📜
๔. อตฺถาลงฺการาวโพธ-จตุตฺถปริจฺเฉท
อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;
อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตา [ยโต อจฺจนฺตกนฺตา (ก.)] ว วุจฺจนฺเต เต ตโต’ธุนา.
สภาว, วงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;
ปมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถา’วิภาวินี.
ยถา
ลีลา วิกนฺติ สุภโค, ทิสา ถิร วิโลกโน;
โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ, วิโรจิ วาจ มาสภึ.
วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ฺถา สา’ปรา ภเว;
ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโช’ปทสฺสนํ.
วงฺกวุตฺติ อตฺถาลงฺการ
อุทฺเทส
ตตฺถา’ติสย, อุปมา, รูปกา, วุตฺติ, ทีปกํ,;
อกฺเขโป, ตฺถนฺตรนฺยาโส, พฺยติเรโก, วิภาวนา.
เหตุ ¶ , กฺกโม, ปิยตรํ, สมาส, ปริกปฺปนา;
สมาหิตํ, ปริยาย, วุตฺติ, พฺยาโชปวณฺณนํ.
วิเสส, รุฬฺหาหงฺการา, สิเลโส, ตุลฺยโยคิตา;
นิทสฺสนํ, มหนฺตตฺตํ, วฺจนา, ปฺปกตตฺถุติ,.
เอกาวลิ, อฺมฺํ, สหวุตฺติ, วิโรธิตา;
ปริวุตฺติ, พฺภโม, ภาโว, มิสฺส, มาสี, รสี, อิติ.
เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺา, ภาโว ชีวิต มุจฺจเต;
วงฺกวุตฺตีสุ โปเสสิ, สิเลโส ตุ สิรึ ปรํ.
นิทฺเทส
ปกาสกา วิเสสสฺส, สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;
โลกา’ติกฺกนฺตวิสยา, โลกิยา,ติ จ สา ทฺวิธา.
โลกิยาติสยสฺเส’เต,
เภทา เย ชาติอาทโย;
ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช, โลกาติกฺกนฺตโคจรา.
ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย, เนตฺตฺชลิปุเฏน เต;
นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ, ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กึ?
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;
สทฺท, ตฺถคมฺมา, วากฺยตฺถ, วิสยา,ติ จ สา ภิธา.
สมาส, ปจฺจเย, วา’ที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;
สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมา’นโน.
อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;
มุนินฺทนยน ทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติ.
อิวาที อิว, วา, ตุลฺย, สมาน, นิภ, สนฺนิภา;
ยถา, สงฺกาส, ตุลิต, ปฺปกาส, ปติรูปกา.
สรี, สริกฺข, สํวาที, วิโรธิ, สทิสา, วิย;
ปฏิปกฺข, ปจฺจนีกา, สปกฺโข, ปมิโต, ปมา.
ปฏิพิมฺพ, ปฏิจฺฉนฺน, สรูป, สม, สมิตา;
สวณฺณา, ภา, ปฏินิธิ, สธมฺมา, ทิ สลกฺขณา.
ชยตฺย ¶ , กฺโกสติ, หสติ, ปติคชฺชติ, ทูภติ;
อุสูยตฺย, วชานาติ, นินฺทติ, สฺสติ, รุนฺธติ.
ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺตึ วิลุมฺปติ;
เตน สทฺธึ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนา’ธิโรหติ.
กจฺฉํ วิคาหเต, ตสฺส, ต มนฺเวตฺย, นุพนฺธติ;
ตํสีลํ, ตํนิเสเธติ, ตสฺส จา’นุกโรติ, เม.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิภิ;
อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติ.
วิกาสิปทุมํ’วา’ติ, สุนฺทรํ สุคตา’นนํ;
อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา.
ธมฺมหีนา ‘‘มุข’มฺโภช, สทิสํ มุนิโน’’อิติ;
วิปรีโต’ปมา ‘‘ตุลฺย, มานเนน’มฺพุชํ ตว’’.
ตวา’นน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;
อฺมฺโปมา สา’ยํ, อฺมฺโปมานโต.
‘‘ยทิ กิฺจิ ภเว’มฺโภชํ, โลจน’พฺภมุวิพฺภมํ;
ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ, ตเว’’ติ อพฺภุโตปมา.
‘‘สุคนฺธิ โสภา สมฺพนฺธี, สิสิรํ’สุ วิโรธิ จ;
มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ’’, สา สิเลโสปมา มตา.
สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;
พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สา’ลกา’นนโสภินี.
ขยี จนฺโท, พหุรชํ, ปทุมํ, เตหิ เต มุขํ;
สมานมฺปิ สมุกฺกํสิ, ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตา.
อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน! เต ปฏิคชฺชิตุํ;
ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยา.
‘‘กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;
อตฺตนา’ว สมํ ชาต’’, มิตฺย’สาธารโณปมา.
‘‘สพฺพ’มฺโภช’ปฺปภาสาโร, ราสิภูโต’ว กตฺถจิ;
ตวา’นนํ วิภาตี’’ติ, โหตา’ภูโตปมา อยํ.
ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;
สมาส, ปฺปจฺจเย, วาทิ, สทฺทโยคํ วินา อปิ.
ภิงฺคาเน’มานิ ¶ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;
สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตา.
‘‘มเย’ว มุขโสภา’สฺเส, ตฺยล’มินฺทุ! วิกตฺถนา;
ยโต’มฺพุเชปิ สา’ตฺถีติ’’, ปริกปฺโปปมา อยํ.
‘‘กึ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ, กึ โลลนยนํ มุขํ;
มม โทลายเต จิตฺต’’, มิจฺจ’ยํ สํสโยปมา.
กิฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา, สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;
สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา, ปติวตฺถุปมา ยถา.
ชเนสุ ชายมาเนสุ, เน’โกปิ ชินสาทิโส;
ทุติโย นนุ นตฺเถ’ว, ปาริชาตสฺส ปาทโป.
วากฺยตฺเถเน’ว วากฺยตฺโถ, ยทิ โกจู’ปมียเต;
อิวยุตฺตา, วิยุตฺตตฺตา, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา.
อิวยุตฺตา
ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ, อาวิภูโต ชนาน’ยํ;
ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ, ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิย.
อิววิยุตฺตา
มุนินฺทานน มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;
อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสา’ปิ, กึ เต จนฺท วิชมฺภนา.
สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;
อุปมาทูสนายา’ล, เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถา.
หํสี’วา’ยํ สสี ภินฺน, ลิงฺคา, กาสํ สรานิ’ว;
วิชาติ วจนา, หีนา, สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเป.
‘‘ขชฺโชโต ภาณุมาลี’ว, วิภาติ’’ตฺยธิโกปมา;
อผุฏฺตฺถา ‘‘พลมฺโพธิ, สาคโร วิย สํขุภิ.’’
‘‘จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค’เว’, ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;
ขณฺฑิตา เกรวา’กาโร, สกลงฺโก นิสากโร.
อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตา’ทรา;
กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิ เท’ว ตุ.
อิตฺถียํ’วา’ชโน ยาติ, วทตฺเย’สา ปุมา วิย;
ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม, วิชฺชา ธน’มิว’จฺจิตา.
ภวํ ¶ วิย มหีปาล, เทวราชา วิโรจเต;
อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํ.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;
อุปมา’ว ติโรภูต, เภทา รูปก มุจฺจเต.
อเสส วตฺถุ วิสยํ, เอกเทส วิวุตฺติ[วิวตฺติ (ฏีกา)], จ;
ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธา.
อเสสวตฺถุวิสยสมาส
องฺคุลิทล สํโสภึ, นขทีธิติ เกสรํ;
สิรสา น ปิลนฺธนฺติ, เก มุนินฺท ปท’มฺพุชํ.
อเสสวตฺถุวิสยอสมาส
รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;
คมฺภีรตฺต มคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิ.
อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก
จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท! วทนิ’นฺทุโน;
ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ, มโน กุมุท กานนํ.
อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;
เอกเทสวิวุตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติ.
เอกเทสวิวุตฺติสมาส
วิลาส หาส กุสุมํ, รุจิรา’ธร ปลฺลวํ;
สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํ.
เอกเทสวิวุตฺติอสมาส
ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;
นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชา.
เอกเทสวิวุตฺติมิสฺสก
สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺท วทนิ’นฺทุโน;
สาธุ’ปฺปพุทฺธ หทยํ, ชาตํ เกรว กานนํ.
รูปกานิ ¶ พหูนฺเย’ว [ฏีกายํ อุทฺธฏํ ยุตฺตรูปกํ สิตปุปฺผุชลํ โลล, เนตฺตภิงฺค ตวา’นนํ; กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหรํ;], ยุตฺตา, ยุตฺตาทิเภทโต;
วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติ.
‘‘จนฺทิมา’กาสปทุม’’, มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;
ทุฏฺ, ‘‘มมฺโพรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจา’’ทิ สุนฺทรํ.
ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;
นตฺถิ ยํ เตน วิฺเยฺยํ, อวุตฺต มนุมานโต.
ปุนปฺปุน มุจฺจารณํ [ปุนปฺปุนุจฺจารณํ ยํ (สี. ก.)], ยมตฺถสฺส, ปทสฺส จ;
อุภเยสฺจ วิฺเยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโต.
อตฺถาวุตฺติ
มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;
คณฺหาติ นิมฺมลตฺตฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํ.
ปทาวุตฺติ
วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;
วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิย.
อุภยาวุตฺติ
ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส, ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;
วิหรตฺย’ริวคฺโค’ยํ, ราสิภูโต’ว ทุชฺชเน.
เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโย’ปการกํ;
ทีปกํ นาม ตํ จาทิ, มชฺฌ, นฺตวิสยํ ติธา.
อาทิ ทีปก
อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย, พนฺธูน มมิโต’ทยํ;
สพฺพปาเปหิ จ สมํ, เนกติตฺถิยมทฺทนํ.
มชฺเฌ ทีปก
ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ, ชนานํ ชายเต’มตํ;
ตท’ฺเสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจ’ปตาปนํ.
อนฺตทีปก
อจฺจนฺต ¶ กนฺต ลาวณฺย, จนฺทา’ตป มโนหโร;
ชินา’นนิ’นฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเว.
มาลาทีปก
โหตา’วิปฺปฏิสาราย, สีลํ, ปาโมชฺชเหตุ โส;
ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ, ปสฺสทฺธฺยา’ทิ ปสิทฺธิยา.
อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพ มเปกฺขินี;
วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํ.
อเนเน’ว’ปฺปกาเรน, เสสาน มปิ ทีปเก;
วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา, นุคติ สุทฺธพุทฺธิภิ.
วิเสส วจนิ’จฺฉายํ, นิเสธวจนํ ตุ ยํ;
อกฺเขโป นาม โสยฺจ, ติธา กาลปฺปเภทโต.
เอกากี’ เนกเสนํ ตํ, มารํ ส วิชยี ชิโน;
กถํ ต มถวา ตสฺส, ปารมีพล มีทิสํ.
อตีตกฺเขโป.
กึ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ, อปตฺโต’สฺมีติ ขิชฺชเส;
ปณาโม นนุ โส เย’ว, สกิมฺปิ สุคเต คโต.
วตฺตมานกฺเขโป.
สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;
มิจฺฉาทิฏฺิ ปริกฺกนฺต [ปริกนฺต (ก.)], มานสา เย สุทุชฺชนา.
อนาคตกฺเขโป.
เยฺโย อตฺถนฺตรนฺยาโส, โย, ฺวากฺยตฺถสาธโน;
สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโ, หิวิสิฏฺ’สฺส เภทโต.
หิ รหิต สพฺพพฺยาปี
เตปิ โลกหิตา สตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ;
อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเต.
หิ สหิต สพฺพพฺยาปี
สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;
คโต’ว นิพฺพุตึ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตา.
หิ รหิต วิเสสฏฺ
ชิโน ¶ สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ [ปาเปสิ (ก.)] นิพฺพุตึ;
นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺช สมงฺคินํ.
หิ สหิต วิเสสฏฺ
สุรตฺตํ เต’ธรผุฏํ, ชิน! รฺเชติ มานสํ;
สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รฺเชนฺติ สงฺคเต.
วาจฺเจ คมฺเม ถ วตฺถูนํ, สทิสตฺเต ปเภทนํ;
พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก, ภยเภทา จตุพฺพิโธ.
วาจฺจเอกพฺยติเรก
คมฺภีรตฺต มหตฺตาทิ, คุณา ชลธินา ชิน!;
ตุลฺโย ตฺว มสิ เภโท ตุ, สรีเรเน’ทิเสน เต.
วาจฺจ อุภยพฺยติเรก
มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;
สาคโร’ฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติ.
คมฺม เอกพฺยติเรก
น สนฺตาปาปหํ เนวิ, จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;
มุนินฺท! นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณ ภูสิตํ.
คมฺมอุภยพฺยติเรก
มุนินฺทานน มมฺโภช, เมสํ นานตฺต มีทิสํ;
สุวุตฺตา’มตสนฺทายี, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํ.
ปสิทฺธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ าการณํ;
สาภาวิกตฺต มถวา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนา.
การณนฺตรวิภาวนา
อนฺชิตา’สิตํ เนตฺตํ, อธโร รฺชิตา’รุโณ;
สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวฺจิตา ตว.
สาภาวิก วิภาวนา
น โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย, มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;
สภาวนิมฺมลตเร, สาธุชนฺตูน เจตสิ.
ชนโก ¶ , าปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุํ;
ปฏิสงฺขรณํ เตสํ, อลงฺการตาโย’ทิตํ.
ภาวา’ภาว กิจฺจวสา, จิตฺตเหตุวสาปิ จ;
เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ, มุขมตฺต นิทสฺสนํ.
ปรมตฺถปกาเส’ก, รสา สพฺพมโนหรา;
มุนิโน เทสนา’ยํ เม, กามํ โตเสติ มานสํ.
ภาวกิจฺโจ การกเหตุ.
ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;
นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยา.
อภาวกิจฺโจ การกเหตุ.
มุนินฺท’จนฺท สํวาทิ, กนฺตภาโว’ปโสภินา;
มุเขเน’ว สุโพธํ เต, มนํ ปาปา’ภินิสฺสฏํ.
ภาวกิจฺโจ าปกเหตุ.
สาธุหตฺถา’รวินฺทานิ, สงฺโกจยติ เต กถํ;
มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, ราคพาลา’ตโป ผุสํ?
อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ.
สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;
มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, นข จนฺทาน’ มํสโว.
ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ.
อุทฺทิฏฺานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส ยถากฺกมํ;
‘สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จ.
อาลาป หาส ลีฬาหิ, มุนินฺท! วิชยา ตว;
โกกิลา กุมุทานิ โจ, ปเสวนฺเต วนํ ชลํ.
สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;
ปิยสฺสา’ติสเยเน’ตํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํ.
ปีติยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต! สนฺทสฺสนา ตว;
กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเว’ว ปุน ทสฺสนา.
วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปต วตฺถุโน;
สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถ สงฺเขป รูปโต.
สา’ยํ ¶ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;
อตฺเถ’ว อปรา ปฺย’ตฺถิ, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา.
อภินฺนวิเสสน
วิสุทฺธา’มตสนฺทายี, ปสตฺถรตนา’ลโย;
คมฺภีโร จา’ย’ มมฺโพธิ, ปฺุเนา’ปาทิโต มยา.
ภินฺนาภินฺนวิเสสน
อิจฺฉิต’ตฺถปโท สาโร, ผลปุปฺโผ’ปโสภิโต;
สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว กปฺปรุกฺโข สมุฏฺิโต.
สาครตฺเตน สทฺธมฺโม, รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;
สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา, ปุพฺพตฺรา’ฺตฺร ตุ’ตฺตยํ.
วตฺถุโน’ฺปฺปกาเรน, ิตา วุตฺติ ตท’ฺถา;
ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนา.
อุปมา’พฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;
กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนา.
อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา
อิจฺฉาภงฺคา’ตุรา’สีนา, ตา’ตินิจฺจล มจฺฉรา;
วสํ เนนฺติ’ว ธีรํ ตํ, ตทา โยคา’ภิโยคโต.
กฺริยาปริกปฺปนา
คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;
มคฺค มนฺเวสตี นูน, ชินภีโต ปลายิตุํ.
คุณปริกปฺปนา
มุนินฺท! ปาททฺวนฺเท เต, จารุ ราชิว สุนฺทเร;
มฺเ ปาปา’ภิ’สมฺมทฺท, ชาตโสเณน โสณิมา.
มฺเ, สงฺเก, ธุวํ, นูน, มิว, มิจฺเจว มาทิหิ;
สา’ยํ พฺยฺชียเต กฺวา’ปิ, กฺวา’ปิ วากฺเยน คมฺยเต.
คมฺมปริกปฺปนา
ทยา สฺชาต สรสา, เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;
ปีเณนฺตา ชิน! เต สาธุ, ชนํ สรสตํ นยุํ.
อารพฺภนฺตสฺส ¶ ยํกิฺจิ, กตฺตุํ ปฺุวสา ปุน;
สาธน’นฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํ.
มารา’ริภงฺคา’ภิมุข, มานโส ตสฺส สตฺถุโน;
มหามหี มหารวํ, รวี’ย’มุปการิกา.
อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิยา ทสฺสน’ฺถา;
วทนฺติ ตํ ‘ปริยาย, วุตฺตี’ติ สุจิพุทฺธโย.
วิวฏ’งฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺข วชฺชิตํ;
ธนกาม! ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิจฺฉสิ.
ถุตึ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;
โทสา’ภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ มตฺร หิ.
สฺจาเลตุ มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;
วิเสสํ ตาวตา นาถ!, คุณานํ เต วทาม กึ?
วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยา, ชาติ, คุณสฺส จ;
เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม ยํ ภเว.
น รถา, น จ มาตงฺคา, น หยา, น ปทาตโย;
ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิ.
ทพฺพวิเสสวุตฺติ.
น พทฺธา ภูกุฏิ, เนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;
มาราริภงฺคํ จา’กาสิ, มุนิ วีโร วโร สยํ.
กฺริยาวิเสสวุตฺติ.
น ทิสาสุ พฺยาตฺตา [ตตา (ก.)] รํสิ,
นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;
ตถาปฺย’นฺธตมหรํ, ปรํ สาธุสุภาสิตํ.
ชาติวิเสสวุตฺติ.
น ขรํ, น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท! วจนํ ตว;
ตถาปิ คาฬฺหํ ขณติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํ.
คุณวิเสสวุตฺติ
ทสฺสียเต’ติริตฺตํ ¶ ตุ, สูรวีรตฺตนํ ยหึ;
วทนฺติ วิฺูวจนํ, รุฬฺหาหงฺการ มีทิสํ.
ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส, กึ เม พฺยาปารทสฺสนา?
ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา, สชฺชา สนฺเต’ว ตาทิเส.
สิเลโส วจนา’เนกา, ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;
อภินฺนปทวากฺยาทิ, วสา เตธา’ย มีริโต.
อนฺธตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;
ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเน.
อภินฺนปทวากฺยสิเลโส.
สารทา’มลกา’ภาโส, สมานีต ปริกฺขโย;
กุมุทา’กรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธี.
ภินฺนปทวากฺยสิเลโส.
สมาหิต’ตฺตวินโย, อหีน มท มทฺทโน;
สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโก.
ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโส.
วิรุทฺธา, วิรุทฺธา, ภินฺน, กมฺมา, นิยมวา, ปโร;
นิยม’กฺเขปวจโน, อวิโรธิ, วิโรธฺย’ปิ.
โอจิตฺย สมฺโปสกาทิ, สิเลโส, ปทชา’ทิ [ปทชาติ (ก.)] ปิ;
เอสํ นิทสฺสเนสฺเว’ว, รูป มาวิ ภวิสฺสติ.
วิรุทฺธกมฺมสิเลส
สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห;
ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเต.
อวิรุทฺธกมฺมสิเลส
สภาวมธุรํ ปฺุ วิเสโส’ทย สมฺภวํ;
สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํ.
อภินฺนกมฺมสิเลส
อนฺธการา’ปหาราย ¶ , สภาว มธุราย จ;
มโน ปีเณติ ชนฺตูนํ, ชิโน วาจาย ภาย จ.
นิยมวนฺตสิเลส
เกส’กฺขีนํ’ว กณฺหตฺตํ, ภมูนํเยว วงฺกตา;
ปาณิปาทา’ธรานํ’ว, มุนินฺทสฺสา’ภิรตฺตตา.
นิยมกฺเขปสิเลส
ปาณิปาทา’ธเรสฺเว’ว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;
ทิสฺสเต โส’ย มถวา, นาถ! สาธุคุเณสฺว’ปิ.
อวิโรธิสิเลส
สลกฺขโณ’ติสุภโค, เตชสฺสี นิยโต’ทโย;
โลเกโส ชิตสํกฺเลโส,
วิภาติ สมณิสฺสโร.
วิโรธิสิเลส
อสโมปิ สโม โลเก,
โลเกโสปิ นรุตฺตโม;
สทโย ปฺย’ทโย ปาเป, จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติ.
โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส
สํสารทุกฺโข’ปหตา, วนตา ชนตา ตฺวยิ;
สุข มิจฺฉิต มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท! วินฺทติ.
คุณยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;
สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตา.
สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก, สมฺปตฺตา’โลกสมฺปโท;
อุโภหิ รํสิมาลี จ, ภควา จ ตโมนุโท.
อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิฺจิ ตํ สทิสํ ผลํ;
ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํ.
อสนฺตผลนิทสฺสน
อุทยา ¶ สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;
ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา ทุร’นฺตตํ.
สนฺตผลนิทสฺสน
สิโร นิกฺขิตฺต จรโณ, จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;
ปรม’พฺภุตตํ โลเก, วิฺาเปต’ตฺตโน ชิโน.
วิภูติยา มหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;
ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต มีริตํ.
วิภูติมหนฺตตฺต
กิรีฏ รตน’จฺฉายา, นุวิทฺธา’ตป วารโณ;
ปุรา ปรํ สิรึ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ ภินิกฺขมา.
อธิปฺปายมหนฺตตฺต
สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ, สตฺโต สตฺตหิตาย โส;
หิตฺวา สฺเนหรสาพนฺธ, มปิ ราหุลมาตรํ.
โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ, กิฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;
อสมํ วา สมํ ตสฺส, ยทิ สา วฺจนา มตา.
อสมวฺจนา
ปุรโต น สหสฺเสสุ, น ปฺเจสุ จ ตาทิโน;
มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ, สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํ.
สมวฺจนา
วิวาท มนุยฺุชนฺโต, มุนินฺทวทนิ’นฺทุนา;
สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ, ฉตฺต เมตํ มโนภุโน.
ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;
ถุติ ร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติ.
สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;
อนายาโส ปลาเภหิ, ชลทพฺภงฺกุราทิภิ.
อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;
สิยา เอกาวลิ สา’ยํ, ทฺวิธา วิธิ, นิเสธโต.
วิธิเอกาวลิ
ปาทา ¶ นขาลิ รุจิรา, นขาลิ รํสิ ภาสุรา;
รํสีตโมปหาเน’ก, รสา โสภนฺติ สตฺถุโน.
นิเสธเอกาวลิ
อสนฺตุฏฺโ ยติ เนว,
สนฺโตโส นา’ลยาหโต;
นา’ลโย โย ส ชนฺตูนํ, นา’นนฺต พฺยสนา วโห.
ยหึ ภูสิย ภูสตฺตํ, อฺมฺํ ตุ วตฺถุนํ;
วินา’ว สทิสตฺตํ ตํ, อฺมฺวิภูสนํ.
พฺยามํ’สุ มณฺฑลํ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;
มหนฺตึ วินฺทตี กนฺตึ, โสปิ เตเนว ตาทิสึ.
กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ, คุณสฺส จ;
‘สหวุตฺตี’ติ วิฺเยฺยํ, ต’ทุทาหรณํ ยถา.
กฺริยาสหวุตฺติ
ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํ สโว;
วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมา.
คุณสหวุตฺติ
ชิโน’ทเยน มลีนํ, สห ทุชฺชน เจตสา;
ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชน เจตสา.
วิโรธีนํ ปท’ตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;
สมุกฺกํสา’ภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตา.
คุณา สภาว มธุรา, อปิ โลเก’ก พนฺธุโน;
เสวิตา ปาป เสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ มานสํ.
ยสฺส กสฺส จิ ทาเนน, ยสฺส กสฺส จิ วตฺถุโน;
วิสิฏฺสฺส ย มาทานํ, ‘ปริวุตฺตี’ติ สา มตา.
ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนฺุํ นยนาทิกํ;
มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพฺุตาสิรี[มุนินฺท! สมนุปฺปตฺโต, ทานิ สพฺพฺุตาสิรึ (ก.)].
กิฺจิ ¶ ทิสฺวาน วิฺาตา, ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;
สํสยา’ปคตํ วตฺถุํ, ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโต.
สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชิน ปาท นขํ’สุนา;
ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทา’ตป มนา ชนา.
ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ, กวีนํ ภาวโพธนํ;
เยน เกนจิ วณฺเณน, ภาโว นามา’ย มีริโต.
นนุ เตเย’ว สนฺตาโน, สาครา น กุลาจลา;
มนมฺปิ มริยาทํ เย, สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โน.
องฺคงฺคิ ภาวา สทิส, พลภาวา จ พนฺธเน;
สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ ‘มิสฺส’นฺติ ปวุจฺจติ.
องฺคงฺคีภาวมิสฺส
ปสตฺถา มุนิโน ปาท, นข รํสิ มหานที;
อโห! คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเน.
สทิส พล ภาว มิสฺส
เวโส สภาว มธุโร, รูปํ เนตฺต รสายนํ;
มธู’ว มุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ.
อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส, อิฏฺสฺสา’สีสนํ ยถา;
ติโลเก’กคติ นาโถ,
ปาตุ โลก มปายโต.
รส’ปฺปตีติ ชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;
‘รสวนฺต’นฺติ ตํ เยฺยํ, รสวนฺต วิธานโต.
ราคา’นต’พฺภุต สโรช มุขํ ธราย,
ปาทา ติโลกครุโน’ธิก พนฺธราคา;
อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,
สฺจุมฺพยนฺติ สตตา’หิต สมฺภเมน.
อิจฺจา’นุคมฺม ¶ ปุริมาจริยา’นุภาวํ,
สงฺเขปโต นิคทิโต’ย มลงฺกตีนํ;
เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,
โก นาม ปสฺสิตุ มลํ ขลุ ตาส มนฺตํ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิ วิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.