โฉ, ทฺวิตฺตํ. ชิฆจฺฉา สฺชาตา ยสฺส ชิฆจฺฉิโต. ขุท ปิปาสายํ. ฉาท ภกฺขเน. ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ, โข, ทฺวิตฺตาทิ, พุภุกฺขา สฺชาตา ยสฺส พุภุกฺขิโต.
๗๕๗. ฉกฺกํ ¶ าเต. พุธ า อวคมเน. ปท คมเน, โต, ตสฺส อนฺโน, ปฏิปนฺนํ. วิท าเณ. คติ พุฌตฺโถ. อวคตํ. มน าเณ, โต, มตํ.
อทฺธํ คิลิเต. คล อทเน, อสฺสิ, คิลิโต. ขาท ภกฺขเน. ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ. ภกฺข อทเน. อธิอวปุพฺโพ หร หรเณ, โต, ตสฺส โฏ, รโลโป, อชฺโฌหโฏ. อส ภกฺขเน, อสิโต. ชปฺปิโต, คสิโตปิ, ชปฺป อทเน. คส อทเน.
วิเสสฺยาธีนวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สํกิณฺณวคฺควณฺณนา
๗๕๘. ปุพฺพสฺมึ ¶ กณฺฑทฺวเย พุทฺธาทีนิ นามานิ สมานตฺถานิ ปกรเณน นิพทฺธานิ, อสฺมิมฺปิ กณฺเฑ โสภนาทีนิ วิเสสนนามานิ, สมยาทีนฺยเนกตฺถานิ, จิรสฺสมาทีนิ จ อพฺยยานิ ปกรเณเนว นิพทฺธานิ, อิทานิ ปน ปุพฺพวคฺเคสุ วิตฺถารภยา เย น นิพทฺธา, ตํสงฺคหตฺถํ, ตํสมยานุปาลนตฺถฺจ สํกิณฺณมารภเต ‘‘เ ยฺย’’มิจฺจาทินา. ตสฺสตฺโถ – อิหาปิ สํกิณฺณวคฺเคปิ กฺวาปิ กตฺถจิ กฺริยาทีสุ ปจฺจยตฺถวเสน อาปจฺจยาทีนํ อิตฺถิลิงฺคาทิภาวโชตกสฺส สภาวสฺส วเสน ลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคาทิกํ เยฺยนฺติ. จกาเรน ภิยฺโย รูปนฺตราทิปริคฺคโหปิ. อิหาติ จ อุปลกฺขณํ, วคฺคนฺตเรสุปิ ปจฺจยตฺถวเสน ลิงฺคาทินิจฺฉยสมฺภวโต.
กตฺตพฺพโต กฺริยา, กร กรเณ, ณฺโย, อิการาคโม, อสฺสิ, วณฺณวิปริยเย กฺริยา, กฺริยมฺปิ, ริริยปจฺจเย กิริยํ, กิริยาปิ. รมฺมปจฺจเย กมฺมํ.
ติกํ จิตฺโตปสเม. สมุ อุปสเม,ติ, สนฺติ. ถมฺหิ สมโถ.อมฺหิ สโม.
ติกํ กาโยปสเม. ทมุ อุปสเม. ถมฺหิ ทมโถ. ติมฺหิ ทนฺติ. จิตฺโตปสเมปฺเยเต.
สุทฺธกมฺมนิ วตฺตํ ภวติ. วตฺต วตฺตเน, วตฺต สมาทาเน วา วตฺตํ, อสีติมหาวตฺตาทิ.
อาสงฺควจนํ อาสตฺตวจนํ สทฺทสรูปํ ปรายณํ นาม วุตฺตํ, ตฺจ ตีสุ. ปรํ อายนํ อายตฺโต ตาณํ ปรายณํ, กมฺมาสตฺโต อิจฺจตฺโถ, สากลฺยวจเน ตุ ปารายณํ, ปารํ ปริยนฺตํ อยนฺติ คจฺฉนฺติ กสฺสจิ อเนนาติ ปารายณํ, ยุ, ณตฺตํ, ยถา – นามปารายณํ, ธาตุปารายณํ.
๗๕๙. ติกํ ¶ ทฺวิธาภาเว. ภิทิ ทฺวิธากรเณ, โณ. ทร วิทารเณ. ผุฏ วิกสเน, ผุฏ เภทเน วา, ยุ.
ทฺวยํ ตปฺปเน. ตป ปีณเน, ยุ. ปี ตปฺปเน, ยุ, กิยาทิ, นสฺส ณตฺตํ. อวนมฺปิ, อว ปาลเน, ทิตฺติยฺจ อเนกตฺถตฺตา.
ทฺวยํ สาเป. กุส อวฺหาเน, เภทเน จ, ยุ. สนฺช สงฺเค, อภิสงฺโค.
ติกํ ยาจนายํ. ภิกฺข ยาจเน, ยุ. ยาจ ยาจเน. อตฺถ ยาจเน. อทฺทโนปฺยตฺร, อทฺท คติมฺหิ, ยาจเน จ.
๗๖๐. นิมิตฺตรหิตํ ยทิจฺฉา นาม, ยา ยา อิจฺฉา อธิปฺปาโย ยทิจฺฉา นาม. เสริตาปิ.
ติกํ อาปุจฺฉเน, อาปุจฺฉนฺจ คมนาคมนาทิสมเย สุหชฺช พนฺธวาทีนมาลิงฺคน จุมฺพนสฺวาคตปิยวจนาโรคฺยปุจฺฉนคมนานฺุาทินา อานนฺทนํ. ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, อาปุจฺฉนํ. นนฺท สมิทฺธิยํ, อานนฺทนํ. สภาช ปีติทสฺสเนสุ, สภาช ปีติวจเนสุ วา, จุราทิ, ยุ, สภาชนํ.
ทฺวยํ นเย. ายนฺติ เยนาติ าโย, อาการนฺตานมาโย. นฺยาโยปิ, นิสฺเสสโต อยติ เยน นฺยาโย. นี นเย, อยาเทโส, นโย.
ทฺวยํ ¶ วุทฺธิมฺหิ. ผา วุทฺธิมฺหิ, ผาย วุทฺธิยํ วา, ยโลโป,ติ, ผาติ, นาริยํ. วทฺธ วทฺธเน,ติ, ทโลโป, ธฒภเหหิ ธฒา จ, อสฺสุ, วุทฺธิ, วุฑฺฒิปิ.
๗๖๑. กิลม หาสกฺขเย, โถ, กิลมโถ. ยุมฺหิ กิลมนํ. สู ปาณิปสเว, ปสวนํ ปสโว, ติมฺหิ ปสูติ.
กส คติยํ หึสายฺจ, นิคฺคหีตาคโม, อุกฺกํโส, กส วิเลขเน วา. อติสโย วุตฺโต. ภุสาทโย ปมาณาติสยวเสน วุตฺตา, อุกฺกํโส คุณาติสยวเสน วุตฺโต, อติสโย ปน อุภยวเสนาติ อุภยตฺร นิทฺทิฏฺานํ เภโท. ติกํ ชยเน. ชยนํ ชโย, ยุ, ชยนํ. ติมฺหิ ชิติ, นารี.
๗๖๒. พนฺธนนฺตานิ ทฺเว ทฺเว นามานิ. วส กนฺติยํ. กมุ กนฺติยํ,ติ. วิธ เวธเน, พฺยถเน จ อเนกตฺถตฺตา, อ, อิการสฺส ยาเทโส, พฺยโธ, เวโธ. คห อุปาทาเน นิพนฺธเน จ, คโห, คาโห จ. วร อาวรเณ, วโร. วุ สํวรเณ,ติ, วุติ. ปจ ปาเก, อิตฺถิยมติยโว วา, อ. ปจนํ ปาโก, โณ.
ทฺวยํ อาหฺวาเน. หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, โณ, หโว. ติมฺหิ หุติ. ทฺวยํ อนุภวเน. วิท าเณ, โณ, เวโท ¶ . วิท เวทนาขฺยานนิวาเสสุ, จุราทิ, ยุ, เวทนํ, วากาโร เวทนาสทฺทสฺส นปุํสกตฺตาเปกฺโข.
๗๖๓. ทฺวยํ ธนาทิชานิยํ. ชร วโยหานิมฺหิ, ยุ, ชีรณํ, อสฺสี. หา จาเค, ยุ, นทาทิ, รสฺโส, หสฺส โช, ชานิ. ตา ปาลเน, ยุ, ณตฺตํ. ทฺวยํ ปมาเณ. มา มาเน,ติ, ปมิติ. อมฺหิ ปมา.
ทฺวยํ สํโยเค. สิลิส อาลิงฺคเน. สํปุพฺโพ ธา ธารเณ, อิ, สนฺธนํ สนฺธิ. ทฺวยํ ขเย. ขิ ขเย, โณ, อิสฺเส, เอ อย, ขโย. จิ จเย, อปปุพฺโพ ขเย. ทฺวยํ สทฺเท. รุ สทฺเท, โณ, วุทฺธฺยาเทโส. รณ สทฺเท. อ, รโณ.
๗๖๔. คท พฺยตฺติยํ วาจายํ, โณ, อ จ, นิคาโท, นิคโท จ. ทฺวยํ มเท. มท อุมฺมาเท, มาโท, มโท จ. สิ พนฺธเน,ติ, สิติ.
ติกํ อากาเร. อากรณํ อากาโร, อเนกตฺถตฺตา มุขวงฺกาทฺยงฺควิกาโร วา, อิงฺคติ ชานาตีติ วา เยน อากาโร. อิงฺค คมนตฺโถ, โต, อ จ, อิงฺคิตํ, อิงฺโค จ. อตฺถสฺส ธนสฺส อปคโม วินาโส พฺยโย นาม. พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเค.
๗๖๕. ทฺวยํ ¶ อนฺตราเย. จุติปฏิสนฺธีนมนฺตเร อยตีติ อนฺตราโย. ปฏิปกฺขวเสน อูหติ ปวตฺตตีติ ปจฺจูโห, อถ วา การิยสิทฺธิ อนฺตรํ พฺยวธานํ อยติ คมยตีติ อนฺตราโย. ปจฺจูหนฺติ วินิหนฺตีติ ปจฺจูโห.
วิกรณํ อฺถา ภวนนฺติ วิกาโร, วิกติ จ, กร กรเณ, โณ,ติ จ.
ทฺวยํ สภาววิคเม. สิลิส อาลิงฺคเน, ปวิปุพฺโพ ตํสภาววิคเม, วิคโต ธุโร สทิสภาโว ยสฺมาติ วิธุโร, ‘‘วิธุรํ ปวิสิเลเส, กฺลิวฺจ วิกเล ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๒.๒๐]รภโส. วิธ วิธาเน วา, อุโร. ทฺวยํ อาสเน. วิส ปเวสเน, อุปเวสนํ. อาส อุปเวสเน, อาสนํ.
๗๖๖. ติปาทํ อธิปฺปาเย. จิตฺตมธฺยาคนฺตฺวา สยตีติ อชฺฌาสโย. อนมิปุพฺเพ อาสโย. อธิปยติ จิตฺเตติ อธิปฺปาโย, โณ, ปย คมเน. จิตฺเต อภิสนฺธายตีติ อภิสนฺธิ, ทฺวีสุ. ภวติ จิตฺเตติ ภาโว, โณ. อธิมุจฺจนํ จิตฺเต อธิฏฺานํ อธิมุตฺติ, นารี. ฉนฺโท ตณฺหายมฺปิ วุตฺโต.
ทฺวยํ อาทีนเว. โทโส ปฏิเฆ วุตฺโต. อา ภุโส ทีนํ วายติ คมยตีติ อาทีนโว, ทีน ทุคฺคตภาเว, โว, วี คมเน จ.
๗๖๗. ทฺวยํ ¶ อานิสํเส. สํส หึสาถุตีสุ, อานิสํโส อมุขฺยผเล, มุขฺยผเล จ, ตถา คุโณ. คุณ ปกาสเน, ปกาเสติ การณนฺติ คุโณ, คณ สงฺขฺยาเน วา, อสฺสุ, คุโณ. ทฺวยํ มชฺเฌ. มช สุทฺธิยํ, โฌ. วิปุพฺเพ เวมชฺฌํ.
ทฺวยํ ตรุณสูริยฏฺาเน. อหสฺส มชฺโฌ มชฺฌโห, โส เอว มชฺฌนฺหิโก, หสฺส นฺโห[โมคฺคลฺลาน ๓.๑๑๐ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ]. อหสฺส มชฺโฌ มชฺฌนฺโห, มชฺฌนฺโตปิ. ทฺวยํ นานตฺตายํ. วิคตา มตฺตา สทิสปฺปมาณํ เอเตน เหตุภูเตน เวมตฺตํ. นานเมว นานตา, นานสทฺโท ปุนฺนปุํสเก, อพฺยเย ตุ นานา.
๗๖๘. ทฺวยํ นิทฺทาปฏิกฺเขเป. ชาคร นิทฺทกฺขเย, ชาครเมว ชาคริโย. ทฺวยํ ชลาทีนมวิจฺฉนฺนายํ สนฺตติยํ. วหติสฺมา โณ, ปวาโห. วตุ อาวตฺตเน,ติ, ปวตฺติ.
ติกํ วิตฺถาเร. อสุ เขปเน, โณ, พฺยาโส. ปปุพฺโพ ปฺจ วิตฺถาเร. ถร สนฺถรเณ, ปาทิปุพฺโพ จ วิตฺถาเร. ติกํ สํยเม. ยมุ อุปรเม, โณ, ยาโม. อิตเรสุ อ.
๗๖๙. ทฺวยํ ¶ คตฺตานํ มทฺทเน. ‘‘สมฺพาหโน’งฺคมทฺทโก’’ติ โวปาลิโต, สํปุพฺโพ วาห ปยตเน, มทฺทเน วา, ยุ. มทฺท มทฺทเน. ทฺวยํ นานารมฺมณาทีสุ วิสปฺปเน. สร คมเน, ณ. สปฺป คมเน, ยุ, วิสปฺปนํ.
ทฺวยํ ปริจเย. ถุ อภิตฺถเว. จิ จเย. ติกํ สงฺคเม. มิล สิเลสเน, โณ, สกตฺเถ โก, เมลโก. สนฺช สงฺเค, โณ. สํปุพฺพา คมิโต อ.
๗๗๐. สนฺนิกฏฺมฺหิ สมีเป สนฺนิธิสทฺโท, สนฺนิธานํ สนฺนิธิ, ปุเม, ปเนปฺยยํ. นส อทสฺสเน, โณ. ทิส เปกฺขเน, ยุ, ทิสฺสาเทโส, อิสฺสตฺตํ.
ติกํ ธฺาทีนํ ลวเน. ลู เฉทเน, อ. ณมฺหิ อภิลาโว. ยุมฺหิ ลวนํ. ทฺวยํ ขณปฺปตฺติยํ. ปปุพฺโพ ถุ อภิตฺถเว. สร คมเน, อวสโร. สมาติ ทฺเว ตุลฺยตฺถา.
๗๗๑. จตุกฺกํ ¶ ปริโยสาเน. สา ตนุกรเณ, ยุ, โอสานํ. ปริปุพฺโพ ปริโยสานํ. อุกฺกํสาติสยา ปกฏฺเปฺยุตฺตา.
ทฺวยํ สณฺาเน. วิส ปเวสเน, สนฺนิเวโส. า คตินิวตฺติยํ, ยุ, สณฺานํ. ทฺวยํ อพฺภนฺตรวาจกํ ปาฏิปทิกํ. อถ วา อภิ พนฺธเน, อโร, ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก อภิ, อพฺภนฺตรํ. อพฺภาภาเว อนฺตรํ.
๗๗๒. ติกํ ปาฏิหาริเย. หิ คติมฺหิ, ปฏิโต หิสฺส เหรณ หีรณ, ปาฏิเหรํ, ปาฏิหีรํ. ยทาทินา หาริยฺจ, ปาฏิหาริยํ, อถ วา ปฏิปกฺเข หรตีติ ปาฏิหีรํ, โณ, อสฺสี. เอการาเทเส ปาฏิเหรํ. ณฺยมฺหิ ปาฏิหาริยํ, วิหตุปกฺกิเลเสน ปจฺจาหริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปาฏิหีรนฺติอาทิปิ กาตพฺพํ.
ทฺวยํ กตฺตพฺพมตฺเต. กรมฺหา ริจฺจ, กิจฺจํ, อวสฺสํ กาตพฺเพปิ. อนียปจฺจเย กรณียํ.
ทฺวยํ ปุปฺผาทินา อุทกาทีนํ ปริภาวเน. สุนฺทรํ กรียเต เยนาติ สงฺขาโร, โณ, ขราเทโส. วส นิวาเส, ยุ, วาสนา, กิเลสาทีนํ สตฺติวิเสเสปิ. สา หิ กุสลาปิ อตฺถิ อกุสลาปิ อพฺยากตาปิ, ตถา ปหาตพฺพาปิ ¶ อตฺถิ อปฺปหาตพฺพาปิ. ตตฺถ ยา กุสลาพฺยากตา, น สา ปหาตพฺพา. ยา ปน อกุสลา, สา สุขุมตรตาย ภควโตเยว อริยมคฺเคน ปหาตพฺพา, นาฺเสํ. เอวํ สนฺเต อริยานมฺปิ อปายูปปตฺติ สิยาติ? น สิยา, สพฺเพสเมว อริยานํ อปายูปปตฺติเหตุกาย วาสนาย ปหีนตฺตา. ทุวิธา หิ อกุสลา วาสนา กายวจีปโยคเหตุภูตา จ อปายูปปตฺติเหตุภูตา จ. ตตฺถ ปุริมา ภควโตเยว อริยมคฺเคน ปหาตพฺพา, อิตรา สพฺเพสมฺปิ อริยมคฺเคนาติ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธาว สวาสเน กิเลเส ปชหิตุํ สกฺโกนฺติ, นาฺเ’’ติ, ตํ กายวจีปโยคเหตุภูตํ วาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เนตรนฺติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.
๗๗๓. ติกํ ธฺาทีนํ ปูตกรเณ. ปู ปวเน, ยุ. อปจฺจเย ปโว. ณมฺหิ นิปฺปาโว. ทฺวยํ ตสเร. ตส อุพฺเพเค, อโร. สุตฺเตน เวนํ สุตฺตเวนํ.
ทฺวยํ ทุคฺคสฺจาเร. สงฺกมฺยเต เยนาติ สงฺกโม. สฺจรนฺติ อเนนาติ สฺจาโร, ทุคฺคสฺส สฺจาโร ทุคฺคสฺจาโร. ทฺวยํ ปมารมฺเภ. ปมํ กโม ปกฺกโม, อุปกฺกโม จ.
๗๗๔. ติกํ ปาเ. ป วิยตฺติยํ วาจายํ, โณ, ปาโ. นิปุพฺเพ นิปาโ, อมฺหิ นิปโ. ทฺวยํ อปหริตาทิโน วตฺถุโน ¶ อนฺเวสเน. จิ จเย, จยนมตฺร อนฺเวสนํ. มคฺค อนฺเวสเน, จุราทิ, ยุ, เอเต ทฺเว อปุเม, สํวิกฺขนํปฺยตฺร.
จตุกฺกํ อาลิงฺคเน. ลิงฺค คตฺยตฺโถ. สนฺช สงฺเค. สิลิส อาลิงฺคเน. คุห สํวรเณ, ยุ, ปริรมฺโภปฺยตฺร. รมฺภ สทฺเท.
๗๗๕. จตุกฺกํ อาโลกเน. โลก ทสฺสเน. เฌ จินฺตายํ. อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ. ทิส เปกฺขเน, สพฺพตฺร ภาเว ยุ.
จตุกฺกํ นิรากรเณ. ทิส เปกฺขเน. อสุ เขปเน, นิรสนํ. ปติ อาปุพฺโพ ขากถเน. กร กรเณ, อิตฺถิยมติยโว วา,ติ.
๗๗๖. ปฺจกํ วิปริยเย. วิปริปุพฺโพ อสุ เขปเน, โณ, วิปลฺลาโส. อฺเน ปกาเรน ภวนํ อฺถาภาโว. วิปริปุพฺโพ อย คมเน, วิปริยโย. อสุ เขปเน, วิปริยาโส.
ติกํ อติกฺกเม. อติกฺกมนํ อติกฺกโม. อติกฺกมฺม ปตนํ อติปาโต. อย คมเน, อุปจฺจโย.
สํกิณฺณวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อเนกตฺถวคฺควณฺณนา
๗๗๗. อิทานิ ¶ สํกิณฺณวคฺคโต อนนฺตรํ คาถาโต, คาถาย อทฺธโต, ปาทโต จาติ อิเมหิ ตีหิ ปกาเรหิ อเนกตฺเถ นานตฺเถ สมยาทิเก สทฺเท กมา กมโต ปวกฺขามิ. เอตฺถ อเนกตฺถวคฺเค เอกสฺส ภูตสทฺทาทิกสฺส ยา ปุนรุตฺตตา, สา ถีปุนฺนปุํสกสงฺขาตลิงฺควิเสสตฺถํ กตา.
๗๗๘. สมวายตฺถาทิวาจเก พหโว สมยสทฺเท ชาติยา สงฺคยฺห ‘‘สมโย’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส กโต. ตตฺร ‘‘กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายา’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. ๑.๔๔๗] สมวาเย ปจฺจยสามคฺคิยํ. ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมึ, เทวกายา สมาคตา’’ตฺยาทีสุ สมูเห. ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๒.๑๓๕] การเณ. ‘‘เอโกเยว จ โข ขโณ จ สมโย จา’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๘.๒๙] ขเณ โอกาเส. ‘‘อภิสมยตฺโถ’’ตฺยาทีสุ ปฏิเวเธ. ‘‘เอกํ สมยํ ภควา’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. ๑.๑] กาเล. ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๑.๒๘] ปหาเน. ‘‘อตฺถาภิสมยา ธีโร’’ตฺยาทีสุ ลาเภ [สํ. นิ. ๑.๑๒๙]. ‘‘สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจิเร’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๒.๒๐๘] ทิฏฺิยํ.
ตตฺถ ¶ สหการีการณตาย สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโย. สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา – สมุทาโยติ อวยวสหาวตฺถานเมว หิ สมูโหติ. อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, การณํ, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติ. สเมติสมาคจฺฉติ เอตฺถ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, ขโณ. อภิมุขํ าเณน สมฺมา เอตพฺโพ อวคนฺตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโว. อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวาวโพโธ. สเมติ เอตฺถ, เอเตน วา สงฺคจฺฉติ สตฺโต, สภาวธมฺโม วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโล, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ วิย, กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียตีติ. สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโมติ สมโย, ปหานํ. สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภ, สเมติ สมฺพนฺโธ เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สมฺปยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺิ. ทิฏฺิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติ, เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อภิสมยสทฺทสฺส อุทาหรณํ โสปสคฺโค, อนุปสคฺโค จ สมยสทฺโท สมวายาทฺยตฺถวาจโก โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. เอวํ สพฺพตฺร อุทาหรณํ ตํตทตฺถานุรูปนิพฺพจนาทโย ทฏฺพฺพา.
๗๗๙. สณฺานํ ทีฆรสฺสาทิ. รูปํ รูปายตนํ, ชาติ ขตฺติยาทิกุลํ. ฉวิ พหิจมฺมํ, ปมาณํ มริยาโท. อกฺขรํ อการาทิ ¶ , ยโส ปริวาโร, กิตฺติ จ. คุโณ สีลาทิ, ตปนิเยปิ วณฺโณ.
๗๘๐. ปาติโมกฺขสฺส ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ วเสน ทุวิธสฺส ปาติโมกฺขสฺส อุทฺเทเส ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ [มหาว. ๑๓๔]. ปณฺณตฺติยํ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติ [ที. นิ. ๒.๒๔๖]. อุปวาโส วุตฺโต. อฏฺงฺโค ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิ’’อาทิ. อุโปสถทินํ ‘‘อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส’’ตฺยาทีสุ [มหาว. ๑๖๘].
๗๘๑-๗๘๒. รถงฺคํ จกฺกทฺวยํ. ลกฺขณํ จกฺกลกฺขณํ. ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺตฺยาทีสุ [สุ. นิ. ๕๖๒]ธมฺมจกฺเก. อุรจกฺกํ นาม ขุรจกฺกํ ‘‘จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ [ชา. ๑.๑.๑๐๔; ๑.๕.๑๐๐]. ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺตฺยาทีสุ [สํ. นิ. ๑.๒๙]อิริยาปถจกฺเก. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๔.๑๓๑]สมฺปตฺติจกฺเก. ‘‘ปิตรา ปวตฺติตํ จกฺกํ อนุวตฺเตตี’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๕.๑๓๒]จกฺกรตเน. มณฺฑลํ ‘‘อลาตจกฺก’’นฺตฺยาทีสุ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๖๑; สํ. นิ. ๒.๑๖๒] จ. พลํ ถาโม. กุลาโล กุมฺภกาโร, ตสฺส ภณฺเฑ กุลาลจกฺกนฺติ. อาณายํ ‘‘จกฺกํ วตฺตยติ ปาณีน’’นฺติ [ชา. ๑.๗.๑๔๙]. อายุเธ จกฺกากาเร อายุเธ. ทานํ เทยฺยธมฺโม. ราสิ ขนฺโธ. สทฺธคาถาปิ คาถาเยว.
‘‘ทณฺฑกา ¶ จณฺฑวุฏฺฺยาทิ, ปาเทหิ ฉหิ ตีหิ ตุ;
คาถาติ จ ปรตฺเถวํ, ฉนฺโทสฺา ปกาสิตา.
อนนฺตโรทิตํ จฺ-เมตํ สามฺนามโต;
คาถาอิจฺเจว นิทฺทิฏฺํ, มุนินฺทวจเน ปนา’’ติ [วุตฺโตทย ๑๔-๑๕ คาถา] หิ วุตฺตํ.
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ,
กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวิริยูปปตฺติ,
อิทฺจ เต นาค มหาวิมานํ.
อหฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,
สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺห;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,
สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,
ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวิริยูปปตฺติ,
อิทฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๙๒, ๑๕๙๓, ๑๕๙๕]
อิมสฺมึ วิธุรปณฺฑิตชาตเก ทานสฺมึ อาคโต.
‘‘ตํ โข ปน ปฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๒๙] อิมสฺมึ มหาโควินฺทสุตฺเต อปฺปมฺาสุ. ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสสุ สุปฺปกาสิต’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๗๔] ¶ ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคเห สกลสฺมึ สาสเน. ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสามา’’ติ [ม. นิ. ๑.๘๓] อิมสฺมึ สลฺเลขสุตฺเต เมถุนา วิรติยํ.
‘‘เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;
เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติ [เป. ว. ๒๗๕]. –
อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺเจ.
‘‘มยฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,
อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;
อฺตฺร ตา พฺรหฺมจริยํ จราม,
ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร’’ติ [ชา. ๑.๑๐.๙๗]. –
มหาธมฺมปาลชาตเก สทารตุฏฺิยํ.
‘‘เอวํ โข ตํ, ภิกฺขเว, ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ [จูฬว. ๓๑๑] อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก ปฺจสีเล.
‘‘อิทํ โข ปน ปฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป… อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๒๙] มหาโควินฺทสุตฺเตเยว อริยมคฺเค.
‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ [ชา. ๑.๘.๗๕]. –
นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กเต อฏฺงฺคุโปสเถ.
‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ตปสฺสิ สุทํ โหมี’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๕๕] โลมหํสสุตฺเต ธิติสงฺขาเต วีริเย.
๗๘๔. สภาโว ¶ อวิปรีตตฺโถ. ปริยตฺติ ปริยาปุณิตพฺพา วินยาภิธมฺมสุตฺตนฺตา. าโย ยุตฺติ, สปฺปฏิปทา วา มคฺคาทโย. เยฺเย สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปฺตฺติวเสน ปฺจวิเธ เยฺเย. นิสฺสตฺตตา สตฺตสภาวสฺส อภาวตา. อาปตฺติยํ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺม’’นฺติ. ‘‘สห ธมฺเมน นิคฺคยฺหา’’ตฺยาทีสุ การเณ. อาทินา สมยฺูปมาหึสาทีสุปิ ธมฺโม.
๗๘๕. ปโยชนํ ผลํ. สทฺทาภิเธยฺเย สทฺทตฺเถ. วุฑฺฒิยํ วฑฺฒเน. วตฺถุมฺหิ ทพฺเพ. นาเส วินาเส. ปจฺฉิมปพฺพเต อตฺถคิริมฺหิ. นิวตฺติวิสยุปฺปตฺติสภาวาทีสุปิ.
๗๘๖. เยภุยฺยตา พาหุลฺยตา. อพฺยามิสฺสํ อสมฺมิสฺสํ. วิสํโยเค วิปฺปโยเค. ทฬฺหตฺเถ ทฬฺหสทฺทสฺส อตฺเถ. อนติเรเก อติเรกาภาเว. อนวเสสมฺหิ สพฺพสฺมึ, ตํ เกวลวจนํ ตีสุ ลิงฺเคสุ.
๗๘๗. ปฏลํ ‘‘ทิคุณํ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา’’ตฺยาทีสุ [มหาว. ๓๔๘]. ‘‘วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๔] ราสิมฺหิ. ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ¶ ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ [ม. นิ. ๓.๓๗๙] อานิสํเส. พนฺธนํ กามคุณํ. อปฺปธาเน วิเสสเน. ชิยาย ธนุโน.
๗๘๘-๗๘๙. รุกฺขาโท ทุมาทิมฺหิ. วิชฺชมาเน ภูตคุเณ. อรหนฺเต ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจินึ ปจี’’ติ [ชา. ๑.๒.๑๙๐]. ขนฺธปฺจเก ‘‘ภูตมิทํ, สาริปุตฺต, สมนุปสฺสถา’’ติ [ม. นิ. ๑.๔๐๑]. สตฺเต ปาณิมฺหิ. มหาภูเต ปถวาทิเก. อมนุสฺโส เทวรกฺขสาทิ. วิชฺชมานตฺถวชฺชิเต รุกฺขาโท นาริยํ น ภวติ, วิชฺชมานตฺเถ, ปน อตีตาทีสุ จ วาจฺจลิงฺโค. ปตฺเต สมฺปตฺเต. สเม ตุลฺยตฺเถ.
๗๙๑. ปทปูรเณ ‘‘สุตฺตนฺต วนนฺตา’’ตฺยาทีสุ. เทหาวยเว ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณ’’นฺตฺยาทีสุ [ขุ. ปา. ๓.ทฺวตฺตึสาการ]. เทโห จ อวยโว จาติ เอเก. โกฏฺาเส ‘‘อยเมโก อนฺโต’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๖.๖๑]. ลามกํ นิหีนกํ.
๗๙๒. นิกาโย ¶ สธมฺมีนํ คโณ. สนฺธิ ปฏิสนฺธิ. สามฺเ วิเสสาธาเร. ปสูติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, กุลํ ขตฺติยาทิกุลํ. ภโว ภวนกฺริยา. วิเสสฺโย อุปาธิ, ยสฺส วเสน ภินฺเนสุ สพลาทีสุ อภินฺนา ธีสทฺทา วตฺตนฺเต. สุมนายํ มาลติยํ. สงฺขตลกฺขเณ สงฺขตธมฺมานํ ลกฺขเณ.
๗๙๓. ภวเภโท กามภวาทิ. ปติฏฺายํ นิสฺสเย. นิฏฺา นิปฺผตฺติ. อชฺฌาสโย อธิปฺปาโย. พุทฺธิ าณํ. วาสฏฺานํ วสนฏฺานํ. วิสรตฺตํ วิสรณภาโว. ‘‘วิสทตฺเถ’’ติปิ ปาโ, ตทา สทธาตุสฺส วิสรณตฺถตา ทฏฺพฺพา.
๗๙๔. ผเล โสตาปตฺตาทิเก. อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา วิปสฺสนา นาม. มคฺเค โสตาปตฺติมคฺคาทิเก.
๗๙๕. กมฺมารุทฺธนํ กมฺมารานํ อุทฺธนํ, กมฺมารานํ ยถา อุกฺกาติ. องฺคารกปลฺลํ องฺคารานํ ภาชนํ. ทีปิกา นาม มธุจฺฉิฏฺาทิมยา ปทีปกิจฺจการิกา. สุวณฺณการมูสา มตฺติกมยา เอกา ภาชนวิกติ. วายุโน เวเค จ อุกฺกาสทฺโท, โย ‘‘เทวทุทฺรภี’’ติ วุตฺโต.
๗๙๖. เกโสหารณํ ¶ เกสานํ ลวนํ. ชีวิตวุตฺติ ชีวิตสฺส วตฺตนํ. วปนํ พีชสฺส วปนํ. วาปสมกรณํ วปิตสฺส พีชสฺส สมกรณํ. ปวุตฺตภาโว พนฺธนา มุตฺติ.
๗๙๗-๗๙๘. สุโต วิสฺสุเต ปากเฏ. อวธาริเต อุปลกฺขิเต. อุปจิเต ราสีกเต. อนุโยโค ปุจฺฉา. กิลินฺเน ตินฺเต. โสตวิฺเยฺยํ สทฺทายตนํ. สตฺถํ สทฺทสตฺถาทิ, สุตนามโก วา เอโก สตฺถวิเสโส. เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ สุตํ นปุํสกํ. ปุตฺเต สุโต ปุลฺลิงฺโค, ราชินิปิ สุโต.
๗๙๙. ยุเค กตาทิจตุกฺเก. เลโส อนุมานาณวิสโย. ปฺตฺติยํ ‘‘กปฺปตฺเถโร’’ติ. ปรมายุมฺหิ ‘‘กปฺปํ สคฺคมฺหิ ¶ โมทตี’’ติ. อฺตฺร กปฺปาทีสุ ปุลฺลิงฺเค. สทิเส ปน ตีสุ ลิงฺเคสุ. สมณโวหาโร วินยาคโต สมณานํ โวหาโร. กปฺปพินฺทุ จีวเร กตพินฺทุ. สมนฺตตฺเต สมนฺตภาเว. อนฺตรกปฺโป มหากปฺปสฺส อสีติโม ภาโค. อาทิสทฺเทน อสงฺขฺเยยฺยมหากปฺเป สงฺคณฺหาติ. ตกฺเก วิตกฺเก. วิธิ วิธานํ.
๘๐๐. วิรติ วิรติตฺตยํ. สปโถ อกฺโกโส. ตจฺเฉ ตถภาเว. อริยสจฺจมฺหิ ทุกฺขสจฺจาทิเก. ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
๘๐๑. สฺชาติเทโส ‘‘กมฺโพโช อสฺสายตน’’นฺติ. วาสฏฺานํ นิวาสฏฺานํ ‘‘เทวานํ เทวายตน’’นฺติ. อากโรติ ยตฺถ สุวณฺณรชตาทโย อุปฺปชฺชนฺติ. สโมสรณฏฺานํ พหูนํ สนฺนิปาตฏฺานํ. ปทปูรเณ ‘‘กมฺมายตนํ, สิปฺปายตน’’นฺติ.
๘๐๒. วตฺถํ อมฺพรํ. อฺโ โย สโก น โหติ. โอธิ มริยาโท. เภโท วิเสโส. มนสิปิ จิตฺเตปิ.
๘๐๓. วิปาเก อิฏฺวิปาเก กุสโล. อนวชฺชาทีสุ วาจฺจลิงฺคิโก.
๘๐๔. ทฺรโว ¶ มธฺวาทิ. มธุราทีสุ ฉสุ รเสสุ. ปารโท สูโต. สิงฺคาราโท นว นาฏฺยรเส. รสรตฺตมํสเมทฏฺิสุกฺกฏฺิมิฺชวเสน สตฺต ธาตโว, ตพฺเภเท. กิจฺเจ ผสฺสาทิธมฺมานํ สงฺฆฏฺฏนาทิกิจฺเจ. สมฺปตฺติ เตสํเยว.
๘๐๕. โพธิสทฺโท าณทฺวเย นาริยํ, โพธิราชกุมาราทิปฺตฺติยํ ปุเม. อสฺสตฺถรุกฺเข ปุมิตฺถิยํ.
๘๐๖. เยน กตฺตุภูเตน โย กมฺมภูโต นิจฺจเสวิโต, ตตฺถาปิ กมฺมภูเต. วิสโย อนฺถาภาโว. ชนปเท กุรุอาทิเก. โคจเร ตพฺพหุลาจาเร.
๘๐๘. พนฺธเว โส ปุเม. อตฺตนิ สํ นปุํสเก. ธนสฺมึ โส สํ อนิตฺถิยํ. สุนเข สา ปุเม วุตฺโต. อตฺตนิเย โส ติลิงฺคิโก.
๘๐๙. ฉวิสมฺปตฺติยํ ¶ ฉวิยา สมฺปตฺติยํ.
๘๑๐. ชามาตา ธีตุสามิโก. มนฺทปฺปิเย อปฺปปิเย วรํ อพฺยยํ.
๘๑๑. มกุเล อวิกาสสมฺปตฺเต. เนตฺตึสาทิปิธาเน ขคฺคาทีนํ เคเห.
๘๑๒. ปิตามโห พฺรหฺมา. ปิตูสุ มาตาปิตูสุ. ตถา ปกฺขนฺตเร. ตปสิ สีเล.
๘๑๓-๘๑๔. มชฺฌพนฺเธ อุโรพนฺธเน. ปโกฏฺโ กปฺปรสฺสาโธภาโค. กจฺฉพนฺธนํ อโธมฺพรสฺส ทฬฺหพนฺธนํ. เมขลายฺจาติ กจฺฉา จตูสฺวตฺเถสุ. กจฺโฉ ลตาทีสุ. กจฺโฉ พาหุมูลมฺหิ ปรูฬฺหกจฺฉนขโลเม, ‘‘กจฺเฉหิ เสทา มฺุจนฺตี’’ติ. อนูโป พหูทกเทโส.
๘๑๕. มานํ ¶ ตุลาปตฺถงฺคุลีหิ. ปมาตริ ปมาณสฺส กตฺตริ.
๘๑๖. ทพฺพํ ธนํ. อตฺตภาโว ปฺจกฺขนฺธสมูโห. ปาโณ ชีวิตินฺทฺริยํ. ทพฺพาทีสุ จตูสุ สตฺตํ. สตฺตายํ วิชฺชมานตายํ สตฺตา. ชเน สตฺโต. โส สตฺตสทฺโท, อาสตฺเต ลคฺคิเต ติลิงฺคิโก.
๘๑๗. เสมฺหาโท ติโทเส. รสรตฺตาทิ ปุพฺเพวุตฺโต. ปภาทิเก รูปธาตุมฺหิ. จกฺขาทิเก วิสยธาตุมฺหิ.
๘๑๘. อมจฺจาทิกา สตฺต ปกติโย วุตฺตา. สตฺตาทิสามฺยวตฺถา สตฺตรชตมภูตานํ ติณฺณํ คุณานํ สามฺยวตฺถา. ปจฺจยา ณปจฺจยาทิโต ปเม ปมสณฺิเต กโรตฺยาทิธาตุมฺหิ.
๘๑๙. ปริตฺตาณํ ¶ รกฺขณํ. วตฺถุมฺหิ โอกาเส. ตลฺลฺฉนํ ปาทสฺส านํ.
๘๒๐. โลหมุคฺคเร โลหมเย มุคฺคเร. ตาฬาทิเก สมฺมตาฬกํสตาฬาทิเก. กิเน กกฺขเฬ.
๘๒๑. มกฺขิกา นีลมกฺขิกาทิกา. ตาสํ เภทา สวิสา มธุกตา ปิงฺคลมกฺขิกา. มธุมฺหิ ขุทฺทํ อปฺปกาทีสุ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตมานํ ตีสุ ลิงฺเคสุ. อธโม นิหีโน. กปโณ เอกจารี.
๘๒๒. ตกฺเก โครสวิเสเส. มรณลิงฺเค มรณาปกลกฺขเณ. อสุเภ, สุเภ จาติ จตูสฺวตฺเถสุ อริฏฺํ. อาสโว มชฺชวิเสโส. เผณิลทฺทุโม ‘‘พฑี-ยฺौ-โข’’.
๘๒๓. เคหานํ ทารุพนฺธปฺปโยชนํ ปีิกา นาม. ปกฺขนฺททฺวยสฺส, กณฺณิกาทีนฺจ นิสฺสยภูตา ปีิกา.
๘๒๔. มิตฺตากาเร ¶ อมิตฺตสฺสาปิ มิตฺตสณฺาเน. พเล, ราสิมฺหิ, วิปตฺติยฺจ, ‘‘พลสฺส ราสี’’ติปิ เอเก.
๘๒๕. ขนฺเธ รูปกฺขนฺเธ. ภเว รูปภเว. นิมิตฺตมฺหิ การเณ. วปุ สรีรํ.
๘๒๖. วตฺถุกิเลสกาเมสูติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ. มทเน มารเทวปุตฺเต. รเต เมถุเน. นิกาเม อิจฺฉารหิเต กามํ นปุํสเก. อนฺุายํ กามมพฺยยํ ภเว.
๘๒๗. วชฺชภณฺฑมุเข วีณาโทณิมุเข. มาตงฺคสฺส หตฺถิโน กรโกฏิ หตฺถคฺคํ.
๘๒๘. รมฺโภ สฺยํ, เกตวนฺตฺยตฺโถ. อสจฺจํ มุสา. อโยฆนํ เยน ปหรติ. คิริสิงฺคมฺหิ คิรคฺเค. สีรงฺเค ผาลงฺเค. ยนฺเต กูฏยนฺเต.
๘๓๐. ปฏิวากฺเย ¶ ปฏิวจเน. อุตฺตราสงฺเค อุปริวตฺเถ. เสฏฺาทีสุ อุตฺตโร ตีสุ, ปรสฺมึ อุปริสฺมิฺจ อีริโต.
๘๓๑. วิมุตฺติ อรหตฺตผลํ มคฺคนิพฺพานานิปิ.
๘๓๒. สงฺขเต ปจฺจยาภิสงฺขเต ธมฺเม. ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโรติ ปฺุาภิสงฺขาราทิ. ปโยโค อุสฺสาโห. กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรติ กายสงฺขาราทิ. อภิสงฺขรณํ อภิสงฺขรณกฺริยา.
๘๓๔. ปติรูเป ยุตฺเต. ฉาทิเต ติณาทีหิ. รโห สฺุฏฺานํ. ปฺตฺติยํ ฉนฺโน ภิกฺขุ, ปฺตฺติยํเยว ปุเม.
๘๓๕. พุทฺธจกฺขุ ¶ พุทฺธานํ จกฺขุ. สมนฺตจกฺขุ สพฺพฺุตาณํ. ธมฺมจกฺขุ เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ.
๘๓๗. เววจนํ อภินฺนตฺโถ สทฺโท. ปการสฺมึ เภเท. อวสโร อวกาโส.
๘๓๘. จิตฺตกมฺมํ จิตฺตการานํ กมฺมํ. วิจิตฺเต นานาวิเธ. ปฺตฺติยํ จิตฺโต ธนุธโรเยว. จิตฺตมาโส ปุณฺเณนฺทุยุตฺเตน จิตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิโต มาโส. ตารนฺตเร จิตฺตนกฺขตฺเต. ถิยํ นาริยํ.
๘๓๙. สามเล นีเล. สยมตฺเถ สยํสทฺทสฺส อตฺเถ. สาริวา อุปาสกา.
๘๔๐. ‘‘ปุเม’’ตฺยาทินา ¶ ปุพฺพทฺเธน คุรุสทฺทสฺส อตฺถา วุตฺตา, อปรทฺเธน ครุสทฺทสฺส, ‘‘เอกเทเสกตฺตมนฺํเว’’ติ นฺยาเยน ทฺวินฺนมฺปิ เอกตฺตมฺมาเนน คาถาเนกตฺถวคฺเค กถิตา. มหนฺเต พหุตฺเต. ทุชฺชเร ชีราเปตุมสกฺกุเณยฺเย, ทุกฺกเร วา.
๘๔๑. อจฺจิเต ปูชิเต. ขินฺเน กิลมถปฺปตฺเต. สมิเต อุปสมิเต.
คาถาเนกตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๘๔๒. วิสุทฺธิเทโว, สมฺมุติเทโว, อุปปตฺติเทโว จาติ วิสุทฺธิเทวาทิ. นภํ อากาโส.
ตรุณาทีสุ ตีสฺวตฺเถสุ มาณโว.
๘๔๓. อาทฺยตฺถาทีสุ ¶ อคฺคํ. วเร เสฏฺเ ตีสุ.
ปจฺจนีโก สตฺตุ. อฺเ อฺตฺเถ. ปจฺฉาภาเค ‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติ.
๘๔๔. โยนิ อิตฺถีนํ โยนิมคฺโค. กาโม อิจฺฉา. สิรี ปฺา, ปฺุโ จ. อิสฺสรํ ปภุตา. ธมฺโม สีลาทิ. อุยฺยาโม วีริยํ. ยโส ปริวาโร, กิตฺติ จ.
๘๔๘. ขนฺธโกฏฺาโส ¶ อณฺฑชาทิจตุกฺกํ. ปสฺสาวมคฺโค อิตฺถีนํ โยนิ. โส ปุลฺลิงฺโค. กูเล ตีเร.
๘๔๙. นาโคตุนาคสทฺโท ตุ. อุรเค สปฺเป, หตฺถินิ จ.
๘๕๐. สงฺขฺยา คณนา. ‘‘อฺตฺเถ’’ตฺเยเก วทนฺติ.
๘๕๑. เภ นกฺขตฺตวิเสเส. สนฺติเก สมีเป. มูลมูเล โลภาทิเก. ปาภเต มูลธเน. อํโส สรีราวยโว. ปกณฺเฑ รุกฺขาทีนํ สรีเร.
๘๕๒. กมฺเม ¶ กฺริยายํ. วิโกปนํ วิทฺธํสนํ.
๘๕๓. ปจฺฉาตาโป วิปฺปฏิสาโร. อนุพนฺโธ ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนํ. ราคาโท สตฺตเก. มาตงฺคสฺส มุทฺธนิ ปิณฺฑทฺวเย กุมฺโภ.
๘๕๔. ขคฺคโกเส ขคฺคปิธาเน. ปฏิจฺฉเท สมนฺตโต ฉาทเน. สารมฺเภ โกลาหเล.
๘๕๕. กาลวิเสโส ทสจฺฉรกาโล. นิพฺยาปารฏฺิติ อจิรฏฺิติ, อจิรฏฺิตีติ ทสจฺฉรโตปิ อูนฏฺิติ.
อุปฺปตฺติภูมิ ชาติภูมิ.
๘๕๖. กพฬีการาหาราทีสุ ¶ จตูสุ.
๘๕๗. สทฺธาย อปรปฺปจฺจเย. จีวราทีสุ จตูสุ. อาธาโร นิสฺสโย.
ทิพฺพวิหาโร, อริยวิหาโร, พฺรหฺมวิหาโร จาติ ทิพฺพวิหาราทิ. สุคตาลเย ภิกฺขูนมาวาเส.
๘๕๘. สมตฺตเน นิฏฺายํ. จกาเรน นิยมาทิเก สงฺคณฺหาติ.
สงฺเค ลคฺเค. กามาโท จตุกฺเก.
๘๕๙. สปฺปผณงฺเคสูติ สปฺปสฺส ผเณ, องฺเค จ สรีเร. โกฏิลฺเล กุฏิลตาย. ภฺุชนํ โภชนกฺริยา.
ภูมิภาเค ¶ ราชงฺคณาทิมฺหิ. กิเลเส สํกิเลเส. มเล ราคาทิเก.
๘๖๐. ธนาทิทปฺเปติ ธนาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปนฺเน ทปฺเป.
นิมิตฺเต การเณ. ฉเล สฺเย.
๘๖๑. โส ปุลฺลิงฺโค. ปรมตฺตนิ ทิฏฺีนํ คาหลทฺเธ อตฺตนิ. ถมฺภสฺมึ เคหาทีนํ ถมฺเภ. พลสชฺชนํ ยุทฺธกาเล พลสฺส สชฺชนํ.
โสปานงฺคมฺหิ โสปานสีเส.
๘๖๓. นิยฺยาเส สิเลเส. เสขเร สีเส. นาคทนฺตเก ภิตฺติอาทีสุ ปเวสิเต นาคทนฺตากาเร ทณฺเฑ.
สิขณฺโฑ ¶ ปิฺฉํ. ตูณีเร อุสุนิธิมฺหิ. นิกเร สมูเห.
กมฺพุ ชลชนฺตุวิเสโส. นลาฏฏฺิ นลาเฏ ชาตฏฺิ. โคปฺผเก ปาทคณฺิมฺหิ.
๘๖๕. กาเล ปฺจทสีทิวสปริมาเณ. สาธฺเย ปตฺตสาธนีเย. สขี สหาโย. วาโช ปตฺตํ. ปงฺคุโฬ ปีสมฺปี.
เทเส เทสวิเสเส. อณฺณเว สมุทฺเท, เอเต ปุเม. โส สินฺธุสทฺโท สริตายํ นทิยํ ภเว.
๘๖๖. กเรณุสทฺโท คเช หตฺถิมฺหิ, ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติ. หตฺถินิยํ ตุ อิตฺถิยํ.
รตเน รตนวิเสเส. มณิเวโธ นาม ยํ โลเก ‘‘จิน’’ อิติ วุจฺจติ. อินฺทเหติ อินฺทาวุโธ.
๘๖๗. โกฏิยํ ¶ อนฺเต. วาทิตฺตวาทเน วีณาทิวาทิตฺตวาทโนปาเย.
‘‘โกโณ วชฺชปฺปเภเท จ,
โกโณ เสลคุเฬ อิเช;
วีณาทิวาทโนปาเย,
เอกเทเส คตสฺส เจ’’ติ. –
ติกณฺฑเสโส[ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๒๕].
๘๖๘. วณิปฺปเถ วาณิชานํ โวหารกมฺมปเถ. เวเท เวทวิเสเส, วาณิเชปิ นิคโม.
วิวาทาโท ‘‘วิวาทาธิกรณ’’ [ปาจิ. ๓๙๔] นฺตฺยาทีสุ. อาธาโร การกวิเสโส, นิสฺสโย จ. การเณ ‘‘ยตฺวาธิกรณเมน’’นฺติ [ธ. ส. ๑๓๕๔].
๘๖๙. ปสุมฺหิ โคเณ. วสุธา ปถวี. วาจา วจนํ. อาทินา สคฺครํสิวชิรจนฺทชลาทโย คหิตา.
หริเต ¶ สุกปตฺตสทิเส วณฺณวิเสเส. วาสุเทเว กณฺเห.
กณฺณปูโร กณฺณาลงฺกาโร. เสขเร อคฺเค. เอเต ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถา.
๘๗๑. วิชฺชุยํ จฺจลายํ. อิตฺถิปุริเส ปุริสิตฺถิยํ.
โกเณ อสฺเส. สงฺขฺยาวิเสโส ‘‘โกฏิปโกฏี’’ตฺยาทีสุ. อุกฺกํเส ปริโยสาเน.
๘๗๒. ชาลา อคฺคิชาลา. อคฺคํ โกฏิ.
นารี อาสีสทฺโท สปฺปทาายํ. อิฏฺสฺส วตฺถุโน อาสีสนายํ ปตฺถนายมฺปิ อิตฺถี เอว.
๘๗๓. วิลีนเตเล ¶ วิสรณเตเล. วสคา วสํ คจฺฉนฺตี นารี. วฺจฺยคาวี อนวจฺฉา โสรเภยี.
อภิลาเส อิจฺฉายํ. กิรเณ รํสิมฺหิ. อภิสงฺเค ลคฺคเน.
๘๗๔. อํเส โกฏฺาเส. สิปฺเป นาฏกสตฺถาคเต. จนฺทสฺส โสฬสเม ภาเค จ กลา.
๘๗๕. พีชโกเส วราฏเก. กณฺณภูสายํ กณฺณาลงฺกาเร.
อาคามิกาเล อนาคตกาเล. ปภาโว ทณฺฑเตโช. สํยเมปิ อายติ ภเว.
๘๗๖. เมสาทิโลเม เอฬกาทีนํ โลเม. ภูมชฺเฌ ทฺวินฺนํ ภูนํ มชฺเฌ ชาตายํ โรมธาตุยํ โลเม.
นฏฺฏกี นาฏกิตฺถี. มทิรา สุรา.
๘๗๗. กฺริยจิตฺเต ¶ วีสติวิเธ กฺริยจิตฺเต. กรเณ กรณกฺริยายํ, เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ กฺริยํ. กมฺมนิ กตฺตพฺเพ กฺริยา นารี.
สุณิสายํ ปุตฺตสฺส ภริยายํ. กฺายํ อนิพฺพิทฺธายํ. ชายายํ ภริยาสามฺเ.
๘๗๘. อิสฺสริยํ ปภุตา. อกฺขราวยเว ครุอกฺขรานํ อวยเว.
ปาวจเน พุทฺธวจเน. สิทฺเธ สิทฺธนฺเต. ตนฺเต สุตฺตมเย. สุปิเต นิทฺทาสีเล.
๘๗๙. ราชลิงฺคํ ขคฺคาทิ. อุสภงฺโค อุสภาวยโว. รุกฺเข รุกฺขวิเสเส. นิมิตฺตํ คุยฺหงฺคํ. จิหเน ลกฺขเณ. ปเท วิภตฺยนฺเต.
๘๘๐. โวหาเร ¶ วาณิชกมฺเม. กีฬาโท กีฬาทิมฺหิ. อาทินา ชุติถุติคตฺยาทโย สงฺคหิตา.
สรีเร สรีราธิเทเว.
๘๘๑. สุสฺสูสายํ โสตุมิจฺฉายํ. อิสฺสาตฺยาเส สราภฺยาเส. หึสเนปิ อุปาสนํ.
เหติเภเท อาวุธเภเท. สงฺกุ ขาณุวิเสโส.
๘๘๒. วีณาคุโณ วีณายชิยา. ตนฺตํ ตนฺตสทฺโท. มุขฺยํ ปธานํ. สิทฺธนฺตํ อุทาหรณํ. ตนฺตุ สุตฺตํ.
รถนงฺคลาทีนํ องฺเค รถาทฺยงฺเค. กปฺปมฺหิ กตาทิเก.
๘๘๓. อิตฺถิปุปฺผํ อิตฺถีนํ อุตุ. เรณุ ธูลี. ปกติเช คุเณ ติณฺณํ คุณานํ ทุติเย คุเณ.
นฺยาสปฺปเณ ปิตสฺส ธนสฺส ทาเน. ทานมฺหิ ตทฺสฺส ทาเน.
๘๘๔. คุรุ ¶ อาจริยาทิ. อุปาโย เหตุ. อวตาโร โอตรณฏฺานํ. ปูตมฺพุ ปวิตฺตชลํ. ทิฏฺิ พุทฺธทสฺสนา อฺทสฺสนํ. อาคเมปิ ติตฺถํ.
โชติสทฺโท นกฺขตฺตรํสีสุ ปณฺฑเก นปุํสเก. อคฺคิมฺหิ ตุ โส ปุมา.
๘๘๕. ‘‘อิติ สนฺธิกปฺเป ปโม กณฺโฑ’’ตฺยาทีสุ วคฺเค. อวสเรปิ, อวสโร อวกาโส.
อถ พาหุทฺวยสฺส อุทฺธํ มาเน. สูรตฺเต สูรภาเว.
๘๘๖. โปริสํ ปุริสกาโร. อีหา วีริยํ. นิสินฺนาทฺยุคฺคโม นิสินฺนาทิโก อุคฺคโม านํ.
อนิสฺสยมหีภาเค โลกนิสฺสยภูตานํ ตรุปพฺพตนคราทีนํ อภาวโต อนิสฺสยสงฺขาเต สฺุมหีโกฏฺาเส. ‘‘อิรีณํ อูสเร สฺุเ’’ติ [เมทินีโกส ๑๕.๓๖] หิ ติกณฺฑเสโส. อูสเร อูสวติ าเน.
๘๘๗. สาธนตฺถาทีสุ ¶ อาราธนํ. ราธนํปฺยตฺร. ‘‘ปตฺติยํ สาธเน วุตฺตํ, ราธนํ โตสเนปิ เจ’’ติ ติกณฺฑเสโส.
สานุมฺหิ ปพฺพตสฺส สเม ภูภาเค. วิสาเณ มาตงฺคทนฺเต, ปสูนํ สิงฺเค จ.
๘๘๘. ทิฏฺํ รูปารมฺมณํ. อาทิมคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. าณํ สามฺํ. อกฺขิ จกฺขุ. อิกฺขนํ โอโลกนํ. ลทฺธิ คาโห.
สุวณฺโณ ปฺจธรณํ. ปฺจสุวณฺโณ นิกฺโข. ปสาธนํ อลงฺการวิเสโส.
๘๘๙. ติถิเภเท โหรสตฺถาคเต อนิฏฺสมฺมเต ติถิมฺหิ. สาขาทิผฬุมฺหิ รุกฺขสาขาทีนํ คณฺิมฺหิ. ปูรเณปิ ปพฺพํ.
พลวามุโข ยตฺร ปฺลวาทโย สีฆโสเตน อากฑฺฒิตฺวา ปเวสิยนฺติ.
๘๙๐. กามเช ¶ ตณฺหาเช สุราปานาทิเก. โทเส อปราเธ. โกปเช ทณฺฑผรุสาทิเก จ. วิปตฺติยํ วินาเส.
อุปกรณํ กุลาลาทีนํ ทณฺฑจกฺกาทิ. สิทฺธิ นิปฺผตฺติ. การโก กตฺตาทิสตฺตวิโธ.
๘๙๑. ทานสีเล ทานปกติเก จ. วคฺคุวาทินิ มธุรวาทินิ จ วทฺู ภเว. อิโต ปฏฺาย อุสฺสิตปริยนฺโต ตีสุ วุตฺโต. อภิสิตฺเต มุทฺธาภิสิตฺเต ราชินิ.
๘๙๒. ภาคฺยวิหีเน อปฺุเ. อปฺปเก อพหุเก. มูฬฺเห พาเล. อปฏุ อเฉโก. ขเล, ชคติยฺจ มนฺโท. วุทฺธิยุตฺเต วฑฺฒนยุตฺเต. สมุนฺนทฺเธ อนีเจ อุสฺสิตํ ตีสุ ภเว, ‘‘ภาสิต’’นฺติปิ ปาโ.
๘๙๓. รถงฺเค รถาวยเว. สุวณฺณสฺมึ ปลสฺส จตุตฺถภาเค. ปาสเก จตุวีสติปฺปมาเณ, ตึสปฺปมาเณ วา ¶ . หตฺถิทนฺตาทิวิกติยํ ตีสุ อกฺโข. จกฺขาทินฺทฺริเย อกฺขํ.
สสฺสเต นิจฺเจ. ตกฺเก วิตกฺเก. นิจฺฉิเต วินิจฺฉิเต.
๘๙๔. หเร มหิสฺสเร สิโว, ภทฺเท กลฺยาเณ. โมกฺเข นิพฺพาเน จ สิวํ. ชมฺพุเก สิงฺคาเล สิวา.
สตฺติยํ ถาเม. ถูลตฺเต ถูลภาเว.
๘๙๕. สงฺขฺยาเภโท อุปฺปลปุณฺฑรีกานํ มชฺเฌ คณนา. นรกเภเท ‘‘ปทุมนิรเย นิพฺพตฺโต’’ตฺยาทีสุ. วาริเช กกฺกสนาเฬ กมเล.
เทวเภเทติ
‘‘อาโป ธุโว จ โสโม จ,
ธโว เจวา’นิโล’นโล;
ปจฺจูโส จ ปภาโส จ,
อฏฺเเต วสโว มตา’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑.๑๐]. –
กถิเต เทววิเสเส. รตเน รตนสามฺเ, ธเน จ, ปณฺฑกํ นปุํสกํ.
๘๙๖. อตฺถคมเน ¶ วินาสคมเน. อปวคฺเค สพฺพกิเลสานํ ขยเหตุภูเต วิราคธมฺเม.
เสตมฺพุเช เสตกมเล. รุกฺขนฺตเร ‘‘ปุณฺฑรีก’’อิติ ขฺยาเต ทุมวิเสเส, ทฺวีสฺวตฺเถสุ ปุเม.
‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตมฺโพเช, เสตจฺฉตฺเต จ เภสชฺเช;
โกสการนฺตเร พฺยคฺเฆ, โส ทิสาวารณคฺคิสู’’ติ. –
นานตฺถสงฺคโห.
๘๙๗. อุปหาเร ปูชาทฺยตฺถํ อาภเต วตฺถุมฺหิ. กรสฺมึ เขตฺตาทิสมฺภเว ราชภาเค. อสุรนฺตเร พลินามเก อสุเร.
สมฺภเว อิตฺถิปุริสสมฺภเว อสุจิมฺหิ สุกฺกํ. ธวเล เสเต สุกฺโก, กุสเล ปฺุเ ตีสุ, ‘‘ปฺุํ ธมฺมมนิตฺถิย’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส อนิตฺถิภาวสฺส วุตฺตตฺตา สุกฺกสทฺโท ตีสุ วุตฺโต.
๘๙๘. วิภตฺตพฺพธเน วิภชิตพฺพธเน. ปิตูนํ ธเน เปตานํ มาตาปิตูนํ ปุตฺเตหิ วิภชิตพฺพธเน จ.
ปภุโน ¶ ปุคฺคลสฺส ภาโว ปภุตฺตํ, ตถา อายตฺตสฺส ภาโว อายตฺตตา. อายตฺโต ปุคฺคโล. อภิลาโส อิจฺฉา.
๘๙๙. ธนิมฺหิ สทฺทมตฺเต. โยธสีหนาทมฺหิ โยธานํ อภีตนาเท จ เสฬนํ.
๙๐๐. อาทฺยุปลทฺธิยํ ปมสฺชาเต วตฺถุมฺหิ.
๙๐๑. สาธกตเม กตฺตุโต อฺเสํ กฺริยาสาธกตเม กรณการเก, กฺริยายํ, คตฺเต สรีเร จ. อินฺทฺริเย จกฺขาทิเก.
กฺุจิกายํ อปาปุรเณ. ตูริยงฺเค สมฺมตาฬาทิเก.
๙๐๒. อุปฺปาเท ชนเน. คพฺภโมจเน ปุตฺตวิชายเน.
อสฺเส อสฺสมตฺเต.
๙๐๓. ปุปฺผํวินา ¶ ผลคฺคาหิรุกฺเข อสฺสตฺถาโท, รุกฺขมตฺเต จ วนปฺปติสทฺโท. อาหเต อุปฏฺาปิเต วราหปุริสาทิรูเป จ, รชตมตฺเต จ รูปิยํ.
๙๐๔. เกสสทฺโท ปุพฺโพ ยสฺส ปาสสทฺทสฺส โส เกสปุพฺโพ. จเย สมูเห วตฺตติ, ยถา ‘‘เกสปาโส’’ติ, เกสกลาโปตฺยตฺโถ.
อกฺขิมชฺเฌ ยา ‘‘สูลา’’ติ วุตฺตา. นกฺขตฺเต สตฺตวีสติวิเธ, ตทฺเสุ จ ตารา อิตฺถี. อุจฺจตรสฺสเร อุจฺจตเร สทฺเท ตาโร.
๙๐๕. ปตฺเต ภาชนสามฺเ, ภฺุชนปตฺเต จ. โลหเภทสฺมึ อโยตมฺพาทิมเย ภาชนวิเสเส. เทหมชฺฌํ อุทรํ.
๙๐๖. เวเส สณฺาเน. สิปฺปสาลา สิปฺปีนํ สาลา.
สมฺปตฺติ ¶ ธนาทิสมฺปตฺติ ติวคฺคสมฺปตฺติ จ. ลกฺขิยา กตปฺุเหิ เสวิยติ. อิตฺถี อิตฺถิวิเสโส. เทวตา สิรีนามิกา เอกา เทวธีตา.
๙๐๗. ยุวราชา ปิตริ เทวงฺคเต ราชภาวารโห ราชปุตฺโต. ขนฺเท หรสฺส ปุตฺเต. สุสุ ตรุโณ.
มณิเภเท โย โลเก ‘‘สนฺตา’’ติ วุจฺจติ. องฺกุเร รุกฺขาทีนํ องฺกุเร.
๙๐๘. เวตนํ กมฺมกาเรหิ ลภิตพฺพธนํ. มูลํ มูลธนํ. โวหาเร วาณิชกมฺเม.
ภาชนนฺตรํ เยน เขฬาทฺยสุจึ ปฏิคฺคณฺหาติ.
๙๐๙. อสุเภ จ กมฺเม สุเภ จ กมฺเม ทฺวเยปิ กมฺเม จาติ ตีสฺวตฺเถสุ ภาคฺยํ วุตฺตํ.
ตรุเภเท อสฺสตฺเถ.
๙๑๐. วิมุตฺติยํ ¶ นิพฺพาเน.
‘‘อยํ ปุมา’’ติ ชานนสฺส การณภาโว ปุมตฺตํ, ตทาทิมฺหิ.
๙๑๑. อชฺฌาเย ปริจฺเฉเท. ทิเว เทวโลเก.
๙๑๒. สปตฺตสฺมึ อมิตฺเต. รุกฺขงฺเค รุกฺขาวยเว.
๙๑๓. มุขฺเย ปธาเน. อุปาเย เหตุมฺหิ. วทเน ลปเน. อาทิสฺมึ ปเม.
ภพฺเพ วิมุตฺตารเห, ภวิตพฺเพ จ. คุณาธาเร คุณสฺส นิสฺสเย. วิตฺเต ธเน. พุเธ ปณฺฑิเต. ทารุ ทารุกฺขนฺโธ.
๙๑๔. ปตฺถาโท ปตฺโถ, ตุลา, องฺคุลีติ ปตฺถาทิ. วิธาย อุนฺนติยํ. ปริสฺสเม เขเท.
๙๑๕. สโรรุเห กมเล. ขคนฺตเร รุกฺขกิมิขาทกสกุเณ. ตูริยนฺตเร วํสสงฺขาทิเก.
๙๑๖. สํเวเค อุพฺเพเค, วิมฺหเย จ.
๙๑๗. ตทุเปตนิสาย จนฺทปฺปภาย ยุตฺตรตฺติยํ.
๙๑๘. มาเส ตติยมาเส. อติวุทฺเธ จ อติปสตฺเถ จ.
๙๑๙. นิพนฺเธ พลกฺกาเร ‘‘พลคฺคโห’’ตฺยาทีสุ.
มตฺติกาเภโท นีลาทิวณฺณยุตฺตกิตฺติมมตฺติกา. สิกฺกายํ อุทกกุมฺภาทิวาหิเก. นยนามเย จกฺขุโรควิเสเส.
๙๒๐. มณฺฑเล ¶ ปริมณฺฑเล. พิมฺพิกา ลตาชาติ, ตสฺสา ผเล จ พิมฺพํ.
๙๒๒. สนฺติ นิพฺพานํ. นิเภ สทิเส.
จาเป ธนุมฺหิ อิสฺสาสํ. อุสุโน สรสฺส เขปกมฺหิ เปรเก อิสฺสาโส.
๙๒๓. พาลสทฺโท ตีสุ. กุตฺรตฺเถสุ? อาทิวยสา ปมวเยน สมงฺคินิ สมนฺนาคเต จ. อปณฺฑิเต มูฬฺเห จ.
โสณิเต โลหิเต. ตมฺพํ อุทุมฺพรํ. อนุรตฺโต อนุราคยุตฺโต ปุคฺคโล. รฺชิตํ รงฺครฺชิตํ.
๙๒๔. วิรเฬ นิรนฺตเร. กิเส อถูเล. หิเม ตุหิเน.
๙๒๕. คุฬเภโท ¶ โย โลเก ‘‘สกฺขรา’’ติ วุจฺจติ. กเล สิลาขณฺเฑ.
๙๒๖. ติขิเณ ติกฺเข. พฺยตฺเต เฉเก. โรคมุตฺเต นิโรเค.
ขตฺติเย มุทฺธาภิสิตฺเต. นรนาเถ ตทฺสฺมึ. ปภุมฺหิ อิสฺสเร.
๙๒๗. ธฺกรณํ ธฺมทฺทนฏฺานํ. กกฺเก นหานจุณฺเณ. นีเจ อธเม. เสเตปิ ขโล.
๙๒๘. พฺรหฺมจารี จ คหฏฺโ จ วานปฺปตฺโถ จ ภิกฺขุ จาติ พฺรหฺมจารีคหฏฺาทิ, ตโปธเน ปิยสีเล.
กิเน กกฺขเฬ. นิทฺทเย นิกฺกรุเณ.
๙๒๙. กนิฏฺโ ¶ จ กนิโย จาติ เอเต ตีสุ. กุตฺรตฺเถสุ? อตฺยปฺเป, อติยุเวปิ.
อิฏฺเ, นิสฺสาเร จ อครุมฺหิ จาติ เอเตสฺวตฺเถสุ ตีสุ.
๙๓๐. อโธภาเค จ หีเน จ. ทนฺตจฺฉเท ทนฺตาวรเณ.
ปาริจริยายํ อุปฏฺาเก.
๙๓๑. รตเน ทฺวิวิทตฺถิเก. คเณ สมูเห ยถา ‘‘เกสหตฺโถ’’ติ. โสณฺฑาย กริกเร. ภนฺตรํ เตรสมนกฺขตฺตํ.
อาวาเฏ กาสุยํ. อุทปานํ อนฺธุ, ยตฺร ชลํ ฆฏิยนฺเตน อุทฺธริตฺวา ปิวนฺติ.
๙๓๒. ปมํ ปมุขฺจาติ อิทํ อภิธานทฺวยํ อาทิมฺหิ ปธาเน วตฺตติ.
วชฺชเภโท อุภยตลํ ตูริยํ.
๙๓๓. ถิรํโส ¶ ถิรโกฏฺาโส.
ขนฺธภาโร ขนฺเธน วหิตพฺโพ ภาโร. อาทินา กฏิภาราทโย คหิตา. ยสฺมา ปลสตํ ตุลา, วีสติตุลา ภาโร, ตสฺมา ‘‘ทฺวิสหสฺสปเล’’ติ วุตฺตํ.
๙๓๔. มนฺทิเร เคเห. โรคเภเท ขยโรเค. อปจยมฺหิ วิทฺธํสเน, วินาเส จ.
สาปเท พฺยคฺฆาทิเก ทุฏฺมิเค. สปฺเป อุรเค. กุรูเร กกฺขเฬ.
๙๓๕. สชฺชทุเม อสฺสกณฺณรุกฺเข. รุกฺเข รุกฺขมตฺเต.
โสเต กณฺเณ. ยชเน ปูชเน. สุติยํ สวนกฺริยายํ.
๙๓๖. เปโต ¶ จ ปเรโตจาติ อิเม มเต กาลงฺกเต จ เปตโยนิเช เปตโยนิสมฺภเว สิยุํ.
ขฺยาเต ปากเฏ. หฏฺเ ปหฏฺเ.
ปกฺเข สกุณาทีนํ ปกฺเข. ทเล รุกฺขาทีนํ ฉเท. ภาชเน โลหมยาทิเก. ‘‘โสคเต’’ติ อิทํ ‘‘ภาชเน’’ติ อิมสฺส วิเสสนํ. โสคเต สุคตสฺส สนฺตเก ภาชเนตฺยตฺโถ.
๙๓๘. สุฏฺุกเต สมฺมา กเต กมฺมนิ.
อนุกมฺปายารเห ทุกฺขิตสตฺเต.
๙๓๙. ธนิมฺหิ ¶ สทฺเท.
อฺชเส มคฺเค. วิสิขา รจฺฉา. ปนฺติยํ ปาฬิยํ.
๙๔๑. คคเน อากาเส. พฺยสเน วิปตฺติยํ.
เนตฺตโรเค จกฺขุโรควิเสเส. ฉทิมฺหิ เคหาทีนํ ฉทเน.
๙๔๒. สงฺฆฏฺฏเน ทฺวินฺนํ อนฺตรภูเต. ปุน สนฺธีติ ปทปูรณตฺถํ วุตฺตํ. อติสนฺเต อติสมิเต.
๙๔๓. ยาปนา ¶ ยาปนการโก กพฬีการาหารรโส. ทิตฺติ ชลนํ. พลํ ถาโม.
๙๔๔. กุจฺฉิ อุทรํ. โอวรโก เคหวิเสโส.
ขณฺฑเน เฉทเน. อิติวุตฺเต จ กมฺมนีติ ‘‘อิติ เอวํ มยา ปุพฺเพ จริต’’นฺติ วตฺตพฺเพ สุภาสุภกมฺเม. ‘‘อติวตฺเต จ กมฺมนี’’ติปิ ปาโ, อตีตกาเล ปวตฺตกมฺมนีตฺยตฺโถ.
๙๔๕. จิตฺตเก นลาเฏ กตกาฬาทิพินฺทุมฺหิ รุกฺขเภเท มรีจปฺปมาณมฺพิลรุกฺเข, ยสฺส ผเลน อมฺพิลสูปํ ปจนฺติ. ติลกาฬเก ตํตํสรีราวยเว สฺชาตติลสณฺาเน กาฬเก.
โพเธ พุชฺฌเน. ปตฺติ ลาโภ, ปาปุณฺจ.
๙๔๖. อายุมฺหิ ชีวิเต. หทยงฺคานิเล อุโรคมวาเต.
วเส ¶ อายตฺตตายํ. เวเท จตุพฺพิธเวเท. อิจฺฉา อารมฺมณิจฺฉา.
๙๔๗. สิรสฏฺิมฺหิ สิรโส อฏฺิมฺหิ. ฆฏาทิสกเล ฆฏาทิขณฺเฑ.
๙๔๘. เวณฺวาทิสาขาชาลสฺมินฺติ เวณุอาทีนฺจ อฺมฺสํสคฺเค สาขาสมูเห. ลคฺคเกเส ตาปสาทีนํ ลคฺคเกเส. อาลเย ตณฺหายํ.
วเธ มารเณ. รกฺขิตสฺมึ กมฺมนิ, กตฺตริ จ.
๙๔๙. ถิยํ อิตฺถิยํ. ปิเย สามิเก. มนฺุเ มนโส โตสนชนเก. ควกฺเข สีหปฺชเร.
๙๕๐. กึ สทฺโท ปุจฺฉนตฺถาทีสุ สลิงฺโค. วิกปฺปตฺถาทีสุ ตุ อพฺยยํ.
สสทฺเธ ¶ สทฺธาย สหิเต. นิวาเป เปตาทีนํ กตฺตพฺพปูชาทาเน. ปจฺจเย สทฺทหเน สทฺธา.
๙๕๑. อฏฺิสฺมึ ‘‘ปนสพีชํ ตาลพีช’’นฺตฺยาทีสุ. สุกฺเก จ พิชํ.
ปูเย ปกฺกวณสฺชาเต. อคฺคโต ปุรโต. ทิสาโท สูริยุคฺคมนทิสายํ. สา หิ ทิสานํ อาทิภูตา, ‘‘ทิสา’’ติ วา ทิสาวิเสโส. อาทินา ปุพฺพชาทีนํ คหณํ.
๙๕๒. อาคมเน อสนฺตุปฺปตฺติกฺริยายํ. ทีฆาทินิกายสฺมึ ทีฆนิกายมชฺฌิมนิกายาทิเก.
๙๕๓. เทวรุกฺโข สิรีโส. สนฺตติยํ วํเส.
อุตฺตรวิปรีเต อเสฏฺเ, อิมสฺมึ อตฺเถ นกาโร ปฏิเสธตฺโถ. เสฏฺเ อุตฺตเม. อิมสฺมึ อตฺเถ ปฏิเสธตฺโถว นกาโร. ‘‘อนุ อุตฺตร’’นฺติ เฉโท จ วิฺเยฺโย.
๙๕๔. สตฺติสมฺปตฺติยํ ¶ ปภาวาทีหิ สตฺตีหิ สมฺปตฺติยํ. กนฺติมตฺเต กมนียมตฺเต. สูรวีริเยสุปิ วิกฺกโม.
ปฏิพิมฺเพ ปติรูปเก. ปภายํ อาโลเก.
๙๕๕. ฆมฺโม นิทาโฆ จาติ ทฺเว อภิธานานิ. เสทชเล กายโต มุตฺเต.
กนฺตเน เฉทเน. วิกปฺเป วิตกฺเก. สชฺชเน หตฺถาทีนํ สชฺชเน.
๙๕๖. เทโส เทสวิเสโส. องฺคสทฺโท ปุํพหุตฺเต. ‘‘พหุมฺหี’’ติปิ ปาโ. องฺคสทฺโท พหุตฺเต เทเสตฺยตฺโถ. วปุมฺหิ สรีเร องฺคํ. อวยเว เหตุมฺหิ จ องฺคํ.
‘‘องฺคํ คตฺตนฺติโกปาย-ปติเกสฺว’ปฺปธานเก;
องฺคเทสวิเสสมฺหิ, องฺคา สมฺโพธเน’พฺยย’’นฺติ. –
นานตฺถสงฺคเห.
เจติยทุเม ปูเชตพฺพภูเต รุกฺเข อสฺสตฺถาโท.
๙๕๗. สาธุปุริเส ¶ สปฺปุริเส. กปฺปเน หตฺถาทีนํ กปฺปเน. ‘‘สชฺชเน สชฺชนา กปฺปนาย’’นฺติ นานตฺถสงฺคโห.
สุปเน นิทฺทายํ. สุตฺเต อชาคริเต. วิฺาเณ สุตฺตสฺส วิฺาเณ จิตฺเต ตํ สุปินวจนํ. ทสฺสเน จ สุปินํ.
๙๕๘. ปจฺจกฺเข สมฺมุเข. สนฺนิธาเน ปโยเค, วิธาเน จ. ภิยฺโยสทฺโท ปหูตรตฺเถ โส ปุมา.
๙๕๙. วิสลิตฺตสเร วิเสน เลปิตสเร ทิทฺโธ ปุมา. ลิตฺเต เลปิตพฺพสามฺเ.
วาเส วสเน. ธูมาทิสงฺขาเร คนฺธจุณฺณธูมาทินา อภิสงฺขาเร. สมฺปฏิจฺฉเน ปฏิคฺคหเณ.
มธุจฺฉิฏฺเ มทเน, เยน ทีปมฺปิ ชาเลนฺติ. โอทนสมฺภเว ภุตฺโตทนโต ปติเต ลามกสมฺมเต โอทนพินฺทุมฺหิ.
๙๖๑. สุรภิมฺหิ ¶ สุคนฺเธ.
อุปฺปตฺติยํ อุทฺธงฺคมเน จ อุคฺคมนํ.
๙๖๒. ลูเข สมเล, กกฺขเฬ จ. นิฏฺุรวาจายํ อกณฺณสุขวจเน.
อมฺพุเวเค อมฺพุโน อุทกสฺส เวเค โสเต.
๙๖๓. ตปฺปเร ตปฺปธาเน. กวเจ อุรจฺฉเท. วารวาเณ จมฺมมเย ยุทฺธาลงฺกาเร จ. นิมฺโมเก สปฺปานํ ชิณฺณจมฺมนิ.
๙๖๖. โลเห ¶ กาฬายเส สตฺถํ. สฺจเย สมูเห สตฺโถ. ยถา ‘‘สกฏสตฺโถ’’ตฺยาทิ. วตฺตเน ปวตฺตเน.
๙๖๘. กณฺเฑ วาเณ. วาปิมฺหิ ทีฆิกาทิกายํ. ทุปฺผสฺเส ทุกฺขสมฺผสฺเส. กกเจ ขรปตฺเต.
๙๖๙. สุราย กาทมฺพริยํ, ยาย ปีตาย มตฺตา สตฺตา อนาคมนียวตฺถูสุปิ คจฺฉนฺติ. รถงฺเค จกฺเก. กามุปธิอาทีสุ จตูสุ อุปธีสุ จ อุปธิ, อนิตฺถี.
๙๗๐. ทพฺเพ ¶ ธนาทิเก. ภูเภโท วตฺถาทิ. มหาราเช จตูสุ มหาราเชสุ เอกสฺมึ มหาราเช. นเร สตฺเต.
๙๗๑. อาปเณ กยวิกฺกยฏฺาเน. สมฺภาเร อุปกรเณ. ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ [สํ. นิ. ๕.๔] เอตฺถ อลงฺกาโร ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุตฺโต.
๙๗๒. โวหารสฺมึ รถสกฏาทิโวหาเร. อุปฏฺิตคิรา สทฺทโต อตฺถโต จ ปากฏคิรา.
๙๗๓. วจนาวยเวติ วากฺยาวยเว. เหตุทาหรณาทิยุตฺตสฺส สมฺพนฺธตฺถสฺส วจนสมูหสฺส อวยเว. มูเล โลภาทิเก. การเณ โลภาทิโต อฺสฺมึ การเณ. ปาจานลสฺมึ อุทรฏฺเ ภุตฺตปาจเน กมฺมชเตชสฺมึ. โรคเภเทปิ คหณี.
๙๗๔. สํยเม ¶ จกฺขาทินฺทฺริยสํยเม.
๙๗๕. มุทฺทิกสฺส รุกฺขสฺส รเส จ. ปุปฺผสฺส สพฺพสฺส ปุปฺผสฺส รเส จ. ขุทฺเท มกฺขิกากเต จ มธุ ปุนฺนปุํสกํ.
‘‘มธุ ขุทฺเท ชเล ขีเร, มชฺเช ปุปฺผรเส มธุ;
รจฺเฉ จิตฺเต วสนฺเต จ, ชีวสาเก มธุทฺทุเม’’ติ. –
นานตฺถสงฺคเห.
อุลฺโลเจติ เสยฺยาทีนํ อุปริภาเค รโชปาตนิวารณตฺถํ ปิเต ทุสฺสมยาทิเก.
๙๗๖. อปวคฺเค นิพฺพาเน. สุธายํ เทวตานํ โภชเน.
‘‘อมตํ ยฺเสสสฺมึ, ปียูเส สลิเล ฆเต;
อยาจิเต จ โมกฺเข จ, ธนฺวนฺตริสุธาสิสุ;
อมโต อมตา สิวา-คโฬ ฌามลกีสุ เจ’’ติ [เมทินีโกส ๑๖.๗๗-๘ คาถายมฺปิ].
นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. โมเห อวิชฺชายํ. ติมิเร อนฺธกาเร. สงฺขฺยา คณนวิเสโส. คุเณ ตติเย คุเณ.
๙๗๗. ขเร ¶ ผรุเส. อการิเย อกตฺตพฺเพ. ปุริเส ปุลฺลิงฺเค. สุกเต กุสเล ธมฺเม ปฺุํ ปณฺฑเก นปุํสเก. ปวเน ปูเต.
๙๗๘. อสินิทฺโธ สุกฺโข. สงฺเค ลคฺเค.
๙๗๙. ลฺฉเน ปฏิพิมฺเพ. สีมา มริยาโท. ปกาโร ตุลฺโย.
๙๘๐. มนฺตเน จตุกฺกณฺณาทิเก. พฺยสเน โภคพฺยสนาทิเก. วิปตฺติยํ อนตฺเถ.
๙๘๑. รํสิเภโท ¶ ปุพฺเพ อุทยโต สูริยสฺส รํสิวิเสโส. อพฺยตฺตราเค กิฺจิรตฺเต. โลหิเต รตฺเต.
ปกตานิวตฺเต ปกติโต อนิวตฺตเน. ‘‘ปกติยฺจ อนิวตฺตเน จา’’ติปิ อตฺโถ. นสฺสนกฺขเรติ วินาสนกฺขเร. นสฺส อทสฺสเน อกฺขเร.
‘‘อนุพนฺโธ ปกตฺยาโท, โทสุปฺปาเท วินสฺสเร;
สุสุมุขฺยานุสาเรสุ, ปกตสฺสา’นุวตฺตเน’’ติ [อมร ๒๓.๙๘ คาถายมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]. –
นานตฺถสงฺคเห.
๙๘๒. อวตรเณ โอตรเณ. ติตฺถสฺมึ นทฺยาทีนํ ติตฺเถ. วิวเร วิวรเณ. อิงฺคิเต สีสจลนาทิเก.
๙๘๓. ขตฺตา ขตฺติยโต สฺชาเต สุทฺทิตฺถิตนเย สุทฺทิตฺถิยา ปุตฺเต จ. ติพฺพมฺหิ อธิมตฺเต จ. โส อุคฺโค. อคฺโค เสฏฺโ. ธิติ วีริยํ.
๙๘๔. ปภาเต ปจฺจูเส. นิโรเค โรคมุตฺเต. สชฺเช สงฺคเต, อาธาเรปิ จ. ‘‘สชฺชุตฺโต สนฺนทฺเธ สงฺคเตปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ทกฺโข เฉโก. ยุตฺเตปิ กลฺลํ. กูฏจริยายํ สจริยายํ.
๙๘๕. ปกฺขิเภโท ปาราวตปฺปมาโณ ปกฺขี. ยสฺมึ เคเห ปลินา ปติเต อสุภนิมิตฺตํ กโรนฺติ. ปาราวเต กลรเว.
สรทพฺภูเต สรทกาเล สมฺภูเต. อปฺปคพฺเภ กาตรวจเน.
๙๘๖. กิเน กกฺขเฬ. สาหโส พลกฺกาโร. อปฺปิเย อมนาเป. จีเร นนฺตเก, วาเก จ จีรํ.
๙๘๗. มิคเภเท ¶ กุกฺกุรปฺปมาเณ มิเค. ปฏากายํ ธเช. โมจํ ปสิทฺธํ, กทลี อีการนฺโต. ทกฺขิณา กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพํ ทานํ.
๙๘๘. อุปฺปาเต ภูตวิกติยํ. เวสฺสานเร อคฺคิมฺหิ.
๙๘๙. โปตวาเห ตลกวาเห. นิยนฺตริ ปาชิตริ.
๙๙๑. ภาชเน วิลีวมยาทิเก. ปริยตฺติ ปริยาปุณนํ สิกฺขนํ, ปริยาปุณิตพฺพา วา สิกฺขิตพฺพา. ชราสิถิลจมฺมสฺมึ ชราย การณภูตาย สิถิลจมฺมนิ. อุทรงฺเค อุทรจมฺมราชิยํ.
๙๙๒. วิทาริตาทีสุ ¶ ตีสุปิ วาจฺจลิงฺคิกํ. อุปชาเป จตุตฺโถปาเย.
๙๙๓. คามสนฺโทเห คามสมูเห. ปริธิ ปริเวโส สูริยาทิเคหํ. อาคเม พุทฺธวจเน. เลเข วาจิตเลเข.
๙๙๔. อโยมยวิชฺฌนกณฺฏโก สูฌาทิวิชฺฌนํ. คุณุกฺกํเส คุณาติสเย. วิภเว โภเค. สมฺปตฺติ, สมฺปทาติ จ อภิธานทฺวยํ.
๙๙๕. ภู ปถวี. โยคฺยาทีสุ ตีสฺวตฺเถสุ ตีสุ. โยคฺเย อนุจฺฉวิเก. ยุตฺเต สงฺคเต. อทฺโธ อทฺธสทฺโท ภาเค สมภาเค, อสมภาเค จ. ตตฺร สเม อทฺธํ. อิตรตฺร ¶ อทฺโธ อทฺธมฺปิ, ปเถ มคฺเค อทฺธา ปุเม. กาเลปิ อทฺธา ปุเม. เอกํเส นิจฺฉเย. จตุรมฺพเณ กรีสํ วุตฺตํ.
๙๙๖. อุสเภ ควสตเชฏฺเก คเว. เสฏฺเสุ จ อุสโภ. วีสยฏฺิยํ อุสภํ. ตนฺติ พุทฺธวจนํ. ปนฺติ อาฬิ.
๙๙๗. อิตฺถินิมิตฺเต อิตฺถิยา องฺคชาเต. กิลฺเช วิลีวมเย. โส กฏสทฺโท กเต ตีสุ.
‘‘กโฏ โสณิกฺริยากาเร,
กิลฺเช’ติสเย สิเว;
สมเย คชคณฺเฑ จ,
กฏา วิปฺปลิยํ มตา’’ติ [เมทินีโกส ๑๑.๓]. –
โวปาลิโต. ‘‘สมเย จ กฺริยากาเร, กิลฺเช จ สเร กโฏ’’ติ ติกณฺฑเสโส[ติกณฺฑเสส ๓.๓.๙๓]. มนฺทิราลินฺทวตฺถุนิ เคหสฺส อาลินฺทภาเค วตฺถุมฺหิ.
๙๙๘. มถิเต โครสวิเสเส. สูจิผเล อมฺพิลปตฺตผเล. ทุทฺทเสตเร ปสฺสิตุํ อทุกฺกเร.
๙๙๙. อนฺตรีปํ ¶ ชลมชฺฌถลํ. ปชฺโชโต ปทีโป. พนฺโธ สมฺพนฺโธ. มิหิเต อีสํหสิเต.
๑๐๐๐. ถิยํ อิตฺถิสามฺเ. อิตฺถิลิงฺเคติ วา อตฺโถ. ทาเร ภริยายํ. สุเร เทวตายํ, เทวตาวิเสเส วา. วาสุเทเว นารายเน. อนฺตเก วสวตฺตินิ. อสิเต กาฬวณฺเณ.
๑๐๐๑. อุปฏฺาเน ปาริจริยายํ, เสวเน จ. อฺโรปเน อภํสภาวสฺส อฺสฺส ตํสภาวโรปเน. สกฺโก สกฺกสทฺโท. อินฺเท เทวราเช สกฺโก. ชนปเท สกฺกา. สากิเย จ ขเม ตีสุ.
๑๐๐๒. วชฺชนตฺถาทีสุ ตีสุ ปริหาโร. ปฺหวิสฺสชฺชเนปิ ปริหาโร. ทฺวิเช พฺราหฺมเณ. เวสฺเสปิ อริโย.
๑๐๐๓. สุํสุมาเร ¶ นกฺเก. อุลูปินิ จณฺฑมจฺฉวิเสเส. อุทฺทาลปาทเป เสลุรุกฺเข, ยสฺส ผลานิ อติปิจฺฉลานิ.
๑๐๐๔. ปิยเก ปีตสาเล. กณฺเฑ สเร. ขิปเน อสนํ. อสุ เขปเน. ยุเค รถยุคาโท. วิกาโร วิกติ. อนฺติเก สมีเป.
๑๐๐๕. ลวิตฺเต ทาตฺเต. อชฺเฌสนา สกฺการปุพฺพิกา อายาจนา.
๑๐๐๖. มกจิวตฺเถ ยํ โลเก ‘‘จกฺกู’’ติ วุจฺจติ, ‘‘สาณวตฺถ’’นฺติปิ เอเก. คนฺเถ สทฺทสตฺถาทิเก. เลปฺยาทิกมฺมนิ จิตฺตการาทีหิ กตรูเป.
๑๐๐๗. ปฺุวติ ¶ ปุคฺคเล. ภูสณฺหกรณิยํ สุธาเลปกานํ ทารุมยหตฺเถ.
๑๐๐๘. ปายิเต ปาตพฺเพ, ‘‘วายิเต’’ติปิ ปาโ. ‘‘ทยิเต’’ติปิ กฺวจิ ทิสฺสติ.
๑๐๐๙. โลหิตาทิมฺหิ วณฺณวิเสเส. รฺชเน ‘‘มุขราโค’’ตฺยาทีสุ. ปวุทฺธทริยํ มหาทริยํ.
๑๐๑๐. กเสรุสฺส ผเล สกณฺฏกสฺส ผเล. มคฺคสมาคเม จจฺจเร. พหุลายํ ‘‘ผาลาตี’’อิติ ขฺยาเต. โทเส ตุ เอฬมีริตํ.
๑๐๑๑. อธิกรเณ ¶ อธิกรณการเก. ปตฺตาธาโร ภาชนสฺส อาธาโร. อาลวาลเก ตรุเสกตฺถํ ตรุมูลวิจิเต โสพฺภชลาธาเร. อคเภโท รุกฺขเภโท, โส จ มหาสตฺเตน เตมิยราชกุมารกาเล ภุตฺตรุกฺโข. ตตฺร การา อิตฺถี. กาโรปิ สกฺกาเร, ทฺวีสุ. พนฺธนาลเย ปน การาเยว.
๑๐๑๒. เมฆปาสาเณ ฆโนปเล. กุณฺฑิกายํ ภิงฺคาเร. ปทาติสฺมึ จตุตฺถเสนงฺเค.
๑๐๑๓. ฉิทฺทาทีนิ ตีณิ อภิธานานิ สุสิเร จ ทูสเน อปราเธ จ ตีสุ สิยุํ. มุจฺจิเต มุจฺจิตพฺเพ.
๑๐๑๔. หตฺถิลิงฺเค หตฺถิสณฺานสกุเณ. มเท นาคมเท.
๑๐๑๕. อตฺถงฺคเม ¶ วินาเส. นิคมุพฺภูเต นิคเมสฺชาตวตฺถุมฺหิ. อาปโณปชีวินิ อาปเณน ชีวิตวุตฺติยํ กตฺตริ.
๑๐๑๖. หริตสฺมึ สุกปตฺตวณฺเณ. ปณฺเณ ฉทมตฺเต.
๑๐๑๗. ผลมฺหิ รุกฺขาทีนํ ผลมตฺเต. ตํ ปกฺกวจนํ. นาสมุเข นาสาภิมุเข จ ปริณเต จ ตีสุ.
อาชีวเน ชีวิตวุตฺติยํ. ปิณฺฑเน ราสิกรเณ. โคฬเก วฏฺฏเล.
๑๐๑๘. ปริพฺพเย เวตเน. กมฺมาทิเก กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏกิเลสวฏฺเฏ. วฏฺฏเล พุพฺพุฬสณฺาเน. ปจฺจาหาเร ปฏิวจนาหาเร.
๑๐๑๙. วิกเต ¶ วิกติยํ, วิรูเป วา.
๑๐๒๐. สพฺยมฺหิ อทกฺขิเณ. จารุ มนฺุํ. สรพฺเย สเรน วิชฺฌิตพฺเพ ผลกาโท. จิหเน ลกฺขเณ.
๑๐๒๑. สมสิปฺปีนํ สมานสิปฺปีนํ คเณ เสณี อิตฺถี. อาวฬิยํ ปนฺติยํ. สุธายํ เลเป. ธูลิยํ รชสิ. วาสจุณฺณเก วาสโยคฺคจุณฺเณ.
๑๐๒๒. อติปสตฺเถ ปสตฺถสฺส โช, อติวุฑฺเฒ วุฑฺฒสฺส. ตกฺเก โครสวิเสเส. โหตีติ กฺริยาปทํ.
๑๐๒๓. ปเณ ชูตการาทีนํ กมฺมนิ. กณฺเห กาเฬ.
๑๐๒๔. สมฺภเว ¶ สุกฺเก. อเมชฺเฌ อปวิตฺเต.
๑๐๒๕. อิกฺเก พหุโลเม กาฬมิเค. พฬิเส มจฺฉเวธเน. เสลเภเท วงฺกนามเก ปพฺพเต.
๑๐๒๖. กุณปมฺหิ มตกาเย. อทฺธมฺหิ สมทฺธภาเค, เตนาห ‘‘ปุริเส’’ติ, ‘‘ปุริเส’’ติ จ เยภุยฺยปฺปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ, เตนาห ‘‘วา ขณฺฑํ สกลํ ปุเม’’ติ.
๑๐๒๗. สํวรีมุเข รตฺติยา อาทิมฺหิ.
๑๐๓๐. เทวเภโท ¶ กุมฺภณฺโฑ นาม ยกฺโข. วลฺลิชาติยํ ยสฺสา ผลานิ อุกฺขลิปฺปมาณานิ โหนฺติ. จตุตฺถํเส จตุตฺถภูเต โกฏฺาเส. ปเท จรเณ. ปจฺจนฺตเสเล ปพฺพตปาเท.
๑๐๓๑. โลหนฺตเร เสตโลเห. พหุมฺหิ พหุวจเน. กมฺมารภณฺฑเภเท ‘‘ตู’’อิติ ขฺยาเต. ขฏเก กฺุจิกปาณิมฺหิ.
๑๐๓๒. โทณิยํ กฏฺมเย ธฺมานิเก. อธิฏฺิติยํ อุปริฏฺาเน. าเน านมตฺเต.
๑๐๓๔. โกฏฺาสเภทสฺมึ ¶ ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๑.๑๑๐]. วงฺเก กุฏิลฺเย. ทิพฺพจกฺขุปุพฺเพนิวาสานุสฺสติอาสวกฺขยสงฺขาตา ติสฺโส วิชฺชา, อาทินา อฏฺ วิชฺชา คหิตา. พุทฺธิยํ าเณ.
๑๐๓๕. อนากุเล อากุลรหิเต. สิโลเก อนุฏฺุภาโท. อทฺเธ ภาเค. ตีสุ ปชฺโช ปชฺชสทฺโท.
๑๐๓๖. รุกฺขเภทสฺมึ อุทกปฺปสาทนผเล. กิตฺติเม กรเณน นิปฺผตฺเต. วิเธยฺเย วจนคฺคาหินิ. ปุพฺพมฺหิ ปูเย.
๑๐๓๗. ลทฺธตฺถรกฺขเณ ¶ ลทฺธสฺส ธนาทิกสฺส อตฺถสฺส รกฺขเณ. นิโยชเน เปสเน. การิเย ผเล.
๑๐๓๘. อสฺสาสปฺปตฺเต ลทฺธสฺสาเส. โพธิทุเม อมฺหากํ ภควโต โพธิรุกฺเข. กุรูเร กกฺขฬการเก. เนสาทมฺหิ มิคมจฺฉาทิลุทฺเท.
๑๐๓๙. ลคฺคสฺมึ สงฺเค. มชฺฌมฺหิ อุทเร. ภาเค อสมทฺธภาเค. ธนิมฺหิ มหทฺธเน.
๑๐๔๐. คหเน สงฺกเร. สสนฺตาเน อตฺตโน นิยกชฺฌตฺตสนฺตาเน. วิสยโคจรานํ วิเสโส วุตฺโต.
คาถาทฺธวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๔๑. ภุวเน ¶ กามภวาทิเก. ชเน ปาณิมฺหิ. ยเส กิตฺติยํ. ปชฺเช อนุฏฺุภาโท. รุกฺเข รุกฺขเภเท.
๑๐๔๒. วโฏ วฏรุกฺโข. วายเส กาเก. พเก เสตปตฺเต. อวสโร อวกาโส. อหํ ทินํ. กุเจ นาริถเน. อพฺเภ เมเฆ.
๑๐๔๓. อุจฺฉงฺเค ปลฺลงฺโกปริภาเค. ลกฺขเณ าปเก.
ทิฏฺโภาเสสุ ทสฺสเน, โอภาเส จาติ อตฺเถสุ.
๑๐๔๔. สูรํสูสุ สูริเย, กิรเณ จ. ทเม ทมเน. มานํ มานวิเสโส. สานุ ปพฺพตสานุ.
๑๐๔๕. ตาโป ¶ สูริยสนฺตาโป. สปเจ จณฺฑาเล, สํ สุนขํ ปจตีติ สปโจ. ปสุ จตุปฺปโท. กุรุงฺโค อชินโยนิ. อุลูโก โกฏรสกุโณ. อินฺโท สกฺโก. ‘‘มหินฺเท คุคฺคุลุลูก-ปลคฺคาเหสุ โกสิโย’’ติ อมรสีโห.
๑๐๔๖. มาณโว มจฺโจ. อตฺตา สรีราธิปติเทวตา. สิเร อุตฺตมงฺเค. ติปุมฺหิ กาฬโลเห.
๑๐๔๗. พลิ ภาคเทยฺโย. หตฺโถ ปาณิ. อํสุ ภา. ทนฺเต รเท. วิปฺเป พฺราหฺมเณ. อณฺฑเช อณฺฑสฺชาเต. ปชฺเช อนุฏฺุภาโท. อานนํ มุขํ. อาจาโร อสีติมหาวตฺตาทิ. ธฺงฺเค ภินฺนตณฺฑุเล. สุขุเม อณุมฺหิ. ‘‘ลวเลสกณาณโว’’ติ หิ อมรสีเหน สุขุมปริยาโย กโณ วุตฺโต.
๑๐๔๘. ถูณา ¶ เคหาทีนํ ปธานทารุ. ชฬตฺตํ มูฬฺหตฺตํ. กุมฺมาโส มาสวิกติ. พฺยฺชนํ ตทฺพฺยฺชนํ. โผโฏ นาม ยสฺมึ ปูเย วิปรีเต ทุกฺขเวทนา นตฺถิ. กโปโล นาม มุขจูฬิกานํ อนฺตรฏฺานํ. มูลฺเย มูลธเน.
๑๐๔๙. ภาสปกฺขี จ ปกฺขี จ ภาสปกฺขิโน, เตสุ, ‘‘สกุนฺโต ปกฺขิเภเทปิ, ภาสปกฺขิ วิหงฺคเม’’ติ หิ ‘‘ภาสนฺตํ สุนฺทรากาเร, ภาสนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติ จ โวปาลิโต. ‘‘สกุนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติปิ ปาโ. ภาคฺเย สุภาสุภาวเห กมฺมนิ. วิธาเน กรเณ.
๑๐๕๐. โย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุน โอตริตฺวา อุทกพฺภนฺตเร มจฺเฉ คณฺหาติ, โส นีลสกุโณ จาตโก นาม. เอเณ เอณีมิคขฺยาเต. สโร กณฺโฑ. เสเท เสทเน, สิท ปาเก. ปาโก ปจนํ. ภิกฺขุเภเท ‘‘คณปูรโก’’ตฺยาทีสุ. จเย สมูเห.
๑๐๕๑. ปฺุเช ¶ ปิณฺเฑ. เมโส อุสโภ เมถุนํ กกฺกโฏ สีโห กฺา ตุลา วิจฺฉิโก ธนุ มกโร กุมฺโภ มีโนติ เมสาทิ. โลเณ ลวณุตฺตเม. สํวฏฺเฏ วินาสกปฺเป. กมุเก ตมฺพูลผลรุกฺเข.
๑๐๕๒. อมเต เทวตาโภชเน. เลเป สุทฺธสกฺขรจุณฺณาทิมเย. สตฺเถ ทีฆทณฺเฑ สตฺถวิเสเส. นชฺชนฺตเรติ คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหีติ ปฺจสุ มหานทีสุ ปฺจมาย มหานทิยํ. ภุวิ ปถวิยํ. กฺริยา นารีสิงฺคารภาวชา กฺริยา. วิลาโส ปน ตทฺโช. อตฺรเช ปุตฺเต.
๑๐๕๓. กุโถ หตฺถิปิฏฺตฺถรณํ. เวณี นารีนํ เกสกลาโป. ‘‘ปเวณี เวณี กุถโย’’ติ หิ โวปาลิโต. ‘‘ปเวณี กุลเวณีสู’’ติปิ กฺวจิ ปาโ. วุตฺติ ภวนํ ¶ . วุตฺตา วุตฺตนฺโต. เวตเน กมฺเมน ลทฺธพฺเพ. ภรเณ โปสเน, ธารเณ จ.
๑๐๕๔. มริยาทสทฺโท ทฺวีสุ. สตฺตา วิชฺชมานตา. สมิทฺธิ สมฺปตฺติ. โสปฺเป นิทฺทายํ. วุตฺติ ชีวิตวุตฺติ.
๑๐๕๕. กุจฺฉา ครหา. อปวาโท อวณฺณวาโท, อภูตากฺขานมฺปิ. ธฺเ ธฺวิเสเส, ยสฺส สีสํ องฺคุฏฺปฺปมาณํ ทีฆฺจ. ปิยงฺคุ คนฺธทพฺพํ. โมกฺเข นิพฺพาเน. สิเว กลฺยาเณ.
๑๐๕๖. รฺชเน กาสายาทิรฺชเน. สูรเต เมถุเน. วาเส วสนกฺริยายํ.
๑๐๕๗. ปตฺเถ มานตุมฺเพ. นาเฬ อุปฺปลาทีนํ นาเฬ. ปิปาสายํ ปาตุมิจฺฉายํ. วุตฺติ ภวนํ.
๑๐๕๘. ปาณฺยงฺเค ¶ สงฺขนาภิยํ. จกฺกนฺเต จกฺกสฺส อนฺเต.
‘‘นาภิ ปาณฺยงฺคงฺเค เขตฺเต, จกฺกนฺตจกฺกวตฺติสุ;
นาภิ ปธาเน กตฺถูริ-มํเส จ กฺวจิ กิตฺติโต’’ติ. –
โวปาลิโต.
๑๐๕๙. อนฺตเรติ ทฺวินฺนํ อนฺตเร. ‘‘วีจิ สุขตรงฺเคสู’’ติ โวปาลิโต. ถิรตฺเต ถิรภาเว. ‘‘ธีรตฺเต’’ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. สเว สวเน.
๑๐๖๑. วิตฺเต ธเน. องฺโก ลกฺขณํ. พุทฺธิ าณํ. เข อากาเส.
๑๐๖๒. วเต ¶ ติตฺถิยสมาจาเร. อาคุมฺหิ อปราเธ. มณิ สิลาวิกติ, มณิสงฺขาโต วา รตนวิเสโส อิธ มณิ นาม. หายเน สํวจฺฉเร. วุฏฺิ วสฺสนํ.
๑๐๖๓. ลิปิ อการาทีนํ สนฺนิเวสวิเสโส. โมกฺโข นิพฺพานํ. รเต สูรเต.
๑๐๖๔. ปาเป จ อสุเภ จ ริฏฺํ. อริฏฺํปฺยตฺร, ตพฺภาเว ตตฺร อกาโร. อปราโธ อาทีนโว. เกตุมฺหิ ปฏากายํ. จิหเน ลกฺขเณ. ‘‘ธโช โสณฺฑิกเลเสสุ, ปฏากายฺจ จิหเน’’ติ โวปาลิโต.
๑๐๖๕. ทฺวารมตฺเตปิ พหิทฺวาเรปิ. อิโต ปรํ เย อเนกตฺถา วุจฺจนฺเต, เต วาจฺจลิงฺคา. ผุเฏ ปากเฏ.
๑๐๖๖. อชฺฌกฺเข ¶ อธิกเต. ชเฬ อฺาเณ. โลลุเป อติตณฺเห. จเล กมฺปิเต.
๑๐๖๗. วิกเต วิรูเป. โกมลํ อกินํ. อติขิโณ กุณฺโ.
๑๐๖๘. สิเต เสเต. สูจโก เปสฺุการโก. อหิ สปฺโป. สกฺเก ขเม. ‘‘สตฺเต’’ติ ปาเ ปน สตฺติยุตฺเตตฺยตฺโถ. สมฺพนฺเธ อวิปฺปโยเค. อขิเล สกเล.
๑๐๖๙. เกวลํ อสมฺมิสฺสํ. อนฺโต อวสานํ. อธโม นิหีโน. ปณโต พุทฺธาทีสุ นินฺโน. นินฺโน ถลปฏิปกฺโข.
๑๐๗๐. สุทฺเธ ¶ อฺเน อสมฺมิสฺสิเต. ปูเต เมชฺเฌ.
๑๐๗๑. พฺยาเป พฺยาปิเต. ภาวินิ อนาคเต วตฺถุมฺหิ. เถเร ชิณฺเณ.
๑๐๗๒. พหุสทฺโท ‘‘เอกสฺมึ, ทฺวีสุ จ น ปวตฺตตี’’ตฺยาทีสุเยว ปวตฺตตีติ มฺมาโน ‘‘ตฺยาโท’’ติ วทติ. ‘‘เอกวจนํ, พหุวจน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปน ทฺวีสุปิ พหุสทฺโท วตฺตเตว. อาจริเยน วา ปรสมยวจนานิ มนสิ กตฺวา ‘‘ตฺยาโท’’ติ วุตฺตํ. ติวิธฺหิ ตตฺถ วจนํ เอกวจนํ ทฺวิวจนํ พหุวจนนฺติ. สพฺพปาริสทตฺตา หิ พฺยากรณสฺส สพฺเพสํ วาทา กตฺถจิ กถียนฺเต.
ธี วุจฺจติ ปฺา, สา ยสฺส อตฺถิ, ส ธีโร, พุโธ. ธานํ วา ธี, สา ยสฺสตฺถีติ ส ธีโร, ธิติมนฺโต. ธุเต จเล.
๑๐๗๓. ยาเน ¶ หตฺถาทิยาเน โยคฺคํ. ขเม ปน โยคฺโค.
๑๐๗๔. วุฑฺเฒ อายุวุฑฺเฒ. กุลเช กุลีเน. วุทฺโธ อายุวุฑฺโฒ. อุรุ ปมาณโต มหนฺโต.
๑๐๗๕. วุตฺเต วตฺตพฺเพ. อุคฺคเต อุทฺธํคเต. อาทิตฺเต อคฺยาทีหิ, คพฺพิเต สฺชาตมาเน.
๑๐๗๖. วิคเต วิคตราเค. วายเน วีเต ปเฏ. ภชฺชิเต ธฺาทิเก. ภชฺช ปาเก.
๑๐๗๗. จเย ¶ สมูเห. สโม ตุลฺโย. อริ สตฺตุ. ‘‘สมาทิสู’’ติปิ ปาโ. วีเร อกาตเร สูเร. รวิสูโรติ รวิสูริโย ‘‘สูโร’’ติ วุตฺโต. กุทฺเธ โกธสหิเต. ทูสิเต อปฺปิเย.
๑๐๗๘. อริมฺหิ สตฺตุมฺหิ ทิฏฺโ. อิกฺขิเตปิ ทิฏฺโ. โปเต พาลเก. วเต เอกนฺตสาธเน วตกมฺเม.
๑๐๗๙. สลากายํ กุสาวหาเร. ทพฺเพ วรหิสติเณ. ขเย อุทยพฺพยานุปสฺสีติ. สกุเณปิ วโย ‘‘วิสยุตฺตนฺนภุตฺตานํ, วยานํ มรณํ ภเว’’ตฺยาทีสุ. คพฺโพ อภิมาโน.
๑๐๘๐. พิฬาเล ¶ มชฺชาเร. นกุเล อหิสตฺตุมฺหิ. มนฺถโน ขีรมนฺถนทณฺโฑ. สตฺตุ ตณฺฑุลวิกติขชฺชวิเสโส. อสฺสาทิโลเม อสฺสาทีนํ โลเม. ฆาโต มรณํ. ราสิ ปฺุโช.
๑๐๘๑. โคปคาเม โคปาลานํ คาเม. รเว สทฺเท. สารถิ ปาชิตา. วนฺที ถุติปาโก.
‘‘สารถิมฺหิ ติจฺฉเก จ, ปสุเต เวทิเตปิ จ;
ขตฺติยา พฺราหฺมณิยา เชปิ, วิสูโต ปาทวนฺทิสู’’ติ. –
โวปาลิโต. ปุปฺเผ สุตฺตาทินา อสงฺขเต. ตทฺทาเม ปุปฺผทาเม สุตฺตาทินา สงฺขเต. สกเฏ อเน. หเย อสฺเส.
๑๐๘๒. อจฺจเน ปูชายํ. เภ นกฺขตฺเต. เนตฺตมชฺเฌ ‘‘สูลา’’ติ ขฺยาเต. โอธิ มริยาโท.
๑๐๘๓. ปุณฺณตา ¶ ปริปุณฺณตา. อวชฺชํ โทโส. มนกฺกาเรปิ อาโภโค. อาฬิสทฺโท อิตฺถี. สขี วยสา. เสตุ ชลวารโณ, นทฺยาทิมคฺโค จ. สตฺเต สตฺติยุตฺเต, ถิเรตฺยตฺโถ. ‘‘ทฬฺโห ถูเล ภุเส สตฺเต, ปคาฬฺเหปิ ทฬฺเห มโต’’ติ โวปาลิโต.
๑๐๘๔. โมกฺเข นิพฺพาเน, อรหตฺตผเลปิ. สามินิ ปติมฺหิ. ธารเกติ ธาเรตีติ ธารโก, ตตฺถ. โปสเกปิ ภตฺตา.
๑๐๘๕. สิขา จูฬา. ปิฺฉํ ปุจฺฉํ. อตฺตนิ ‘‘สงฺฆิกํ ปุคฺคลิก’’นฺตฺยาทีสุ. เขเป นินฺทายํ.
๑๐๘๗. ขณฺเฑ ¶ สกเล. ปณฺเณ รุกฺขาทีนํ ปณฺเณ. กณฺเฑ สเร. สลากา วโณปยุตฺตา. สุจิโน ภาโว สุจิตฺตํ, ตสฺมึ. คเต คมนกฺริยายํ. ‘‘ธาว คติสุทฺธิย’’นฺติ หิ ธาตุปาโ. หาโว อิตฺถีนํ สิงฺคารภาวชกฺริยา. อวิชฺชาย อฺาเณ. มุจฺฉเน วิสฺิภาเว.
๑๐๘๘. ฆมฺมชลํ กาเย อุณฺเหน สฺชาตชลํ. ปาเก ปจฺจเน. โคเฬ ‘‘มุ-ยี’’อิติ ขฺยาเต มตฺติกาคุฬเก. อุจฺฉุมเย อุจฺฉุรสสฺชาเต. มิตฺเต ปิยมิตฺเต, มิตฺตมตฺเต วา. สหาเย อตฺถจเร. ปภู อธิปติ. โส ปุลฺลิงฺโค.
๑๐๘๙. กุรูเร กกฺขฬกมฺมนฺเต. ปรสฺมึ ปรฏฺาเน, ปรโลเก วา. อตฺร าเน, โลเก วา. องฺโก จิหนํ. อปราเธ นาฏกปริจฺเฉเทปิ องฺโก. อปวาโท โลกครหา. เทเส เทสวิเสเส. ‘‘ภเว ชนปโท เทเส, ชเน ชนปเทปิ เจ’’ติ โวปาลิโต.
๑๐๙๐. ปชฺเช ¶ สิโลเก. วจีเภเท พฺยตฺตวาจายํ. อนฺวเย สนฺตาเน. สรูปสฺมึ สมานภาเว. อโธภาเค จ ตลํ.
๑๐๙๑. วิลคฺเค กายมชฺเฌ. เวมชฺเฌ มชฺฌสามฺเ. กุสุมํ ปสวํ. อุตุ อิตฺถิปุปฺผํ. สุพฺพเต สุนฺทเร วเต.
๑๐๙๒. โกเส ลิงฺคปสิพฺพเก. คพฺภเร คุหายํ. พิเล กิปิลฺลิกาทีนํ อาวาเส. คณฺฑเก ขคฺควิสาเณ. กทมฺเพ ‘‘ถิน’’อิติ ขฺยาเต. ทุเม รุกฺเข. จเย สมูเห.
๑๐๙๓. เภ นกฺขตฺตเภเท. เธนุยํ สิงฺคินิยํ. โยนิยํ อิตฺถีนํ องฺคชาเต. สิเร สีเส.
๑๐๙๔. โภคีสทฺโท ¶ โภควติ ปุคฺคเล, อุรเค จ. สิโว มหิสฺสโร. พเล ถาเม. ปภาเว เตชสิ. ‘‘วีริยํ สุกฺเก ปภาเว, เตโช สามตฺถิเยสฺวปี’’ติ โวปาลิโต. เตชสทฺโท ปน เตสุ จ ยถาวุตฺเตสุปิ ทฺวีสฺวตฺเถสุ, ทิตฺติยฺจ วตฺตติ.
๑๐๙๕. สนฺตติ อาธาโร. ขคฺคงฺเค ขคฺคสฺส ติขิณาวยเว. สูเต สารถิมฺหิ. ปฏิหาเร วจนหาเร. ‘‘วิท ลาเภ’’ติ ธาตฺวตฺถโต วิตฺติ. ปีฬา วิพาธา.
๑๐๙๖. รเว สทฺเท. ปลาเส นิตฺตณฺฑุลวีหิมฺหิ.
๑๐๙๗. รุกฺเข อมฺพฏฺรุกฺเข. ปรสมเย ปน พาธา. อธิกปฺเปเม อติสยเปเม.
๑๐๙๘. เกตุมฺหิ ¶ ธเช. เลขฺเย ลิขิตพฺเพ เลเข. ราชิยํ ตุ เลขา.
๑๐๙๙. สตฺเถ อาวุธเภเท. สตฺเต ปาณิมฺหิ. จเย สมูเห.
๑๑๐๐. อาฬิยํ นทีมคฺเค, ชลธารเณ จ.
๑๑๐๑. สํสเท สภาเย. อยนสทฺโท คมเน, ปเถ จ วตฺตติ.
๑๑๐๒. รุกฺขนฺตเร ¶ คณทุเม. สูเร สูริเย. โกเณ วิทิสายํ. หเย ตุรงฺเค จ อสฺโส. ขนฺเธ ภุชสิเร. อจฺจิสทฺโท ชาลายํ อคฺคิชาลายํ. อํสุมฺหิ ตสฺส, อฺเสฺจ อํสุมฺหิ วตฺตติ. โส จ โน ปุเม ปุลฺลิงฺเค น วตฺตติ.
๑๑๐๓. อภาวสทฺโท นาเส วิชฺชมานสฺส นาเส. อสตฺตสทฺโท อวิชฺชมานตฺเถ วตฺตติ. ภุตฺติ ภฺุชนกฺริยา. ปาเณ อายุมฺหิ ชีวํ. ชเน ปาณวติ ชีโว.
๑๑๐๔. ฉทเน คหาทีนํ ฉทเน. ราสิ ปฺุโช, สหธมฺมีนํ คโณ จ.
‘‘นิกาโย นิลเย ลกฺขฺเย, สํหตานํ สมุจฺจเย;
เอกตฺถ ภาชินิ วเส, ปรมตฺตนิ วุจฺจเต’’ติ. –
โวปาลิโต. ยชเน เทวปูชายํ. อจฺจเน ปูชามตฺเต. ทิกฺข มุณฺฑิโยปนยนนิยมพฺพตาเทเสสุ.
๑๑๐๕. กรณํ ¶ กาโร, โส เอว การิกา, กฺริยา, สกตฺเถ ณิโก. ปชฺเชปิ โสเยวตฺโถ. จิหเน ลกฺขเณ. ถีรเช อิตฺถีนํ อุตุมฺหิ. ปุปฺเผ สุมเน. วานเร มกฺกเฏ.
๑๑๐๖. อธเร ทนฺตาวรเณ. ขรเภ ‘‘ก-ล-ออุ’’อิติ ขฺยาเต. โลภปุคฺคเลปิ ลุทฺโธ. อาวิเล อนจฺเฉ.
๑๑๐๘. หาโส จ คนฺโธ จ หาสคนฺธา, เตสุ. คนฺโธตฺร ทูรคามี. กลฺยาเณปิ จารุ. ขล จลเน, สฺจเย จ, โต, ขลิโต.
๑๑๐๙. วกฺกเล ¶ รุกฺขตฺตเจ. อธิโรเห อาโรหนกฺริยายํ. วตฺถนฺตรํ วิจิตฺตรูปํ วตฺถํ, ยํ จีนเทเส สฺชาตํ.
๑๑๑๐. ปฏิหาเร ‘‘ฑ-คา’’อิติ ขฺยาเต. มุเข ภตฺตาทีนํ ปเวสนฏฺาเน. เปเต ปรโลกํ คเต. อปรณฺณํ มุคฺคาทิ. กาโล ตึสรตฺติทิวปริจฺฉินฺโน.
๑๑๑๑. โทเส โกเธ. ฆาเต มารเณ. มิคาโท จตุปฺปเท. ฉคเล อเช. อรูเป ผสฺสาทิเก. อวฺหเย สฺายํ. ทรเถ กายจิตฺตสมฺภูเต สนฺตาเป. ภีติ ภยํ.
๑๑๑๒. ภาเร ขนฺธภาราทิเก. สุชาสทฺโท ทพฺพิยํ กฏจฺฉุยํ, อินฺทชายายํ สกฺกสฺส ภริยายฺจ. วิหายเส อากาเส.
๑๑๑๓. มณิเก ¶ มหติ อุทกภาชเน. รตเน อสฺมวิกาเร รตนสามฺเ. เสโล จนฺทนปพฺพโต. อาราเม ปุปฺผารามาทิอาราเม.
‘‘มลโย เทเส เสลงฺคปพฺพตนฺตเร, มลยาติวุตายฺจา’’ติ โวปาลิโต. องฺโก จิหนํ.
๑๑๑๔. สปฺปิมฺหิ ฆเต, ตทฺเ โหตพฺเพ จ หวิ.
‘‘รหสิ จ วิจาเร จ, วิเวโก ชลโทณิย’’นฺติ โวปาลิโต.
‘‘เวโค ชเว ปวาเห จ, มหากาลผเลปิ เจ’’ติ [เมทินีโกส ๓.๒๔]โวปาลิโต. ขิเล อณุขาณุมฺหิ. กเณ อปฺเป.
๑๑๑๖. เนตฺตนฺเต ¶ จกฺขุโกเณ. จิตฺตเก ติลเก.
‘‘อปางฺคํ องฺคหีเน จ, เนตฺตนฺเต ติลเกปิ เจ’’ติ [เมทินีโกส ๓.๒๘]โวปาลิโต. มุตฺตาคุเณ สุตฺตพนฺธมุตฺตายํ. คหณํ คาโห, ตสฺมึ. มกุเฬ อปุปฺผิเต. รเส โลณรเส.
๑๑๑๗. อโค, นโค จาติ ทฺเว อภิธานานิ เสลรุกฺเขสุ วตฺตนฺติ. สฺวปฺเป สุฏฺุ อปฺเป, อปฺปตเรตฺยตฺโถ. อวธารเณ ‘‘นมนมตฺต’’นฺตฺยาทีสุ. อจฺจเน ปูชายํ.
๑๑๑๘. ฉิทฺเท โทเส. โอตรณํ ชลติตฺถาทีสุ อวตรณํ. อยฺยเก ปิตุปิตริ.
๑๑๑๙. รุกฺเข ¶ ขคฺคผเล. สุเน สุนเข. คนฺเธ อธิวาสนคนฺเธ.
๑๑๒๐. โกเณ อสฺเส. สวเน โสเต. ปนฺติยํ วีถิยํ. ภาคฺยํ ปฺุํ. เอกเทโส ตติยภาคาทิ. อชปาลเก โปกฺขเร. ‘‘กุฏฺํ โรเค สุคนฺเธ จา’’ติ โวปาลิโต.
๑๑๒๑. เสนาสเน วิหาราทิเก. เสเน ปีาทิเก. จุนฺทภณฺฑมฺหิ จุนฺทานํ อุปกรเณ. ‘‘ภโม’มฺพุนิคฺคเม ภณฺฑิ, จุนฺทาขฺเย สิปฺปิยนฺตเก’’ติ นานตฺถสงฺคเห โวปาลิโต. อํสุสทฺโท วตฺถาทีนํ โลเม, กเร กิรณมตฺเต จ. อพฺยเย ปการาทิเก.
๑๑๒๒. ขชฺชนฺตเร ¶ สูกรวจฺจสณฺาเน ธฺวิกาเร. ทิเส ริปุมฺหิ. ปติ ธโว. อริโย อธิปติ.
‘‘รงฺโค ทาเน ขเล ราเค, ตจฺเฉ รงฺคํ ติปุมฺหิ เจ’’ติ โวปาลิโต. เปยฺเย อุทกาทิเก. ปีติยํ ปิวนกฺริยายํ. ‘‘รกฺขเณ ปีติยํ ปาน’’นฺติ โวปาลิโต. อิเณ, อุกฺเขปเน จ อุทฺธาโร. อุมฺมาเร ทฺวารุมฺมาเร. เอฬกสทฺทสฺส อชสฺสาปิ วาจกตฺตา ‘‘เอฬโก อเช’’ติ วุตฺตํ.
๑๑๒๔. ปหรณํ ปหาโร, โปถนํ. ปหรติ เอตฺถาติ ปหาโร, ยาโม, หายโน สํวจฺฉโร. กุณฺฑิกายํ ‘‘กยา’’อิติ ขฺยาตายํ. อาฬฺหเก จตุปตฺถปฺปมาเณ. ภุสมฺหิ ตณฺฑุลตฺตเจ.
๑๑๒๕. อาวาเฏ ¶ กูเป. จเย สมูเห จ. กาสุ สา, การเณ, รหสิ จ อุปนิสา.
‘‘ภเว อุปนิสา ธมฺเม, เวทนฺเตปิ รหสฺยมฺปี’’ติ โวปาลิโต. โปฏคเล ‘‘โผ-ขา’’อิติ ขฺยาเต. คุเณตเร อวชฺเช.
๑๑๒๖. ยุตฺเต ‘‘อฏฺฏํ วินิจฺฉินาตี’’ตฺยาทีสุ. อฏฺฏาเล ‘‘โคปุรฏฺเฏหิ สํยุตฺต’’มิจฺจาทีสุ. อฏฺฏิเต ‘‘อฏฺฏสฺสรํกโรตี’’ตฺยาทีสุ. อฏฺฏ อภิโยเค, อฏฺฏ อติกฺกมหึสาสูติ ธาตฺวตฺโถ. กานเน วเน. อุปฺปตฺติยํ ชนเน, วิหายสาคมเน จ.
๑๑๒๗. ลามเก นิหีเน. ขนฺเธ รูปาทิเก. มูลํ มูลธนํ. อุปทา ปเหณกํ. อวตฺถายํ, ปฏสฺส อนฺเต จ ทสา. ฆาโต มารณํ.
๑๑๒๘. คพฺเพ ¶ มาเน. ฆฏนํ สิเลสกรณํ. ราสิ ปฺุโช, เอเตสุ ฆฏสทฺโท. อภิหาเร ปูชายํ. พนฺธเน ‘‘ปาการจโย’’ตฺยาทีสุ.
๑๑๒๙. โถเก อปฺปเก. ทาเน, หานิยฺจ จาโค. คีวา, คโล จาติ ทฺเว อภิธานานิ อิเณ สิยุํ. ‘‘อิเณ คีวา คเลปิ จา’’ติปิ ปาโ. คเล กณฺเ.
๑๑๓๐. ทณฺเฑปิ สาหสํ. ปเฏ วตฺถวิเสเส ภงฺคํ. สาณาทิเก มิสฺสิตฺวา กตฺหิ วตฺถํ ‘‘ภงฺค’’นฺติ วุตฺตํ. ฉวเก กเฬวเร.
๑๑๓๑. อนงฺเค มาเร. ทุเม กรหาฏเก.
‘‘มทโน ¶ มารธุตฺตร-วสนฺตทุมสิตฺถเก’’ติ โวปาลิโต. ปมาตริ มาตุมาตริ. เวเ อุณฺหีเส จ เวนํ.
๑๑๓๒. ตณฺฑุเลยฺเย ติลผลสาเก. อยฺเย สามินิ. มุตฺติ มุจฺจนํ.
๑๑๓๓. องฺเก ลกฺขเณ. อากาเร สีสจลนาทิเก. วปฺเป วปฺปนียพีเช. ตเฏ ตีเร จ วปฺโป, ปาการมูเล, เนตฺตชเล, อุสุเม จ วปฺโป. อนฺุายํ, โวหาเร จ สมฺมุติสทฺโท. อกฺขตสทฺโท ลาชาสุ ธฺวิกตีสุ นปุํสเก.
๑๑๓๔. ยาเค เทวปูชายํ, สทาทาเน จ สตฺรํ. สสุ หึสายํ, ตฺรณ, สตฺรํ. โอสธิมฺหิ, จนฺเท จ โสโม.
‘‘โสโม กุเวเร ปิตุเทวตายํ,
วสุปฺปเภเท วสุธากเร จ;
ทิพฺโพสธิสามลตาสมีร-
กปฺปูรนีเรสุ จ วานเร จา’’ติ. –
โวปาลิโต ¶ . ยุคเคหงฺเคติ ปุพฺพาปรายามวเสน ถมฺภานํ อุปริ ปิเต ยุคภูเต เคหาวยเว. ทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ปิเต เคหงฺเค สงฺฆาโฏ.
คาถาปาทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อเนกตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อพฺยยวคฺควณฺณนา
๑๑๓๖-๑๑๓๗. จิรสฺสาทโย จตฺตาโร จิรตฺถกา. จิราย, จิรา จาตฺร. สหาทโยปิ จตฺตาโร สหตฺถา. ปุนปฺปุนมาทโย ปฺจ ปุนปฺปุนตฺถา. วินาทโย ปฺจ วชฺชนตฺถา.
๑๑๓๘. พลวํ ¶ สุฏฺุ อตีว กิมุต สุ อติ เอเต ฉ อติสยตฺเถ. ปสํสายฺจ สุฏฺุ. ปฺเหปิ กิมุต. อาโห กึ กิมุ อุทาหุ กิมุต อุท เอเต ฉ วิกปฺเป วิตกฺเก. ตตฺร อาโหสทฺโท ทีฆาทิ. ‘‘ทิฏฺโ อาโห อุทาหุ จ, วิกปฺปตฺเถ วิภาวเน’’ติ หิ ภาคุริ. ขาณุรยมาโห ปุริโส. รุทฺโท ตุ รสฺสาทิมาห ‘‘อิสฺสเรปฺยธิเกปิ จ, วิกปฺเปวิมฺหเยปฺยโห’’ติ. กิมุสทฺโท รสฺสนฺโต. กิมายํ ขาณุ, กิมุ ปุริโส. อุทสทฺโท รสฺสาทิ. ธูโมยโมท กาโปตํ, สมูหตฺเถ โณ. กิฺจสทฺโทปิ วิกปฺเป. กิมุตสทฺโท อติสเยติ วุตฺโต.
๑๑๓๙. โภ อเร อมฺโภ หมฺโภ เร เช องฺค อาวุโส เห หเร เอเต ทส อวฺหาเน. หํ โหสทฺทาปฺยตฺร. กถํ กึสุ นนุ กจฺจิ นุ กึ เอเต ฉ สมา สมานตฺถา.
๑๑๔๐. อธุนา, เอตรหิ, อิทานิ, สมฺปติ จาติ จตฺตาโร อิทานีตฺยตฺเถ. อฺทตฺถุ ตคฺฆ สสกฺกํ อทฺธา กามํ ชาตุ เว หเว เอเต อฏฺ เอกํเส เอกํสตฺเถ.
๑๑๔๑. ยาวตาทโย ¶ สตฺต ปริจฺเฉทวาจกา. ตตฺร ยาวตา, ยาวาติ ทฺเว อนิยมปริจฺเฉทตฺถวาจกา. ตาวตา, ตาว, เอตฺตาวตาติ นิยมปริจฺเฉทตฺถวาจกา. กิตฺตาวตา, กีเวติ ปริจฺเฉทปุจฺฉนตฺถวาจกา.
๑๑๔๒-๑๑๔๓. ยถา ตถา ยเถว เอวํ ยถานาม ยถาหิ เสยฺยถาปิ เอวเมวํ วา ตเถว ยถาปิ เอวมฺปิ เสยฺยถาปิ นาม ยถริว ยถา จ วิย ตถริว อิจฺเจเต สตฺตรส ปฏิภาคตฺเถ สทิสตฺเถ ภวนฺติ.
๑๑๔๔. สํ, สามํ, สยฺเจติ ตโย สยมิจฺจตฺเถ. อาม สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ สาธุ เอวํ เอเต สตฺต สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. อามนฺตาปฺยตฺร.
๑๑๔๕. ยมาทโย ¶ ฉ การณตฺเถสิยุํ. จนสทฺโท, จิสทฺโท จาติ ทฺเว อสากลฺเย อสกลตฺเถ. กทาจนํ, กทาจีตฺยาทิ ปโยโค. มุธาสทฺโท นิปฺผเล ผลรหิเต, นิปฺปโยชเนตฺยตฺโถ. อมูเลปิ จ มุธา.
๑๑๔๖. ชาตุสทฺโท เอกํเสปิ. สพฺพโต, สมนฺตโต, ปริโต, สมนฺตา จาติ จตฺตาโร ตุลฺยตฺถา.
๑๑๔๗. น อ โน มา อลํ นหิ อิจฺเจเต ฉ นิเสเธ. เจ, สเจ, ยทีติ ตโย ยทฺยตฺเถ. สทฺธํสทฺโท อนุกูลตฺเถ. นตฺตํ โทโส จ รชนียมิจฺจตฺเถ. ทิวาสทฺโท อเห อหนีตฺยตฺเถ.
๑๑๔๘. อีสํ ¶ , กิฺจิ, มนํ อิจฺเจเต อปฺปตฺเถ. อตกฺกิเต อวิตกฺกิเต. พลกฺกาเร ตุ สาหสํ. อคฺคโต, ปุรโต จ ปุเรอิจฺจตฺเถ. เปจฺจ อมุตฺรสทฺทา ภวนฺตเร.
๑๑๔๙. อโห จ หิ จาติ เอเต วิมฺหเย. วิกปฺเปปิ อโห. สมฺโมเทปิ หิ. ตุณฺหีสทฺโท โมเน อภาสเน. อาวิ, ปาตุ จ ปากฏตฺเถ. สชฺชุ สปทิสทฺทา ตงฺขเณตฺยตฺเถ.
๑๑๕๐. สุทํ โข อสฺสุ ยคฺเฆ เว หาทโย หการาทโย จ ปทปูรเณ สิยุํ. อนฺตเรน, อนฺตรา, อนฺโต จาติ เอเต อพฺภนฺตเรอิจฺจตฺเถ. อวสฺสํ, นูน จ นิจฺฉยตฺเถ.
๑๑๕๑. สํสทฺโท ทิฏฺาสทฺโท อานนฺทตฺเถ. สมุปโช, สํปฺยตฺร. กามปฺปเวทเน อิจฺฉาย อกฺขาเน กจฺจิ ชีวติ เต มาตา ¶ , มเมทมภิมตมิจฺจตฺเถ. อุสูโยปคเม อุสูยาปุพฺพเก อุปคเม.
‘‘กามานุมติยํ กาโม,
อุสูโยปคเมปิ จา’’ติ รุทฺโท.
อุสูโยปคมานฺุาเณปิจายํ อตฺโถ ทิสฺสเต.
๑๑๕๒-๑๑๕๓. ยถาตฺตนฺติ สจฺจํ. ตถสฺส อนติกฺกโม ยถาตถํ, ยถาตฺเถ อพฺยยีภาโว. ตถสทฺโทยํ ภูตปริยาโย. สทาสทฺโท, สนํสทฺโท จาติ นิจฺเจ. สนสทฺโทปฺยตฺร. ปาโย, พาหุลฺยฺจ สมา. ปฺจกํ พาหฺเย. สณิกํสทฺโท อสีเฆ.
๑๑๕๔. สมฺมา, สุฏฺูติ ทฺเว อภิธานานิ.
๑๑๕๕. สายํ สาเย ¶ สายนฺเห. อตฺราเหติ อิมสฺมึ อหนิ อชฺชสทฺโท.
๑๑๕๖. ยตฺถาทโย ตโย อนิยมฏฺานาทิวาจกา. ตตฺถาทโย นิยมฏฺานาทิวาจกา.
๑๑๕๗. สมฺมุขา, อาวิ, ปาตุ จ สมานตฺถา.
๑๑๕๘. อปฺเปวาทโย ตโย สํสยตฺถมฺหิ. อิติ อิตฺถํ เอวํสทฺทา นิทสฺสเน วตฺตนฺติ. กถฺจิสทฺโท กิจฺฉตฺเถ.
๑๑๕๙. เขโท ¶ ขินฺนตา. ปจฺจกฺเข สจฺฉิสทฺโท. ถิเร, อวธารเณ จ ธุวํ. ติโร ติริยํสทฺทา สมา. ทุฏฺุกุสทฺทา กุจฺฉายํ.
๑๑๖๐. อาสิฏฺตฺถมฺหิ สุวตฺถิ. ธิสทฺโท นินฺทายํ. กุหิฺจนาทโย สตฺต านาทิปุจฺฉนตฺถา.
๑๑๖๑. อิห อิธ อตฺร เอตฺถ อตฺถ เอเต โอกาสตฺถาทิวาจกา. สพฺพสฺมึ กาลาทิเก สพฺพตฺราทิทฺวยํ. กิสฺมึ กาเล กทา. กสฺมึ กาเล กุทาจนํ.
๑๑๖๒-๑๑๖๓. วิภตฺยนฺตนามสราขฺยาตปติรูปเก อพฺยเย ทสฺเสตฺวา ตทฺภาเว อพฺยเย ทสฺเสตุมาห ‘‘อาทิกมฺเม’’อิจฺจาทิ. ตตฺร วิภตฺยนฺตปติรูปกํ ยถา – ‘‘จิรสฺสํ, จิรํ ¶ , จิเรนิ’’จฺจาทิ. นามปติรูปกํ ยถา – ‘‘อาม, สาหุ, ลหุ, โอปายิก’’มิจฺจาทิ. สรปติรูปกํ ยถา – ‘‘อ’’-อิจฺจาทิ. อาขฺยาตปติรูปกํ ยถา – ‘‘อตฺถิ’’อิจฺจาทิ.
สมฺภโว ปภโว. อุทิณฺเณ ปวุทฺเธ วฑฺฒเน. ติส ปีณเน,ติ, ติตฺติ. นิโยเค นิโยชเน. อคฺเค อุตฺตเม. ตปฺปเร ตปฺปธาเน. สงฺเค ลคฺคเน. ปกาเร สทิเส, เภเท วา. อนฺโตภาเว ปกฺขิตฺเต. วิโยเค ปวาเส. อวยเว ปเทเส. ธิติยํ วีริเย ปธาเน. เอเต จตฺถา ธาตุสํโยคตฺถา วา นามสํโยคตฺถา วา ภวนฺติ. อสํโยคสฺส ปน นามปทสฺส อตฺโถ ‘‘โป สิยา ปรมตฺถสฺมึ, ปาตุ วาเตสุ ปา ภเว’’ติ เอกกฺขรโกเส[เอกกฺขรโกส ๗๓ คาถา] วุตฺโต.
๑๑๖๕-๑๑๖๗. สนฺยาเส นิกฺขิตฺเต. โมกฺโข นิพฺพานํ. ราสิ นิกโร. เคเห นิลเย. อาเทโส อาจิกฺขนํ. อุปมาย สนฺนิเภ. อจฺจโย อติกฺกโม. สามีปฺเย สมีปภาเว ¶ . อุปรติ อุปสโม. นีหรณํ อปนยนํ. อาวรณํ นีวรณํ [อาหรณํ คหณํ (ก.)].
๑๑๖๘. อุทฺธกมฺเม อุยฺยาเน. วิโยเค อุปฺปาสิเต. อตฺถลาโภ อุปฺปตฺติ. ปพลตฺเต มหาพหลตฺเต. ทกฺขคฺคตาสูติ ทกฺขภาเว, อคฺคภาเว จ. สตฺติยํ, โมกฺเข นิพฺพาเน จ.
๑๑๖๙. ทุ จ อภาเว ทุสฺสีโล, ทุปฺปฺโ. อสมิทฺธิยํ ทุพฺภิกฺขํ. อนนฺทนํ อโมทนํ.
๑๑๗๐. สมนฺตตฺตสมิทฺธีสูติ สมนฺตภาเว, สมิทฺธิยฺจ. สงฺคเต สหิเต. วิธาเน กรเณ. ปภโว สมฺภโว. ปุนปฺปุนกฺริยา ปุนปฺปุนกรณํ.
๑๑๗๑-๑๑๗๒. อติสโย อตฺร อธิมตฺตํ. ภุสตฺโถ สมนฺตตฺโถ, เตน สมนฺต ปริยาโยปิ ภุสสทฺโท อตฺถีติ เวทิตพฺโพ. อิสฺสริโย ปภูติ. อจฺจเย อติกฺกเม. กลเห ¶ วิคฺคเห. ภาเส กถเน, ‘‘ภาสายา’’ติปิ ปาโ. กุจฺฉเน กุจฺฉายํ. อนภิมุขตฺเถ วิมุโข. โมโห วิมติ. ปธาเน วิสิฏฺเ. ทกฺขตา เฉกตา. เขเท ปริสฺสเม.
๑๑๗๓. ชานเน อวคเต. อโธภาเค อวํสิเร. อนิจฺฉเย อนิณฺณเย. ปริภเว อวฺาเต. เทโส จ พฺยาปนฺจ หานิ จาติ ทฺวนฺโท. วโจกฺริยาย วจนกฺริยายํ. เถยฺเย โจริเย. อฺาเณ จ ปตฺติอาทิเก จ.
๑๑๗๔. ปจฺฉาตฺเถ อนุจโร. ภุสตฺเถ อนุคฺคโต. สทิเส อนุรูโป. อนุวตฺติยํ อนฺเวติ. หีเน อนุ สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต. ตติยตฺเถ นทิมนฺววสิตา พาราณสี. เทเส, ลกฺขเณ, วิจฺฉายํ, อิตฺถมฺภูเต, ภาคาทิเก จ อนุ. ลกฺขเณ รุกฺข’มนุ วิชฺโชตเต จนฺโท. วิจฺฉายํ รุกฺขํ รุกฺขมนุ ติฏฺติ. อิตฺถมฺภูเต สาธุ เทวทตฺโต มาตร’มนุ. ภาเค ยเทตฺถ มํ อนุ สิยา.
๑๑๗๕. อาลิงฺคเน ¶ ปริสฺสชติ. โทสกฺขาเน ปริภาเสตฺวา. นิวาสเน วตฺถํ ปริทหิตฺวา. อวฺโ ปริภโว. อาธาเร โภชเน โสเก พฺยาปเน. ตตฺเว สภาเว. ลกฺขณาโท ลกฺขณวิจฺฉาอิตฺถมฺภูตภาเค.
๑๑๗๖. วิสิฏฺเ อภิธมฺโม. อุทฺธกมฺเม สารุปฺเป วุทฺธิยํ ปูชายํ อธิเก. กุเล อภิชโน. อสจฺเจ ลกฺขณาทิมฺหิ จตุพฺพิเธ [‘อภิรภาเค (ปา.๑.๔.๙๑)’ ติ อภิสฺส ภาควชฺชิเตสุ ลกฺขณาทีสุ กมฺมปฺปวจนียสฺา วุตฺตา (รูปสิทฺธิ-การกตณฺเฑ)].
๑๑๗๗. อธิเก อิสฺสเร ปาเ อุจฺจารเณ, อธิฏฺาเน ปาปุณเน นิจฺฉเย อุปริภาคาทิเก ภฏเน ภตฺติยํ วิเสสเน จ อธิ.
๑๑๗๘-๑๑๗๙. วามาทาเน ¶ อิติ ปาเ วาเม ปฏิโลเม, อาทาเน คหเณ. วาจาทาเน ปจฺจสฺโสสิ. ปฏินิธิมฺหิ มุขฺยสทิเส พุทฺธสฺมา ปติ. ปฏิพาเธ นิวตฺตเน. ปฏิจฺจตฺเถ ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ ปทสฺส อตฺเถ. ลกฺขณาทิเก จตุพฺพิเธ.
๑๑๘๐-๑๑๘๑. สมีเป อาทิกมฺมนิ มริยาเท อุทฺธกมฺมนิ อิจฺฉายํ พนฺธเน อภิวิธิมฺหิ จ อา. กิจฺเฉ อีสตฺเถ นิวตฺติยฺจ อปฺปสาเท อาสีสเน สรเณ วากฺยสรเณ อา เอวํ อนุสฺสรํ. ปติฏฺายํ, วิมฺหยาทีสุ จ อา.
๑๑๘๒. ภูตภาเว ¶ อตีโต.
๑๑๘๓. สมฺภาวเน อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รตึ โส นาธิคจฺฉติ [ธ. ป. ๑๘๗]. สมฺภาวนมธิกตฺถวจเนน อฺตฺร สตฺติยา อวิฆาโต. สํวรเณ อปิธานํ.
๑๑๘๔-๑๑๘๕. อปคโต อเปโต. อุปปตฺติยํ ยุตฺติยํ อุเปกฺขา. อาธิกฺเย อุปขาริยํ โทโณ. ปุพฺพกมฺมนิ พุทฺโธปกฺกมํ กิเลสจฺเฉโท. คยฺหากาเร ปจฺจุปฏฺานํ. อุปริตฺเต อุปริภาเว อุปปนฺโน. อนสเน อุปวาโส.
๑๑๘๖. อุปเทเส ¶ เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพํ. วจนปฏิคฺคาเห เอวํ โหตุ. อิทมตฺเถ อิทํสทฺทสฺส อตฺเถ.
จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา [ชา. ๒.๒๒.๕๕๑].
สมาหาเร จกฺขุ จ โสตฺจ จกฺขุโสตํ. อนฺวาจโย เอกํ ปธานภาเวน วตฺวา อิตรสฺส อปฺปธานภาเวน วจนํ, ตสฺมึ. สีลํ รกฺขาหิ, ทานฺจ เทหิ. อิตรีตเร สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณา. ตตฺร เกวลสมุจฺจโย จ อนฺวาจโย จ สมาเส นตฺถิ, อิตรทฺวยํ สมาเสเยว.
๑๑๘๘. ปกาโร ตุลฺโย, เภโท จ. ปทตฺถสฺส วิปลฺลาเส โคติ อยมาเหติ. สมาปเน อิจฺฉิตสฺส ปทสฺส ปรินิฏฺาปเน.
๑๑๘๙. ปชฺชํ ¶ วาสทฺทสฺสตฺเถ. ววตฺถิตวิภาสายํ วา ปโร อสรูปา. วิอวปุพฺโพ า คตินิวตฺติยํ, โต, าติสฺส โถ, อสรูปทฺวิตฺตฺจ. ววตฺถิตา นิยมิตา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสา. อวสฺสคฺเคติ อวปุพฺโพ สช วิสฺสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ.
๑๑๙๐. ภูสเน อลงฺกาเร. วารเณ นิวารเณ. ปริยตฺติ ปริยาปุณนตา, ยุตฺตตฺเถปิ อลํ. อโถ อถสทฺทา อนนฺตราทีสุ จตูสุ อตฺเถสุ สิยุํ.
๑๑๙๑. ปสํสาทีสุ ตีสุ. สฺวีกาเร ปฏิฺาเณ. อาทินา ปกาสตฺถสมฺภาพฺยาโกธาทิเก จตฺเถ นามสทฺโท. อวธารณเมวตฺโถ.
๑๑๙๒. อนฺุา อนุมติ. สนฺตานํ อนุนโย. อาลปนํ สมฺโพธนํ. วตสทฺโท เอกํเส ทยายํ กรุณายํ หาเส ¶ ปหาเส เขเท ปริสฺสเม อาลปเน วิมฺหเย อจฺฉริเย จ สิยา.
๑๑๙๓. วากฺยารมฺเภ ‘‘หนฺท วทามิ เต’’ติ. วิสาเท เขเท. ยาว ตาว ตูติ ยาวตาวสทฺทา สากลฺเย นิรวเสเส. ยาวทตฺถํ ตาว คหิตํ. มาเน ปมาเณ. ‘‘ยาว ปมาณมริยาทา-วธารณตฺถกํ มต’’มิติ ภาคุริ. อวธิมฺหิ ปริจฺฉินฺเน.
๑๑๙๔. ปุรตฺถาสทฺโท ปาจิยํ ทิสายํ อิจฺจตฺเถ, ปุรตฺเถ วกฺขมาเน, อคฺคโต สมุทฺเธ อิจฺจตฺเถ จ ปเมปิ อาทิมฺหิ วตฺตติ. ปพนฺเธ วากฺยรจนายํ วากฺยปพนฺเธ ปุราณาทิเก. จิรนฺตเร อตีตภูเต. นิกเฏ สนฺนิหิเต. อาคามิเก อนาคเต.
๑๑๙๕. ขลุสทฺโท นิเสเธ วากฺยาลงฺกาเร วากฺยภูสายํ อวธารเณ เอวตฺเถ, ปสิทฺธิยฺจ วตฺตติ. อภิโตสทฺโท อาสนฺเน อภิมุเข อุภยโต อิจฺจตฺเถ ¶ , อาทินา สีเฆ, สากลฺเย จ อตฺเถ วตฺตติ. อาสนฺเน อภิโตยํ นที. อภิมุเข อภิโตว ตาตา. อุภยโตอิจฺจตฺเถ อภิโต มคฺคสฺส. สีเฆ อภิโต อธียิตฺวา. สากลฺเย อภิโต วนํ ทฑฺฒํ.
๑๑๙๖. ยทฺยปิสทฺทตฺเถ อนุคฺคหณครหตฺเถ. เอกํสตฺเถ อวิตถตฺเถ. อโถ ปนสทฺโท วิเสสสฺมึ อตฺเถ, ปทปูรณตฺเถ จ สิยา.
๑๑๙๗. หิสทฺโท การณาทีสุ จตูสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. ตุสทฺโท ปน ตตฺถ จตูสุ อตฺเถสุ มชฺเฌ เหตุวชฺเช ติเก อตฺเถ วตฺตติ. กุสทฺโท ปาเป อีสตฺเถ กุจฺฉเน ชิคุจฺฉายฺจ.
๑๑๙๘. นุกาโร สํสเย, ปฺเห จ. นานาสทฺโท อเนกตฺเถ, วชฺชเน จ. กึสทฺโท ปุจฺฉายํ, ชิคุจฺฉายฺจ, อพฺยโย. ติลิงฺโค จ, นิยเม ตุ ติลิงฺโคว. วาริมฺหิ อุทเก. มุทฺธนิ สีเส จ, กํ สุเขปิ, วุตฺตฺจ นานตฺถสงฺคเห –
‘‘โก ¶ พฺรหฺมตฺตานีลกฺเกสุ, สมาเน สพฺพนามิเก;
ปาวเก จ มยูเร จ, สุขสีสชเลสุ ก’’นฺติ.
๑๑๙๙. อมาสทฺโท สหตฺเถ, สมีปตฺเถ จ, อมาวาสี, อมาคโต จ. ปุนสทฺโท เภเท วิเสเส. อปเม ปุน ททาติ. กิรสทฺโท อนุสฺสเว อนุกฺกเมน สวเน, อรุจิยฺจ. อุทสทฺโท อปฺยตฺเถ ปฺเห. วิกปฺปเน อตฺถนฺตรสฺส วิกปฺปเน จ.
๑๒๐๐. ปจฺฉาสทฺโท ปตีจิยํ ทิสายํ. จริเม อนาคเต กาเล. สามิสทฺโท ตุ อทฺเธ ภาเค, ชิคุจฺฉเน นินฺทายฺจ. อทฺเธ ภาเค สามิ วุตฺตํ, ชิคุจฺฉเนปิ ตเทว. ปาตุ ปกาเส ปกาสนีเย, สมฺภเว อุปฺปตฺติยฺจ. มิโถสทฺโท อฺโฺเอิจฺจตฺเถ, รโหอิจฺจตฺเถ จ.
๑๒๐๑. หาสทฺโท เขเท, โสเก, ทุกฺเข จ. อหหสทฺโท เขเท, วิมฺหเย อพฺภุเต จ. ธิสทฺโท หึสาปเน, นินฺทายฺจ. ติริยํ ติโรสทฺทา ปิธาเน วตฺตนฺติ. ติริยํ กตฺวา กณฺฑงฺคโต, ติโรกตฺวา วา.
๑๒๐๒-๑๒๐๓. สงฺขฺยาตาสงฺขฺยาตตฺถานํ ¶ อุปสคฺคนิปาตสงฺขฺยาตานํ อพฺยยานํ ปสิทฺเธ ปจุรปฺปโยเค เอกจฺเจ วา ทสฺเสตฺวา ตทฺเปิ สงฺเขปนเยน ทสฺเสตุมาห ‘‘ตุนิ’’จฺจาทิ. เอตฺถ จ ตุนาทิสทฺเทหิ ชฺชุปริยนฺเตหิ ตทนฺตาว คหิตา, น หิ เกวลานํ เอเตสํ อพฺยยภาโว สมฺภวติ. ตสฺสตฺโถ – ตุนปจฺจยนฺโต จ ตถา ตฺวาน ตเว ตฺวา ตุํ ธา โส ถา กฺขตฺตุํ โต ถ ตฺร หิฺจนํ หึ หํ ธิ ห ยการโต หึธ ธุนา รหิ ทานิ, กึสฺมา โว ทาจนํ ทาชฺชถํ ถตฺตํ ชฺฌชฺชุปจฺจยนฺโต จ อพฺยยีภาวสมาโส จ ตุนาทีนํ ยาเทสนฺโต จ อพฺยยํ นาม ภเวติ. ปโยโค ยถา – ‘‘กาตุน, กตฺวาน, กาตเว, กตฺวา, กาตุํ, สพฺพธา, สพฺพโส, สพฺพถา, จตุกฺขตฺตุํ, สพฺพโต, สพฺพตฺถ, สพฺพตฺร, กุหิฺจนํ, กุหึ, กุหํ, สพฺพธิ, อิห, ยหึ, อิธ, อธุนา, เอตรหิ, อิทานิ, กฺว, กุทาจนํ, กทา, อชฺช, กถํ, อฺถตฺตํ, เอกชฺฌํ, สชฺชุ, อุปนครํ, อนฺโตปาสาทํ, อภิวนฺทิย’’อิจฺจาทิ. อิทํ ปน สพฺเพสมฺปิ อพฺยยานํ สงฺเขปลกฺขณํ.
‘‘สทิสํ ¶ ตีสุ ลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ;
วจเนสุ จ สพฺเพสุ, ยํ น พฺเยติ ตทพฺยย’’นฺติ.
อพฺยยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคาณจารินา กวิกฺุชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สามฺกณฺฑวณฺณนา สมตฺตา.
นิคมนวณฺณนา
๑. ‘‘สคฺคกณฺโฑ จา’’ตฺยาทินา อภิธานปฺปทีปิกายํ กปาลเตลวฏฺฏิสทิเสน กณฺฑตฺตเยน สมงฺคิตา ทีปิตา.
๒. ‘‘ติทิเว’’ตฺยาทินา โตฏเกน ตสฺสา ปโยชนํ กถิตํ. ตสฺสตฺโถ – โย นโร กตฺตุภูโต ติทิเว เทวโลเก, พฺรหฺมโลเก จ มหิยํ มนุสฺสโลเก, ภุชคาวสเถ นาคโลเก จาติ เอเตสุ ตีสุ าเนสุ สนฺนิหิตานํ ¶ สกลตฺถานํ สพฺเพสํ อภิเธยฺยานํ สมวฺหยสฺส อภิธานสฺส ทีปนิยํ ปกาสนิยํ อิห อภิธานปฺปทีปิกายํ สวนธารณาทินา กุสโล เฉโก โหติ, ส นโร มหามุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจเน สุตฺตาภิธมฺมวินยสงฺขาเต วจเน ปฏุ เฉโก โหติ, ปฏุตฺตาเยว มติมา นาม โหตีติ.
๓-๙. อิทานิ ยสฺส รฺโ วิหาเร วสิตฺวา อยํ คนฺโถ วิรจิโต, ตสฺส นามคุณนิวาสกรณปฺปการวิหารคุณนามาทีนิ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน จ นามคุเณ ทสฺเสตุํ สตฺต คาถา วุตฺตา.
ตตฺร ¶ ทุติยา ภุชงฺคปฺปยาตํ นาม. ตาสํ อยํ สมฺพนฺธาธิปฺปายา อตฺถวณฺณนา – โย ปรกฺกมภุโช นาม ภูปาโล ราชา กาเรสิ, รกฺเขสีติ จ อิมินา สมฺพนฺโธ. กึคุโณ โส ราชา? คุณภูสโน สทฺธาทิคุณาลงฺการธโร. เตชสฺสี เตโชยุตฺโต. ชยี อริชเยน ยุตฺโต. เกสริวิกฺกโม เกสรสีโห วิย สูรคุณยุตฺโต, วีริยวา จ. ส กตฺถ นิวาสี? โส ราชา ลงฺกายมาสิ ลงฺกานามเก ทีเป นิวาสนสีโล. จิรํ จิรกาลํ วิภินฺนํ ติธา วิภินฺนํ นิกายตฺตยสฺมึ นิกายตฺตยํ ภิกฺขุสงฺฆํ สมฺมา นเยน เหตุนา สมคฺเค สมคฺคํ กาเรสิ, การิตนฺโตยํ กโรตีติ กมฺมิโก, ตถา สเทหํว อตฺตโน กายํ อิว นิจฺจาทโร หุตฺวา ทีฆกาลํ มหคฺเฆหิ จ ปจฺจเยหิ ตํ นิกายตฺตยํ รกฺเขสิ.
ตถา เยน รฺา ยถา กิตฺติยา อตฺตโน สทฺธาทิกิตฺติยา กรณภูตาย ลงฺกา อตฺตโน นิวาสนฏฺานภูตา กมฺมภูตา สมฺพาธีกตา สงฺกฏีกตา อโนกาสีกตา, ตถา วิหาเรหิ คาเมหิ อาราเมหิ เขตฺเตหิ วาปีหิ จ ลงฺกา สมฺพาธีกตา.
ตถา ยสฺส รฺโ สพฺพกามททํ อฺเหิ อสาธารณํ อนุคฺคหํ ปตฺวา ปาปุณนเหตุ อหํ วิพุธโคจรํ ปณฺฑิตวิสยํ คนฺถการตฺตํ ปตฺโต, เตน รฺา การิเต ปาสาทโคปุราทิวิภูสิเต, สคฺคกณฺเฑ เทวโลกสฺส กณฺฑสทิเส, สโตยาสยสฺมึ สาทุสลิลาสยสมนฺนาคเต, ปฏิพิมฺพิเต ภควโต นิวาสนฏฺานเชตวนมหาวิหารสฺส ปฏิพิมฺพภูเต, สาธุสมฺมเต สาธุวิหาโรติ สมฺมเต, สาธูหิ วา สมฺมเต สโรคามสมูหมฺหิ สลิลาสยภิกฺขาจารยุตฺตคามสมูหสมนฺนาคเต มหาเชตวนาขฺยมฺหิ วิหาเร วสตา นิวาสํ กุพฺพตา สนฺตวุตฺตินา สนฺตจารินา ¶ สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน ธีมตา อติสยาณยุตฺเตน โมคฺคลฺลาเนน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทุติยอคฺคสาวกภูตสฺส อายสฺมโต อิทฺธิมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส นามเธยฺเยน เถเรน เอสา อภิธานปฺปทีปิกา รจิตาติ.
นิคมนกถา
ยทฺยตฺร ¶ โทโสณุปมาณสมฺภโว,
คุณีสุ วีธิมฺปิ ตถา วิคาหเต;
ยถา ชลํ โภชนมฺปิ ชนฺตุวา,
จตุปฺปโท วาปฺยจโร กณณฺยปิ.
อสมฺปเวทิทสฺสนาย ภาสิเต,
คุโณ จ โทโส จ สทา วิวิชฺชเร;
ตโต พุธา เม นวธานตา ภวํ,
ขมนฺตุ โทสํ คุณตํ นยนฺตุ วา.
โย สีหสูโร สิตกฺุชรินฺโท,
ราชาธิราชา อหุ ตมฺพทีเป;
ทุพฺพารนาคาทิชิโต นรินฺโท,
สุกนฺตภีมาทิคุโณปปนฺโน.
ตนฺนามเธยฺโย ตทนุพฺพาทชาโต,
สทฺธาทิยุตฺโต จตุเสติภินฺโท;
นาคาทิถาโม อติทุปฺปสยฺโห,
อุฬารปฺโ ธิติมา ยสสฺสี.
เตนาหมจฺจนฺตมนุคฺคหีโต,
อนฺสาธารณสงฺคเหน;
สงฺเขปโตกาสิมิมํ วิสุทฺธิ-
สํวณฺณนํ โสตุหิตํ สุโพธํ.
ราชา ปชํ รกฺขตุ สปฺปชํว,
ธมฺมฺจ โลกาปิ สมาจรนฺตุ;
ปูเรนฺตุ อตฺถา สุปกปฺปิตา จ,
กาเลน เทโวปิ ปวสฺสตูติ.
อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา นิฏฺิตา.