📜
๕. ภาวาวโพธ-ปฺจมปริจฺเฉท
ปฏิภานวตา โลก, โวหาร’มนุสารินา;
ตโต’จิตฺย สมุลฺลาส, เวทินา กวินา ปรํ.
ายิสมฺพนฺธิโน ภาว, วิภาวา สา’นุภาวกา;
สมฺพชฺฌนฺติ นิพนฺธา เต, รส’สฺสาทาย สาธุนํ.
ภาวอธิปฺปาย
จิตฺต วุตฺติ วิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;
รตฺยาทโย ตโต ภาว, สทฺเทน ปริกิตฺติตา.
ายีภาวอธิปฺปาย
วิโรธินา’ฺภาเวน, โย ภาโว น ติโรหิโต;
สีเลน ติฏฺติ’จฺเจโส, ‘ายีภาโว’ติ สทฺทิโต.
ายีภาวปฺปเภทอุทฺเทส
รติ, หสฺโส, จ โสโก, จ,
โกธุ, สฺสาหา, ภยํ,ปิ จ;
ชิคุจฺฉา, วิมฺหโย, เจว, สโม จ นว ายิโน.
พฺยภิจารีภาวอธิปฺปาย
ติโรภาวา, วิภาวา’ทิ, วิเสสนา’ภิมุขฺยโต;
เย เต จรนฺติ สีเลน, เต โหนฺติ พฺยภิจาริโน.
พฺยภิจาริภาวปเภท
นิพฺเพโท ¶ , ตกฺก, สงฺกา, สม,
ธิติ, ชฬตา, ทีนตุ, คฺคา, ลสตฺตํ,
สุตฺตํ, ตาโส, คิลานุ, สฺสุก, หริส,
สติ, สฺสา, วิสาทา, พหิตฺถา [พหิทฺธา (ก.)];
จินฺตา, คพฺพา, ปมาโร, มริส, มท,
มตุ, มฺมาท, โมหา, วิโพโธ,
นิทฺทา, เวคา, สพิลํ, มรณ,
จปลตา [สจปลา (ก.)], พฺยาธิ, เตตฺตึส เมเต.
สตฺติกภาวอธิปฺปาย
สมาหิต’ตฺต’ปฺปภวํ, สตฺตํ[สตฺวํ (ก.)] เตโน’ปปาทิตา;
สตฺติกา[สาตฺวิกา (ก.)] ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวา ภวนฺติ เต.
สตฺติกภาวปฺปเภท
ถมฺโภ, ปฬย, โรมฺจา, ตถา เสท, สฺสุ, เวปถุ;
เววณฺณิยํ, วิสรตา, ภาวา’ฏฺเ’เต ตุ สตฺติกา.
ยทา รตฺยาทโย ภาวา, ิติสีลา น โหนฺติ เจ;
ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา, ภวนฺติ พฺยภิจาริโน.
วิภาโว การณํ เตสุ, ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;
โย สิยา โพธโก เตสํ,
อนุภาโว’ย มีริโต.
เนกเหตุํ มโนวุตฺติ, วิเสสฺจ วิภาวิตุํ;
ภาวํ วิภาวา’นุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํ.
สวิภาวา’นุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;
วณฺณนียา ยโถ’จิตฺยํ, โลกรูปา’นุคามินา.
จิตฺต ¶ วุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สตฺติกา’งฺคโต;
พหิ นิสฺสฏ เสทาทิ, อนุภาเวหิ วณฺณิยา.
รสอธิปฺปาย
สามาชิกาน มานนฺโท, โย พนฺธตฺถา’นุสารินํ;
รสียตีติ ตฺูหิ, รโส นามา’ย’มีริโต.
รสปฺปเภท
สวิภาวา, นุภาเวหิ, สตฺติก,พฺยภิจาริภิ;
อสฺสาทิยตฺต มานีย, มาโน าเย’ว โส รโส.
สิงฺคาร,หสฺส,กรุณา, รุทฺท,วีร,ภยานกา;
พีภจฺฉ,พฺภุต,สนฺตา, จ, รสา ายีน นุกฺกมา.
ทุกฺขรูเป’ย’ มานนฺโท, กถํ นุ กรุณาทิเก?
สิยา โสตูนมานนฺโท,
โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิ.
ายีภาว นิทฺเทส รติฏฺายีภาว
รมฺม,เทส, กลา, กาล, เวสาทิ, ปฏิเสวนา;
ยุวาน’ฺโฺรตฺตานํ, ปโมโท รติ รุจฺจเต.
ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต, นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;
โสปฺย’โยค, วิปฺปโยค, สมฺโภคานํ วสา ติธา.
หสฺสฏฺายีภาว
วิการา’กติอาทีหิ, อตฺตโน ถ ปรสฺส วา;
หสฺโส นิทฺทา, สมา’ลสฺย, มุจฺฉาทิ,พฺยภิจาริภิ;
ปริโปเส สิยา หสฺโส, ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีนํ โส.
หสฺสปฺปเภท
สิต มิห วิกาสิ นยนํ,
กิฺจา’ลกฺขิย ทิชํ ตุ ตํ หสิตํ;
มธุรสฺสรํ วิหสิตํ, อํสสิโรกมฺปมุปหสิตํ.
อปหสิตํ ¶ สชล’กฺขิ, วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;
ทฺเว ทฺเว กถิตา เจ’สํ,
เชฏฺเ [มชฺเฌ’ธเมติ เอตฺถ มชฺเฌ อธเมติ ปทจฺเฉโท] มชฺเฌ’ธเม จ กมโส.
กรุณฏฺายีภาว
โสกรูโป ตุ กรุโณ, นิฏฺปฺปตฺติ’ฏฺ นาสโต;
ตตฺถา’นุภาวา รุทิต, ปฬย,ตฺถมฺภกาทโย;
วิสาทา,ลสฺย,มรณ, จินฺตา’ที พฺยภิจาริโน.
รุทฺทฏฺายีภาว
โกโธ มจฺฉริยา’ทีหิ, โปเส ตาส, มทาทิภิ;
นยนา’รุณตาทีหิ, รุทฺโท นาม รโส ภเว.
วีรฏฺายีภาว
ปตาป, วิกฺกมา’ทีหุ, สฺสาโห ‘วีโร’ติ สฺิโต;
รณ,ทาน,ทยาโยคา, วีโร’ยํ ติวิโธ ภเว;
เตวา’นุภาวา ธิติ,ม, ตฺยา’ทโย พฺยภิจาริโน.
ภยฏฺายีภาว
วิการา,สนิ,สตฺตา’ทิ, ภยุ’กฺกํโส ภยานโก;
เสทา’ทโย นุภาเว’ตฺถ, ตาสา’ที พฺยภิจาริโน.
ชิคุจฺฉาฏฺายีภาว
ชิคุจฺฉา รุธิรา’ทีหิ, ปูตฺยา’ทีหิ วิราคโต;
พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี, กเมน กรุณายุโต;
นาสา วิกูณนาทีหิ, สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํ.
วิมฺหยฏฺายีภาว
อติ โลก ปทตฺเถหิ, วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;
ตสฺสา’นุภาวา เสท,สฺสุ, สาธุวาทา’ทโย สิยุํ;
ตาสา,เวค,ธิติ,ปฺปฺา, โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโน.
สมฏฺายีภาว
ายีภาโว สโม เมตฺตา, ทยา,โมทา’ทิ สมฺภโว;
ภาวาทีหิ ต’ทุกฺกํโส, สนฺโต สนฺต นิเสวิโต.
อิติ สงฺฆรกฺขิต มหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
รสภาวา’วโพโธ นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
สุโพธาลงฺกาโร สมตฺโต.