📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สุโพธาลงฺกาโร
๑. โทสาวโพธ-ปมปริจฺเฉท
รตนตฺตยปฺปณาม
มุนินฺทวทนมฺโภช, คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;
สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํ.
นิมิตฺต
ราม, สมฺมา’ทฺย’ลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;
ตถาปิ ตุ วฬฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เต.
อภิธานาทิกํ
เตนา’ปิ นาม โตเสยฺย, เมเต ลงฺการวชฺชิเต;
อนุรูเปนา’ลงฺกาเร, เน’ส เมโส ปริสฺสโม.
เยสํ น สฺจิตา ปฺา, เนกสตฺถนฺตโร’จิตา;
สมฺโมห’พฺภาหตา เว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิฺจิปิ.
กึ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ ครูนิ’ห;
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธู วิเวกิโน.
กพฺพ, นาฏกนิกฺขิตฺต, เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;
ยํกิฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํ.
เตเย’ว ปฏิภาเวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;
เยน โตเสนฺติ วิฺู เย, ตตฺถ ปฺย’วิหิตา’ทรา.
พนฺโธ ¶ จ นาม สทฺท,ตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;
ปชฺช คชฺช วิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเว.
นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;
ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํ.
อนวชฺชํ มุขมฺโภช [‘‘อมฺโภช’’นฺติ ปทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, วาริชวาจกํ, สกฺกฏคนฺถโต อนีตํ], มนวชฺชา จ ภารตี;
อลงฺกตา’ว โสภนฺเต, กึ นุ เต นิร’ลงฺกตา?
วินา ครูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุ มิจฺฉติ;
สมฺปาปุเณ น วิฺูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?
คนฺโถปิ กวิวาจาน, มลงฺการ’ปฺปกาสโก;
ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ต’พฺโพหารู’ปจารโต.
ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺท, ตฺถเภทโต;
สทฺทตฺถา พนฺธนามา’ว, ตํสชฺชิต ตทาวลิ.
คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลว’งฺกิตา;
ปสํสิยา น วิฺูหิ, สา กฺา วิย ตาทิสี.
เตน โทสนิราโส’ว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;
นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กึ?
สา’ลงฺการวิยุตฺตา’ปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;
นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิย.
ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;
โส’ทาหรณ เมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํ.
ปทโทส อุทฺเทส
วิรุทฺธตฺถนฺตรา, ฌตฺถ, กิลิฏฺานิ, วิโรธิ จ;
เนยฺยํ, วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถก มนตฺถกํ.
วากฺยโทส อุทฺเทส
โทสา ปทาน วากฺยาน, เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;
ตถา พฺยากิณฺณ คามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;
อติวุตฺต มเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา.
วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส
อปกฺกโม’ ¶ , จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ, สสํสยํ;
คามฺมํ ทุฏฺาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตา.
ปทโทสนิทฺเทส
วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตฺหิ, ยสฺส’ฺตฺโถ วิรุชฺฌติ;
อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํ.
วิเสสฺย มธิกํ เยนา, ฌตฺถ เมตํ ภเว ยถา;
โอภาสิตา’เสสทิโส, ขชฺโชโต’ยํ วิราชเต.
ยสฺส’ตฺถา’วคโม ทุกฺโข, ปกตฺยา’ทิวิภาคโต;
กิลิฏฺํ ตํ ยถา ตาย, โส’ย มาลิงฺคฺยเต ปิยา.
ยํ กิลิฏฺปทํ มนฺทา, ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;
กิลิฏฺปทโทเส’ว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติ.
ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺปทสนฺธิกํ;
ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต เมทิสํ.
อพฺยเปตํ พฺยเปต’ฺ, มาวุตฺตา’เนกวณฺณชํ;
ยมกํ ตฺจ ปาทาน, มาทิ, มชฺฌ, นฺต, โคจรํ.
อพฺยเปต ปมปาทาทิ ยมกํ
สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;
วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเก.
อพฺยเปต ปม ทุติย ปาทาทิ ยมกํ
กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา ถวา;
โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ;
อพฺยเปต ปม ทุติย ตติยปาทาทิ ยมกํ.
สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;
วนฺทนา วนฺทนามาน, ภาชเน รตนตฺตเย.
อพฺยเปต จตุกฺกปาทาทิ ยมกํ
กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ, วนโท วนโท’มฺพรํ;
สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ ส หิตํ กรํ.
อพฺยเปตาทิยมก ¶ , สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;
เยฺยานิ’มาเยว ทิสา, ย’ฺานิ ยมกานิปิ.
อจฺจนฺตพหโว เตสํ, เภทา สมฺเภทโยนิโย;
ตถาปิ เกจิ สุกรา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา.
ยมกํ ตํ ปเหลี[ปเหฬิ (ก.)] จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;
อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา.
เทสกาลกลาโลก, ายาคมวิโรธิ ยํ;
ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต, มุทาหรณโต ผุฏํ.
ย ทปฺปตีต มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺย มาหุ ตํ;
ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํ.
เนทิสํ พหุ มฺนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิฺุโน;
ทุลฺลภา’วคตี สทฺท, สามตฺถิยวิลงฺฆินี.
สิยา วิเสสนาเปกฺขํ, ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;
สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา.
หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;
นิปฺปภี กต ขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร.
ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;
ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ ปิ จ.
วากฺยโทส นิทฺเทส
สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;
ต เมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโท วาริโท อยํ.
ยถา จ
ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺิคตานิ’ห;
ปสาเทติ ปสนฺเน’โส, มหามุนิ มหาชเน.
อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;
กาปิ ปฺา, โกปิ ปคุโณ, ปกตีปิ อโห ตว.
ปทานํ ¶ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;
ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิฺเยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถา.
พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;
หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํ.
วิสิฏฺวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;
กฺเ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กึนฺวิ’ทํ?
ปทสนฺธานโต กิฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;
ตมฺปิ คามฺมํ ตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยา.
วุตฺเตสุ สูจิเต ฏฺาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;
ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปน.
ยติ สพฺพตฺถปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;
ปุพฺพาปราเนกวณฺณ, ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิ.
ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา
ตํ นเม สิรสา จามิ, กรวณฺณํ ตถาคตํ;
สกลาปิ ทิสา สิฺจ, ติว โสณฺณรเสหิ โย.
สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;
อฺถา ตฺว’ฺถา ตตฺถ, ยา’เทสาทิ ปรา’ทิ’ว.
จาที ปุพฺพปทนฺตา’ว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;
ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุ.
สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา
นเม ตํ สิรสา สพฺโพ, ปมา’ตีตํ ตถาคตํ;
ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต, สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติ.
มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา, มฺย’นนฺตมติ มุตฺตมํ;
ยสฺส ปฺา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติ.
จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา
มหาเมตฺตา มหาปฺา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;
ปณมามิ ชินํ ตํ ป, วรํ วรคุณา’ลยํ.
ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุต มิทํ ยถา;
เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํ.
โลกิยตฺถ ¶ มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;
อติสมฺพาธ มากาส, เมติสฺสา ถนชมฺภเน.
สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;
คาวิปุตฺโต พลิพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํ.
พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;
ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํ.
วากฺยตฺถโทส นิทฺเทส
เยฺยํ ลกฺขณ มนฺวตฺถ, วเสนา’ปกฺกมาทินํ;
อุทาหรณ เมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํ.
ตตฺถา’ปกฺกมํ ยถา
ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
โภค, สคฺคาทิ, นิพฺพาน, สาธนานิ น สํสโย.
โอจิตฺยหีนํ ยถา
ปูชนียตโร โลเก, อห เมโก นิรนฺตรํ;
มเยกสฺมึ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํ.
ยถา จ
ยาจิโต’หํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺย’ปิ ชีวิตํ;
ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มม.
ภคฺครีติ ยถา
อิตฺถีนํ ทุชฺชนานฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;
วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหิ จ.
สสํสยํ ยถา
มุนินฺทจนฺทิมา โลก, สรโลลวิโลจโน;
ชโน’ วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโต.
วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ, กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;
โปโส วีริยวา โส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวา น วิสฺสมี.
ทุฏฺาลงฺกรณํ เตตํ [ตฺเวถํ (?)], ยตฺถา’ลงฺการทูสนํ;
ตสฺสา’ลงฺการนิทฺเทเส, รูป มาวิ ภวิสฺสติ.
กโต’ตฺร ¶ สงฺเขปนยา มยา’ยํ,
โทสาน เมสํ ปวโร วิภาโค;
เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,
ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสาวโพโธ นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.