📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
สุโพธาลงฺการฏีกา
คนฺถารมฺภกถา
โย ¶ ปาทนีรชวโรทรราธิเตน […ราทิเกน (ก.)],
โลกตฺตเยน’วิกเลน นิรากุเลน;
วิฺาปยี นิรุปเมยฺยตมตฺตโน ตํ,
วนฺเท มุนินฺทมภิวนฺทิย วนฺทนียํ.
ปตฺโต สปตฺตวิชโย ชยโพธิมูเล,
สทฺธมฺมราชปทวึ ยทนุคฺคเหน;
สตฺตาปสตฺต [สตฺตปฺปสตฺถ (ก.)] วิปุลามลสคฺคุณสฺส,
สทฺธมฺมสารรตนสฺส นมตฺถุ ตสฺส.
โย ภาชนตฺตมภิสมฺภุณิ สคฺคุณสฺส,
ตสฺสาปิ ธมฺมรตนสฺส มหารหสฺส;
สมฺภาวิตํ สสิรสาหิตสนฺนเตหิ,
สมฺภาวยามิ สิรสา คณมุตฺตมํ ตํ.
เย’นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,
มนฺถา’จโลลฺลสิตาณวเรน ลทฺธา;
สารา มตาติ สุขิตา สุขยนฺติ จฺเ,
เต เม ชยนฺติ คุรโว คุรโว คุเณหิ.
๑. โทสาวโพธ ปมปริจฺเฉท
รตนตฺตยปฺปณามวณฺณนา
มุนินฺทวทนมฺโภช-คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;
สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํ.
๑. อถายํ ¶ คนฺถกาโร คนฺถารมฺเภ ปุพฺพปโยคานุพนฺธสภาวสิทฺธิกวิคุโณเปตานํ ยติโปตานํ ตทุปายนฺตรวิรตา กมนฺตราเปตปรกฺกมสมฺภเวนาธิคตพฺยสนสตมุปลพฺภ ทยาสฺชาตรสรสหทยตาย ตทุปายภูตํ พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโมภิมตสิทฺธินิมิตฺตมตฺตโนธิคตสทฺธมฺมเทวตานุสฺสรณํ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. นนุ ‘‘พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโม’’ติ วุตฺตํ, กิเมตฺถ ลกฺขณกรเณน อทิฏฺลกฺขณาปิ ทิสฺสนฺติ พนฺธนฺตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ เต ฆุณกฺขรปฺปกาสา ตพฺพิทูนํ ปโยคานุสาริโน วา สิยุํ, ปุพฺเพ กตสตฺถปริจยา วา สิยุนฺติ วิฺเยฺยํ. วาณี มยฺหํ มนํ ปีณยตนฺติ สมฺพนฺโธ. วาณีติ วา สรสฺสตฺยปรนามเธยฺยา กาจิ เทวตา, สา สพฺพาวทาตา ยถิจฺฉิตตฺถสาธนปุณฺฑรีกคพฺเภ นิสีทตีติ โลกวาโท. วาณีติ ปน ปจฺจุหวิรเหนาภิมตสิทฺธินิพนฺธเนกตาโณ สมฺมาสมฺพุทฺธภาสิโต สทฺธมฺโม, ตโตเยวายํ เทวตา รุปฺปเต. ตตฺถ สรสฺสติยา ยถา’สตฺตา ชาตาย มโนสมฺปีณนนฺติ โลโก, สทฺธมฺมเทวตาย ตุ มโนปีณนํ, ตสฺสา สพฺพวชฺชรหิตายจฺจนฺตนิมฺมลาย นิรนฺตรตฺถเนกตาณปฺปวตฺติยา มนโส สมฺปีณนํ. เตน จ ปสฺสทฺธิ, ตาย ปน สุขํ, เตนาปิ สมาธิ, สมาธิสมฺภเวน ยถาภูตาวโพธสมฺภวโต วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถวิเสสา ปฏิภนฺตฺยนายาเสน, ตโต จ ยถิจฺฉิตสิทฺธินิปฺผตฺตีติ วงฺกวุตฺติยา ตปฺปสาทมาสีสติ.
กึวิสิฏฺโจฺจาห ¶ ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. อุโภ โลเก มุนาติ ชานาตีติ มุนิ, อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ ปวตฺเตติ สพฺพตฺถาติ อินฺโท, มุนิ จ โส อินฺโท จ, มุนีนํ อินฺโทติ วา มุนินฺโท, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตโตยํ ตสฺส นิมิตฺตกสฺา. วิชฺชมาเนสุปิ ปริยายสทฺเทสฺวฺเสุ กวิกามิตสฺสตฺถสฺเสกนฺตวาจกตฺเตโน’ จิตฺยสมฺโปสโกยํ มุนินฺทสทฺโท, ตถา หิ โย อุภยโลกชานเนน มุนีนํ ปรมิสฺสริยปุคฺคลานมฺปิ ปรมิสฺสริยํ วตฺเตติ, โส ปรํ ปีเณติ เหตุภาเวน’ตฺเร’ตฺยุ’จิตเมว, ตถา ปทนฺตรานมฺปิ โอจิตฺยํ โปเสติ. ตถา หิ ตาทิสสฺส วทนารวินฺโททเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปฏิสรณํ, ตสฺมา จ มโน ปีเณตีติ. ตสฺส วทนํ, ตมิว มุนินฺทวทนํ, อมฺโภชํ. ตเมว วา ลกฺขิสํโยคิตาทิสธมฺเมน’มฺโภชํ, ปทุมํ. ตสฺส คพฺโภ. ตตฺถ สมฺภเวน ปวตฺติยา, อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิรวชฺชา เทวตา. วาจา ปน โทสเลเสนาป’สมฺผุฏฺาว นิรวชฺชา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘คุณาลงฺการสํยุตฺตา’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๔ คาถา] อิจฺจาทิ. ตโตวายํ สรณํ ปาณินํ สตฺตานํ ปฏิภานาทิคุณวิเสสาวหตฺตมตฺเตน ปฏิสรณภูตา เทวตา. วาจา ปน สพฺพุปทฺทวนิวารเณน สพฺพหิตสุขสมฺปทาสมฺปาทเนนจฺจนฺตปฏิสรณภูตา. สภาวนปุํสกตฺตา เจตฺถ น ลิงฺคปริวตฺตนํ. มยฺหนฺติ เอกวจเนนตฺตโน นิรภิมานต’มาเนติ สชฺชนมาจารํ. อภินฺนปทสิเลโส จายํ, สพฺพตฺเถวาวีกตสทฺทปฺปโยคโต. สิเลโส จายํ วงฺกวุตฺติยา สพฺพตฺถ สิรึ โปเสติ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิรึ ปร’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๗๒ คาถา]. อยเมตฺถ สงฺเขเปน นเยน อตฺถวณฺณนา. วิตฺถารนเยน ปน นานปฺปกาเรนตฺโถ สํวณฺเณตุํ สกฺกา. ตถา สติ คนฺถคารโวปิ สิยาติ ปกาโรยเมวพฺภุปคโต.
๑. สุปริสุทฺธพุทฺธิโคจรปรมวิจิตฺตคนฺถการโกยมาจริย- สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาโท ¶ สปิฏกตฺตยสพฺพสตฺถปาราวตรเณน สฺชาตานปฺปกปีติสุขมนุภวํ ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนทฺวยสฺส ปริยตฺติมูลกตฺตา เยน เกนจิ ปริยาเยน ตสฺสา ปริยตฺติยา อตฺถาวโพเธน ‘‘อปฺเปว นาม สาธุชนํ ปริโตเสยฺย’’มิติ ตทธิคโมปายภูตมิทํ ปกรณมารภนฺโต คนฺถารมฺเภ อิฏฺเทวตาย ปณามกรณํ สตาจารานุรกฺขณตฺถํ [สทาจารานุรกฺขณตฺถํ (ก.)], วิเสสโต อภิมตคนฺถสฺสานนฺตราเยน ปริสมตฺติยา จ การณมิติ อิฏฺเทวตานุสฺสรณํ, คนฺถนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกานิ อภิธานาภิเธยฺยกรณปฺปการปโยชนานิ จ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภช…เป… ปริสฺสโม’’ติ คาถตฺตยมาห. เอตฺถ ปมคาถาย อิฏฺเทวตาสงฺขาตรตนตฺตยปฺปณาโม ทสฺสิโต, ทุติยคาถาย อารมฺภปฏิกฺเขปกชนา นิเสธิตา, ตติยคาถาย อภิธานาทิกํ ทสฺสิตํ. ตถา หิ โลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตปริยตฺติสงฺขาตสพฺพฺุภารติยา มโนสมฺปีณนาสีสนาปเทเสน อตฺตโน นิสฺเสสธมฺมรตเน ปสาโท ปกาสิโต. โส ปน ธมฺมปฺปสาโท ตทวินาภาวโต พุทฺธสงฺเฆสุปิ สิทฺโธติ รตนตฺตยวิสยํ ปณามํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสติ. โส หิ อตฺถโต ปณามกฺริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนา. เอตฺถ ผลํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ปุน สนฺเตสุ รามสมฺมาทฺยลงฺกาเรสุ ปิฏฺปิสนํ วิย โหตีทํ อลงฺการกรณนฺติ วทนฺตา วิรุทฺธวาทิโน รามสมฺมาทีนมตฺถิภาวํ อุพฺภาเวตฺวา [อภฺยุปคเมตฺวา (ก.)] เต สุทฺธมาคธิกา น วฬฺเชนฺตีติ อิมินา ปฏิสิทฺธา. นิรากรณผลฺหิ คนฺถสฺส นิทฺโทสภาโวว. อปิจ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการทีปเกน อลงฺการสทฺเทน ¶ คนฺถสรีรสงฺขาตสฺิโน สฺาสงฺขาตอภิธานฺจ อลงฺการสทฺทสฺส สทฺทาลงฺการาทฺยภิเธยฺยฺจ สุทฺธมาคธิกตฺตํ วตฺวา อลงฺการสทฺทสฺส วิเสสนภูตอนุรูปสทฺโทปาทาเนน พุทฺธวจนสฺส อุปโยคตฺตํ มาคธิกโวหาเรน ภวตีติ คมฺยมานตฺตา กรณปฺปการฺจ อลงฺการคนฺถปฺปวตฺติยา อตฺถาลงฺการาทินิสฺสิตตฺตา อิมินา อลงฺการสทฺเทเนว อลงฺการสงฺขรณสงฺขาตปฺปโยชนฺจ ทสฺเสติ.
สตฺถปฺปโยชนานํ สาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ปน สมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตสตฺถปฺปโยชนานํ ทสฺสเนเนว ตนฺนิสฺสิตตฺตา สยมฺปิ วุตฺโต โหติ. วุตฺตํ หิ–
‘‘สตฺถํ ปโยชนฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;
วุตฺตา ตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติ.
ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธนิสฺสยา สมฺพนฺธสฺส อาธารภูตา สตฺถํ, ปโยชนฺจ อุโภ วุตฺตา, ตํวุตฺติยาเยว เตสํ อุภินฺนํ กถเนเนว ตนฺนิสฺสิโต เต นิสฺสาย ปวตฺโต โสปิ สมฺพนฺโธ วุตฺโต ภวตีติ.
เอตฺถ อภิธานกถนํ โวหารสุขตฺถํ, อภิเธยฺยาทิกถนํ ปน เตหิ ยุตฺตานํเยว คนฺถานํ สุพุทฺธิปุพฺพกาทีนํ อุปาเทยฺยตฺตฺจ ตพฺพิปรีตานํ อุมฺมตฺตกวจนาทีนมิวอนุปาเทยฺยตฺตฺจ ปกาสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ [สมฺพนฺธฺยนุคุโณปายํ (ก.)], ปุริสตฺถาภิธายกํ;
วีมํสาธิคตํ [วีมํสาธิกตํ (สี.)] วากฺย-มโตนธิคตํ […นธิกตํ (สี.)] ปร’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธานุคุโณปายํ สาธิยสาธนลกฺขณสมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตวาจฺจวาจกานํ สมฺพนฺธิภูตานํ อฺมฺานุรูปคุณปริชานเน การณภูตํ ปุริสตฺถาภิธายกํ จตุพฺพิธธมฺมอตฺถกามโมกฺขสงฺขาตานํ ปุริสตฺถานํ วาจกภูตํ ¶ วากฺยํ ‘‘เอกาขฺยาโต ปทจฺจโย, สิยา วากฺยํ สการโก’’ติ [อภิธานปฺปทีปิกา ๑๐๖ คาถา] วุตฺตลกฺขณมชฺฌปติตวากฺยสมุทาโยเปตํ มหาวากฺยสรูปสตฺถํ วีมํสาธิคตํ าณคติลกฺขณอุปปริกฺขาย อธิคตํ อธิปฺเปตํ, อโต ปรํ วุตฺตลกฺขณสตฺถโต อฺํ อนธิคตํ นาธิปฺเปตนฺติ. อิทํ ปเนตฺถ คาถานํ นิกฺเขปปฺปโยชนํ.
โลเก ปทุมคพฺเภ วสนฺติยา สพฺพงฺคธวลาย ยถิจฺฉิตตฺถสาธิกาย สรสฺสตีนามิกาย เทวตาย ‘‘วาณี’’ติ โวหารโต อิมินา อตฺเถน โยเชตฺวา อภินฺนปทสิเลสาลงฺการวเสน วุตฺตตฺตา ปทตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพ – มุนินฺทสฺส โสภาสุคนฺธาทิคุณโยคโต มุขสทิสสฺส, โน เจ มุขสงฺขาตอมฺโภชสฺส คพฺเภ อุทเร สมฺภเวน ปวตฺติยา อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิทฺโทสา, โสภนา วา ปาณินํ สรณํ อโตเยว อหิตาปนยนหิตาวหตฺเถน สพฺพสตฺตานํ ปฏิสฺสรณภูตา วาณี ยถาวุตฺตคุโณเปตา สรสฺสตีเทวตา, โน เจ สพฺพฺุภารตีติ วุตฺตสทฺธมฺมรตนํ มยฺหํ มนํ คนฺถวิรจเน พฺยาวฏสฺส เม จิตฺตํ ปีณยตํ อภิมตตฺถสมฺปาทเนน ปีณยตูติ.
อุภยโลกชานนโต มุนิ จ โส อินฺทภาวปวตฺตนโต อินฺโท เจติ กมฺมธารเยน วา, อคาริยมุนิอนคาริยมุนิเสขมุนิอเสขมุนีนํ จตุนฺนํ ปฺจโม หุตฺวา อินฺโทติ ฉฏฺีตปฺปุริเสน วา มุนินฺโท. เทวตาปกฺเข วทนมิว วทนนฺติ อมฺโภเช, สทฺธมฺมปกฺเข อมฺโภชมิว อมฺโภชนฺติ วทเน จ อุปจาเรน คหิเต กมฺมธารโย. มุนินฺทสฺส วทนมฺโภชมิติ จ, ตสฺส คพฺโภติ จ, ตสฺมึ สมฺภโวติ จ, เตน สุนฺทรีติ จ วากฺยํ. วาณิยา วิเสสนตฺเตปิ เอกนฺตนปุํสกตฺตา สรณสทฺทสฺส น ลิงฺคปริวตฺตนภาโว. ปาณินนฺติ รสฺสตฺตํ, ทีฆสฺส พฺยภิจารตฺตา. มยฺหนฺติ เอกวจเนน อตฺตโน สาธุคุโณทยการณํ ¶ นิรติมานตํ ทีเปติ. สนฺเตสุปิ อฺเสุ ชินปริยาเยสุ มุนินฺทสทฺโท อิฏฺมโนสมฺปีณนอมฺโภชตุลฺยตาสุนฺทริตฺตสรณตฺตสงฺขาตานํ อตฺถนฺตรานํ โอจิตฺยํ โปเสตีติ ปยุตฺโต. ตถา หิ ตาทิสสฺส มุขํ อมฺโภชตุลฺยํ, ตสฺมึ มุโขทเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปาณินํ สรณํ. ตสฺมาเยว มโนสมฺปีณเน ปฏุตฺตํ สุพฺยตฺตมิติ โอจิตฺยํ โหติ. โลเก ปตฺถฏมิทโมจิตฺยมาทรณียํ โหติ. ตสฺมิฺหิ อุตฺตมกวโยเยว อุปเทสกาติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘โอจิตฺยํ นาม วิฺเยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;
ตตฺโถปเทสปฺปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๐๔ คาถา].
นิมิตฺตวณฺณนา
รามสมฺมาทฺยลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;
ตถาปิ ตุ วฬฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เต.
๒. อเถวมภิคตามิตสิทฺธิสมฺปทาปาทเนกจตุรปรมิฏฺเทวตา- ภาวรูปิตสทฺธมฺมรตนสฺโส’ ปทสฺสิตนิปจฺจกาเรน อิฏฺเทวตาปูชํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนุ พนฺธลกฺขณมตฺถิเยว ปุพฺพกํ, ตสฺมา กิมเนน ปิฏฺปิสเนเน’’ติ ลกฺขณนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยปฺปโยชน- สมฺพนฺเธ ทสฺเสตุมาห ‘‘รามสมฺเม’’จฺจาทิ. รามสมฺมาทีนํ รามสมฺมปภุตีนํ ปุพฺพาจริยานํ, รามสมฺมาทโย วา ตํสมฺพนฺธโต. ภวติ หิ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหาโร ยถา กิฺจิปิ เวชฺชสตฺถํ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ. อลงฺการา ภูสาวิเสสา, พนฺธาลงฺการปฏิปาทกตฺเถน อลงฺการขฺยา คนฺถวิเสสา วา. สนฺโต โสภนา. ทฺเวปิ ปุรา ปุพฺพกาเล ภวา ปุราตนา, โปราณิกา. อุโภปิ สนฺติ. ยชฺชปิ สํวิชฺชนฺติ. ตถาปิ ตูติ นิปาตสมุทาโยยํ ¶ วิเสสาภิธานารมฺเภ. เอวํ สนฺเตปีติ อตฺโถ. สุทฺธมาคธิกาติ มคเธสุ ภวา, ตตฺถ วิทิตา วา มคธา, สทฺทา. เต เอเตสํ สนฺติ, เตสุ วา นิยุตฺตาติ มาคธิกา. สุทฺธา จ สกฺกฏาทิภาสิตกาลุสิยาภาเวน วิสุทฺธา, อสมฺมิสฺสา วา อปริจิตตฺตา เต มาคธิกา จาติ สุทฺธมาคธิกา, ยติโปตา. เต ยถาวุตฺเต อลงฺกาเร อาภรณวิเสเส น วฬฺเชนฺติ, ปสาธนวิเสเส นานุภวนฺติ. คนฺถวิเสเส ปน อุคฺคหณธารณาทิวเสน อตฺตโน สุทฺธมาคธิกตฺตา, รามสมฺมาทีนฺจ สกฺกฏาทิภาวโตติ อยเมตฺถ สทฺทตฺโถ. ภาวตฺถเลโสเปตฺถ ปริปูรติ, ตถาวิธปตีติโยคโต. สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน ปริสุทฺธภาเวน ปุพฺเพ โสภนาปิ เต อลงฺการา อิทานิ มลคฺคหิตภาวปฺปตฺตา ‘‘กึ เตหิ มลคฺคหิเตหิ อมฺหาทิสานํ สุทฺธสตฺตาน’’นฺติ น วฬฺเชนฺตีติ.
‘‘ปตียมานํ ปน กิฺจิ วตฺถุ,
อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;
ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-
มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติ.
หิ วุตฺตํ.
๒. สนฺโต วิฺูหิ ปสตฺถตฺตา โสภนา ปุราตนา ปุพฺพกาลสมฺภูตา รามสมฺมาทฺยลงฺการา รามสมฺมาทีหิ อาจริเยหิ วิรจิตตฺตา, เตสํ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหารสทิสนามตฺตา วา รามสมฺมาทโย นาม อลงฺการา กิสฺมิฺจิ เวชฺชสตฺเถ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ โวหาโร วิย. อลงฺการา ภูสาวิเสสา, อลงฺการตฺตปฏิปาทนโต อลงฺการนามิกา คนฺถวิเสสา วา สนฺติ กิฺจาปิ วิชฺชนฺติ, ตถาปิ ตุ เอวํ สนฺเตปิ สุทฺธมาคธิกา สกฺกฏปากตาทีสุ อฺภาสาสุ ปริจยาภาวโต เกวลมาคธิกา เต รามสมฺมาทิเก อลงฺกาเร น วฬฺเชนฺติ ปสาธนวเสน, อุคฺคหณธารณาทิวเสน ¶ น เสวนฺติ. มคเธสุ ภวา, เตสุ วา วิทิตา มคธา, สทฺทา. เต เอเตสํ อตฺถิ, เตสุ นิยุตฺตาติ วา มาคธิกา. สุทฺธสทฺโท มคธวิเสสโน, มาคธิกวิเสสโน วา โหติ. สทฺทานํ ตาทิสปตีติวิเสสโยคโต ภาวตฺถเลโสปิ อิธ ทิปฺปติ. ตถา หิ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน สุทฺธตฺตา เตสํ วินฺยาเสน โสภนตฺเต สติปิ ภาสาย ปุราตนตฺตา อปริสุทฺโธติ อวมฺมานา น วฬฺเชนฺตีติ. วตฺติจฺฉิตสฺสตฺถสฺส อุปตฺถมฺภกภูโต ภาวตฺถเลโสปิ มหากวีนํ วจเนสุเยว ลพฺภตีติ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตํ หิ–
‘‘ปตียมานํ ปน กิฺจิ วตฺถุ,
อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;
ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-
มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหากวีนํ ปูชิตกวีนํ วาณีสุ วจนวิเสเสสุ ปตียมานํ คมฺมมานํ ยํ กิฺจิ วตฺถุ โย โกจิ อตฺถเลโส อตฺเถว อตฺถิ เอว, ตํ วตฺถุ องฺคนาสุ วนิตาสุ ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ หตฺถปาทาทิปากฏสรีราวยวโต อธิกํ ลาวณฺยมิว มโนโคจรีภูตสุนฺทรตฺตํ วิย ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ ปกาสสทฺทาวยวโต อธิกํ หุตฺวา อาภาติ ทิปฺปตีติ.
อภิธานาทิวณฺณนา
เตนาปิ นาม โตเสยฺย-เมเต’ลงฺการวชฺชิเต;
อนุรูเปนา’ลงฺกาเร-เน’สเมโส ปริสฺสโม.
๓. เตเนจฺจาทิ. เยน เต อลงฺกาเร น วฬฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรเณหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา รหิเต, อลงฺการา วา ยถาวุตฺตวชฺชิตา เยหิ ¶ เต, เอเต ยติโปเต เอสํ ยติโปตานํ อนุรูเปน อิทานิ วิรจิยมานตฺตาภินวภาวโต, ทสพลวทนกมลมชฺฌวาสิตภาสิตวิรจิตภาวโต จ อนุจฺฉวิเกน อลงฺกาเรน อาภรเณน, อลงฺการสตฺเถน วา โตเสยฺยํ อปินาม ยถิจฺฉิตปสาธนวเสน, สวนธารณาทิวเสน วา วฬฺชเนน สนฺตุฏฺเ กเรยฺยํ อปฺเปว นาม ยนฺนูนาติ เอโส ปริสฺสโม อยํ อมฺหากํ ตาทิสสนฺตุฏฺิชนกาลงฺการปกรณปฺปโยโค.
อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนนาติ อลงฺกาโร, อาภรณํ หารเกยูราทิ. อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนนาติ อลงฺกาโรติมินา ปน อลงฺการสทฺเทน ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย จ อตฺถาลงฺการา นานปฺปการา สงฺคหิตา, เยหิ สทฺทตฺถสงฺขาตํ พนฺธสรีรํ โสภเต, ยถา หิ ปุริสสรีเร หารเกยูราทฺยลงฺกาโร นฺยสฺยเต, เยน โสภเต, ตถา พนฺธสรีเรปิ สทฺทาลงฺการา, อตฺถาลงฺการา จ นิกฺขิปียนฺติ, ยโต โสภเต. เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ตุ ปาเปนฺตุลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตน’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๙ คาถา] จ, ‘‘อตฺถาลงฺการสหิเต’’จฺจาทิกฺจ [สุโพธาลงฺการ ๑๖๔ คาถา].
อลงฺการวิธานภาเวน ตุ พนฺธสรีรมฺปิ ตทตฺถิยา อลงฺกาโร, ตถา ตปฺปฏิปาทกํ สุโพธาลงฺการนามเธยฺยสตฺถํ อลงฺกตปฏิปาทกตฺเตน มงฺคลสุตฺตนฺติ วิย. วกฺขติ หิ ‘‘คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๒ คาถา] จฺจาทิ. อตฺร อุจฺจเต –
‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;
สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติ.
อเนนสฺสาภิเธยฺยาทีนิ ¶ วุจฺจนฺติ. อภิธียเต อิติ อภิเธยฺยํ, สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ. โส จ สรีราลงฺการวิภาคกปฺปนาย เตสํ ปฏิปาทนํ. สุโพธาลงฺกาเรน หิ เต ปฏิปาทียนฺติ. เยน จ โย ปฏิปาทียติ, ตสฺสายมตฺโถ ภวตีติ อภิเธยฺยสตฺโถปิ. ทสฺสิตเมว ตุ สรีราลงฺการสงฺขรณํ ปโยชนํ, ตํ นิสฺสาย สุโพธาลงฺการปฺปวตฺติโต. ยสฺส หิ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺติ โหติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ, ตํ ปน กวิตฺตกิตฺติปสิทฺธาทิลกฺขณํ, ปรมฺปราย ตทตฺถตาย สุโพธาลงฺการสงฺขรณสฺส. สตฺถปโยชนานํ, สาธิยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ตุ นิสฺสยปทสฺสินา ทสฺสิโตเยว. ยถาห –
‘‘สตฺถํ ปโยชนฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;
วุตฺตาตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติ.
อภิเธยฺยาทิกถนฺจ ตํสมงฺคิสฺเสว จ วีมํสาวิเสสสมงฺคีนมุปาทียมานตฺตา, อฺาทิสสฺส ปน อุมฺมตฺตกวจนาทิโน วิย เหยฺยตฺตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ, ปุริสตฺถาภิธายกํ;
วีมํสาธิคตํ วากฺย-มโตนธิคตํ ปร’’นฺติ.
วากฺยนฺติ เจตฺถ วากฺยลกฺขโณเปตมนฺตรวากฺยสนฺนิจยํ มหาวากฺยสรูปํ สตฺถเมวาธิปฺเปตํ.
๓. เยน เต เต อลงฺกาเรน วฬฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรณวิเสเสหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา วชฺชิเต, เต วิรหิเต เยหิ เอเต สุทฺธมาคธิเก เอสํ สุทฺธมาคธิกานํ อนุรูเปน อภินวภาวโต มาคธิกสรูปํ อนุคตรูเปน, ทสพลภาสิตวิรจิตตฺตา วา อนุกูเลน อลงฺกาเรน อาภรณวิเสเสน, คนฺถวิเสเสน วา โตเสยฺยํ อลงฺการวฬฺชาปเนน, คนฺถวิเสเส [คนฺถวิสเย (ก.)] อุคฺคหณธารณาทิการาปเนน ¶ วา สนฺตุฏฺเ กเรยฺยํ อปินาม ยํนูน สุนฺทรมิติ, เอโส ปริสฺสโม อยํ มม อลงฺการปกรณปฺปโยโค. อปินามาติ เอตฺถ อิติสทฺโท คมฺยมาโน.
อลงฺกาเรหิ วชฺชิตา, อลงฺการา วชฺชิตา เยหิ วาติ จ. รูปสฺส อนุ อนุรูปํ, รูปํ อนุคตํ อนุรูปํ วา, เตน อนุรูเปน. อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนเนติ อลงฺกาโร, หารเกยูราทิ อาภรณปกฺเข, คนฺถปกฺเข ตุ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนเนติ อลงฺกาโร. อิมินา มุขฺยภาเวน ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา จ สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ ปวุจฺจนฺติ. อมุขฺยโต ปน อิเมสํ ทฺวินฺนํ อลงฺการานมธิฏฺานภูตพนฺธสรีรมฺปิ, ตถา มงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตาทิโวหาโร วิย อลงฺการปกาสกํ ‘‘สมฺมา พุชฺฌนฺติ ทฺวิปฺปการา อลงฺการา อเนเน’’ติ อิมินา อตฺเถน ลทฺธสุโพธาลงฺการวรนามเธยฺยสตฺถมฺปิ วุจฺจติ. วุตฺตมิทเมว –
‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;
สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติ.
เอตฺถ สามตฺถิยํ นาม ตทาธารตปฺปฏิปาทกตฺตโวหารโต ตทาเธยฺยตปฺปฏิปาทนียํ น ภวติ เจ, อฺํ กึ ภวตีติ อฺถานุปปตฺติลกฺขณเมวาติ.
เยสํ น สฺจิตา ปฺา-เนกสตฺถนฺตโรจิตา;
สมฺโมหพฺภาหตาเว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิฺจิปิ.
กึ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนี’ห [ครูนิห (ก.)];
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธูวิเวกิโน.
๔-๕. เอวํ ลกฺขณารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺถโตว สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํ. อโตเยว วุจฺจติ –
‘‘สพฺพตฺถ ¶ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;
ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติ.
ตสฺมา คุณโทสวิภาควิจารณํ นาม ตพฺพิทูนํเยว, นาสตฺถฺูนํ ปุริสปสูนํ. ตถา จาห –
‘‘คุณโทสมสตฺถฺู, ชโน วิภชเต กถํ;
อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘].
เยเนวํ, เตเนตฺถ คุณโทสทสฺสเน ปสนฺนาเนกสตฺถจกฺขุเยวาธิคโต, นฺโ ตพฺพิปรีโตตฺยนฺวยพฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เยส’’นฺติอาทิคาถาทฺวยมาห. ตตฺถ เยสนฺติ อนิยมุทฺเทโส, เยหีติ อตฺโถ. เยหิ น สฺจิตา น ราสิกตา, นานาสนฺตานวุตฺตินีปิ เอกตฺตนเยน เอกสฺมึ สนฺตาเน น วาสิตา นปริภาวิตาติ วุตฺตํ โหติ. กา สา? ปฺา เหยฺโยปาเทยฺยวิเวกรูปา. กีทิสีติ อาห ‘‘อเนกสตฺถนฺตโรจิตา’’ติ. อเนกสฺมึ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาลงฺการสตฺถาทิเก สตฺถนฺตเร อุจิตา สวนธารณาทิวเสน ปริจิตา สายํ ปฺา เยสํ น สฺจิตาติ ปกตํ. เอเตติ ยถาอุทฺทิฏฺานํ นิยมวจนํ. สมฺโมหพฺภาหตาติ ยถาวุตฺตายาติสยวติยา ปฺายาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน อพฺภาหตา วิเสเสน ปหตา, เอวสทฺทิตา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ยโต เอวํ, ตสฺมาปิ กิฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยรูปํ ยํ กิฺจิเทว อฏฺานานิโยชกตาทิสคุรุปาทสุสฺสูสานิสฺสยปฏิลทฺธวิเวกปฺาติ- สยาลาเภน นาวพุชฺฌนฺติ, น ชานนฺตีตฺยตฺโถ. ยโต อาลสิยาทิโทสเลสปริคฺคโหปิ สตตาจริยเสวนวเสน สิโรวิกิณฺณตาทิสคุรุปาทปงฺกชมฺพุชปรายโน จิเรนปิ กาเลน นานาวิธสตฺถนฺตรกตปริจยพเลน ปปฺโปติ ตาทิสํ ปฺาเวยตฺติยํ. เตเนวาห ภควา –
‘‘นิหียติ ¶ ปุริโส นิหีนเสวี,
น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฏฺมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,
ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖].
ตโต เอตาทิโส ปฺวาเยเวตฺถ คุณโทสวิภาควิเวจเน อธิการี, นฺโ ตพฺพิปรีโต ปุริสปสูติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย. รุฬฺโห อตฺถวิเสโส. เตนาห ‘‘กึ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิหา’’ติ. อิหาติ อิมสฺมึ โลเก เยสํ ชนานํ คุรูนํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ ชเนหิ ยถาวุตฺตนเยน ปฺาเวยตฺติยรสานภิฺเหิ กึ ปโยชนํ, เลสมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อนธิคตาเยเวตฺถ เอเตติ อธิปฺปาโย. อิทานิ พฺยติเรกมุเขน อาห ‘‘เย’’ติอาทิ. เย ปุพฺเพ กตปฺุตาทิสมฺปตฺติสมฺปนฺนา ตปฺปาทรเชหิ เตสํ คุรูนํ ปาทธูลีหิ โอกิณฺณา โอนทฺธา ควจฺฉิตา, เตว สาธู ยถาวุตฺตนเยน ปฺาเวยตฺติเยน อภิฺาตา สชฺชนา เอว วิเวกิโน เหยฺโยปาเทยฺยคุณโทสวิภาคนิยมนปฺาสมฺปตฺติสมงฺคิโน โหนฺติ, เตเยเวตฺถ คุณโทสวิเวจเน อธิคตาติ อธิปฺปาโย. สา จายํ คุรุปาทสุสฺสูสา วิสิฏฺาทเรน กรณียาติ วงฺกวุตฺติยา ตทภฺยาเส สาธุชเน นิโยเชติ.
๔-๕. เย สกลสตฺถปริจิตฺาณปาฏวา ยทิ โทสมาโรปยนฺติ, เตสํ ตทฺโทสนิรากรณํ วินา ปเทสาวโพธนมตฺเตน ปณฺฑิตมานีนํ วจนสฺสาคุรุกรณํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสนฺโต จ ตํทฺวาเรเนว อตฺตโน อนฺสาธารณคุรุคารวตํ สาธุชเนหิ ปรมาทเรน สมฺปาเทตพฺพมิติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ…เป… กิโน’’ติ คาถาทฺวยมาห. อเนกสตฺถานํ ¶ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาทีนํ อเนเกสํ คนฺถานํ อนฺตเร ตตฺวตฺถสงฺขาตอพฺภนฺตเร อุจิตา สวนอุคฺคหณธารณาทิวเสน ปริจิตา ปฺา สุตมยา ปฺา เยสํ เยหิ น สฺจิตา, ทฺวินฺนเมกกฺขเณ ปวตฺติยาภาเวปิ อุปจิตสมูหภาวโต, ปุพฺพกาลิกปฺาย อปรกาลิกปฺาย อนนฺตรอาเสวนาทิปจฺจยลาภโต อวตฺถพาหุลฺลปวตฺติโต วา สฺจิตพฺพาปิ น ราสิกตา. เอเต อีทิสปฺาปาฏวรหิตา อิเม สมฺโมหพฺภาหตา ปฺาปาฏวาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน วิเสเสน ปหตา เอว กิฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยํ นาวพุชฺฌนฺติ. น เอเก อเนเกติ จ, เต จ เต สตฺถา เจติ จ, เตสมนฺตรมิติ จ, ตสฺมึ อุจิตาติ จ สมฺโมเหน อพฺภาหตาติ จ วิคฺคโห. เตน วุตฺตํ–
‘‘คุณโทสมสตฺถฺู, ชโน วิภชเต กถํ;
อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘].
ตสฺสตฺโถ – อสตฺถฺู ชโน คุณโทสํ กถํ วิภชเต. ตถา หิ รูปเภโทปลทฺธิยํ นีลปีตาทิรูปวิเสสาวโพธเน อนฺธสฺส อธิกาโร อภิมุขกรณํ กึ โหติ, น ภวตฺเยว, ตสฺมา อเนกสตฺถนฺตรคตสุปฺปสนฺนปฺาจกฺขุนา เอว คุณโทสวิเวจนํ ภวติ, ตทภาเว น ภวตฺเยว. อิทเมว วุจฺจเต–
‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;
ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํ สตฺถโตเยว โหติ, สตฺถํ วินา สตฺโถจิตตาทิสปฺํ วินา ยํ กโรติ คุณาคุณวิภาคํ กโรติ, ยํ กรณํ อตฺถิ, อโตธิกํ สาหสํ กึ อาสุํ กิริยา อนุปปริกฺขนกิริยา นตฺเถว.
อิห ¶ อิมสฺมึ โลเก เยสํ อกตปฺุานํ ชนานํ คุรูนํ
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย,
วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา,
โน จา’ฏฺาเน นิโยชโก’’ติ [อ. นิ. ๗.๓๗].
นิทฺทิฏฺคุโณเปตานํ อาจริยานํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ กึ ปโยชนํ. เย กตปฺุา ชนา ตปฺปาทรโชกิณฺณา เตสํ คุรูนํ ปาทรเชหิ ควจฺฉิตา, เตว สาธู ชนา เอว วิเวกิโน กลฺยาณมิตฺตคุรุปาสนาหิ อธิคตวิสิฏฺวิเวกพุทฺธิโน ภวนฺติ, เต เอว วิเวกํ ชานนฺตีติ ภาโว. โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ตํ นิสฺสาย กตฺตพฺพปาทปริจริยาปิ ตทตฺถิยา สุสฺสูสา นาม โหติ. ปาเทสุ สุสฺสูสาติ จ, เตสํ ปาทาติ จ, เตสุ รชานีติ จ, เตหิ โอกิณฺณาติ จ วิคฺคโห. สิสฺสานํ สกลาภิพุทฺธิยา คุรุปฏิพทฺธตฺตา อตฺตโน คุณโต อธิกตราเยว เสวิตพฺพา. วุตฺตฺหิ ภควตา –
‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,
น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฏฺมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,
ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖].
กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺต-เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;
ยํกิฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํ.
เตเย’ว ปฏิภาวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;
เยน โตเสนฺติ วิฺูเย, ตตฺถาปฺย’วิหิตาทรา.
๖-๗. เอวเมตฺถานฺวยพฺยติเรกวเสนาธิคเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กึ อมฺหากํ กพฺพนาฏกปริจยาภาเวรจนาวิเสสาภิโยโคปชนิตปริสฺสเมนา’’ติ โอลีนวุตฺติโน โสตุชเน สมุสฺสาเหติ ¶ ‘‘กพฺพนาฏกา’’ติอาทินา. กวิปฺปโยคสงฺขาโต พนฺโธว กวิโน อิทนฺติ กพฺพํ. มุตฺตกาทิวากฺยสฺวมุตฺติกาทฺยวยวสภาวา อนฺตรวากฺยสมุทายสมฺปนฺนํ วุตฺตชาติเภทภินฺนํ ปชฺชมยํ คชฺชมยํ ปชฺชคชฺชมยํ จมฺปูนามกฺจ, มหาวากฺยรูปํ มหากพฺพฺจ, ตํ ปน มหากพฺพํ สคฺเคหิ สคฺคนามเกหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺธฺยเต กรียตีติ สคฺคพนฺโธติ ปวุจฺจติ. ตสฺส ตุ ลกฺขณํ ‘‘สคฺคพนฺธสฺส มุขํ อิฏฺาสีสนํ สิยา ปณาโม วา พนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ อตฺถสฺส นิทฺเทโส วา’’ติอาทินา อเนกธา วณฺเณนฺติ. ตํ ยถา?
‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;
ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํ.
อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;
จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํ.
ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;
อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํ.
วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;
มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิ.
อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;
นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ.
สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรฺชกํ;
กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา].
ตตฺถ อิติหาสกถุพฺภูตนฺติ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํ. สนฺตสนฺนิสฺสยนฺติ อิตรโสภนาธิกรณคุณราชจริตาทินิสฺสยํ วา. จตุวคฺคผลายตฺตนฺติ ธมฺมาทิจตุวคฺคผลายตฺตํ. ธมฺโม ¶ นาม อพฺภูทยนิพฺพานเหตุโก. อตฺโถ นาม วิชฺชาภุมฺยาทีนํ ยถาฺายมชฺชนํ, อชฺชิตานฺจ รกฺขณํ. กาโม นาม นิรโย วิสโย ปโยโค. โมกฺโข นาม สพฺพสํสารทุกฺขนิวตฺติ. จตุโรทาตฺตนายกนฺติ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยเคน จตุโร กุสโล จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุทาโร นายโก วิปกฺโข, ปฏิปกฺโข จ ยตฺถ, ตํ. มธุ นาม สุรา. วิปฺปลมฺโภ วิรโห. มนฺโต นีติเวทีหิ สห การียนิจฺฉโย. ทูโต สนฺธานปฺปวตฺโต ปุริโส. ปยานํ สงฺคามาทินิมิตฺตคมนํ. อาชิ สนฺธฺยาภาเว วิคฺคโห. อสงฺขตฺตรสภาวนิรนฺตรนฺติ อสํขิตฺตา พหุตฺตา รสา สิงฺคารวีราทโย, ภาวา รติอุสฺสาหาทโย, เตหิ นิรนฺตรํ ปตฺถฏํ. ปิยวุตฺตสุสนฺธิภีติ ปิยานิ สุติสุภคานิ วุตฺตานิ อินฺทวชิราทีนิ อฺมฺสมฺพนฺธสํสคฺคตาย โสภโน สนฺธิ อฺมฺสงฺคหา เยสํ สคฺคานํ, เตหีติ.
ปุนปิ ยถาวุตฺเตสุ องฺเคสุ นครวณฺณนาทีสุ กิฺจ ยถาสมฺภวํ มธุปานาทิรหิตมฺปิ ตฺูนํ มโน รฺเชติ อุปาทิยเตว สพฺภีติ ทสฺเสตุมาห–
‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;
พนฺธงฺคสมฺปทา ตฺู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๐].
ปุนปิ –
‘‘คุณโต ปมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;
นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโร.
วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;
ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนฺจ สุเขติ โน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๑ ๒๒ คาถา] อาหุ.
สพฺพมฺเปตํ ¶ สทฺธมฺมามตรสปานสรสหทยานํ สมฺผปฺปลาปวิปุลวิสปฺปเวโสปทฺทุตกพฺพนาฏกปรมฺมุขานํ สตตจริตสฺจริตรตนภาชนานํ สปฺปุริสานํ กึ หทยเขโทปชนิตปริสฺสเมเนติ ตทนุรูปเมโวปทสฺสิตนฺติ.
นาฏกํ นาม ภรตาทินาฏฺยสตฺเถ นานปฺปการนิรูปิตรูปํ กปฺปํ, ตํลกฺขเณกเทสภูตลกฺขณานิ ปกรณาทีนิ นว รูปกานิ. นาฏิกา จ เอตฺเถวาวรุมฺภนฺติ. กพฺพฺจ นาฏกฺจ, เตสุ นิกฺขิตฺตํ ปิตํ เนตฺตฺจ จิตฺตฺจ เยหีติ วิคฺคโห. เก เต? กวิโน. ตตฺถ นิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตวจเนน สุตสฺส จินฺตนฺจ อูหาโปหมุเขน ยถุคฺคหิตนิยามํ, อวิปรีตตฺถนิจฺฉยนํ, นิจฺฉิตสฺส ภาวนา, นิรนฺตราภิโยโค จ ทสฺสิโต. กพฺพนาฏกวจเนน สุตํ, จินฺติตํ, ภาวิตฺจ ทสฺสิตํ. สุเต ทสฺสิเต ตนฺนิสฺสยํ สุตมยาณมฺปิ ทสฺสิตเมว สิยาติ. ‘‘กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา’’ติ อิมินา สุตจินฺตาภาวนานุกฺกเมน สมฺปาทิตปฺาปาฏวานํ กพฺพรจนาย สามตฺถิยํ ทสฺเสติ. โหติ หิ ตาทิสานํ ตํสุตาทิ พนฺธนการณํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,
สุตฺจ พหุ นิมฺมลํ;
อมนฺโท จาภิโยโคยํ,
เหตุ โหติห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓ คาถา].
ยํกิฺจีติ อตฺตโน จิตฺตารุฬฺหํ ยํกิฺจิ พนฺธชาตํ. อิมินา ปน อนิยมวจเนน อตฺตโน ตตฺถ อาทราภาวํ ทีเปติ. รจยนฺติ กโรนฺติ. เอตํ เตหิ รจิตํ พนฺธชาตํ ปรํ อจฺจนฺตเมว วิมฺหยกรํ น โหติ, ตาทิโสปายสมฺปตฺติสมฺปนฺนสฺส อุเปยฺยสมฺปตฺติสพฺภาวโต อนจฺฉริยเมวาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ รจนาวิเสสเอกนฺโตปายภูเตสุ อวิหิตาทราอปิ สุตาทิวเสน อกตาทราปิ ¶ เย สปฺปุริสา ปฺวนฺโต เยน พนฺธวิเสเสน วิฺู คุณโทสวิทุโน สตฺถฺุโน ปณฺฑิตชเน โตเสนฺติ ปีเณนฺติ. โตเสนฺติเยว หิ เต ตาทิเส สาภาวิกิปฏิภาวิรเหปิ เอตาทิเสสุ อตฺเถสุ สุตจินฺตาภาวนาวเสน วายมนฺตา. วุตฺตฺหิ –
‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-
คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;
สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,
ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา].
ปฏิภาวนฺโต เหยฺโยปาเทยฺยปริจฺเฉทลกฺขณปฺาย ปฺวนฺโต นาม, เตเยว สปฺปุริสา. สวิมฺหโย ‘‘กีทิสายํ, ตาทิโสปายนฺตรรหิตานมฺปิ เอตาทิโส พนฺโธ สิยา’’ติ วิมฺหเยน สห วตฺตมาโนปิ. โสว พนฺโธ ตเมว พนฺธนํ ตาทิโสปายสมฺปตฺติวิรเหโนเปยฺยสมฺปตฺติยา สพฺภาวโต, นาฺโติ.
๖-๗. อิทานิ กพฺพนาฏเกสุ อปริจิตานมมฺหากํ คนฺถรจนาสภาวาวโพโธว กุโตติ โอสกฺกนฺเต ‘‘กพฺพนาฏกา’’ทิคาถาทฺวเยน สมุสฺสาเหติ. กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา กพฺพนาฏเกสุ สุตานุโลกนจินฺตาภาวนาวเสน ปิตเนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา กพฺพการกา ยํ กิฺจิ อตฺตโน อภิมตํ รจยนฺติ กโรนฺติ, เอตํ พนฺธนํ ปรํ อติสเยน น วิมฺหยกรํ อจฺฉริยกรํ น โหติ, นิรนฺตราภิโยคโต สิทฺโธปายมูลปฺาสมฺปทาย อุเปยฺยภูตคนฺถสงฺขรณํ ภวตฺเยวาติ อธิปฺปาโย. กวิโน อิทํ กพฺพนฺติ จ, นฏกสฺส อิทํ นาฏกํ, นจฺจคีตาทิ. อิธ ปน ตปฺปฏิปาทกกถาปกาสกคนฺโถ นาฏกํ นาม. กพฺพฺจ นาฏกฺจาติ จ, กพฺพนาฏเกสุ นิกฺขิตฺตํ เนตฺตจิตฺตํ เยหีติ จ ¶ วิคฺคโห. เย ชนา ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ อวิหิตาทราปิ สวนธารณาทิวเสน อกตสมฺภมา เอว วิฺู เยน คนฺถรจนาวิเสเสน โตเสนฺติ ปีเณนฺติ, เตเยว ปฏิภาวนฺโต ปฏิภานสงฺขาตปฺวนฺโต ภวนฺติ. โสว พนฺโธ สวิมฺหโย อฺเสํ อุปฺปชฺชมานวิมฺหเยน สหิโต. ปฏิภา เอเตสํ อตฺถีติ จ, สห วิมฺหเยน วตฺตตีติ จ, อวิหิโต อาทโร เยหีติ จ วิคฺคโห. พาหิรสตฺถาภิโยคาภาเวปิ ปุพฺพวาสนาภาเวปิ อิห นิรนฺตราภิโยคํ กโรนฺโต ตาทิสสามตฺถิยํ สาเธตีติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-
คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;
สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,
ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา].
ตสฺสตฺโถ – ยทิ ปุพฺพวาสนาคุณานุพนฺธี อตีตชาติยา ปริจยวาสนาคุณสฺส อนุพลปฺปทานวเสน อนุพนฺโธ ยสฺสตฺถิ, ตาทิสํ อพฺภุตํ ปฏิภานํ น วิชฺชติปิ, ตถาปิ สุเตน สวเนน อุสฺสหเนน ปคุณกรณาทิวาจุสฺสหเนน วา อุปาสิตา กตคุรุปาสนา วาจา กมปิ อนุคฺคหํ กิฺจิปิ ปฺาปาฏวํ ธุวํ เอกนฺเตน กโรติ เอวาติ.
เอตฺถ กพฺพํ นาม มุตฺตกกุลกาทิวากฺยวเสน จ อวยวสภาเวหิ เตสํเยว อนฺตรวากฺยาวยวสมูเหหิ ปริปุณฺณํ วุตฺตวิเสเสหิ ปเภทคตํ เกวลํ ปชฺชมยํ วา คชฺชมยํ วา จมฺปูติขฺยาตปชฺชคชฺชมยํ วาติ มหาวากฺยสภาเวน จ ติฏฺติ. นาฏกํ นาม ภรตาทินฏสตฺถคตนานปฺปการทสฺสิตสภาวํ. กพฺพฺจ อิเธว ทสฺสิตลกฺขณโต เอกเทสยุตฺตปฺปกรณาทินวรูปกานิ จ นาฏิกา จ ภวนฺติ. กพฺพลกฺขณํ ปน เอวํ ทฏฺพฺพํ–
‘‘สคฺคพนฺโธ ¶ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;
ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํ.
อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;
จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํ.
ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;
อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํ.
วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;
มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิ.
อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;
นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ.
สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรฺชกํ;
กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา].
ตสฺสตฺโถ – สคฺคพนฺโธ สคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺโธ ‘‘มหากพฺพ’’นฺติ อุจฺจเต. อสฺส ลกฺขณํ ตุ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ กากกฺขิโคฬกนเยน ตมฺมุขํ ตสฺส กพฺพสฺส อาทิ ปน ปณาโม เทวตานมสฺสนํ วา, วตฺถุนิทฺเทโส –
‘‘อสฺตฺยุตฺตรสฺยาํ ทิคิ เทวตาตฺม,
หิมาลโย นาม นคาธิราช?;
ปูวาปเรง วารินิธี วิคาหฺย,
สฺถิต? ปถิฌา อิว มานทณฺฑ?’’ [กุมารสมฺภว ๑.๑.].
อิจฺจาทิพนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ วตฺถุโน ทสฺสนํ, อาสีสาปิ ‘‘มยฺหํ ปีณยตํ มน’’ มิจฺจาทิอิฏฺาสีสนํ วา ภวติ.
อิติหาสกถุพฺภูตํ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํ วา สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ โสภนานมฺปิ ราชจริยาทินิสฺสยํ วา จตุวคฺคผลายตฺตํ ¶ โลกิยโลกุตฺตรสุขการณํ ธมฺโม, วิชฺชาภูมิอาทีนํ สฺจโย, สฺจิตานํ รกฺขา จ อตฺโถ, อปายสํวตฺตนิกปฺจกามคุณสงฺขาโต กาโม, สพฺพทุกฺขา นิวตฺติเหตุ โมกฺโข จาติ จตุวคฺคผลาธีนํ จตุโรทาตฺตนายกํ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยคโต จตุโร ทกฺโข จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุฬาโร สปกฺโข, วิปกฺโข วา นายโก ยตฺถ, ตํ ยถาวุตฺตํ ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ ปุรํ นครํ, อณฺณวํ สาครํ, อุตุ เหมนฺตวสนฺตาทิอุตุ, เสลํ ปพฺพโต, อินฺทุสวิตูทโย จนฺทสูริยานํ อุทโย จาติ อิเมสํ วณฺณนํ ยตฺถ, ตํ. สวิตาติ เอตฺถ ตุปจฺจยนฺโต. อุยฺยานสลิลกฺกีฬามธุปานรตุสฺสวํ อุยฺยานกีฬาสุราปานรติกีฬาสงฺขาโต อุสฺสโว ยตฺถ, ตํ วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ ทาราวิโยคทารปริคฺคเหหิ จ กุมาโรทยวฑฺฒิหิ กุมารุปฺปตฺติกุมารวฑฺฒีหิ จ มนฺตทูตปฺปยานาชินายกาภฺยูทเยหิ นีติชานนปฺา มนฺโต, สนฺธานการโก ทูโต, ยุทฺธาภิคมนํ ปยานํ, ยุทฺธสงฺขาโต อาชิ, สปกฺขนายกสฺส อภิวฑฺฒิสงฺขาโต อภฺยูทโย จาติ อิเมหิ อลงฺกตํ สชฺชิตํ อสํขิตฺต…เป… นฺตรํ อสํขิตฺตา วิตฺถารา รสา สิงฺคาราทโย อฏฺ ภาวา รติอุสฺสาหาทโย จาติ อิเมหิ นิรนฺตรํ วิตฺถิณฺณํ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ สุติสุภเคหิ อินฺทวชิราทีหิ วุตฺเตหิ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธปริจฺเฉทตาย โสภนา สนฺธิ เยสํ สคฺคานํ, เตหิ สพฺพตฺถ สพฺพสฺมึ ปริจฺเฉเท ภินฺนสคฺคนฺเตหิ ภินฺนสคฺคา ปริโยสานา เยสํ, เตหิ นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ นาติวิตฺถารสคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉเทหิ อุเปตํ ยุตฺตํ สาธฺวลงฺกติ โสภนาลงฺการวนฺตํ กพฺพํ โลกรฺชกํ ตํ สมานํ กปฺปนฺตรฏฺายิ กปฺปนิรนฺตรฏฺายิ กปฺปนฺตเร ายิ วา ชายเต. เอตฺถ มธุปานาทิรหิตปุรวณฺณนาทโยปิ ตฺูนํ จิตฺตํ อาราเธติ เจ, ตํปฺยทุฏฺํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘กพฺพํ ¶ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;
พนฺธงฺคสมฺปทา ตฺู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – อตฺร อิเมสุ กพฺพงฺเคสุ มชฺเฌ เกหิจิ องฺเคหิ เกหิจิ อวยเวหิ นฺยูนมปิ อูนมปิ, นิสทฺโทตฺรตพฺภาเว. กพฺพํ น ทุสฺสติ, ตํ ปน อทุสฺสนํ พนฺธงฺคสมฺปทา รจิตปุรวณฺณนาทิองฺคสมฺปทา ตฺู กพฺพฺู ชเน กามํ อิจฺฉานุรูปํ เจ อาราธยนฺติ, เอวํ สนฺเต ภวติ. ปุนปิ นายกวณฺณนาสุ สปกฺขนายกํ วณฺเณตฺวา เตน นิรากรณภาวมฺปิ. โน เจ, ปจฺจตฺถิกํ วณฺเณตฺวา อตฺตโน นายเกน ตสฺสาภิภวนมฺปิ วณฺเณตุํ วฏฺฏติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘คุณโต ปมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;
นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโร.
วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;
ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนฺจ สุเขติ โน’’ติ.
พนฺโธ จ นาม สทฺทตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;
ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเว.
๘. เอวเมเตหิ โสตุชนสมุสฺสาหนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กตฺตุมิจฺฉิตพนฺโธติ วุตฺตํ พนฺธสฺส ลกฺขณํ กตฺตุมารภเต ‘‘พนฺโธ จา’’ติอาทิ. โทสวชฺชิตา โทเสหิ สทฺทนิสฺสิเตหิ, อตฺถนิสฺสิเตหิ จ วิโรเธหิ วชฺชิตา ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เยหิ, สทฺทตฺถา สหิตา เอกีภูตา. วุตฺตลกฺขณา เยหิ เต ปุพฺพาจริเยหิ สหิตา วุจฺจนฺติ. สหิตานํ ภาโว สหทยหิลาทการณํ สาธฺยํ สาหิจฺจํ. อิติ โทสวชฺชิเต สหิเต สทฺทตฺเถ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา พนฺโธ นาม สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติอลงฺการวุตฺติวเสน ติวิโธปีติ อปฺปสิทฺธํ พนฺธสรีรํ วิธียเต ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ. จสทฺโทวตฺตพฺพนฺตรสฺส สมุจฺจโย, กิฺจีติ อตฺโถ.
ตตฺถ ¶ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขโณ สทฺทานมตฺโถ มุขฺโย จตุพฺพิโธ โหติ. มุขฺยสฺสตฺถสฺส จตุพฺพิธตฺตา ติวิเธสุ สทฺเทสุ ตพฺพาจโก จตุพฺพิโธ โหติ ชาติสทฺโท คุณสทฺโท กฺริยาสทฺโท ทพฺพสทฺโทติ. ติวิโธ หิ สทฺโท วาจโก ลกฺขณิโก พฺยฺชโกติ พฺยาปารเภเทน. พฺยาปาโร จ นาม สทฺทสฺส’ตฺถปฺปตีติการิตฺตเมว. โส หิ ติวิโธ มุขฺโย ลกฺขโณ พฺยฺชนสภาโว เจติ. ตตฺถ ชาตฺยาทินิรนฺตรตฺถวิสโย สทฺทพฺยาปาโร มุขฺโย. โสเยว อภิธาติ อุจฺจเต. ตํพฺยาปารวา อพฺยวหิตชาตฺยาทิสเกหิ ตมตฺถํ มุขฺยภาเวน โย วทติ โคอาทิโก, โส วาจโก. สทฺทนฺตรตฺถวิสยนิทฺทิฏฺโ สทฺทพฺยาปาโร ลกฺขโณ. สา ทุวิธา สุทฺธา, อุปจารมิสฺสา เจติ. ตตฺถ สุทฺธา ยถา ‘‘โค มุจฺจตุ, มฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ติ. เอตฺถ โคสทฺเทน วิเสสนํ โคตฺตสามฺเมโวจฺจเต, น ตุ โคพฺยตฺติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘วิเสสฺยํนาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ].
สามฺสฺส พฺยาปกตฺตา, อสรีรตฺตา จ. ตตฺถ พนฺธนโมจนานิ น สมฺภวนฺตีติ อตฺตโน นิสฺสยภูตา โคพฺยตฺติ อากฑฺฒียเต, ตถา มฺจานมุคฺโฆสนํ น สมฺภวตีติ อตฺตโน อุคฺโฆสนกฺริยาสิทฺธฺยตฺถํ มฺจสมงฺคิโน ปุริสา อากฑฺฒียนฺติ. ตถา คงฺคาสทฺทวาจฺจสฺส ชลปฺปวาหสฺส โฆสปฺปตฺยากรตา น สมฺภวตีติ คงฺคาสทฺโท อตฺตโนภิเธยฺยสฺโสทกปฺปวาหสฺส นิกฏํ ตฏํ ลกฺเขติ. อุปจารสฺสาเนกปฺปการตฺตา อุปจารมิสฺสา ลกฺขณาปฺยเนกธา สิยา. ยถา กตฺถจิ การเณ การียมุปจริยเต, ยถา ‘‘อายุ ฆต’’นฺติ. กตฺถจิ การณการิยานมเภโท ยถา ‘‘อายุเยเวท’’นฺติ. กตฺถจิ ¶ อุปมาเน อุปเมยฺยมุปจรียเต, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติ. กตฺถจิ อเภโท เตสํ, ยถา ‘‘โคเยวาย’’นฺติ. กตฺถจิ ตทาธารตาย [ตทตฺถตาย (ก.)] ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปทีปฏฺา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติ. กตฺถจิ ตํกมฺมสมฺพนฺธา ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติ. กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺธา, ยถา ‘‘ราชสมฺพนฺธี ปุริโส ราชาย’’นฺติ. กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปเฏกเทเส ปฏสทฺโท’’ อิจฺจาทิ.
ลกฺขณาย นิสฺสโย สทฺโท ลกฺขณิโก. พฺยฺชนสภาโว ปน ปรปริยาโย สทฺทสฺส ตติโย พฺยาปาโร. ตสฺส นิสฺสโย สทฺโท พฺยฺชนโก. อิจฺเจตํ ติณฺณํ สทฺทานํ วเสน อตฺโถปิ ติวิโธ โหติ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโยติ. ตตฺถ พฺยงฺคฺโยเยวตฺโถ พนฺธสตฺถา วุจฺจเต. เตเนว ปธานพฺยงฺคฺโย พนฺโธ อุตฺตโม, อปธานพฺยงฺคฺโย มชฺฌิโม, อพฺยงฺคฺโย อธโม, พฺยงฺคฺเยน วินา พนฺโธ นิชฺชีโว สิยาติ ปุพฺพาจริยานํ ปวตฺติ, สภาววุตฺติ พนฺโธปิ ตุ นิชฺชีโวติ นาสงฺกนีโย. ยสฺมา กวีนํ โลกโวหารโกสลฺลํ สภาววุตฺติเยว คเมติ. โย หิ สกลโลกฏฺิตึ น ชานาติ, โส กวิเยว น โหตีติ.
อเถตฺถ ติวิธมฺปิ อตฺถํ ตาทิสชนาวโพธตฺถํ สมุทาหริสฺสาม ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ตฺยาทิ. เอตฺถ วาณีสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถ. วาณี นาม เจตนา, ตสฺสํ ยาว เทวตตฺถํ นาโรปฺยเต, ตาว ตปฺปตี อตฺตโน มโนสมฺปีณนอาสีสนา น สํคจฺฉตีติ วากฺยสามตฺถิยาเยว วาณิยํ สายโมจิตฺยเภเทน เทวตาสทฺทสฺส อาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโย. ตถา วทนสทฺทสฺสาปิ มุขํ วาจฺจตฺโถ. อมฺโภชสทฺทสฺส สมาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโย. มโนสมฺปีณนสฺส ตุ อฺถา อนุปปตฺติยา ปสฺสทฺธฺยาทิกฺกเมน ยถาภูตาวโพธสมฺภวา อนายาเสน ¶ วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถปฏิภาเนน คนฺถปริสมตฺติสงฺขาตา ยถิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติ โหเตว, อยํ พฺยงฺคฺยตฺโถ. ตพฺพาจกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยฺชกา โหนฺตีติ เอวํ สพฺพตฺถ สทฺทตฺถวิจาโร คนฺตพฺโพ.
ตเมวํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรํ กติวิธมิจฺจาห ‘‘ปชฺเช’’จฺจาทิ. อยํ ยถาวุตฺโต พนฺโธ พนฺธสรีรํ ติธา ภเว ติปฺปกาเรน สิยา, นาธิกํ นาปฺยูนํ. กถํ? ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน ปชฺชสภาวาทีนํ วิเสเสน ติธา ภเวติ ปกตํ. ตตฺถ ปชฺชํ นาม อมฺเหหิเยว วิรจิตวุตฺโตทยาขฺเย ฉนฺทสิ นิรูปิตา วุตฺตชาติปฺปเภทา จตุปฺปทิกตฺถา นิรูปิโต มุตฺตกาทิปิ วุตฺตชาติปฺปกาโรเยว. เตเนเวตฺถ เตสมทสฺสนํ. เตสุ เอกคาถา นิฏฺิตตฺถา สปฺปธานา คาถนฺตรานิรเปกฺขา มุตฺตกํ, เอกกฺริยาทาเนน อฺมฺสาเปกฺขา นิฏฺิตตฺถา ปจฺเจกํ อนิฏฺิตตฺถา คาถา กุลกํ, นานาภิตฺติโย ภินฺนกิริโย สปฺปธานา คาถา โกโส วิย ปิตา โกโส, เอกภิตฺติปโทสาทิกํ วณฺเณตุํ สมุทาเยน ปวตฺตา ภินฺนกฺริยา คาถา สงฺฆาโต, โสปิ จตุพฺพิโธ ปชฺชปฺปกาโร ยถาวุตฺตสคฺคพนฺโธวาติ วิฺาตพฺพํ. คชฺชํ นาม ปาทสนฺนิฏฺานรหิโต สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปฺปพนฺโธ. ตสฺส ตุ ทฺเว ปการา อาขฺยายิกา, กถาติ. วิมิสฺสํ ปชฺชคชฺชมยํ นาฏกปฺปกรณาทิ, จมฺปู ชาตกมาลาทิกา จ.
๘. อิทานิ สฺชานนาภิลาสีนํ อลงฺการนิสฺสิตํ พนฺธสรีรํ, โสว พนฺโธติ อธิกตํ, ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ ปสิทฺธกุณฺฑลิตฺตานุวาเทน อปฺปสิทฺธสฺส เทวทตฺตตฺตวิธานํ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘พนฺโธ’’จฺจาทิมาห. ตตฺถ พนฺโธ นาม จ พนฺธนํ ปน. โทสวชฺชิตา สทฺทตฺถนิสฺสิตโทเสหิ ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เอเตหิ ตาทิสา. สหิตา อฺมฺานุรูปตฺเถน สหภาวํ คตา. สทฺทตฺถา สทฺโท, ¶ อตฺโถ จ. เอวํปกาเรหิ ตุ อีทิสสทฺทตฺถานํ วิฺูนํ ตุฏฺิชนกอฺมฺานุรูปคุณสหิตานํ ภาโวติ วจนตฺเถน ‘‘สาหิจฺจ’’มิติ วทนฺติ. สทฺทตฺถาติ เอตฺถ สทฺทตฺถานํ กึ นานากรณนฺติ? สทฺโท ปน อตฺถปฺปตีติยํ อตฺตโน มุขฺยพฺยาปารํ ลกฺขณพฺยาปารํ พฺยฺชนสภาวพฺยาปารฺเจติ ติวิธํ พฺยาปารเภเทน. กมโต วาจโก ลกฺขณิโก พฺยฺชนโก เจติ ติวิโธ. ตถา อตฺโถปิ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย เจภิ ติวิโธ. อตฺร ตุ วาจโก สทฺโท อตฺตนา ทีเปตพฺพมุขฺยตฺถสฺส ชาติคุณกฺริยาทพฺพเภเทน จตุพฺพิธตฺตา สยมฺปิ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสทฺทวเสน จตุพฺพิโธ. วาจกสทฺทสฺส มุขฺยพฺยาปาโร ‘‘อภิธา’’ติ จ โวหรียติ. โส มุขฺยพฺยาปาโร ชาตฺยาทีหิ อพฺยวหิตตฺเถว วตฺตเต. ตถา หิ ‘‘โค นีลํ ปาจโก วิสาณิ’’จฺจาโท โคอาทิสทฺทานํ มุขฺยพฺยาปาโร โคปิณฺฑนีลปฏปาจกกตฺตุสิงฺคีติ ทพฺพานํ วิเสสนภูตชาติคุณกฺริยาทพฺเพสฺเวว ปวตฺตติ, น ปน ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทีสูติ. วุตฺตํ หิ–
‘‘วิเสสฺยํ นาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ].
ตสฺสตฺโถ – วิเสสเน วิเสสนภูตชาตฺยาทิมฺหิ ขีณสตฺติ ขีณพฺยาปารวตี อภิธา มุขฺยพฺยาปาโรว วิเสสฺยํ ทพฺพํ น คจฺเฉ น ปาปุณาตีติ.
ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยโคปิณฺฑาทิกํ อภิธา น วทติ เจ, เอวฺจ สติ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ’’จฺจาทีสุ ชาตฺยาทิวิสิฏฺโคปิณฺฑาทีนํ โคอาทิสทฺทสฺส กถํ วาจกตฺตํ ยุชฺชตีติ? ทพฺพาธีนชาติคุณาทีสุ วุตฺเตสุ ตพฺพิสิฏฺสฺส ทพฺพสฺส ปริยายโต วาจกตฺตา. นิปฺปริยายโต ปน สุทฺธลกฺขณพฺยาปารสฺเสว วิสโย. ลกฺขณพฺยาปาโรปิ สุทฺโธ อุปจารมิสฺโสติ ทุวิโธ. ¶ ตตฺถ สุทฺโธ ลกฺขณพฺยาปาโร ชาตฺยาทิวชฺชิตตฺถวิสโย. ตถา หิ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ, มฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ตฺยาทีสุ ชาติคุณกฺริยาสิงฺคทพฺพมฺจคงฺคาทีนํ คมนาทีหิ โยคาสมฺภวโต ชาติคุณาทโย อติกฺกมฺม ยถากฺกมํ คมนนิวาสนอาคมนธาวนอุคฺโฆสนโฆสาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทโย ปรามสติ.
มิสฺโส ตุ อุปจารเภเทน พหุวิโธ. ตถา หิ กตฺถจิ การเณ การิยมุปจรียเต, ยถา ‘‘อายุฆต’’นฺติ, เอตฺถ อายุวฑฺฒนการณภูเต ฆเต การิยภูตอายุโน โวหาโร อาโรปิโต โหติ. อุปริปิ อุปจาโร ยถาโยคํ โยเชตพฺโพ. อตํสภาเว หิ ตํสภาวาโรปนํ อุปจาโร. กตฺถจิ การณการิยานมเภโท, ยถา ‘‘อายุเยว ฆต’’นฺติ. กตฺถจิ อุปเมยฺยอุปมาโนปจาโร, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติ. กตฺถจิ อุปมานอุปเมยฺยานมเภโท, ยถา ‘‘โคเยวายํ พาหิโก’’ติ. กตฺถจิ ตทาธารตาย ตทูปจาโร, ยถา ‘‘ปทีปฏฺา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติ. กตฺถจิ กฺริยาสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติ. กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ราชวลฺลโภปิ ราชา อย’’นฺติ. กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติ. อิมินา มุเขน อุปจารเภโท ทฏฺพฺโพ. พฺยฺชนสภาวพฺยาปาโร เอว ‘‘ธน’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตสฺส ตติยพฺยาปารสฺส วิสโย ตาทิสวากฺยเมว วาติ ทฏฺพฺโพ.
เอตฺถ พฺยงฺคฺยตฺถํ พนฺธสฺส ชีวิตมิติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานํ พนฺธมุตฺตมนฺติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานรหิตํ มชฺฌิมนฺติ จ, อพฺยงฺคฺยพนฺธํ อธมมิติ จ วทนฺติ. โหนฺติ เจตฺถ –
อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;
มุขฺโย ลกฺขณพฺยฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุ.
อภิธาปรปริยาโย, ¶ พฺยาปาโร ปโม ภเว;
ธนนฺตาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ตติโย ปุน.
มุขฺโย นิรนฺตรตฺเถสุ, ลกฺขณา ตุ ติโรหิเต;
อตฺเถ’ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติ.
พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;
ลกฺขณิโก พฺยฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโต.
วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย-จฺเจวํ สทฺเทสุ วาจโก;
ชาติคุณกฺริยาทพฺพ-เภเทน โส จตุพฺพิโธ.
วาจฺจตฺถสฺส จตุทฺธาว, ภินฺนตฺตา ชาติอาทิโต;
ชาตฺยาทีนํ ปเภเทน, ตถา ลกฺขณิโก มโต.
อุปจารพหุตฺเตน, เภเท สติปิ ตสฺส ตุ;
พฺยฺชโก ตุ อนฺตฺตา, วิสุํ เตหิ น วุจฺจตีติ.
ลกฺขณโต เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ ตฺยาทิคาถายํ วทนสทฺทสฺส มุขตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตอมฺโภชตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถ. อมฺโภชสทฺทสฺส ปทุมตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อุปจริตมุขตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถ. วาณิสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตเทวตาอตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถ. เอตฺถ อาสีสนา นาม ยถาวุตฺตนเยน ปฺุาติสยตา, ตโต อิธ อภิมตตฺถพาธกากุสลนิวารณฺจ กุสลานมนุพลปฺปทานฺจ ตโต กายจิตฺตปีฬาวิคโม จ ตโต สุขปฺปฏิลาโภ จ ตโต จิตฺตสมาธานฺจ ตโตเยว อเนกวิธตฺถาวโพโธ จ ตโต อภิมตคนฺถปริสมตฺติ จ ภวตีตฺยยํ วากฺยสามตฺถิยโต ลทฺธตฺโถ พฺยงฺคฺยตฺโต. ตํตํอตฺถปฺปกาสกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยฺชนกา นาม ภวนฺติ. เอวํ สทฺทสทฺทตฺถวิจาโร เวทิตพฺโพ.
อิทานิ ¶ ปกาสิตพนฺธสฺส เภทํ วทติ ‘‘ปชฺชา’’ทินา. อยํ วุตฺตลกฺขโณ พนฺโธ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน คาถาจุณฺณิยตทุภยมิสฺสานํ วเสน ติธา ภเว. สทฺโท จ อตฺโถ เจติ จ, สหภาวํ อิตา ปตฺตาติ จ, โทเสหิ วชฺชิตา, โทเส วา วชฺชิตา เยหีติ จ, ปชฺชฺจ คชฺชฺจ วิมิสฺสฺเจติ จ วิคฺคโห. อิห ปชฺชํ นาม มุตฺตกกุลกโกสกสงฺฆาตวเสน จตุปฺปเภทํ ฉนฺทสิ นิทฺทิฏฺวุตฺตวิเสสวิรจิตํ จตุปฺปทิกคาถาพนฺธํ. ตตฺถ มุตฺตกํ นาม นิฏฺิตตฺถา สปฺปธานา เอกา คาถา, กุลกํ นาม ปจฺเจกมนิฏฺิตตฺถา อฺมฺสาเปกฺขา เอกกฺริยาทฺวาริกา นานาคาถา, โกสโก นาม นานาวิธวณฺณนาภูมิกา ภินฺนกฺริยาทฺวารปฺปวตฺตา สปฺปธานา คาถาราสิ, สงฺฆาโต นาม สฺจฺยากาลาทิเอกวณฺณนาภูมินิสฺสิตา ภินฺนกฺริยาสมุทาเยน ปวตฺตา คาถา. คชฺชํ นาม อนิยตปโท อาขฺยายิกากถาวเสน ทฺวิปฺปเภโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺโต วจนปฺปพนฺโธ. มิสฺโส ปน อิเมหิ ทฺวีหิ สํมิสฺโส นาฏกปกรณาทิ จ ชาตกมาลาทิจมฺปู จ.
นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;
ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํ.
๙. เอวํ ติปฺปการํ พนฺธสรีรํ วตฺวา อิทานิ อฺถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิพนฺโธจา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต’’ อิติ. ปุน ภิยฺโย ยถาวุตฺโต ปชฺชมยพนฺโธ ทฺวิธา ทฺวิปฺปกาเรน นิรุปฺปเต นิจฺฉียเต. กถํ? นิพนฺโธ จ ตเทกเทสภูเตหิ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ สคฺคพนฺธาทิวเสน พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มุตฺตกวเสนาติ เอวํ ทฺวิธา นิรุปฺปเต อิติ ปกตํ. นนุ ตสฺเสตสฺส ยถาวุตฺตวาติมยสฺส สกฺกฏํ ปากตํ อปพฺภํโส เปสาจิกํ มิสฺสฺเจติ ปฺจวิธตฺตํ วตฺวา ‘‘สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสา. ปากตํ จตุพฺพิธํ สกฺกเฏหิ วณฺณฺตฺตมตฺเตน อุปฺปนฺนตฺตา ¶ มหินฺทสินฺธวาทิ ตพฺภวํ, ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิ, มหารฏฺาทิเทสปสิทฺธํ เทสียํ, ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํ. อาภีราทีนํ วาจา อปพฺภํโส, โส จ ปากตํ วิย จตุพฺพิโธ, ติวิโธ จ นาครอุปนาครวุทฺธเภเทน. ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํ. สพฺเพสํ วเสน มิสฺส’’นฺติ สกฺกฏาทีนํ ลกฺขณํ วุตฺตํ. ตถา ‘‘สิงฺคารปฺปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ปฏิปาทกตฺเถน ลาสฺยาทิกมภินยปฺปธานตฺตา ทสฺสนียํ, อิตรํ กพฺพํ สวนีย’’นฺติ ทุวิธํ วุตฺตํ, เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ภาสาเภเทน วุตฺตํ ปฺจวิธตฺตํ, วินิโยคเภเทน วุตฺตํ ทุวิธตฺตฺจ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตถาปิ ตเทวมิธานุปโยคิตาย น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอวมลงฺการาธิฏฺานภาเวน ปมํ พนฺธสรีรํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ หารเกยูราทินา ปุริสสรีรมิว พนฺธสรีรํ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วินฺทนียตรํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตํ ตุ’’ อิจฺจาทิ. ตุสทฺโท วิเสสวจนิจฺฉายํ. ตํ พนฺธสรีรํ ตุ อลงฺการา อลงฺกริยติ ตํ พนฺธสรีรเมเตหีติ ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย อตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสเยน วินฺทนียภาวํ อสฺสาทนียภาวํ ปาเปนฺติ นยนฺติ. สพฺพถา นิทฺโทสภูตานํ สทฺทตฺถานํ อฺมฺานุรูปโต สหิตภาเวน ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ ตาทิสปุริสสรีรมิว วินฺทนียมฺปิ สมานํ อลงฺกาเรหิ ปสาธิเต สติ อจฺจนฺตเมว วินฺทนียํ สิยาติ อธิปฺปาโย.
๙. ปุนปิ ตสฺเสว พนฺธสฺส เภทํ กเถตุํ ‘‘นิพนฺโธ จา’’ทิมาห. ปุน นิพนฺโธ จ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ อวินาภาวโต มหากพฺพาทิสภาเวน นิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มหากพฺพาทิสภาเวน มุตฺตกตฺตา อนิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จาติ โสว พนฺโธ ทฺวิธา นิรุปฺปเต นิจฺฉียเต. ¶ ปุนปิ โส พนฺโธ สกฺกฏปากตอปพฺภํ สเปสาจิกมิสฺสภาสาเภเทน ปฺจวิโธ. สิงฺคารปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ทสฺสนปฺปธานตฺตา ตาทิสํ นจฺจํทสฺสนียํ, ตทฺํ กพฺพํ สวนียมิติ วฬฺชนเภทโต ทุวิโธ จ โหติ. โส สพฺโพปิ ปโยชนาภาวโต อิห น คหิโต. ตตฺถ สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสา. ตโต เกหิจิ อกฺขเรหิ ภินฺนํ ปากตํ นาม. ตํ ปน ตพฺภวตสฺสมเทสิยมิสฺสวเสน จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ สกฺกฏโต วณฺณฺตฺตมตฺเตน นิพฺพตฺตํ ตพฺภวํ นาม, ตํ มหินฺทสินฺธวาทิ. ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิ. เทเส ปสิทฺธํ เทสิยํ. มิสฺสํ นาม ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํ. อปพฺภํโส นาม โคปาลกาทีนํ วาจา, โส จ ตพฺภวาทีหิ จตุพฺพิโธ, นาครอุปนาครวุทฺธเภเทน ติวิโธ จ โหติ. ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํ. เตหิ สกฺกฏาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํ นาม โหติ. อิทานิ อีทิสปฺปเภทวนฺตพนฺธสฺส อลงฺกาเรน โสภนตฺตํ วตฺตุํ ‘‘ตํ ตุ’’จฺจาทิมาห. ตํ ตุ ตํ ปน วุตฺตปฺปการํ พนฺธสรีรํ อลงฺการา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสยปสาทนียตฺตํ ปาเปนฺติ. นิรนฺตรํ พนฺโธ นิพนฺโธติ จ, น นิพนฺโธ อนิพนฺโธติ จ, อติสเยน วินฺทนีโย วินฺทนียตโร, ตสฺส ภาโว วินฺทนียตรตฺตนนฺติ จ วิคฺคโห.
อนวชฺชํ มุขมฺโภช-มนวชฺชา จ ภารตี;
อลงฺกตาว โสภนฺเต, กึ นุ’เต นิรลงฺกตา?
๑๐. ตเมว สมตฺเถติ ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินา. อนวชฺชํ อฺมฺานุรูปาธิกตเนตฺตกณฺณาทิอวยเวน ปิฬกติลกกาฬกาทฺยนาหตาย จ สุนฺทรภาวโต อครหิตํ มุขมฺโภชํ วทนารวินฺทฺจ ตถา อนวชฺชา ปทาทิโทสานภิภูตาย สุนฺทรภาเวน อครหิตา ภารตี จ วาณี อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนีโย อตฺโถ จาติ เอเต อลงฺกตาว ¶ มุขํ ติลกตาฑงฺกาทินาลงฺกาเรน, สทฺทตฺถา สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ ปสาธิตา สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา ตถา อปสาธิตา อสชฺชิตา โสภนฺเต กึ นุ, น โสภนฺเตวาติ วิตกฺเกมีติ อตฺโถ. นุอิติ วิตกฺเก.
๑๐. ตเมว ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินา สมตฺเถติ. วณฺณสณฺานาทิอวยวสมฺปตฺติยา จ ปิฬกติลกกาฬกาทิโทสรหิตตฺตา จ อนินฺทิตํ มุขมฺโภชฺจ อนวชฺชา ปทโทสวากฺยโทสอตฺถโทเสหิ อมิสฺสตฺตา อครหิตา ภารตี วาณี จ อเภโทปจาเรน ตปฺปฏิปาทนียตฺโถ จาติ อิเม อลงฺกตาว กุณฺฑลติลกาทิอาภรเณหิ จ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ จ สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา เตหิ อวิภูสิตา โสภนฺเต กึ นุ, น โสภนฺเตติ มฺเ. นตฺถิ อวชฺชมสฺสาติ จ, มุขเมว อมฺโภชมิติ จ วิคฺคโห. กิมิติ ปฏิเสเธ, นุอิติ วิตกฺเกติ.
วินา คุรูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุมิจฺฉติ;
สมฺปาปุเณ น วิฺูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?
๑๑. อลงฺกรณฺจ เตสํ วินา คุรูปเทเสน กโรนฺโต วินา ปหาสํ นาปรํ วิเสสมธิคจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ สิเลสาลงฺการมาห ‘‘วินา’’ติอาทิ. คุรูนํ ปสาธโนปาโยปเทสกานํ, อลงฺการการโณปาโยปเทสกานํ วา อุปเทสํ ‘‘เอตฺถ เอวํ กเต โสเภยฺยา’’ติ อุปทิสนํ วินา ปริจฺจชฺช มุขสฺส, พนฺธสฺส จ อลงฺกรณานภิฺตาย พาโล อฺาณโก โย โกจิ ปุคฺคโล ตํ มุขํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ อนุรูปวเสน สชฺเชตุํ อิจฺฉติ อธิปฺเปติ, โส ตาทิโส อฺาณปุคฺคโล วิฺูหิ ตพฺพิทูหิ ปณฺฑิตชเนหิ หสฺสภาวํ อวหาสํ กถํ เกน ¶ ปกาเรน น สมฺปาปุเณยฺย. ‘‘กิมิทํ อฺาณปุริเสน กริยตี’’ติ หสนฺเตวาติ อธิปฺปาโย. นุอิติ วิตกฺเก.
๑๑. อิทานิ ปทาทิโทสรหิตพนฺธสรีรสฺส อลงฺกาเรหิ ภูสนมปิ คุรูปเทสสหิตเมว เสฏฺนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วินา คุรูปเทส’’ มิจฺจาทิสิเลสาลงฺการมาห. พาโล มุขาทิสรีราลงฺกาเร, พนฺธาลงฺกาเร วา อสมตฺโถ โย โกจิ คุรูปเทสํ วินา สรีราลงฺการกรณสฺส, พนฺธาลงฺการกรณสฺส วา อนุรูโปปเทสมนฺตเรน ตํ สรีรํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ ติลกตาฑงฺกาทีหิ, สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วา สชฺเชตุํ อิจฺฉติ เจ, โส วิฺูหิ ตทุภยฺูหิ หสฺสภาวํ อวหสิตพฺพตํ กถํ น สมฺปาปุเณ, ปาปุณาตฺเยว, ตสฺมา คุรูหิ สาทรโต อุคฺคณฺหิตฺวา กตฺตพฺพนฺติ ภาโว.
คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก;
ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ตพฺโพหารูปจารโต.
๑๒. นนุ สทฺทคมฺมา, อตฺถคมฺมา จ อลงฺการาติ คนฺโถ กถนฺติ อาห ‘‘คนฺโถปี’’ติอาทิ. กวิวาจานํ กวิปฺปโยคานํ สมุทายรูปานํ, ปฏิปาทนียตาย ตพฺพจนียานฺจ อตฺถานํ อลงฺการปฺปกาสโก อลงฺการานํ ยถาวุตฺตานํ วิภาวิโต คนฺโถปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วาจฺจตํ ยาติ อุปคจฺฉติ. กินฺติ อาห ‘‘ตพฺโพหารูปจารโต’’ติ. ตสฺส กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส, ตสฺมึ วา มณฺฑนวิเสเส ปวตฺตสฺส อลงฺการโวหารสฺส อุปจรณํ โสยมิตฺยเภเทน ปริกปฺปนํ อุปจาโร. กสฺมา? ปฏิปาทนียปฏิปาทกานํ อเภทวเสน การเณ การียสฺส อุปจริยโตติ อธิปฺปาโย.
๑๒. อิทานิ ¶ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการคนฺโถ กถมลงฺกาโรติ อาห ‘‘คนฺโถ’’จฺจาทิ. กวิวาจานํ กวีหิ วุตฺตวากฺยสงฺขาตานํ, อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนียอตฺถสงฺขาตานฺจ กวิปฺปโยคานํ อลงฺการปฺปกาสโก สทฺทตฺถาลงฺการปฺปกาสโก คนฺโถอปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺโพหารูปจารโต ตสฺส อลงฺกาโรติ กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส การเณ การียูปจาเรน ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วตฺตพฺพตํ ยาติ. อปิสทฺโท อลงฺการมเปกฺขติ. อลงฺกาเร ปกาเสติ, อลงฺการานํ วา ปกาสโกติ จ, เตน วจนีโย, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ ภาโวติ วาจฺจวาจกสมฺพนฺโธ. ตสฺส สทฺทาทิอลงฺการสฺส โวหาโรติ จ, ตพฺโพหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส อุปจาโรติ จ วากฺยนฺติ.
ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺทตฺถเภทโต;
สทฺทตฺถา พนฺธนามาว, ตํสชฺชิตตทาวลิ.
๑๓. อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ ปเภทํ, ตปฺปสงฺกฺจ ตํพนฺธสรีรฺจ เหฏฺา วุตฺตมฺปิ เอกโต สมฺพนฺเธตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปการา’’ทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตสฺมึ กิริยากปฺปสงฺขาเต คนฺเถ, ตสฺมึ วา พนฺธาลงฺการาธิกาเร อลงฺการา ยถาวุตฺตา ทฺวิปฺปการา โหนฺติ. กถํ? สทฺทเภทโต, อตฺถเภทโต จ, สทฺทาลงฺการา อตฺถาลงฺการาติ อลงฺการา ทฺวิปฺปการา โหนฺตีติ อตฺโถ. เยสํ เภเทน เต ทฺวิปฺปการา, เต สทฺทา, อตฺถา จ. ‘‘พนฺโธ’’ อิติ วุตฺตํ นามํ ยสฺสา อาวลิยา สา พนฺธนามา เอว. ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา ปกาสิตา ตํสชฺชิตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลิ สมุทายา, มหาวากฺยํ, อนฺตรวากฺยํ วา. ปริปุณฺโณ พนฺโธ มหาวากฺยํ, มุตฺตกาทโยวยวา อนฺตรวากฺยานิ, ตํสชฺชิตตทาวลิกํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธา สทฺทตฺถา วิธียนฺเต.
๑๓. อิทานิ ¶ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ อวุตฺตเภทฺจ ตทาธาราธิกตํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรฺจ เอกโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปกาเร’’จฺจาทิมาห. ตตฺถ ตสฺมึ กิริยากปฺปสงฺขาเต อลงฺการคนฺเถ, โน เจ, อลงฺการาธิกาเร วา อลงฺการา วกฺขมานาลงฺการา สทฺทตฺถเภทโต สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการเภเทน ทฺวิปฺปการา โหนฺติ, เยสํ เภเทน อลงฺการา ภินฺนา, เต สทฺทตฺถา พนฺธนามาว. ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ มหากพฺพาทิสมุทายรูปา ปฏิปาฏิพนฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘พนฺโธ’’ อิติ นามํ ยสฺเสติ จ, เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ สชฺชิตาติ จ, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลีติ จ สมาโส.
คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลวงฺกิตา;
ปสํสิยา น วิฺูหิ, สา กฺา วิย ตาทิสี.
๑๔. เอวํ คุเณน อลงฺกาเรน สชฺชิตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ อปฺปเกนปิ โทเสน สํยุตฺตา สตี อสมฺผุสิตพฺพาว วิฺูหิ สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘คุณ’’ อิจฺจาทิ. สทฺทาลงฺการาขฺเยน คุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ สํยุตฺตาปิ วิเสเสน สชฺชิตาปิ สทฺทตฺถาวลิ โทสลเวน โทสเลเสนาปิ องฺกิตา อภิลฺฉิตา สตี วิฺูหิ คุณโทสวิภาควิทูหิ ปณฺฑิตปุริเสหิ น ปสํสิยา เนว ปสํสิตพฺพา. กาวิยาติ อาห ‘‘กฺา วิยตาทิสี’’ติ. ยถา หิ กฺา ทสวสฺสิกา สนฺนทฺธโยพฺพนาภิมุขภาเวน ชนนยนมโนวิลุพฺภินีคุเณน, อาภรณวิเสเสน จาลงฺกตา เกนจิ กุฏฺโทสเลเสน องฺกิตา วิฺูนํ อสมฺผุสนียา สิยา, ปเควาปรา, เอวเมว สทฺทตฺถาวลิปิ อปฺปเกนปิ สทฺทรูเปน, อตฺถลกฺขเณน จ โทเสน กุฏฺกปฺเปน วชฺชนียา เอว วิฺูนํ, ปเคว พหุนาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๔. เอวํ ¶ สทฺทตฺถานํ คุณีภูเตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา สทฺทตฺถาวลิ เกนจิ ปทาทิโทเสน อภิลกฺขิตา เจ, อปฺปสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คุณาลงฺการิ’’จฺจาทิมาห. คุณาลงฺการสํยุตฺตา อปิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตคุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ วิเสเสน ยุตฺตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ โทสลวงฺกิตา ปทโทสาทินา อณุมตฺเตนปิ โทเสน องฺกิตา ยุตฺตา สหิตา ตาทิสี คุณาลงฺการสํยุตฺตาปิ โทสลวงฺกิตา กฺา วิย ทสวสฺสิกา โยพฺพนปฺปตฺตา วนิตาว วิฺูหิ คุณโทสปริกฺขเกหิ น ปสํสิยา น ปสํสิตพฺพา. ยถา หิ ทสวสฺสิกา อิตฺถี ปิยสภาวสณฺิตา มนฺุเหิ คุเณหิ, โสภนานุรูปคีเวยฺยาทิอาภรณวิเสเสหิ ยุตฺตาปิ ทิสฺสมาเนน เกนจิ เสตกุฏฺลเวน ยุตฺตา สมานา คุณโทสปริกฺขเกหิ ทสฺสนียา น โหติ, เอวํ วุตฺตปฺปการาปิ พนฺธปทฺธติ กุฏฺตุลฺเยน เกนจิ ปทาทิโทเสน ยุตฺตา วิฺูหิ อสฺสาทนียาติ อธิปฺปาโย. โทสานํ ลโว, เตน องฺกิตาติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ ตาทีสีติ จ วิคฺคโห.
เตน โทสนิราโสว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;
นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กึ.
๑๕. ยโต เอวํ, เตน ตสฺมา การณา มหุสฺสาเหน มหตา วายาเมน โทสานํ ปทโทสาทีนมนตฺถนิมิตฺตานํ นิราโสว สตฺถทิฏฺิยา สตฺถปฺปภาวโต ปริจฺจาโคเยว สาธิโย สาเธตพฺโพ, ‘‘วิฺูหี’’ติ เสโส. เอวํ โทสนิราเส โก คุโณ อุปลพฺภตีติ เจ. สพฺพถา สพฺพปฺปกาเรน นิทฺโทสา โทเสหิ นิคฺคตา สายํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ สหิตา น ภเวยฺย กึ, ภวตฺเยว, คุณรหิตํ ตํอลงฺกตมนุปาเทยฺยํ สิยาติ อธิปฺปาโย.
๑๕. เตน ¶ ยโต โทสยุตฺตา วิฺูหิ อนุปาเทยฺยา, ตสฺมา มหุสฺสาเหน อธิกวายาเมน โทสนิราโสว ปทโทสาทีนํ นิรากรณเมว สาธิโย อเนกสตฺถวิสยาย ปฺาย วิฺูหิ สาเธตพฺโพ, เอวํ สติ สพฺพถา สพฺพากาเรน นิทฺโทสา โทสรหิตา สา อยํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ ยุตฺตา น ภเวยฺย กึ, คุณยุตฺตา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. โทสานํ นิราโสติ จ, นตฺถิ โทสา เอติสฺสา, นิคฺคตา โทเสหิ วาติ จ, สห คุเณหิ วตฺตมานาติ จ วิคฺคโห.
สา’ลงฺการวิยุตฺตาปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;
นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิย.
๑๖. กึการณเมวํภูโต โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเนน พนฺโธติ อาห ‘‘สา’ลงฺกาเร’’จฺจาทิ. สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตาปิ สตี นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทเสหิ นิคฺคตา คุเณหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ สํยุตฺตา ชนานมานนฺทสนฺโทหาภิสนฺทเนกเหตุตาย มโน หรติ อตฺตโน สนฺติกมากฑฺฒตีติ มโนหรา โหตีติ. ตตฺโถทาหรณมาห ‘‘โทสรหิตา คุณยุตฺตา วธู วิยา’’ติ. ยถา เยน เกนจิปิ โทเสน วิรหิตา วธู มนาปจาริตาทีหิ คุณวิเสเสหิ สํยุตฺตา สตี เกนจิ อาภรเณน อมณฺฑิตา อปสาธิตาปิ กินฺนาม มธุรา กวีนํ ปสาธนํ กินฺนาม มโนหรา โหติ, เอวมยํ สทฺทตฺถาวลิปิ มโนหรา โหตีติ อตฺโถ.
๑๖. อิทานิ โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ ‘‘สา’ลงฺการวิยุตฺเต’’จฺจาทินา. สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตา สตีปิ นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทสรหิตา คุณยุตฺตา ตโตเยว คุณีภูตา สทฺทาลงฺกาเรน ยุตฺตา โทสรหิตา ทุพฺพณฺณทุสฺสณฺานาทิโทเสหิ ¶ ปริจฺจตฺตา คุณยุตฺตา หทยงฺคมคุณยุตฺตา วธู วิย องฺคนา วิย มโนหรา สาธุชเน อาราเธติ.
ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;
โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํ.
๑๗. ยโต เอวํ คุณาลงฺการสํยุตฺตายปิ โทสลวงฺกิตาย วิฺูนมนาทรณียตา, อลงฺการวิยุตฺตาปิ โทสาภาเวน คุณยุตฺตาย มโนหรตา, เอวมนตฺถาวหสฺสาปิ โทสสฺส ปริหริตพฺพตา สตฺถทิฏฺิยา, ตสฺมา เต โทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท’’ติอาทินา. เตสํ ปทานํ วากฺยานํ อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺมึ. อุทาหรียติ ลกฺขฺยภาเวนาติ อุทาหรณํ, สห อุทาหรเณหีติ โสทาหรณํ. ลกฺขิยติ ลกฺขิยมเนนาติ ลกฺขณํ.
๑๗. เอวํ อลงฺการยุตฺตาปิ อปฺปเกน โทเสน ยุตฺตพนฺธสฺส อนุปาเทยฺยตฺตา, อลงฺการอลงฺกรเณ อสติปิ โทสรหิเต วิฺูหิ อุปาเทยฺยตฺตา จ มุขฺยสฺส โทสปริหารสฺส อวสฺสํ กตฺตพฺพตฺตา อิทานิ อธิคตโทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท วากฺเย’’จฺจาทินา. ปเท นามาทิจตุพฺพิธปเท จ, วากฺเย ‘‘สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตานํ จโย วากฺยํ สการกกิริยา’’ติ วุตฺตลกฺขเณ วากฺเย จ, ตทตฺเถ จ เตสํ ปทวากฺยานํ อตฺเถ จ วิวิธา อเนกปฺปการา เย โทสา วิฺูหิ โทสภาเวน มตา เยฺยา, เอเตสํ ปทาทิโทสานํ โสทาหรณํ อุทาหรณสหิตํ ลกฺขณํ อหํ กถยามิ. เอตฺถ จ–
‘‘ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ, นามาขฺยาโตปสคฺคิกํ;
นิปาตกฺจ ตฺูหิ, อสฺโส ขลฺวาภิธาวตี’’ติ [รูปภิทฺธิฏีกายํ นามกณฺเฑ].
วุตฺตนิยาเมน ปทํ ตาว ทฏฺพฺพํ. อุทาหรียนฺติ ลกฺขิยภาเวนาติ อุทาหรณานีติ จ, สห อุทาหรเณนาติ โสทาหรณนฺติ ¶ จ, ลกฺขียติ ลกฺขิยมเนนาติ จ วิคฺคโห.
ปทโทสอุทฺเทส
วิรุทฺธตฺถนฺตราฌตฺถ-กิลิฏฺานิ วิโรธิ จ;
เนยฺยํ วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถกมนตฺถกํ.
วากฺยโทสอุทฺเทส
โทสา ปทาน, วากฺยาน-เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;
ตถา พฺยากิณฺณคามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;
อติวุตฺตมเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา
วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส
อปกฺกโม’จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ สสํสยํ;
คามฺมํ ทุฏฺาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตา.
ปทโทสาทิอุทฺเทสวณฺณนา
๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ ยถาปฏิฺาเต โทเส อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’ อิจฺจาทินา. วิรุทฺธํ อตฺถนฺตรํ ยสฺส ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ. กึ ตํ? ปทํ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ. อธิโก อตฺโถ วิเสสฺยสฺส เยน ตํ อธฺยตฺถํ. นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถ อานียตีติ เนยฺยํ. โทสา ปทานนฺติ เยหิ โทเสหิ ปทานิ ทุฏฺานิ, เต วิรุทฺธตฺถนฺตรตาทโย ปทานํ โทสาติ อตฺโถ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ. วากฺยานํ โทสาติ สมฺพนฺโธ. ภคฺคา รีติ กโม ยสฺมึ ตํ ภคฺครีติกํ, วากฺยํ. อปกฺกมตาทโย วากฺยตฺถโทสา, วากฺยตฺถานํ โทสโต. วากฺยํ ทุฏฺํ สิยาติ วากฺยเมว วิเสสฺยเต. เตน สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโส.
๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ กเถตพฺพภาเวน ปฏิฺาเต โทเส อุทฺทิสนฺโต ‘‘วิรุทฺธ…เป… นิสฺสิตา’’ติ อาห. กวีหิ อิจฺฉิตตฺถโต ¶ วิรุทฺโธ อฺตฺโถ ยสฺส ปทสฺสาติ ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นาม. วิเสสฺยสฺส อธิกตฺถภาวกรณโต อฌตฺถํ นาม. กวีหิ อิจฺฉิตตฺถสฺสาวีกรเณ อวิสทตฺตา กิลิฏฺํ นาม. เทสกาลกลาทีนํ วิรุทฺธตฺตา วิโรธิ นาม. อฺมาหริตฺวา วตฺตพฺพโต เนยฺยํ นาม. วิเสสนํ ปตฺวาว สาตฺถกภาวปฺปตฺติโต วิเสสนาเปกฺขํ นาม. วิเสสฺยสฺส หีนตาปาทนโต หีนตฺถกํ นาม. อตฺถรหิตตฺตา อนตฺถกํ นามาติ อิเม อฏฺ ปทนิสฺสิตตฺตา ปทโทสา นาม.
วุตฺตตฺถสฺเสว ปุน วจนโต เอกตฺถํ นาม. ภินฺนกฺกมตฺตา ภคฺครีติกํ นาม. ตถา สมฺโมหการณตฺตา พฺยากิณฺณํ นาม. วิสิฏฺวจนวิรหโต คามฺมํ นาม. ยติสมฺปตฺติวิรหโต ยติหีนํ นาม. ปทตฺถกฺกมโต จุตตฺตา กมจฺจุตํ นาม. โลกิยํ โวหารมติกฺกมฺม วุตฺตตฺตา อติวุตฺตํ นาม. สมุทายตฺถโต อปคตตฺตา อเปตตฺถํ นาม. พนฺธผรุสยุตฺตตฺตา พนฺธผรุสํ นาม, เตน สหิตํ สพนฺธผรุสนฺติ อิเม นว วากฺยานํ ตถา โทสา นาม. เอตฺถ ตถาสทฺโท ‘‘โทสา’’ติ ปทํ อุปสํหรติ.
อปคตกฺกมตฺตา อปกฺกมํ นาม. อุจิตภาวสฺส ปริหีนตฺตา โอจิตฺยหีนํ นาม. ภินฺนวิภตฺติกฺกมตฺตา ภคฺครีติ นาม. สํสยชนนโต สสํสยํ นาม. ทุปฺปตีติกรตฺตา คามฺมํ นาม. ทูสิตาลงฺการตฺตา ทุฏฺาลงฺกติ นามาติเม ฉ วากฺยตฺถนิสฺสิตตฺตา วากฺยตฺถโทสา นาม.
อฺโ อตฺโถ อตฺถนฺตโร. วิรุทฺโธ อตฺถนฺตโร ยสฺสาติ วิคฺคโห. โทสปกาสกปทมฺปิ โทสโต อพฺยติริตฺตตฺตา โทโส นาม. เอวํ สนฺเตปิ สมาเสน ปทสฺส คหิตตฺตา นปุํสกํ โหติ. เอเสวนโย อิโต ปเรสุปิ. วิเสสฺยสฺส อธิโก อตฺโถ ยสฺส ตํ, กิลิฏฺํ วิย กิลิฏฺํ. ยถา หิ มลคฺคหิโต อาทาโส อตฺตโน กิลิฏฺตฺตา ¶ มุขาทีนํ ปกาสเน อวิสโท โหติ, เอวมธิปฺเปตตฺถปฺปกาสเน อสมตฺถํ ปทํ กิลิฏฺํ นาม. วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ วิโรธิ. นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถาติ เนยฺยํ. วิเสสเน อเปกฺขา ยสฺส ตํ. หีโน วิเสสฺยสฺส อตฺโถ เยน ตํ. นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโห.
ปทโทสานํ อนฺตฺเตปิ วิกปฺปนาเภทโต ‘‘ปทานํ โทสา’’ติ วุตฺตํ, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ. วากฺยานํ โทสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํ. ภคฺคารีติ กโม ยสฺส ตํ. วิสุํ วิสุํ อากิณฺณํ พฺยากิณฺณํ. คาเม ภโว คามฺโม, อพฺยตฺตานํ โวหาโร. ตปฺปกาสกปทมฺปิ อุปจารโต คามฺมํ นาม. ยติ หีนา เอตฺถาติ ยติหีนํ. กมโต จุตํ กมจฺจุตํ. อติกฺกมฺม วุตฺตํ อติวุตฺตํ. อตฺถโต อเปตํ อเปตตฺถํ. พนฺเธ ผรุสํ ผรุสตา ยตฺถ ตํ. อปคโต กโม ยสฺมา ตํ. โอจิตฺยํ หีนํ ยตฺถ ตํ. ภคฺคา รีติ ยตฺถ ตํ. สห สํสเยน วตฺตตีติ ตํ. คามฺมํ วุตฺตนยเมว. ทุฏฺา ทูสิตา อลงฺกติ อลงฺกาโร ยตฺถ ตํ. วากฺยานํ อตฺโถ, ตนฺนิสฺสิตา วากฺยตฺถนิสฺสิตาติ วิคฺคโห. เอตฺถ อนตฺถกาเปตตฺถโทสทฺวยํ ปทวากฺยโต ภินฺนํ, อฺํ ภคฺครีติโทสทฺวยํ, คามฺมทฺวยํ, กมจฺจุตอปกฺกมทฺวยฺจ วากฺยวากฺยตฺถโต ภินฺนํ.
ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา
วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตฺหิ, ยสฺส’ฺตฺโถ วิรุชฺฌติ;
อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํ.
๒๑. อโถทฺเทสกฺกเมน ปทาทิโทเส อุทาหรติ ‘‘วิรุทฺธิ’’ จฺจาทินา. หิ ยสฺมา การณา, ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโท. ยสฺส ปทสฺส อฺโ อธิปฺเปตโต อปโร อตฺโถ อธิปฺเปเต วตฺตุมิจฺฉิเต อตฺเถ วิรุชฺฌตีติ อนุวทิตฺวา ตสฺมา ¶ ตํ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’นฺติ วิธียเต. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. ยถา อิทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ, ตถา อฺมฺปิ ตาทิสํ ทฏฺพฺพํ. น ตฺวิทเมเวติ ยถาสทฺทสฺส อตฺโถ. เมโฆ วิสโท สุขเย ชนนฺติ. วิสํ อุทกํ, ตํ ททาตีติ วิสโท เมโฆ วาริวโห ชนํ โลกํ สุขเย สุขยตีติ กวิจฺฉิตตฺโถ. วิสสทฺโท ครฬสฺส จ วาจโก สิยาติ ครฬโท เมโฆ มารยติ, น ปน สุขยตีติ ‘‘วิสโท’’ติ วิเสสนปทสฺส วิรุทฺธตา.
๒๑. อิทานิ อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ สลกฺขณลกฺขิยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิรุทฺธิ’’จฺจาทิมาห. ยสฺส ปทสฺส อฺตฺโถ กวิจฺฉิตตฺถโต อฺโ อตฺโถ อธิปฺเปเต อิจฺฉิตตฺเถ หิ ยสฺมา วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ ปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นาม. ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโท. ตถา เหส อปฺปสิทฺธํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ‘‘ยสฺส อฺตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ปกาเสตฺวา ตสฺมึ ปกาสิตตฺถวิสเย วตฺตติ. ‘‘ตํ หี’’ติ โยชิตตฺตา ‘‘ยสฺส อฺตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ลกฺขณํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรนฺติ อนุวทิตพฺพอปฺปสิทฺธวิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิธียเต, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ. อุปริ ปสิทฺธานุวาเทน อปฺปสิทฺธวิธานเมว ทฏฺพฺพํ. ‘‘ยถา…เป… ชน’’นฺติ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ. ยถา ‘‘เมโฆ วิสโท’’จฺจาทิ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส อุทาหรณํ, เอวมีทิสมฺมฺปิ อิมสฺสุทาหรณํ, น เกวลํ ‘‘เมโฆ’’จฺจาทิเมว ภวตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาสทฺโท เจตฺถ อิวสทฺทปริยายตฺเถปิ อุทาหรณตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อุปริปฺเยวํ. เมโฆ อมฺพุธโร วิสโท วิสสงฺขาตํ ชลํ ททนฺโต ชนํ สุขเย สุขยตีติ กวีหิ อธิปฺเปตตฺโถ. เอตฺถ วิสสทฺทสฺส ครฬสงฺขาตสปฺปวิสวาจกตฺตา, ‘‘วิสํ ททาตีติ วิสโท’’ติ เอตฺถ วิสสฺส อุทกวิสานํ สาธารณตฺตา วิสทายโก เมโฆ นาเสติเยว, น สุขยตีติ กวินา ¶ อธิปฺเปตสฺส สุขการณสฺส เมฆวิเสสนวิสสทฺทสฺส วิรุทฺธอฺตฺถตาติ วิสปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรโทเสน ทุฏฺนฺติ.
วิเสสฺยมธิกํ เยนา’-
ธฺยตฺถเมตํ ภเว ยถา;
โอภาสิตาเสสทิโส,
ขชฺโชโต’ยํ วิราชเต.
๒๒. เยน ปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ อปรํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ ภวตีตฺยนุวทิตฺวา เอตํ อฌตฺถํ ภเวติ วิธียเต. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โอภาสิเต’’จฺจาทิ. เอวมุปริปิ สุวิฺเยฺยํ. โอภาสิตา ทีปิตา อเสสา นิขิลา ทิสาเยน โสยํ ขชฺโชโต วิราชเต ทิปฺปติ. เอตฺถ ขชฺโชตสฺสาขิลทิสาภาคาวภาสนมติวุตฺตีติ อธิกตฺถํ.
๒๒. เยน วิเสสนปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ โหติ, เอตํ ยถาวุตฺตลกฺขโณเปตํ ปทํ อฌตฺถํ ภเว อฌตฺถํ นาม ปทโทโส ภเว. ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํ. โอภาสิตาเสสทิโส โชติตสพฺพทิโส อยํ ขชฺโชโต อยํ โชติริงฺคโณ วิราชเต ทิปฺปติ. เอตฺถ วิเสสฺยสฺส ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสฺส อฌตฺถตฺตา [อตฺยุตฺตตฺตา (ก.)] ‘‘โอภาสิตาเสสทิโส’’ติ วิเสสนปทํ อฌตฺถปทโทโส นาม. โอภาสิตา อเสสทิสา เยนาติ วิคฺคโห.
ยสฺส’ตฺถาวคโม ทุกฺโข,
ปกตฺยาทิวิภาคโต;
กิลิฏฺํ ตํ ยถา ตาย,
โส’ยมาลิงฺคฺยเต ปิยา.
๒๓. ปกตฺยาทิวิภาคโตติ ¶ ปจฺจยา ปมํ กรียตีติ ปกติ. อาทิสทฺเทน ปจฺจยาทีนํ ปริคฺคโห. ปกตฺยาทีนํวิภาคโต วิภชนโต, ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกติปจฺจยวิภาคกปฺปนโตติ วุตฺตํ โหติ. ปีเณตีติ ปี, ตาย ปิยา วลฺลภาย โสยํ สามี อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเต. เอตฺถ ‘‘ปิยา’’ติ กิลิฏฺํ.
๒๓. ยสฺส ปทสฺส อตฺถาวคโม อตฺถาวโพโธ ปกตฺยาทิวิภาคโต ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกตฺยาทีนํ วิภชนชานเนน, ‘‘ปกตฺยาทิ นาม กิ’’นฺติ คเวสนโต วา ทุกฺโข, ตํ กิลิฏฺํ นาม. ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํ. ตาย ปิยา วนิตาย โส อยํ วลฺลโภ อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเต. ปจฺจยา ปมํ กรียตีติ ปกติ. สา อาทิ เยสํ ปจฺจยานํ, เตสํ วิภาโคติ วากฺยํ. ปีเณตีติ ปี, นารี. ตาย ปิยา เอตฺถ ปิยาสงฺขาตาย วลฺลภาย กถเน ปีสทฺทสฺส อวิสทตฺตา ‘‘ปิยา’’ติ ปทํ กิลิฏฺํ.
ยํ กิลิฏฺปทํ มนฺทา-ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;
กิลิฏฺปทโทเสว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติ.
๒๔. อิทานิ ยมกาทิกมนธิปฺเปตมฺปิ กิลิฏฺเเยว อนฺโตคธํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ยนฺติ อนิยมวจนํ, ตสฺส นิยมวจนํ ยมกาทิกนฺติ. ยมกมาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส ตํ ยมกาทิกํ. กีทิสนฺติ อาห ‘‘กิลิฏฺปท’’นฺติอาทิ. กิลิฏฺานิ อปฺปตีตโทสสภาเว ิตตาย มลิตานฺยวิสทานิ ปทานิ ยสฺส ตํ กิลิฏฺปทํ. มนฺโท อปฺปโก อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺส ตํ มนฺทาภิเธยฺยํ, ตาทิสํ ตมฺปิ ยมกาทิกํ กิลิฏฺปทโทเสเยว ยถาวุตฺเต อนฺโต อพฺภนฺตเร กรียติ วิธียติ ¶ ตตฺเถว ปกฺขิปียติ, กิลิฏฺปทโทสโต น พฺยติริจฺจตีติ อธิปฺปาโย.
๒๔. อิทานิ อนธิปฺเปตมปิ ยมกาทึ กิลิฏฺโทเสเยว อนฺโตกรณพฺยาเชน อาวีกโรนฺโต อาห ‘‘ยํ กิลิฏฺเ’’จฺจาทิ. กิลิฏฺปทํ อปฺปตีตโทเสน มิสฺสกตฺตา อวิสทปทํ มนฺทาภิเธยฺยํ อปฺปกาภิเธยฺยํ ยํ ยมกาทิกํ ยํ ยมกปฺปเหฬิกาชาตมตฺถิ, ตมฺปิ กิลิฏฺปทโทเสเยว ยถาวุตฺตกิลิฏฺปทโทเสเยว อนฺโต กรียติ อพฺภนฺตเร กรียติ, กิลิฏฺปทโทสโต อพฺยติริตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. กิลิฏฺานิ ปทานิ ยสฺส, มนฺโท อภิเธยฺโย ยสฺส, ยมกํ อาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส, กิลิฏฺปทานํ โทโสติ วิคฺคโห.
ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺปทสนฺธิกํ;
ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต’เมทิสํ.
๒๕. โหตุ กามมนภิมตเมทิสํ ยมกาทิกํ, กิฺจรหิ อภิมตนฺติ อาห ‘‘ปตีติ’’จฺจาทิ. อตฺตโน วจนียตฺถปฺปตีตวเสน วาจกาปิ สทฺทา ปตีตาเยว นามาติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ ปาฏิปทิเกหิ รจิตํ กตํ ปตีตสทฺทรจิตํ. สิลิฏฺา อฺมฺาลิงฺคเนน มฏฺา ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ สนฺธโย สนฺธนา ยสฺส ตํ สิลิฏฺปทสนฺธิกํ. ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน คุเณน สทฺทาลงฺกาเรน สํยุตฺตํ สมฺมเทโวเปตํ เอทิสํ ยถาวุตฺตคุณาสยํ รมณียํ ยมกํ มตํ อภิมตนฺติ อตฺโถ.
๒๕. อิทานิ อธิคเตสุ ยมเกสุ อีทิสํ ยมกมิฏฺมิติ สิสฺสานํ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘ปตีเต’’จฺจาทิ. ปตีตสทฺทรจิตํ ‘‘อิมสฺสตฺถสฺสายํ วาจโก’’ติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ รจิตํ ปาฏิปทิเกหิ กตํ สิลิฏฺปทสนฺธิกํ สิลิฏฺา สฺยาทฺยนฺตาทิปทานํ สนฺธโย ยสฺส ตํ ¶ ปสาทคุณสํยุตฺตํ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน สทฺทาลงฺการคุเณน สํยุตฺตํ อีทิสํ เอวํภูตํ คุณาธิกโต รมณียํ อุปริ วกฺขมานยมกสทิสํ ยมกํ มตํ วิฺูหิ อภิมตํ. ปตีตา จ เต สทฺทา จ, เตหิ รจิตํ, สิลิฏฺา ปทานํ สนฺธโย ยสฺส, ปสาโทติ คุโณ สทฺทาลงฺกาโร, เตน สํยุตฺตนฺติ วิคฺคโห.
อพฺยเปตํ พฺยเปต’ฺ-มาวุตฺตาเนกวณฺณชํ;
ยมกํ ตฺจ ปาทาน-มาทิมชฺฌนฺตโคจรํ.
๒๖. อิทานิ ตํ ยถาวุตฺตมภิมตํ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินา. อาวุตฺตา อธิวุตฺตา ปุนปฺปุนุจฺจารณุเปตา อเนเกสํ ปติรูปตฺตา, พหุวณฺณา สรพฺยฺชนรูปา, น เอโก วณฺโณ ตสฺสานุปฺปาสตฺตา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๒๗ คาถา], เตหิ ชาตํ ยมกนฺติ วิฺายเต. กติวิธํ ตํ วิกปฺปียตีติ อาห ‘‘อพฺยเปตํ พฺยเปตฺ’’นฺติ. ตตฺถ ยํ วณฺณนฺตราพฺยวหิตํ วณฺณสมุทาเยน วุตฺตํ. ตทพฺยเปตํ ยมกํ. ยํ ตุ พฺยวหิตํ, ตํ พฺยเปตํ. ยํ ปน อุภยมิสฺสํ, ตํ อฺํ อปรํ อพฺยเปตพฺยเปตนฺติ ติธา ยมกํ ตาว วิกปฺปียเต. ตเมตํ ติวิธํ ยมกํ วิสยวิภาคนิรูปนายํ อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ โคจโร วิสโย ยสฺเสติ อาทิมชฺฌนฺตโคจรํ วิฺเยฺยํ. เกสํ ปาทานํ? ปจฺเจกํ จตุนฺนํคาถาวยวานํ. สาเปกฺขตฺเตปิ สมาโส คมฺมกตฺตา.
ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌนฺตภาวีนํ ยมกานํ ยาวนฺโต ปการา สมฺภวนฺติ, เต มูลา สตฺต. กถํ? เอกสฺมึเยว ปาเท กฺวจิ อาทิยมกํ, กฺวจิ มชฺฌยมกํ, กฺวจิ อนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌาทิยมกํ, กฺวจิ อาทฺยนฺตยมกํ, กฺวจิ สพฺพยมกนฺติ. เอวํ ปจฺเจกํ มูลภูตา สตฺตาติ ¶ จตูสุ อฏฺวีสติ โหนฺติ. ปาทาทิยมกฺจ ปมปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปมตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปมจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตนฺติอาทินา อเนกธา ปสํสนฺติ. ยทา จ สพฺพโตยมกํ, ตทา มหายมกาทโย วิกปฺปา ชายนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
๒๖. อิทานิ อภิมตยมกํ ทีเปติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินา. อาวุตฺเตหิ ปุนปฺปุนํ วุตฺเตหิ อเนกวณฺเณหิ สมุทายรูปตฺตา อเนเกหิ สรพฺยฺชนสรีเรหิ วณฺเณหิ ชาตํ ยมกํ อฺเหิ วณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, วณฺณนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตํ, อุภยมิสฺสกตฺตา เตหิ อฺํ อพฺยเปตพฺยเปตฺจาติ ติวิธํ โหติ. ตฺจ ยมกํ วิสยวิภาคนิยเมน คาถาปาทานํ อาทิโคจรํ มชฺฌโคจรํ อนฺตโคจรมิติ ติวิธํ โหติ. เอตฺถ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตเร ปวตฺตติ, วตฺตพฺพนฺตรํ นาม ยถาวุตฺตอพฺยเปตาทิเภทโต อฺํ วตฺตพฺพตาย สมุขีภูตํ ปาทานํ อาทิมชฺฌาวสานนฺตรํ, อุปนฺยาโส วากฺยารมฺโภติ จ เอตสฺเสว นามํ. วิสทิเสน วณฺเณน อเปตํ พฺยเปตํ. ตพฺพิปรีตมพฺยเปตํ. อพฺยเปตฺจ พฺยเปตฺจ อฺฺจาติ สมาหารทฺวนฺโท. อเนเก จ เต วณฺณา จ, อาวุตฺตาเยว อเนกวณฺณา, เตหิ ชาตํ, อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ, เต โคจรา ยสฺสาติ วิคฺคโห.
ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌาวสาเนสุ ลพฺภมานยมกเภทา เอเกกสฺมึ ปาเท สตฺต สตฺต ภวนฺติ. กถํ? ปาทาทิยมกํ ปาทมชฺฌยมกํ ปาทนฺตยมกํ มชฺฌนฺตยมกํ มชฺฌาทิยมกํ อาทฺยนฺตยมกํ สพฺพโตยมกนฺติ เอวํ ปจฺเจกํ สตฺต สตฺต กตฺวา จตูสุ มูลภูตยมกา อฏฺวีส ¶ ภวนฺติ. เอตฺถ ปาทาทิยมกาทิกมฺปิ อพฺยเปตปมปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตปมทุติยปาทาทิยมกํ ตถา ปมตติยปาทาทิยมกํ ปมจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตทุติยตติยปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ เอวมพฺยเปตปาทาทิยมกา ทส โหนฺติ. ตถา พฺยเปตาปิ ทสาติ วีสติ, อพฺยเปตปมปาทมชฺฌยมกํ ตถา ทุติยปาทมชฺฌยมกมิจฺจาทินา มชฺฌยมกมฺปิ วีสติวิธํ โหติ. อพฺยเปตปมปาทนฺตยมกํ ตถา ทุติยปาทนฺตยมกมิจฺจาทินา อนฺตยมกมฺปิ วีสติวิธํ. สํสคฺคเภทโต ปน อเนกวิธํ โหติ.
อพฺยเปตปมปาทาทิยมกวณฺณนา
สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;
วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเก.
๒๗. ‘‘สุชนา’’อิจฺจาทิ. สุชนา สชฺชนา, อสุชนา อสชฺชนาติ เอเต สพฺเพ อุภยปกฺขปาติโน วิเสสา ชนา คุเณน สีลาทินา กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา วิเวกิโนปิ สาธูสุ ลพฺภมานานมสาธูสฺวนุปลพฺภนโต ปุถุภูตาปิ อวิเวกีนํ ชนานํ อนฺติเก สมีเป เตสํ สนฺนิธาเน วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ นปาปุณนฺติ, วิภาควิชานนปฺาเวกลฺเลน จ วิเวกิโนปิ ชนา เต เอกโต กตฺวา ปสฺสนฺตีติ. อิทํ ปมปาทาทิยมกมพฺยเปตํ.
๒๗. อิทานิ อพฺยเปตปมปาทาทิยมกสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิ. สุชนา สาธุชนา, อสุชนา อสาธุชนา เจติ สพฺเพ อุภยปกฺขิกา สีลาทินา, ปาณาติปาตาทินา คุเณน เหตุนา วิเวกิโน อปิ สาธูสุ ¶ ปาณาติปาตาทีนํ, อสาธูสุ สีลาทีนํ อปฺปวตฺติโต คุเณน ปุถุภูตาปิ อวิเวกิชนนฺติเก วิเวกาณรหิตานํ ชนานํ สนฺติเก วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ น ปาปุณนฺติ. วิเวโก วินาภวนเมเตสมตฺถีติ วิเวกิโน. เอตฺถ วิสโยปจาเรน วิเวโกติ ปฺา, น วิเวกิโนติ อวิเวกิโน, เตเยว ชนา, เตสํ อนฺติกมิติ จ วิคฺคโห. อิทํ อพฺยเปตปมปาทาทิยมกํ.
อพฺยเปตปมทุติยปาทาทิยมกวณฺณนา
กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา’ถวา;
โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ.
๒๘. ‘‘กุสลา’’อิจฺจาทิ. ปพลา อาเสวนปฺปฏิลาภวเสน พลวนฺโต จ. อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต. อปพลา ตทภาวโต ทุพฺพลา จ สพฺเพ กุสลากุสลา ธมฺมา ยาว ยตฺตกํ กาลํ อโหสิตฺตํ วินา อุปฺปตฺติมตฺตํ ผลทานาสมฺภวโต เกวลํ ‘‘อโหสี’’ติ วจนียตฺถนิมิตฺตมตฺตกมฺมภาเวน อโหสิกมฺมตฺตํ โน ยาตา น สมฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ กาลํ สุขฺจ ทุกฺขฺจ ตํ ปทนฺตีติ สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ. ยาว สํสารปวตฺติ, ตาว สุขทุกฺขทายกา โหนฺตีติ. อิทํ ปมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ.
๒๘. ปพลา อาเสวนาทิปจฺจยลาเภน พลวนฺโต วา อถ อปพลา ตทภาเวน ทุพฺพลา วา สพฺเพ กุสลากุสลา อโหสิตฺตํ ผลทานาภาวโต ปวตฺติมตฺตตํ ยาว ยตฺตกํ กาลํ โน ยาตา อปฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ สุขทุกฺขปฺปทา ยถากฺกมํ สุขทุกฺขปทายิโน สิยุํ ภวนฺติ. อิทํ อพฺยเปตปมทุติยปาทาทิยมกํ. กุสลปฏิปกฺขา อกุสลา. ‘‘อโหสี’’ติ วตฺตพฺพสฺส ภาโว อโหสิตฺตํ. ‘‘เอหิปสฺสิโก’’ติอาทีสุ วิย กฺริยาปทโตปิ ณาทิปจฺจยา โหนฺติ.
อพฺยเปตปมทุติยตติยปาทาทิยมกวณฺณนา
สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;
วนฺทนา วนฺทนามาน-ภาชเน รตนตฺตเย.
๒๙. ‘‘สาทร’’มิจฺจาทิ. ¶ วนฺทนา ทฺวารตฺตโยปทสฺสิยมานา มาโน จ ปูชา, เตสํ ภาชเน อาธารภูเต รติชนนาทินา อตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย สมูหภูเต รตนตฺตเย สาทรํ อาทรสหิตํ กตฺวา มยา วิหิตา กตา, วิหิตา อลํสํสารทุกฺขวิสฏนิรากรณโต วิเสเสน หิตา ปธฺยา สา วนฺทนา โส ปณาโม ทรํ ทรถํ กายจิตฺตปริฬาหํ หนฺตุ หึสตุ. มยาติ วุตฺตตฺตา เมติ อตฺถโต วิฺายติ. อิทํ ปน ปมทุติยตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ.
๒๙. วนฺทนามานภาชเน ทฺวารตฺตเยน วิธิยมานปณามปูชานํ อาธารภูเต รตนตฺตเย รติชนนาทิอตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย มยา ยา วนฺทนา สาทรํ อาทรสหิตํ วิหิตา กตา, วิหิตา โลกิย โลกุตฺตร สมฺปตฺติสาธนโต วิเสเสน หิตา สา วนฺทนา ทรํ มยฺหํ กายจิตฺตทรถํ หนฺตุ วินาเสตุ. อิทํ อพฺยเปตปมทุติยตติยปาทาทิยมกํ. สห อาทเรน วตฺตมานํ สาทรํ, กฺริยาวิเสสนํ. เอตฺถ กฺริยา นาม วิหิตาสทฺเทน นิทฺทิฏฺกรณํ. กรณฺหิ วิหิตาสทฺทสฺส วุตฺตกมฺมตฺเตปิ อฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต ภิชฺชิตฺวา วิชฺชมานํ ‘‘อกาสิ’’นฺติ กฺริยาย สมฺพนฺธมุเปนฺตํ กมฺมฺจ โหติ, ภาเว วิหิตสฺส ยุปจฺจยนฺตสฺส นปุํสกตฺตา นปุํสกฺจ, สตฺตาย เอกตฺตา เอกวจนฺจ ตพฺพิเสสนตฺตา สาทรสทฺโทปิ นปุํสกทุติเยกวจโน โหติ.
‘‘วิเสสฺเย ¶ ทิสฺสมานา ยา,
ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติโย;
ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย,
กาตพฺพา ตา วิเสสเน’’ติ [สมฺพนฺธจินฺโต ๑๕ คาถา เภทจินฺตา ๑๙๔ คาถา].
หิ วุตฺตํ. เอวํ กฺริยาวิเสสเน คหิเต สามตฺถิยโต ‘‘มยา’’ติ ตติยนฺตสฺส ปมนฺตตฺตํ, ‘‘วนฺทนา’’ติ ปมนฺตสฺส ฉฏฺุนฺตฺจ โหติ. วนฺทนา จ มาโน จ, เตสํ ภาชนํ. ติณฺณํ สมูโห ตยํ, รตนานํ ตยนฺติ จ วิคฺคโห.
อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกวณฺณนา
กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ-วนโท วนโท’มฺพรํ;
สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ สหิตํ กรํ.
๓๐. ‘‘กมล’’มิจฺจาทิ. กมลํ อรวินฺทํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ สชฺชนตฺถาย โหติ, วิกสิตารวินฺทสนฺโทหสมฺภาวิโตทกสฺส วาปาทีสุ ตาทิสรมณียตฺตสมฺปตฺติสมฺภวโต, อวนํ รกฺขํ ททาติ สสฺสสมฺปตฺยาทิการณภาเวนาติ อวนโท. วนํ ชลํ ททาติ น ตุจฺโฉติ วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ ชลธารภารภริตมฺพรกุหรสฺส ทสฺสนียตาคุณโยคโต อลํกตฺตุนฺติ อธิกตํ. สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุทฺธึ กรํ กโรนฺโต สุฏฺุ คทตีติ สุคโต มฺชุภาณี ปุพฺพพุทฺธา วิย เนกฺขมฺมาทินา กามจฺฉนฺทาทิเก ปชหนฺโต คนฺตฺวา อรหตฺตมคฺเคน สวาสนสกลกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา โสภนํ นิพฺพานปุรํ คโตติ วา สุคโตติ วุตฺโต โส มหามุนิ อตฺตโน อปริมิตปารมิตาสิมฺปกจคลิตติลกภาเวน โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกนฺติ วา โยชนียํ อลงฺกตฺตุํ อลํกรณายาติ. อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกมพฺยเปตํ.
๓๐. กมลํ ¶ ปทุมํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ ปฺจวิธปทุมสฺฉนฺนสฺส อุทกสฺส รมณียตฺตา สชฺเชตุํ โหติ. อวนโท กาเล วุฏฺิสมฺปทาย สสฺสสมฺปทาทีนํ การณตฺตา อารกฺขํ เทนฺโต วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ อลงฺกตฺตุํ ชลธารภารภริตมฺพรกุจฺฉิยา ทสฺสนียตฺตา สชฺเชตุํ โหติ, สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุฑฺฒึ กรํ กโรนฺโต สุคโต จิตฺรกถี สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต วา โส สุคโต โส ตถาคโต โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกํ วา อลงฺกตฺตุํ จิตฺรกถาทิการเณหิ ตาทิสสฺส อฺสฺส จ โลกรามเณยฺยสฺสาภาวา สชฺเชตุํ โหติ. สพฺพปทตฺถานํ สตฺตาพฺยภิจาริตฺตา โหตีติ คมฺมํ. ตโตเยว สพฺเพ ปมนฺตภวนกฺริยาย ยุชฺชนฺตีติ วทนฺติ. อิทํ อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกํ.
อพฺยเปตาทิยมก-สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;
เยฺยานิ’มาเยว ทิสา-ย’ฺานิ ยมกานิปิ.
๓๑. อิจฺเจวมภิมตยมเก อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส ทิสามตฺตํ ทสฺเสตฺวา อุปสํหรติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินา. อพฺยเปตสฺส อพฺยวหิตสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ อาโท, อาทิภูตสฺส วา ยมกสฺส เอโส ยถาวุตฺโต เลโส โกจิเทว เภโท นิทสฺสิโต วิกปฺปิโต. อปรานิปิ กึ น วิกปฺปิยนฺตีติเจติ อาห ‘‘เยฺยานิ’’จฺจาทิ. อิมาย ทิสาย อิมินา อุปาเยน มคฺเคเนว อฺานิ วุตฺตโต อปรานิ ทุติยปาทาทิยมกตติยปาทาทิยมกจตุตฺถปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิปิ ปมทุติยปาทาทิยมกปมตติยปาทาทิยมกานิปิ พฺยเปตานิ, ปมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิปิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ, ตถา มชฺฌนฺตปาทยมกานิ เยฺยานิ ชานิตพฺพานิ, วิฺูนํ ตาทิสาย ทิสาย ทสฺสิตตฺตาติ. ตตฺถ จ –
‘‘คุณาคุเณน ¶ สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;
วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เต’’.
อิจฺจาทินา ทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,
‘‘ปิเยน วจสา สพฺเพ,
ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;
ปาทานเต ชิโนกาสิ,
โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปิยํ’’.
อิจฺจาทินา ปมทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,
‘‘ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;
สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โย’’.
อิจฺจาทินา ปมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ,
‘‘มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;
นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธํ’’.
อิจฺจาทินา มชฺฌปาทยมกานิ,
‘‘สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหึ;
โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวํ’’.
อิจฺจาทินา อนฺตปาทยมกานิ ชานิตพฺพานิ.
๓๑. เอวํ อภิมตยมเกน อพฺยเปตยมกานมุปายาทีนิ นิคเมนฺโต อาห ‘‘อพฺยเปติ’’จฺจาทิ. อพฺยเปตาทิยมกสฺส วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตาทิยมกสฺส, อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส วา เอโส เลโส ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิโก อปฺปโกทาหรณนโย นิทสฺสิโต นิทฺทิฏฺโ. อฺานิ ยมกานิปิ อิมาเยว ทิสาย อิมินา นเยเนว เยฺยานิ วิฺูหิ าตพฺพานิ. อาโท ยมกํ, อาทิภูตํ วา ยมกํ, อพฺยเปตฺจ ตํ อาทิยมกฺจาติ วากฺยํ. เอวํ ทสฺสิเตน ¶ อิมินา กเมน อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกาทโย าตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกเมวํ เวทิตพฺพํ –
คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;
วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เต.
โภ นาถ เต ตุยฺหํ จิตฺเต สาธโว อสาธโว เต ชนา คุณาคุเณน สกสกคุเณน อคุเณน จ สห สมํ เอกชฺฌํ กถํ นุ วิคาหนฺเต, จิตฺตํ อจฺฉริยํ สุชนทุชฺชเนสุ สมเมตฺตา อจฺฉริยาติ อธิปฺปาโย.
อพฺยเปตปมทุติยปาทาทิยมกเมวํ ทฏฺพฺพํ –
ปิเยน วจสา สพฺเพ, ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;
ปาทานเต ชิโนกาสิ, โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปียํ.
ชิโน อปฺปิยภาณิโนปิ สพฺเพ ชเน ปิเยน เยน วจสา ปาทานเต อกาสิ, โส ธมฺโม โว อปฺปิยํ หนฺตุ. เอตฺถ อปิสทฺทปริยายสฺส ปิสทฺทสฺส คหิตตฺตา ยติภงฺโค นตฺถิ.
ปมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิอพฺยเปตพฺยเปตยมกเมวํ ทฏฺพฺพํ –
ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;
สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โยติ.
เอตฺถ ‘‘สมลํ สมลํ, สุจิรํ สุจิร’’นฺติ วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, ‘‘สมลํ สมล’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘กตฺตุ’’มิติ ภินฺนวณฺเณหิ, ‘‘สุจิรํ สุจิร’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘ชเย’’ติ ภินฺนวณฺเณหิ จ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตฺจ โหติ. สุจิรํสุจิ โสภนรํสินา อุจิ ยุตฺโต โย ชิโน สํ ¶ สนฺตึ นิพฺพานํ สมลํภิ อลภิ, อลํ อจฺจนฺตํ อติสเยน สุจิรํคํ วิสุทฺธเทหํ ตํ ชินํ สมลํ ชลฺลิกาสงฺขาเตน, ราคาทิกุจฺฉิตสงฺขาเตน วา มเลน สหิตํ สํ อตฺตานํ อลํกตฺตุํ นิมฺมลํ กตฺวา สชฺเชตุํ สุจิรํ สุจิรกาลํ รํชเย อตฺตนิ อภิรมาเปยฺย.
ปาทมชฺฌยมกเมวํ ทฏฺพฺพํ –
มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;
นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธนฺติ.
มโนหร ชิน มม เจโตภวํ กฺเลสํ สนฺตาปํ หร อปนย, ตฺวํ ปารมีสารามตภาวิตํ โอสธํ ทิพฺโพสธํ นนุ.
ปาทนฺตยมกเมวํ ทฏฺพฺพํ –
สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหึ;
โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวนฺติ.
โย ชินวโร สาธุนา ชยทฺธนินา เวเนยฺยชยโฆเสน มหึ อาปูรยิ, ธีรํ ตํ ชินวรํ ตุวํ สปฺปุริส เจ อตฺถกาโม อสิ, รํชย อภิรมาเปหิ. อิมินา นิทฺทิฏฺยมเกเหว อวเสสา ตติยปาทาทิยมกาทโย วิฺเยฺยา.
อจฺจนฺตพหโว เตสํ,
เภทา สมฺเภทโยนิโย;
ตตฺถาปิ เกจิ สุกรา,
เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา.
๓๒. กึ ปน สากลฺเลน น วิกปฺปิตานีติ อาห ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิ. เตสํ วิกปฺปานํ สมฺเภโท สงฺกโร มิสฺสตฺตมุจฺจารณปฺปกาโร โยนิ ปภโว เยสํ เต สมฺเภทโยนิโย, เภทา ปการา อจฺจนฺตพหโว อติสเยน พหุลา ยถาวุตฺตนเยน สมฺภวนฺติ, ตตฺถาปิ เตสุ วิกปฺเปสุปิ เกจิ วิกปฺปา สุเขน กรียนฺติ ปยุชฺชนฺตีติ ¶ สุกรา, ตพฺพิปรีโต จ เกจิ วิกปฺปา อจฺจนฺตทุกฺกรา. อิติ ทฺวิธา สงฺคยฺหนฺติ, เตสุ สุกรานํ เกสฺจิ อภิมตยมกานํ มุขมตฺตํ ทสฺสิตํ. อิทานิ ทุกฺกรานํ เกสฺจิ มุขมตฺตํ น สพฺพเมวํ เวทิตพฺพํ.
สมุนฺนเตน เต สตา,
กถํ น เต น เต สิยุํ;
ยโต นเตนเตปิ’โต,
สิยุํ น เต นเต สุภา.
อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกมพฺยเปตพฺยเปตเมกรูปํ ทุกฺกรํ.
น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,
ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;
สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,
ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏา.
อิทํ จตุกฺกปาทมชฺฌยมกเมกรูปพฺยเปตํ.
๓๒. สพฺพมิทมนุทฺทิสิตฺวา ลกฺขณาติเทเสน นิคมนํ กิมตฺถมิจฺจาสงฺกายมาห ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิ. เตสํ ยมกานํ สมฺเภทโยนิโย ปเภทุปฺปตฺติการณภูตา เภทา อุจฺจาวจปการา อจฺจนฺตพหโว, ตตฺถาปิ เตสุปิ เกจิ ยมกา สุกรา สุสาธิยา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา อติสเยน ทุสฺสาธิยา. สมฺเภโท โยนิ เยสนฺติ วิคฺคโห.
อิห สุกรสฺส อุปทิสิตตฺตา ทุกฺกรยมกปเวโสปายมตฺตมุปทิสียเต –
‘‘มนํ มนํ สตฺถุ ทเทยฺย เจ โย,
มนํ มนํ ปีณยต’สฺส สตฺถุ;
มนํ มนํ เตน ทเทยฺย เจ น,
มนํ มนํป’สฺส น สาธุปุชฺช’’นฺติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกเมกรูปํ อพฺยเปตพฺยเปตํ.
โย ¶ ปุคฺคโล มนํ อตฺตโน จิตฺตํ สตฺถุ ชินสฺส มนํ ขณมตฺตมฺปิ ทเทยฺย เจ, สตฺถุ มุนินฺทสฺส มนํ จิตฺตํ อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ ปีณยติ สมฺปีเณติ, เตน ตสฺมา มนํ มนํ จิตฺตํ จิตฺตํ ทเทยฺย เจ น ยทิ โน ทเทยฺย, อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ มนํปิ มุหุตฺตมฺปิ สาธุปุชฺชํ สาธูหิ ปูชิตพฺพํ น ภวติ.
‘‘สมุนฺนเตน เต สตา,
กถํ น เต น เต สิยุํ;
ยโต นเต’นเตปิ’โต,
สิยุํ น เต นเต สุภา’’ติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตํ.
ยโต เยน การเณน เต ตุยฺหํ สตา โสภเนน สมุนฺนเตน สมฺมา อุนฺนเตน เหตุนา นเตปิ อวนเตปิ อนเตปิ อนวนเตปิ เต เต สุภา เต เต โสภนา น น สิยุํ, ภวนฺเตว, อโต เตน การเณน เต สุภา เต โสภนา นเต อวนเต กถํ น สิยุํ, ภวนฺเตว.
‘‘ชินํ ปณาโมนตสชฺชนํ ชนํ,
คุเณ นิเวเสนฺตมสชฺชนํ’ชนํ;
เวเนยฺยเนตฺเต คุณภาชนํ ชนํ,
นเม มเมนฺตํ ขลุ สชฺชนํชน’’นฺติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตยมกํ ทุกฺกรํ.
ปณาโมนตสชฺชนํ ปณามิตุกาโมนตสาธุชนวนฺตํ ชนํ เวเนยฺยชนํ อสชฺช ปมาทมกตฺวา คุเณ สีลาทิคุเณ นิเวเสนฺตํ นิโยเชนฺตํ เวเนยฺยเนตฺเต อฺชนํ อฺชนภูตํ คุณภาชนํ คุณานมาธารภูตํ สชฺชนํชนํ อิมินา การเณน สาธุชนานํ อฺชนภูตํ ชนํ สาธุชนํ ขลุ เอกนฺเตน มเมนฺตํ มมายนฺตํ นํ ชินํ นเม นมามิ.
‘‘สาภาสุ ¶ สาภา ภุวเน ชินสฺส,
สาภาย สา ภาสติเยว ชาตุ;
สาภาย สา ภาติ น เจ กถํ น,
สาภา สสาภานมติจฺจ ภาตี’’ติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมเกกรูปพฺยเปตํ.
ภุวเน สตฺตโลเก สาภาสุ วิชฺชมานาภาสุ ชินสฺส สาภา โสภนา อาภา สาภาย วิชฺชมานาย, โสภนาย วา อาภาย อาภาโต ชาตุ เอกนฺเตน ภาสติเยว ทิปฺปเตว, สา ชินาภา สาภาย วิชฺชมานาภาโต อธิกา หุตฺวา เจ น ภาติ ยทิ น ภาสติ, สสาภานํ วิชฺชมานโสภนาภานํ พฺรหฺมาทีนํ สาภา โสภนาภาโย อติจฺจ อติกฺกมฺม กถํ น ภาติ, ภาสติเยว.
‘‘น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,
ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;
สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,
ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏา’’ติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมเกกรูปพฺยเปตํ.
สุราวินิสฺสฏา สุราปานโต อปคตา ชนา ยถา สุราชนฺติ, ตถา วิภูสิตา วิเสเสน อลงฺกตา เตปิ สุรา เต เทวา อปิ น ภาสุรา โสภมานา น โหนฺติ, ตถา เอวํ สุราปราชิตา สุราปานเหตุ ปราชิตภาวํ ปตฺตา ภูริ อสุรา พหโว เวปจิตฺติอาทโย อสุราปิ น ภาสุรา น โสภนฺติ, ตถา เอวํ สุราชิโต สุฏฺุ อลงฺกโต ราชาปิ สภาสุ น ภาสุโร.
‘‘ชินาณตฺติยํ ¶ โย’หิตาสา สิตาสา,
อวสฺสํว เต โหนฺตฺย’ตาสา หตาสา;
อโต สพฺพปาเป สตาสา วตาสา,
กโรนฺเตว สนฺติสฺสิตา สามิตาสา’’ติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปพฺยเปตํ.
เย สปฺปุริสา ชินาณตฺติยํ พุทฺธสฺส วินยปฺตฺติสงฺขาตาณตฺติยํ โอหิตาสา อวีติกฺกมวเสน ปติฏฺิตอาสา โหนฺติ สิตาสา ปริสุทฺธาสา, เต สาธโว หตาสา อนุกฺกเมน หตตณฺหา อวสฺสํว เอกนฺเตเนว อตาสา ภยรหิตา ยโต โหนฺติ, อโต ตสฺมา สพฺพปาเป สพฺพากุสเล สตาสา ภยสหิตา วตาสาว นิรวชฺชวตาภิลาสวนฺโต สาธุชนา สนฺติสฺสิตา สนฺตินิสฺสิตาโย สามิตาสา สามิภาวาสาโย กโรนฺเตว.
ยมกํ ตํ ปเหฬี จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;
อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา.
๓๓. นนุ ยมกํ นาม กวีนํ สามตฺถิยวิเสสสูจกนฺติ ตตฺถ ตํ โสปโยคํ, ปเหฬิกา จ โสปโยคา กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺานมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน [ปรมพฺยาโมหเน (ก.), กาพฺยาทาส ๓.๙๗] จ, ตสฺมา ตตฺถ กถมุเปกฺขา ภวโตติ อาห ‘‘ยมก’’นฺติอาทิ. ตํ ยถาวุตฺตํ ยมกฺจ สุกรทุกฺกรปฺปเภทํ. ปเหฬิกา ปน ปุพฺพาจริเยหิ โสฬส นิทฺทิฏฺา สมาคตาวฺจิตาทิกา. ตตฺถิทํ ลกฺขณํ –
สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;
วฺจิตาฺตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วฺจนา.
อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา ¶ โมหการินี;
สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิ.
สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;
ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถฺจิปิ.
สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;
อฺถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตา.
สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;
นิภูตา’วฏฺิตฺตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต.
สมานสทฺทา สา อิฏฺ-สทฺทปริยายสาธิตา;
สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺตฺถาปิ สาธุกํ.
ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;
เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนา.
สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;
สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติ.
โทสตฺเตปิ เจสํ สพฺเพสํ อุกฺกนฺตาทีสุ โทสภาเว นาโรปิตพฺพา. เอสา หิ [มนโสติ (ก.)] ‘‘พหุคุเณ ปณมติ’’จฺจาทินา [สุโพธาลงฺการ ๔๔ คาถา] วากฺยสํกิณฺณนาเมน น วุตฺตา, ปกปฺปิตา จ สํสยโทสปริหาเรน ‘‘ยาเต ทุติยํ นิลย’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๑๒ คาถา] อาทินา นิทฺทิฏฺา.
‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สติ;
จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธนี’’ติ.
อยํ สมาคตา.
‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, ¶ วิธูตมทกิพฺพิสํ;
สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิน’’นฺติ.
อยํ วฺจิตา.
ปมุสฺสิตาทโย ตุ ลกฺขณานุสาเรน, ตตฺโถทาหรณานุสาเรน จ เวทิตพฺพา.
เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ปริกปฺปิตา ปเหฬิกา เจติ เอตานิ สพฺพานิ เอกนฺเตน นิยเมน น มธุรานิ อตฺถรสสฺส วา สทฺทรสสฺส วา กสฺสจิ อภาเวน อสฺสาทิตพฺพานิ น โหนฺตีติ อิมินา การเณน สิสฺสานมุปฺปนฺโน เขโทเยว ภยํ ตโต เตสํ เขทโต วา อุปฺปนฺนภยโต มยา อุเปกฺขิยนฺตีติ สมฺพนฺธนียํ.
๓๓. เอวํ สุกรทุกฺกรวเสน ทุวิธตฺตํ วตฺวา กวีนํ สามตฺถิยปฺปกาสเน สปฺปโยชนยมกานฺจ, กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺานสมฺมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน จาติ อิเมสุ สปฺปโยชนานฺจ ปเหฬิกานมวจเน การณํ นิทฺทิสติ ‘‘ยมก’’มิจฺจาทินา. ตํ ยมกํ ยถาวุตฺตํ สุกรทุกฺกราทิเภทํ ยมกชาตฺจ ปเหฬิ จ ปุพฺพาจริเยหิ นิทฺทิฏฺา สมาคภาทิกา ปเหฬิกา จ อิติ อิมานิ สพฺพานิ เอกนฺตมธุรานิ น อิติ อสฺสาเทตพฺพสฺส อตฺถรสสฺส, สทฺทรสสฺส วา นิยมโต อภาวา เอกนฺเตน อมธุรานิ, อิติ อิมินา การเณน จ สิสฺสเขทภยา สิสฺสานํ อสหนสงฺขาตาย อสหเนน ชาตาย วา ภีติยา จ มยา อุเปกฺขียนฺติ. สิสฺสานํ เขโทเยว ภยํ, สิสฺสเขทโต อุปฺปนฺนํ วา ภยํ, ตโตติ วิคฺคโห.
เอตฺถ ปเหฬิกา เอวํ ทฏฺพฺพา –
สมาคตา จ วฺจิตุ-กฺกนฺตา ปมุสฺสิตาปิ จ;
สมานรูปา ผรุสา, สงฺขฺยาตา จ ปกปฺปิตา.
อโถปิ ¶ นามนฺตริกา, นิภูตา จ ปเหฬิกา;
อโถ สมานสทฺทา จ, สมฺมุฬฺหา ปาริหาริกี;
เอกจฺฉนฺโนภยจฺฉนฺนา, สํกิณฺณาติ จ โสฬสาติ.
ตตฺริทํ ลกฺขณํ –
สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;
วฺจิตาฺตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วฺจนา.
อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;
สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิ.
สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;
ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถฺจิปิ.
สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;
อฺถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตา.
สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;
นิภูตา’วฏฺิตฺตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต.
สมานสทฺทา สา อิฏฺ-สทฺทปริยายสาธิตา;
สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺตฺถาปิ สาธุกํ.
ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;
เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนา.
สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;
สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติ.
อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ปทสนฺธินา ปทานํ สนฺธานโต คุฬฺหตฺถา อปากฏตฺถา สมาคตา นาม สิยา. คุฬฺหตฺถาติ ปสิทฺธานุวาเทน อปสิทฺธา สมาคตา วิธียเต. อิโต ปรมฺปิ อนุวาทานุวาทฺยภาโว เอวํ เวทิตพฺโพ. ยตฺถ ปเหฬิกายํ อฺตฺถ รุฬฺเหน สทฺเทน อฺสฺมึ อตฺเถ ปสิทฺเธน รุฬฺหิสทฺเทน วฺจนา วฺจิตา นาม สิยา.
อติพฺยวหิตปฺปโยคา ¶ อติสเยน อนฺตริตปยุชฺชมานปทยุตฺตา ตโตเยว โมหการินี สมฺโมหการิกา ปเหฬิกา อุกฺกนฺตา นาม. ยสฺสา ปเหฬิกาย ปทาวลิ ปทปนฺติ ทุพฺโพธตฺถา ทุรนุโพธาภิเธยฺยา, สา ปมุสฺสิตา นาม.
อมุขฺยตฺถาโรปาหิตปทา อปฺปธานตฺเถ มุขฺยตฺถปกาสกสทฺทานํ กิฺจิ สธมฺมํ นิสฺสาย อาโรปนโต อุปฏฺิตปทยุตฺตา สมานรูปา นาม สิยา. ปจฺจยาทีหิ ปจฺจยาเทสาทีหิ กถฺจิปิ เยน เกนจิ ปกาเรน ชาตสทฺทา นิปฺผนฺนสทฺทา ผรุสา นาม.
ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ สงฺขฺยานํ คณนํ วุตฺตมปิ พฺยาโมหการณํ โหติ, สา ปเหฬิกา สงฺขฺยาตา นาม สิยา. ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ วากฺยตฺโถ สมุทายตฺโถ อฺถา อฺเน ปกาเรน อาภาสเต วิฺายเต, สา ปกปฺปิตา นาม.
ยสฺสา ปเหฬิกาย นาเม ปยุตฺตาภิธาเน นานตฺถกปฺปนา วิวิธาภิเธยฺยกปฺปนา สมฺภวติ, สา ปเหฬิกา นามนฺตริกา นาม. ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต สมานตฺถสทฺทานํ ปโยคเหตุยา อวฏฺิตฺตฺถา ปติฏฺิตอฺตฺถา โหติ, สา นิภูตา นาม.
ยา ปเหฬิกา อิฏฺสทฺทปริยายสาธิตา อิจฺฉิตตฺถสทฺทสฺส เววจเนหิ นิปฺผาทิตา โหติ, สา สมานสทฺทา นาม. สาธุกํ นิทฺทิฏฺตฺถาปิ ทสฺสิตอตฺถยุตฺตาปิยา มูฬฺหตาเยว สมฺโมหภาวตฺถํ เอว ภวติ, สา สมฺมุฬฺหา นาม.
ยสฺสา ปเหฬิกาย วิรจเน นามํ ทสฺสิยมานํ นามํ สมฺพนฺธพาหุลฺยา สมฺพนฺธสฺส พหุลภาวโต ภวติ, สา ปาริหาริกี นาม. ยสฺสา อาเธยฺยํ พฺยฺช อภิพฺยฺชิย ปกาเสตฺวา ¶ นิสฺสยโคปนา อาธารคุตฺติ ภวติ, สา เอกจฺฉนฺนา นาม.
ยสฺสา ปโยเค อุภยโคปนา อุภินฺนมาธาราเธยฺยานํ โคปนา ภวติ, สา อุภยจฺฉนฺนา นาม. ยสฺสา นานาลกฺขณสงฺกโร สมาคตาทินานาวิธลกฺขณานํ สงฺกโร โหติ, สา สํกิณฺณา นาม สิยา.
อิทานิ สมาคตาทีนํ ลกฺขิยํ กเมน เอวํ าตพฺพํ –
‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สตี;
จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธินี’’ติ.
อยํ สมาคตา.
นาถ ตว ปภวโต ปฏฺาย นตวิตฺติณฺณา โอณตวเสน ปตฺถฏา, เอวํ สติ นที วิย ทิสฺสติ. ปภว ปกฏฺตฺต โสภาวนฺต. โภ นาถ ตว ตุยฺหํ มหตี สตี มหนฺตี สมานา อาณา อานตวิตฺติณฺณา อตฺตนิ นเตสุ ชเนสุ ปตฺถฏา ปหุตผลสาธินี พหุลตฺถนิปฺผาทนี จิราย จิรกาลํ ชยตํ อุกฺกํสภาเวน ปวตฺตตุ. เอตฺถ ปภวอานตอิติสนฺธินา อตฺโถ คุฬฺโห.
‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;
สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิต’’นฺติ.
อยํ วฺจิตา.
วิธูตมทกิพฺพิสํ วินาสิตมทโทสํ ภทฺทเมว มนฺทปิย [ปินฺทปิสฺส (ก.)] – ภทฺทชาติเกสุ หตฺถีสุ ภทฺทชาติกหตฺถิเมว อุปเสเวยฺยาติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. ภทฺทเมว อุตฺตมปุริสเมว เสเวยฺยาติ อตฺโถ. เสวนํ กิมตฺถนฺติ เจ? หตฺถิปกฺเข ทนฺโต สิกฺขิโต โส หตฺถิ อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานํ ภชิตํ ชนํ เขมํ นิพฺภยํ ปุรํ นครํ สมฺปาเปติ. ปุริสปกฺเข ปน ¶ ทนฺโต ทมิโต โส อริยปุคฺคโล อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานมุปเสวิตํ ชนํ เขมํ นิทฺทุกฺขํ ปุรํ นิพฺพานปุรํ ปาเปติ. เอตฺถ กวิจฺฉิตอุตฺตมตฺถโต อฺเน หตฺถิอตฺเถ รุฬฺเหน สทฺเทน วฺจนา นาม.
‘‘พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํปฺยยํ ชโน;
หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสร’’นฺติ.
อยํ อุกฺกนฺตา. อิมสฺสตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ.
พฺยากิณฺณโทสตฺเต สติปิ ปเหฬิการุฬฺหตฺตา เอสา อิฏฺา. วุตฺตฺหิ ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺา กิลิฏฺตา’’ติ. อิห สมฺพนฺธีปทานํ อฏฺานฏฺาปเนน พฺยวหิตตฺตํ โหติ.
‘‘มุขผุลฺลํ คิงฺคมกํ, นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ;
ปฏจฺจรี วรํ โปโส, ภีรุยา ธารยนฺติยา’’ติ.
อยํ ปมุสฺสิตา.
มุขผุลฺลํ ติลกาทึ คิงฺคมกํ เอวํนามกํ ปสาธนํ นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ นิยุรํ วลยํ, อุคฺคตฺถนํ ปโยธรปฏํ, อุนฺนตํ นลาฏปฏาทิกํ, มุขโต อุนฺนตาภรณฺจ ธารยนฺติยา ภีรุยา อิตฺถิยา ปฏจฺจรี ชิณฺณวตฺถนิวาสี โปโส ปุริโส วรํ อุตฺตโม. เอตฺถ พหุปโยครหิเตหิ สทฺเทหิ รจิตตฺตา อตฺถสฺส ทุรวโพธตา.
‘‘นว’คฺครตนาน’สฺมึ, ทิสฺสนฺติ รตนากเร;
ปุริสาเนตฺถ อฏฺนฺนํ, อฏฺา’สาธารณา’ปร’’นฺติ.
อยํ สมานรูปา.
อสฺมึ รตนากเร อคฺครตนานิ นว ทิสฺสนฺติ, เอตฺถ อิเมสุ รตเนสุ อฏฺ รตนานิ อฏฺนฺนํ ปุริสานํ อสาธารณานิ, อปรํ รตนํ สาธารณํ. อิมานิ นว โลกุตฺตรานิ จิตฺตีกตาทิอตฺเถน ‘‘รตนานี’’ติ จ ตปฺปภโว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ ‘‘อากโร’’ติ จ กปฺปิโตติ อมุขฺยตฺเถสุ รตนาทิสทฺทานมาโรปนํ โหติ.
‘‘วินฺทนฺติ เทวคนฺธพฺพา, หิมวนฺตมหาตเล;
รสวนฺเต สเร สตฺต, น นาคาปิ อุโปสถา’’ติ.
อยํ ผรุสา.
หิมวนฺตมหาตเล หิมาลยสฺส มตฺถเก รสวนฺเต โสทเก สตฺต สเร อโนตตฺตาทิเก เทวคนฺธพฺพา วินฺทนฺติ เสวนฺติ, อุโปสถา นาคาปิ น วินฺทนฺติ. อยมปรตฺโถ. หิมวนฺตมหาตเล จนฺทรํสิยุตฺเต มหาปาสาทตเล เทวคนฺธพฺพา กีฬมานา คนฺธพฺพา รสวนฺเต มธุรคุณยุตฺเต สตฺต สเร วีณาย ฉชฺชาทิเก สตฺต สเร วินฺทนฺติ, นาคาปิ อริยาปิ อุโปสถาปิ อุปวุตฺถาปิ น วินฺทนฺติ นานุภวนฺติ. เอตฺถ ทิพฺพนฺตีติ เทวา. อุโปสโถ เอเตสมตฺถีติ อุโปสถาติ วิคฺคโห. ลกฺขณกฺกมโต ปสิทฺธปจุรปโยคโต อฺทตฺถา เยน เกนจิ เลเสน ปจฺจยาทีนํ ชาตสทฺทสฺส อตฺถิตา.
‘‘คีตสทฺเท สรา ทฺเว ทฺเว, ทฺเว ฉชฺชฺตฺร ฉสฺสรา;
ปฺจวณฺณํ ยถา จกฺขุ, ฉพฺพณฺณา นาสิกา ตถา’’ติ.
อยํ สงฺขฺยาตา.
คีตสทฺเท สรา ทฺเว โหนฺติ, ฉชฺช’ฺตฺร ฉชฺชโต อฺตฺร ฉชฺชํ วชฺเชตฺวา อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปฺจโม เธวโต นิสาโทติ. เอตฺถ ยุคฬโต ทฺเว ทฺเว ฉสฺสรา ฉสรวนฺโต. ยถา จกฺขุ ปฺจวณฺณํ โหติ, ตถา เอวํ นาสิกา ฉพฺพณฺณา โหติ, คีตสทฺเท อีการอการสรทฺวยสพฺภาวโต จ ฉชฺชํ เปตฺวา อุสภาทีสุ สรานํ ติวิธตฺตา จ ‘‘จกฺขู’’ติ สรพฺยฺชนวเสน ปฺจวณฺณานํ สพฺภาวโต จ ‘‘นาสิกา’’ติ ฉนฺนํ สพฺภาวโต จ เอวํ วุตฺตํ. เอตฺถ วุตฺตสงฺขฺยาคีตาทิสทฺทสนฺนิฏฺานโต สมฺโมหการินี โหติ.
‘‘ปาตุ ¶ โว อุทิโต ราชา, สิริมา รตฺตมณฺฑโล;
สกนฺติคหนกฺขตฺต-สงฺฆยุตฺโต สุลกฺขโณ’’ติ.
อยํ ปกปฺปิตา.
สิริมา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อนุรตฺตชนปทมณฺฑโล, อนุรตฺตอมจฺจมณฺฑโล วา สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต สกสฺส อตฺตโน อนฺเต สมีเป คหเนหิ อวิรเฬหิ ขตฺตสงฺเฆหิ ขตฺติยสมูเหหิ ยุตฺโต สํยุตฺโต สุลกฺขโณ ปสตฺถปุริสลกฺขโณ อุทิโต ปสิทฺโธ ราชา นรินฺโท โว ตุมฺเห ปาตุ รกฺขตูติ อยํ อนธิปฺเปตตฺโถ. สิริมา ‘‘ลกฺขิยา วาสฏฺานตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อุคฺคมเน รตฺตมณฺฑโล สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต กนฺติสหิเตหิ คหนกฺขตฺตตารคเณหิ ยุตฺโต สุลกฺขโณ สุฏฺุ สสลกฺขโณ อุทิโต อุคฺคโต ราชา จนฺโท โว ตุมฺเห ปาตูติ อุภยปกฺขสฺส สาธารณคุณคุณีปทปริคฺคเหน อิธ วากฺยตฺถสฺส อฺถา ทิสฺสมานตา โหติ.
‘‘วุจฺจตา’โท อิสิตฺเย’โก, สุมหนฺโตปการวา;
สนาตโน จ น อิสิ, น สขา น สนาตโน’’ติ.
อยํ นามนฺตริกา.
เอโก อาโท ปุพฺเพ ‘‘อิสี’’ติ วุจฺจติ, สุมหนฺโตปการวา อติมหนฺโตปการสมนฺนาคโต สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, ตถาปิ น อิสิ อิสิ นาม น โหติ, น สขา มิตฺโตปิ น โหติ, น สนาตโน สสฺสโตปิ น โหติ, อยํ คมฺยมานตฺโถ. สุมหา อติมหนฺโต เอโก อาโท นามาทิมฺหิ อิสีติ วุจฺจติ, อนฺโต มชฺเฌ ปการวา ป-กาเรน สมนฺนาคโต, สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, อิสิปิ นาม น โหติ, มิตฺโตปิ น โหติ, โส นาตโน ตนอิติ อกฺขรทฺวยรหิโต น ¶ โหติ. อาทิมชฺฌานํ วุตฺตตฺตา อนฺเตติ ายติ, ‘‘อิสิปตนวิหาโร’’ติ คเหตพฺพํ. ตตฺถ อิสิปตนนาเมน อิสิอาทีนํ คมฺยมานตฺถตฺตา นานตฺถกปฺปนา โหติ.
‘‘ธาวนฺตํ อุทยา อตฺถํ, มุหุตฺตํ น นิวตฺตติ;
น จนฺทมณฺฑลํ เอตํ, นาปิ อาทิจฺจมณฺฑล’’นฺติ.
อยํ นิภูตา.
อุทยา อุทยโต ปภุติ อตฺถํ ยาว อตฺถํ ธาวนฺตํ ชวนฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตกาลํ น นิวตฺตติ น ปุนาวตฺตติ. เอตํ จนฺทมณฺฑลมฺปิ น โหติ, อาทิจฺจมณฺฑลมฺปิ น โหติ. อุทยา ปฏิสนฺธิโต อตฺถํ ยาวจุติ. ธาวนฺตนฺติ อายุกิจฺจโต อายุจนฺทาทีนมตฺถานํ, ตปฺปกาสกสทฺทานฺจ ตุลฺยตฺตา เอตฺถ ปติฏฺิตจนฺทาทิอตฺถนฺตรานํ สมฺภโว.
‘‘เทวึ กิตฺติมหีนามํ, กฬารตฺถวฺหยํ ปุรึ;
หิตฺวา น สริ โส ธีโร, กโรนฺโตปฺยุ’ยฺยมวฺหย’’นฺติ [กโรนฺโตมุตฺตมวฺหยนฺติ (ก.)].
อยํ สมานสทฺทา.
กิตฺติมหีนามํ กิตฺติมหีนํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ เทวึ อคฺคมเหสึ กฬารตฺถวฺหยํ ปุรึ กฬารอตฺถานํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ ปุรึ นครฺจ โส ธีโร หิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อุยฺยมวฺหยํ อุยฺยมนาเมน สมนฺนาคตํ กโรนฺโต อปิ น สริ สมฺปตฺตึ นานุสริ, ยโสธราเทวิฺจ กปิลวตฺถุปุริฺจ หิตฺวา วีริยสงฺขาตปธานํ กโรนฺโต มหาสตฺโต สมฺปตฺตึ น สริ, เอตฺถาภิมตยโสธราทิสทฺทานํ ปริยาเยหิ กิตฺติมหีสทฺทาทีหิ รจิตตา.
‘‘จตุทฺทิสามุขา พนฺธา, จตฺตาโร สินฺธวา สยํ;
ปริภฺุชนฺติ นิกฺขิตฺตํ, ติณํ มชฺเฌ ยถาสุข’’นฺติ.
อยํ สมฺมุฬฺหา.
สินฺธวา ¶ จตฺตาโร อสฺสา จตุทฺทิสามุขา ยถา จตุทฺทิสาสมฺมุขา โหนฺติ, ตถา พนฺธา มชฺเฌ นิกฺขิตฺตํ ติณํ สยํ ยถาสุขํ ปริภฺุชนฺติ, อฺมฺํ ปิฏฺึ กตฺวา พนฺธา วิย ขายติ, เต ปน สมฺมุขํ กตฺวา พนฺธา โหนฺติ. เอตฺถ ‘‘จตุทฺทิสามุขาพนฺธา’’ติ นิทฺทิฏฺตฺตา ปิฏฺึ กตฺวา พนฺธาติ สมฺมุฬฺหตา โหติ.
‘‘ชโน ชีวนชานนฺท-กรพนฺธุสฺส ภาสิตํ;
สกฺกโรนฺโตว ปปฺโปติ, ปฺุาริกฺขยโคจเร’’ติ.
อยํ ปาริหาริกี.
ชีวนชานนฺทกรพนฺธุสฺส ชีวนโต อุทกโต ชาตานํ ปทุมานํ อานนฺทกรสฺส สูริยสฺส พนฺธุสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภาสิตํ วจนํ สกฺกโรนฺโต ปูเชนฺโต ชโน ปฺุาริกฺขยโคจเร ปฺุานํ ปฏิปกฺขตฺตา ปฺุาริสงฺขาตานํ อกุสลานํ ขยสฺส นิมิตฺตภูตํ นิพฺพานมารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺเน มคฺคผเล ปปฺโปติ ปาปุณาติ. เอตฺถ ชีวนชานํ อานนฺทกรสฺส พนฺธุสฺเสติ จ, ปฺุารีนํ ขยนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตติ จ อิมินา พุทฺโธ มคฺคผลา จ ปารมฺปริเยน สมฺพนฺเธน วุตฺตาติ สมฺพนฺธานํ พาหุลฺลภาโว.
‘‘น คณฺหาติ มหนฺตมฺปิ, สทฺทํ น จ วิภูสนํ;
จตุปฺปทสฺส กสฺสาปิ, กณฺโณยํ น กิลาผโล’’ติ.
อยํ เอกจฺฉนฺนา.
กสฺสาปิ จตุปฺปทสฺส กณฺโณ มหนฺตมฺปิ สทฺทํ น คณฺหาติ, อารมฺมณํ น กโรติ, วิภูสนมฺปิ น คณฺหาติ. ตถาปิ อยํ กณฺโณ อผโล น กิล, สผลโต นิปฺผโล น โหติ กิร. อสฺสกณฺโณ รุกฺโข. เอตฺถ กณฺโณติ อาเธยฺยํ กตฺวา ตทาธารสฺส อวจนโต นิสฺสยคุตฺติ.
‘‘อลงฺกโรนฺโต ¶ ภุวนํ, สสฺสิริโก สเทวกํ;
กสฺมึ สฺชาตสํวทฺโธ, โก เกน นุปลิมฺปตี’’ติ.
อยํ อุภยจฺฉนฺนา.
สสฺสิริโก สเทวกํ ภุวนํ อลงฺกโรนฺโตติ พุทฺโธ วิย ขายติ. ภุวนํ ภุวนสงฺขาตํ กํ ชลํ สทา เอว อลงฺกโรนฺโต สสฺสิริโก ลกฺขิยสมนฺนาคโต กสฺมึ ชเล สฺชาตสํวทฺโธ โก กตโร เกน ชเลน น อุปลิมฺปติ น ลิมฺปติ. ปทุโมติ วิสชฺชนํ. ปทุโม หิ ปุํนปุํสกลิงฺโค. อิห ชลปทุมานํ ทฺวินฺนมฺปิ ฉาทิตตฺตา อุภยจฺฉนฺนา นาม.
‘‘อาโท โสเยว โย อนฺเต, มชฺฌิมสฺสาทิ มชฺฌิโม;
สิทฺธนฺตาทีสุ วตฺตนฺตํ, อสงฺขตปทํ วทา’’ติ.
อยํ สํกิณฺณา.
อนฺเต อวสาเน โย โหติ, อาโทปิ โสเยว โหติ, มชฺฌิมสฺส อาทิภูโต มชฺฌิโม เอว โหติ, สิทฺธํ นิปฺผนฺนํ ตาทีสุ อริเยสุ วตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ วท กเถหีติ อยมปรตฺโถ. อาโท อาทิมฺหิ โสเยว สกาโร เอว อนฺเต ปริโยสาเน โย ยกาโรเยว, มชฺฌิโม มชฺฌิมวณฺโณ มชฺฌิมสฺส สทฺทสฺส อาทิ มกาโร, สิทฺธนฺตาทีสุ มตสมยกาลาทีสุ วตฺตนฺตํ วาจกภาเวน ปวตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ สงฺขตโต อฺตฺตา อสงฺขตภูตํ ปฺตฺตึ วท กเถหีติ. สมยสทฺโท หิ นามปฺตฺติ. เอตฺถ สิทฺธนฺตสทฺเทน อาทิสทฺทสฺส สงฺคหิตตฺตา ตาทิอตฺโถ ลพฺภตีติ อตฺถสฺส คุฬฺหตาย สมาคตาลกฺขเณน จ ‘‘โส’’ติ ‘‘โย’’ติ ‘‘อสงฺขตปท’’นฺติ อฺตฺถรุฬฺหสทฺเทน วฺจิตตฺตา วฺจิตาลกฺขเณน จ สมยสทฺเท นานตฺถกปฺปนโต นามนฺตริกาลกฺขเณน จาติ ตีหิปิ ลกฺขเณหิ มิสฺสิโตติ. เสเสสุปิ สํกิณฺณตฺตํ เอวเมว ¶ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตลกฺขณานุสาเรเนว สมาคตาทีนํ อนฺวตฺถสฺตา เวทิตพฺพา.
เทสกาลกลาโลก-ายาคมวิโรธิ ยํ;
ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต-มุทาหรณโต ผุฏํ.
๓๔. ‘‘เทสิ’’จฺจาทิ. เทโส ถลชลเทสาทิ. กาโล รตฺตินฺทิโว. กลา นจฺจคีตาทโย. โลโก จราจรภูตปฺปวตฺติ. าโย ยุตฺติ. อาคโม อิธ พุทฺธวจนํ. อฺตฺถ ตุ สุติธมฺมสํหิตา, เต จ. เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป… วิโรธิ. ยนฺติ อนุวทิตฺวา. ตํ วิโรธิปทนฺติ วิธียเต. เอตฺจ ปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปากฏํ. ยโต ชลชาทีนํ ถลาทีสุ ปาตุภาวาทิ, รตฺยาทีสุ สมฺภวนฺตานํ กุสุมาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, ‘‘นจฺจคีตาทิจตุสฏฺิยา กลาสุ ภินฺนฉชฺโช นาม สตฺตสโร’’ติอาทินา กลาสตฺถาภิหิตลกฺขณาติกฺกมวิโรโธ จ, ‘‘อคฺคิสีตโล, นิสฺสาโร ขทิโร’’ติอาทินา โลกสีมาติกฺกโม จ, วุตฺตายปา’นรุปฺปตฺตสมุปฺปตฺติยา มิทฺธสฺส รูปภาวาปาทนาทิายวิโรโธ จ, ยถาสกมาคเมน วิโรโธ จ สุเขน จ สกฺกา ปากฏตฺตา วิฺาตุํ, ตโต สพฺพเมตํ โนทาหฏนฺติ อธิปฺปาโย.
๓๔. เอวํ ยมกปเหฬิกานมทสฺสเน การณํ วตฺวา อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สมฺปตฺตวิโรธิโทสํ ‘‘เทสกาลิ’’จฺจาทินา วทติ. ยํ ปทํ เทโส ถลชลปพฺพตาทิ. กาโล รตฺตินฺทิโว เหมนฺตาทิวเสน ติวิโธ, วสนฺตาทิวเสน ฉพฺพิโธ. กลา นจฺจคีตาทิจตุสฏฺิ. โลโก ถาวรชงฺคมภูตปวตฺติสงฺขาโต. าโย ยุตฺติ. อาคโม อิห พุทฺธวจนํ, อฺตฺถ ปน สุติธมฺมสํหิโต จ. เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป… วิโรธิ. ตํ วิโรธิปทํ นาม. ¶ เอตํ วิโรธิปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปริพฺยตฺตํ. วสฺสิกชาติสุมนาทีนํ ชลชาทิภาโว จ, ปทุมกุมุทาทีนํ ถลชาทิภาโว จ, รตฺติอาทีสุ ลพฺภมานานํ กุมุทาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, นจฺจคีตาทิจตุสฏฺิยา กลาสุ ‘‘ฉชฺโช อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปฺจโม เธวโต นิสาโท’’ติ ทสฺสิตสตฺตสรานเมกเทสสฺส ฉชฺชสฺส ภินฺนสตฺตสโร ฉชฺโช นามาติ สมุทายวเสน โวหารกรณาทีหิ สตฺถาคตตํ, ลกฺขณาติกฺกมฺจ, ‘‘อคฺคิ สีตโล, จนฺทนํ อุณฺหํ, ขทิรรุกฺโข นิสฺสาโร, เอรณฺโฑ สสาโร’’ อิจฺจาทินา โลกมริยาทาติกฺกโม จ, มิทฺธสฺส อรูปภาวุปปตฺติยา วุตฺตายปิ รูปภาวสาธนสทิสยุตฺติวิโรธิกถนฺจ, ยถาสกมาคมมติกฺกมฺม กถนฺจาติ สพฺเพสํ วิรุทฺธสภาวสฺส ปากฏตฺตา อุทาหรณํ น ทสฺสยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย. อิเมสเมว เทสาทิวิโรธีนมวิรุทฺธตฺตํ เอตฺเถว วิโรธิปทโทสปริหาเร ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติจฺจาทินา ทิสฺสติ. เทส…เป… คเมหิ วิโรโธ, โส อสฺส อตฺถีติ เทส…เป… วิโรธิ. นินฺทายํ อยมสฺสตฺถีติ วิวจฺฉิตา.
ย’ทปฺปตีต’มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺยมาหุ ตํ;
ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํ.
๓๕. ‘‘ย’’มิจฺจาทิ. อปฺปตีตํ สทฺทโต, อตฺถโต วา อนธิคตํ นหฺยฺถาวคโม คนฺถนฺตราภาวโต. วกฺขติ หิ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ. ยํ กิฺจิ ปทํ สมานีย อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ, ตํ เนยฺยมาหุ. ยเถตฺยุทาหรติ. สพฺพาปิ สกลาปิ ทิสา ปุพฺพทิสาทโย ทส ทิสา รตฺติยํ รชนฺยํ ธวลา อุชฺชลา โรจนฺติ ทิปฺปนฺตีติ เอตฺตเก นิทฺทิฏฺเ จนฺทมรีจิโน เอตฺถ เนยฺยตฺตํ.
๓๕. อิทานิ เนยฺยโทสมุทาหรติ ‘‘ย’’มิจฺจาทินา. ยํ ปทํ อปฺปตีตํ ปทนฺตเรน, เตนาภิหิตตฺเถน วา ‘‘อิมสฺสตฺโถย’’มิติ ¶ อวิฺาตํ อานีย วตฺตพฺพํ, ตโตเยว ปทนฺตรมานีย วตฺตพฺพํ โหติ, ตํ เนยฺยมาหุ ‘‘เนยฺยโทโส’’ติ โปราณา อาหุ. ยถา ตตฺโถทาหรณมีทิสํ ‘‘สพฺพาปิ ธวลา ทิสา โรจนฺติ รตฺติย’’นฺติ. สพฺพาปิ ทิสา ปุพฺพทกฺขิณาทโย ทส ทิสา ธวลา เสตา รตฺติยํ รชนฺยํ โรจนฺติ ทิปฺปนฺติ. เอตฺถ ทิสาย วิเสสนํ ธวลคุณํ เกลาสกูฏสุธาภิตฺติจนฺทรํสิอาทีสุ กุโต สฺชาตมิติ อนิจฺฉิตตฺตา อฺนิวตฺตนตฺถํ จนฺทกิรณาทิวาจกปทํ อาเนตฺวา ธวลตา อิมิเนติ วตฺตพฺพตฺตา ธวล ปทํ เนยฺยโทเสน ทุฏฺํ โหติ. ปตีตํ วิฺาตํ, น ปตีตํ อปฺปตีตํ. เอตฺถ อกาโร ปสชฺชปฏิเสเธ.
เนทิสํ พหุ มฺนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิฺุโน;
ทุลฺลภา’วคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี.
๓๖. อปฺปตีตํ นิจฺฉนฺติ วิฺูติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เน’’ติอาทิ. อีทิสํ อนนฺตเร วุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพปิ วิฺุโน เยฺยวิทู สพฺพตฺถ คชฺชาทิเก น พหุ มฺนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปยุชฺชนฺติ. กึ น พหุมฺนฺตีติ เจ อาห ‘‘ทุลฺลภา’’ติอาทิ. ตถา หิ อวคตี อตฺถาวคโม สทฺทํ วาจกํ, สามตฺถิยฺจ ายํ วิลงฺฆยติ จชติ อนุปทสฺสนโตติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี ทุลฺลภา น ลภฺยเต. าโยปตฺโถ วา สทฺโทปตฺโถ วา โยตฺโถ น โหติ. โส นปฺปตียเต ยถา มนสิ อวฏฺิตมตฺเตนาติ อตฺโถ. ตสฺมา สทฺทโต, อตฺถโต วา ปตีตพฺพมเนยฺยํ, ตพฺพิปรีตํ เนยฺยนฺติ วิฺเยฺยํ.
๓๖. อิมํ อปฺปตีตปทํ วิฺูหิ นาภิมตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เนทิส’’มิจฺจาทิ. อีทิสํ ยถาวุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพ วิฺุโน สพฺพตฺถ คชฺชปชฺชาทิเก น พหุ มฺนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปโยเชนฺติ. อวคตี อตฺถาวโพโธ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี ¶ สทฺทสงฺขาตวาจกฺจ สามตฺถิยสงฺขาตายฺจ อติกฺกมฺม ปวตฺตินี ทุลฺลภา ตาทิสปโยคาภาวโต ทุลฺลภา โหติ. โย อตฺโถ สทฺทาคโต, ายาคโต วา น โหติ, โส กตฺตุโน มนสิ ปติฏฺิตมตฺเตน ปตีโต น โหตีติ ตํ ปทํ เนยฺยโทสมิติ สพฺเพ กวิโน ปริหรนฺตีติ อธิปฺปาโย. พหุมานํ กโรนฺตีติ วากฺเย พหุมฺนฺตีติ นามธาตุ. สทฺทสามตฺถิยํ วิลงฺฆยติ สีเลนาติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี.
สิยา วิเสสนาเปกฺขํ,
ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;
สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส,
ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา.
๓๗. ‘‘สิยา’’อิจฺจาทิ. ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํ. นิพฺพิเสสนนฺตุ วุตฺตตฺถเมว โหติ. ตํ วิเสสนาเปกฺขํ สิยา. ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยาทินา อุทาหรติ. ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘จกฺขุนา’’ติ ลพฺภเตว.
๓๗. ‘‘สิยา’’มิจฺจาทิ. ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา สาตฺถกํ อตฺถสหิตํ, ตทภาเว นิรตฺถกํ โหติ, ตํ วิเสสนาเปกฺขํ นาม สิยา. ตํ ยถา ตสฺโสทาหรณเมวํ ‘‘ตํ โส ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา’’ติ. โส ปุริโส ตํ ปุริสํ ภิยฺโย เยภุยฺยสา จกฺขุนา ปสฺสติ. เอตฺถ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘จกฺขุนา’’ติ ายติ. จกฺขุนาติ วิเสสฺยปทํ วิเสสนํ ลทฺธาว สาตฺถกํ โหติ. วิเสสเน อเปกฺขา อสฺสาติ จ, สห อตฺเถน วตฺตมานํ สาตฺถกมิติ จ สมาโส.
หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;
นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร.
๓๘. ‘‘หีน’’มิจฺจาทิ ¶ . ยํ วิเสสนปทํ วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ หีนํ ลามกํ กเร กเรยฺย, ตํ วิเสสนปทํ หีนตฺถํ หีโน อตฺโถ ยสฺส ตํ หีนตฺถํ นาม ภเวยฺย. ‘‘ยถา’’อิตฺยาทินา อุทาหรติ. นิปฺปภีกโต ขชฺโชโต เยน โส ทิวากโร ปภากโร สมุเทติ อุปคจฺฉตีติ. เอตฺถ ขชฺโชตปฺปภาปหรเณ น ถุติ ทิวากรสฺสาติ.
๓๘. ‘‘หีนํ กเร’’จฺจาทิ. ยํ ปทํ วิเสสฺยํ หีนํ กโรติ, ตํ หีนตฺถํ ภเว. ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร’’ติ. ปภารหิตกตา ขชฺโชตา เยน โส ทิวากโร สูริโย สมุเทติ อุคฺคจฺฉติ. ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต’’ติ อิมินา วิเสสเนน ลามกาโลกลทฺธยุตฺตสฺส ขชฺโชปนกสฺส อภิภวนปฺปกาสนํ สหสฺสรํสิโน นินฺทาเยว, น ถุตีติ วิเสสฺยํ หีนตฺถํ โหติ. หีโน อตฺโถ ยสฺเสติ จ, นตฺถิ ปภา เอเตสนฺติ จ, นิปฺปภา กตาติ จ, นิปฺปภีกตา ขชฺโชตา เยนาติ จ วิคฺคโห.
ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;
ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหมฺปิจ.
๓๙. หิ อปิ จสทฺทานํ ปาทปูรณมตฺตตฺตา อนตฺถกตฺตํ. วิเสสนวิเสสฺยปทโทโส.
๓๙. ‘‘ปาทปูรณิ’’จฺจาทิ. ยํ ปทํ ปาทปูรณมตฺตํ จตุตฺถํสสงฺขาตสฺส ปาทสฺส ปูรณมตฺตเมว โหติ, ตํ อนตฺถมิติ มตํ าตํ. ยถาสทฺโท วุตฺตตฺโถ. พุทฺธสฺส ปาทปงฺเกรุหํ ปาทมฺพุชํ วนฺเทติ. เอตฺถ หิ อปิจาติ อิเมสํ สมตฺตนาทิอตฺเถสุ อปฺปวตฺติโต เกวลํ ปาทปูรณมตฺตโต อนตฺถกตฺตํ. มตฺตสทฺโท อวธารเณ. วิเสสนวิเสสฺยปทโทโส.
ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา
สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;
ตเมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโทวาริโท อยํ.
๔๐. ‘‘สทฺทโต’’อิจฺจาทิ. สทฺทโต วาจเกน ตสฺมึเยวตฺเถ ตสฺเสว สทฺทสฺส ปุน ปโยคโต อตฺถโต อภิเธยฺเยน ปุพฺพปฏิปาทิกสฺเสว วตฺถุสฺสาวิเสเสน ปุน ปฏิปาทนโต วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมึ วากฺเย ภิยฺโยปิ วุจฺจติ ปุนปิ ปยุชฺชเต, ตเมกตฺถนฺติ อนุวทิตฺวา ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา วิธียเต. วารึ ททาตีติ วาริโท. อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปตีติ. ชลทานมตฺตาเปกฺขาย อิทํ สทฺทโต เอกตฺถํ.
๔๐. อิทานิ อุทฺทิฏฺกฺกเมน วากฺยโทสํ นิทฺทิสติ ‘‘สทฺทโต’’จฺจาทินา. สทฺทโต วาจเกน อตฺถโต อภิเธยฺเยน วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมึ วากฺเย ภิยฺโยปิ ปุนปิ วุจฺจติ ยุชฺชเต, ตํ วากฺยํ เอกตฺถํ นาม โทโส. อุทาหรณํ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. วาริโท ชลทายโก อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปติ. สมฺปตฺติสาธกํ ‘‘ชลทายโก’’จฺจาทิวิเสสนํ วินา ชลทานมตฺตสฺส วุตฺตตฺตา สทฺทโต เอกตฺถํ นาม โหติ.
ยถา จ
ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺิคตานิ’ห;
ปสาเทติ ปสนฺเน โส, มหามุนิ มหาชเน.
๔๑. ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ พีชานิ อุปฺปตฺติเหตุภูตานิ ทิฏฺิคตานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย ชหํ ชหนฺโต ทูรีกโรนฺโต โส มหามุนิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิห โลเก อตฺตนิ ปสนฺเน ปสาทพหุเล มหาชเน ปสาเทตีติ อปรมุทาหรณํ. ¶ ปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ‘‘ปสนฺเน ปสาเทตี’’ติ วุตฺตตฺตา อิทมตฺถโต เอกตฺถํ.
๔๑. ‘‘ติตฺถิยิ’’จฺจาทิ. โส มหามุนิ ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ อุปฺปตฺติการณภูตานิ ทิฏฺิคตานิ สสฺสตาทิเภทภินฺนา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย ชหํ ชหนฺโต อปเนนฺโต อิห โลเก ปสนฺเน อตฺตนิ ปสนฺเน มหาชเน ปสาเทติ. ปสนฺนสทฺเทน วุตฺตปฺปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ปสาเทตีติ กฺริยาปเทนปิ วุตฺตตฺตา สทฺเท ภินฺเนปิ อตฺถโต เอกนฺติ อตฺถโต เอกตฺถสฺสุทาหรณํ. ติตฺถิยา เอว องฺกุรานิ, เตสํ พีชานิ, ทิฏฺีสุ คตานิ, ทิฏฺิโย เอว คตานีติ วา วิคฺคโห.
อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;
กาปิ ปฺา, โกปิ คุโณ, ปกตีปิ อโห ตว.
๔๒. อารทฺโธ วตฺตุมุปกฺกมนฺโต, กโม วจนปฏิปาฏิ. ตสฺส วิจฺเฉโท ภงฺโค, ตโต. ‘‘ยเถ’’ติอาทินา อุทาหรติ. อวุตฺตสฺสปิ ปสาทวสา อชฺฌาหาโรติ. มหามุนิ ตว เต ปฺา กาปิ สาติสยตฺตา อนิทฺธาริตํ สภาววิเสสา กาจิเยว, อโห ปวตฺตมานายปิ วสภาวสฺสานิทฺธาริตตฺตา อจฺฉริยนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ กาปิ โกปีติ สพฺพนามปทกฺกมสฺส ปกตีติ เอตฺถ วิจฺฉินฺนตฺตา ภคฺครีติ.
๔๒. ‘‘อารทฺธกฺกมิ’’จฺจาทิ. อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา วตฺถุมารทฺธปทกฺกมสฺส วิจฺเฉทเหตุ ภคฺครีติ ภเว ภคฺครีติวากฺยโทโส ภวติ. อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. มหามุนิ ตว ตุยฺหํ ปฺา สาติสยภูตา ปฺา กาปิ วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยว. คุโณ สีลสมาธิอาทิอนฺสาธารณคุณสมูโห โกปิ ปมาณปริคฺคหสฺส เกนจิ ¶ เลเสนปิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา โกปิเยว. ปกตีปิ อจินฺเตยฺยภูตา ปกตีปิ เอวเมว อโห วิชฺชมานานํเยว ปฺาทีนํ สภาวาวโพธสฺส ทุกฺกรตา อจฺฉริยา. กาปิ โกปีติ ปทกฺกมสฺส ‘‘ปกตี’’ติ เอตฺถ สฺุตฺตา รีติภงฺโค. อารทฺโธเยว กโม, ตสฺส วิจฺเฉโท, ภคฺคา รีติ อสฺส, เอตฺถ วาติ วิคฺคโห.
ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;
ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิฺเยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถา.
๔๓. ‘‘ปทาน’’มิจฺจาทิ. ยตฺถ ยสฺมึ วากฺเย ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาขฺยาติกานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺปนโต พฺยาโมโห สํมุฬฺหตา ชายติ อุปฺปชฺชติ, ตํ วากฺยํ พฺยากิณฺณนฺติ วิฺเยฺยํ าตพฺพํ. ตสฺส พฺยากิณฺณสฺส อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ‘‘ยเถ’’ติ ทสฺเสติ. ยถา อิทํ, ตถา อฺมฺปีติ อตฺโถ.
๔๓. ‘‘ปทานิ’’จฺจาทิ. ปทานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺปนโต ยตฺถ วากฺเย พฺยาโมโห สํโมโห ชายติ, ตํ พฺยากิณฺณโทโสติ วิฺเยฺยํ. ตทุทาหรณํ ตสฺส พฺยากิณฺณโทสสฺส ลกฺขิยํ ยถา อิมินา วกฺขมานนเยน.
พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;
หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํ.
๔๔. พหุอนนฺตตฺตา พหุภูเต คุเณ สีลาทิเก สมนุสฺสรํ สมฺมเทว อุฏฺาย สมุฏฺาย อนุสฺสรนฺโต คุณวิสยสตึ ปจฺจุปฏฺาเปนฺโต เตเนว การเณน ปมุทิโต หฏฺปหฏฺโ อยํ ชโน สพฺโพปิ โลโก ทุชฺชนานํ สุชเนตรานมฺปิ เทวทตฺตาทีนํ นิจฺจํ กาลํ หิตํ สุคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปณมติ นมสฺสตีติ อยํ อตฺโถ กวิวฺจิโต. ตตฺถ ‘‘พหุคุเณ ปณมตี’’ตฺยาทิ พฺยวหิตปทปฺปโยคา โมโห ชายตีติ พฺยากิณฺณํ.
๔๔. ‘‘พหุคุเณ’’จฺจาทิ. ¶ พหุคุเณ อนนฺตตฺตา พหุภูเต สีลสมาธิอาทิคุเณ สมนุสฺสรํ วิเสสโต อนุสฺสรนฺโต ปมุทิโต ตโตเยว ปหฏฺโ อยํ ชโน สตฺตนิกาโย ทุชฺชนานมฺปิ อสปฺปุริสานมฺปิ นิจฺจํ สตตํ หิตํ มิตฺตภูตํ สุคตํ สพฺพฺุํ ปณมติ วนฺทติ. เอตฺถ ปทานํ อฏฺานปโยคโต พฺยากิณฺณตฺตํ ปทตฺถานุสาเรเนว คมฺยเต.
วิสิฏฺวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;
กฺเ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กึ นฺวิ’ทํ.
๔๕. วิสิฏฺสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส วจนโต กถนโต อเปตํ ปริจฺจตฺตํ. กฺเอิตฺยามนฺตนํ. อหํ ตํ อิจฺฉามิ, ตาทิสํ มํ ตฺวํ กสฺมา นิจฺฉสิ, อิทํ กึ นุ อิติ คามิกชนวจนตฺตา ‘‘กฺิ’’จฺจาทิกํ คามฺมํ.
๔๕. ‘‘วิสิฏฺเ’’จฺจาทิ. วิสิฏฺวจนาเปตํ ปิยภูเตน อุตฺติวิเสเสน วิเสสิตพฺพสฺส กถนโต ปริหีนํ วากฺยํ ‘‘คามฺมโทส’’นฺติ กวีหิ อภิมตํ. อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. กฺเ เห กฺเ กามยมานํ มํ ตุวํ อิจฺฉยมานํ มํ น กามยสิ ตฺวํ น อิจฺฉสิ, อิทํ กึ นุ. อีทิเส อิจฺฉาวิฆาเต วุจฺจมาเน เอวํ–
‘‘ยาจนา มทียา ตว การณายํ,
ทิเน ทิเน นิปฺผลตํ อุเปติ;
ทกฺโข สทา มานินิมานภงฺเค,
ส มนฺมโถนฺยตฺร คโต มโต นุ’’อิติ วิย.
ปิยตฺถสฺส กถนาภาวโต ‘‘กฺเ’’ตฺยาทิกํ วจนํ มิลกฺขุกานํ วจนตฺตา คามฺมํ. เอตฺถ กฺาสทฺโท ทสวสฺสิกาย วตฺตตีติ นิยโม นตฺถิ. วิสิฏฺสฺส อตฺถสฺส วจนโต อเปตนฺติ วากฺยํ.
ปทสนฺธานโต กิฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;
ตมฺปิ คามฺมํตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยา.
๔๖. ‘‘ปเท’’จฺจาทิ. ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรานํ ปทานํ สนฺธิวเสน ยํ กิฺจิ วากฺยํ ทุฏฺุ อสุติสุภคํ ปตีติมวโพธํ กโรตีติ กรํ ภเว, ตมฺปิ ยถาวุตฺตํ คามฺมนฺตฺยภิมตํ. ยถาตฺยุทาหรติ. ภวโต ยา กาจิ วนิตา ปิยา โหตีติ เอโกตฺโถ. ยภ เมถุเน. ยภนํ ยาโภ. โส วิชฺชเต ยสฺส โส ยาภวา. ตสฺส ยาภวโต ปิยาอิตฺยปิ ภวติ.
๔๖. ‘‘ปทสนฺธานิ’’จฺจาทิ. กิฺจิ วากฺยํ ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรปทานํ ฆฏนโต ทุปฺปตีติกรํ ภเว อสพฺภภูตทุฏฺตฺถสฺส ปกาสโก โหติ, ตมฺปิ คามฺมนฺติ ยถาวุตฺตคามฺมโทเสน ทูสิตนฺติ [ทุปฺปสิตนฺติ (ก.)] สพฺเพหิ กวีหิ อภิมตํ าตํ. ยถาติ อุทาหรติ. ภวโต ภวนฺตสฺส ยา กาจิ อิตฺถี ปิยา ภวตีติ อยํ กวินา อิจฺฉิตตฺโถ. ยาภวโต เมถุนวนฺตสฺส ปิยาติปิ อตฺโถ. ‘‘ยภ เมถุเน’’ติ หิ ธาตุ. ยภนํ ยาโภ, โส อสฺส อตฺถีติ ยาภวา, ตสฺส ยาภวโตติ คหิเต อโสตพฺพตฺตา ทุปฺปตีติกรตา. ทุฏฺาเยว ปตีติ อวโพโธ, ตํ กโรตีติ วิคฺคโห.
วุตฺเตสุ สูจิเต าเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;
ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปน.
๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺวิ’’จฺจาทิ. วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺถปรินิทฺทิฏฺเสุ อนุฏฺุภาทีสุ สูจิเต าเน ‘‘เอตฺถยตี’’ติ ฉนฺโทวิจิติยา ปกาสิตฏฺาเน ปทานํ สฺยาทฺยนฺตานํ เฉโท วิจฺฉิติ วิภาโค อนุวาโท ยํ ยติ ภเวติ วิธียติ. ตาย ¶ ยติยา หีนํ ปริหีนํ วิรุทฺธํ ยํ วากฺยํ, ตํ ยติหีนนฺติ วุตฺตํ, ‘‘ยมนํ วิราโม ยติ, สา หีนา เอตฺถา’’ติ กตฺวา. ปนาติ วิเสเส, สา ยติ ปนาติ สมฺพนฺโธ.
๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺว’’จฺจาทิ. วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺเถ นิทฺทิฏฺอนุฏฺุภาทีสุ สูจิเต าเน ‘‘อยเมตฺถ ยตี’’ติ ปกาสิเต าเน ปทจฺเฉโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตาทีนํ ปทานํ วิจฺเฉโท ยติ นาม ภเว, ตาย ยติยา ยํ วากฺยํ หีนํ อภิมตฏฺาเน วณฺณวิจฺเฉเทน ปริหีนํ, ตํ วากฺยํ ยติหีนนฺติ ยติหีนโทเสน ทุฏฺนฺติ วิฺูหิ วุตฺตํ.
ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;
ปุพฺพาปราเนกวณฺณ-ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิ.
๔๘. ‘‘ยติ’’จฺจาทิ. สพฺพตฺถ ปาทนฺเต สพฺพสฺมึ จตุตฺถํสสงฺขาตานํ คาถาปาทานํ อนฺเต อวสาเน จ วิเสสโต วิเสเสน เอกนฺเตน วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโย. ‘‘สิยา’’ติ เสโส. นนุ ‘‘ปทจฺเฉโท’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ ยติ น โหเตวาติ เจติ อาห ‘‘ปุพฺพ’’อิจฺจาทิ. กตฺถจิ กิสฺมิฺจิ าเน, น สพฺพตฺถ. ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ยตีติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺเพ จ อปเร จ ปุพฺพาปเร. อเนเก วณฺณา อเนกวณฺณา. ปุพฺพาปเร อเนกวณฺณา ยสฺส ตํ ตถา. ตฺจ ตํ ปทฺจ, ตสฺส มชฺเฌปิ.
๔๘. อิทานิ ยติมฺหิ ลพฺภมานํ สพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘ยติ’’จฺจาทินา. สา ปน ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต จตุตฺถํสสงฺขาตคาถาปาทานํ อนฺเต จ วิเสสโต นิยมโต วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโย. กตฺถจิ กิสฺมิฺจิ าเน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ปุพฺพาปรภูตอเนกวณฺณสมนฺนาคตปทานํ มชฺเฌ ¶ จ สิยา. ปทจฺเฉทสฺส ‘‘ยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ น โหตีติ สงฺกาปริหรณตฺถํ ‘‘ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปาทนฺโต, วุตฺตฑฺโฒ, ปทมชฺฌฺจ ยติฏฺานนฺติ. ปทมชฺเฌเยว ลพฺภมานา ยติ กตฺถจิ โหติ, ทฺวกฺขรตฺยกฺขรปทมชฺเฌ ปน น โหติ.
ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา –
ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคตํ;
สกลาปิ ทิสา สิฺจ-ตีว โสณฺณรเสหิโย.
๔๙. อุทาหรียตีติ อุทาหรณํ. ปฏิปกฺขมุทาหรณํ ปจฺจุทาหรณํ. จามีกรสฺเสว สุวณฺณสฺส วิย วณฺโณ ยสฺส ตํ ตถาคตํ สิรสา นมามิ. กีทิสํ? โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา สพฺพาเยว ทส ทิสา โสณฺณรเสหิ จามีกรวณฺณตฺตา รเสหิ สุวณฺณรเสหิ สิฺจตีว สิฺจตีติ มฺเ, ตํ ตถาคตนฺติ อเปกฺขเต. เอตฺถ ปุพฺพปาทนฺเต วุตฺตฑฺเฒ จ นิยตา ยติ. จามีกรสทฺโท เจตฺถ จตุรกฺขโร. ตตฺถ จามีอิติ ปุพฺพภาโค, กรอิติ ปโร. เอตฺถ ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ ยติ. สิฺจตีติ เอตฺถ ปน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺฌตฺตาภาวา สิฺจอิตฺยตฺร ยติ ทุฏฺาติ. อิทํ ปจฺจุทาหรณํ.
๔๙. ตตฺถ ปาทนฺตวุตฺตฑฺเฒสุ ยติยา ปากฏตฺตา ตสฺมึ ปทมชฺเฌ ยติยา อุทาหรณปจฺจุทาหรณานิ อิฏฺโทาหรณปฏิปกฺโขทาหรณานิ ยถา. ‘‘ตํ นเม’’จฺจาทิ. โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา โสณฺณรเสหิ สุวณฺณรสธาราหิ สิฺจตีว สิฺจติ มฺเ, อิวสทฺโท วิตกฺเก. จามีกรวณฺณํ สุวณฺณวณฺณสทิสฉวิวณฺณํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเม. เอตฺถ ‘‘จามีกรวณฺณ’’นฺติ ยติยา จามีติ อกฺขรทฺวยมติกฺกมฺม ิตตฺตา อนฺเตปิ กรอิติ อกฺขรทฺวเยนานูนตฺตา ¶ ปทจฺเฉทสฺส ปุพฺพาปรวณฺณานมเนกตฺตมิติฏฺโทาหรณํ. สิฺจตีติ ปเท สิฺจาติ วณฺณทฺวยมติกฺกมฺม ยติยา ทิสฺสมานตฺเตปิ ติอิติ ปรภาเค เอกวณฺณตฺตา อเนกวณฺณาภาโวติ ปจฺจุทาหรณํ. เอตฺถ อเนกวณฺณตฺตํ ปทวเสเนว าตพฺพํ. จามีกรสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสติ วิคฺคโห.
สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;
อฺถา ตฺว’ฺถา ตตฺถ, ยาเทสาทิ ปราทิ’ว.
๕๐. ‘‘สโร’’จฺจาทิ. วิภตฺติยา โลเป สติ สนฺธิมฺหิ สํหิตายํ กตายํ สโร ปรปทาทิภูโต ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺตภูโต โย สโร, โส วิย โหติ, อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ตโต วิหิตยติยา เนวตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโย. อฺถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป ตุ สติ สํหิตายํ กตายํ ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร เจ, อฺถา อฺเน ปกาเรน โหติ, ปรปทสฺสาทิสโร วิย โหตีติ อตฺโถ. ตํ วิภตฺติยา สทฺธึ วิหาย กตยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ตสฺสํ ยติยํ ยาเทสาทิ อิวณฺณาทีนํ กาตพฺโพ ยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติ. กตยาเทสาทิสหิตํ พฺยฺชนํ วิหาย กตาย ยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโย.
๕๐. อิทานิ เหฏฺา วุตฺตสฺส วิรุทฺธตฺเตปิ ยติภงฺคาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สโร’’จฺจาทิ. วิภตฺติยา โลเป สนฺธิมฺหิ สติ สโร สนฺธิสโร ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺโต วิย โหติ, อฺถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ อฺถา โหติ, ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติ. ตตฺถ ยติยํ ยาเทสาทิ ¶ อิวณฺณาทีนํ กตฺตพฺพยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติ, ปุพฺพนฺตสทิสสรมติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสวณฺณมาคมฺม ตํ อนติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสยาเทสาทิมติกฺกมิตฺวาปิ ยติยา ปยุตฺตาย สติ อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ยติภงฺโค น โหตีติ อธิปฺปาโย. ปุพฺพสฺส อนฺโตติ จ, โย จ โส อาเทโส จ, โส อาทิ ยสฺส มการาทิโนติ จ, ปรสฺส อาทีติ จ วากฺยํ.
จาที ปุพฺพปทนฺตาว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;
ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุ.
๕๑. นิจฺจํ อนวรตํ ปุพฺพปทํ สิตา นิสฺสิตา จาที จการาทโย นิปาตา ปุพฺพสฺส ปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, เต อนฺโต กตฺวา ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย. ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา สตตโยคิโน, ตุสทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, ปาทโย ตุ ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวา วิย โหนฺติ, ตํ วิหาย ปุพฺพปทนฺเต ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
๕๑. ‘‘จาทิ’’จฺจาทิ. นิจฺจํ สตตํ ปุพฺพปทสฺสิตา ปุพฺพปทํ นิสฺสาย ปวตฺตา จาที จการาทินิปาตา ปุพฺพปทนฺตาว ปุพฺพปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา นิรนฺตรโยคิโน ปาทโย ตุ ปาทิอุปสคฺคา ปน ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวาวิย โหนฺติ. จาทโย อาคมฺม เต พหิ กตฺวาปิ ปาทโย อาคมฺม เต อนฺโต กตฺวาปิ ปวตฺโต วิราโม ยติภงฺโคติ อธิปฺปาโย. โจอาทิ เยสนฺติ จ, ปุพฺพปทํ สิตาติ จ, โป อาทิ เยสนฺติ จ, นิจฺจํ สมฺพนฺธาติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ จ ตคฺคุณสํวิฺาณตฺตา จการปการาทีนมฺปิ ปริคฺคโห.
สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา
นเม ตํ สิรสา สพฺโพ-ปมาตีตํ ตถาคตํ;
ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต-สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติ.
มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา-มฺย’นนฺตมติ’มุตฺตมํ;
ยสฺส ปฺา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติ.
๕๒-๕๓. สพฺพตฺถาติ ¶ ปุพฺพนฺตสทิสาทีสุ. ‘‘นเมต’’นฺติอาทิคาถาทฺวเย ปทตฺโถ ปากโฏ, อธิปฺปาโย ตุ ยโต โลกคฺคตํ ปตฺโต, ตโต สพฺโพปมาตีโต, ยโต ปฺาเมตฺตา โลเก นิรนฺตรมิว วตฺตนฺติ, ตโต อนนฺตมติ, อุตฺตโม จาติ. เอตฺถ ‘‘สพฺพา อุปมา’’ติ สมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลเป สํหิตายฺจ กตายํ ปรปทาทิอุกาโร ปุพฺพปทนฺตพฺพการฏฺอกาโร วิย โหตีติ สพฺโพ อิจฺจตฺร ปาทนฺตยติ. ปตฺตสฺโสปมา อิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิย โหติ, วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ สวิภตฺติยา อกาโร ปรปทาทิ อุกาโร วิย โหตีติ ตํวิภตฺติยา ปสิทฺธํ วิหาย ปตฺตอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติ. ตถา วนฺทามฺยนนฺตอิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิหิโตติ มฺยสทฺทํ วชฺเชตฺวา วนฺทาอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติ. ปุพฺพปทสฺสิตานํ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตา วุตฺตาติ เมตฺตา จาติ จสทฺทโต ยติ, อปรปทสมฺพนฺธา ปาทโย ปรปทาทิสทิสา โหนฺตีติ นิสฺสีมาติ เอตฺถ นิสทฺทํ วิหาย ตโต อาทิมฺหิ ยติ.
๕๒-๕๓. สพฺพตฺถ ยถาวุตฺตปุพฺพนฺตสทิสสราทีสุ ปฺจสุ อุทาหรณานิยถา. ‘‘นเม ต’’มิจฺจาทิ, โลกคฺคตํ ปตฺตสฺส ยสฺส พุทฺธสฺส อุปมา น หิ ยุชฺชติ สกลปทตฺถานํ อติกฺกมฺม ิตตฺตา น หิ ยุชฺชติ. สพฺโพปมาตีตํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเม นมามิ. สพฺโพติ เอตฺถ โอการสฺส ปุพฺพปทนฺตสรสทิสตฺตา ตโต ปราย ยติยา จ สฺโสปมาติ ปรปทาทิสทิสํ ¶ วณฺณมนติกฺกมฺม ิตาย ยติยา จ อุทาหรณํ.
‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปฺา จ เมตฺตา จนิสฺสีมา อนนฺตสตฺตอนนฺตเยฺยวิสยกรณโต สีมารหิตา อติวิชมฺภติ. อนนฺตมตึ อุทยพฺพยสมฺภเวปิ เยฺยสฺสานนฺตตฺตา วิสยิมฺหิ วิสยโวหาเรน อนนฺตปฺาย สมนฺนาคตํ อุตฺตมํ ตโต เอว ปวรํ ตํ มุนินฺทํ สทา วนฺทามิ, ยาเทสสฺส ปราทิสทิสตฺตา ตมนาคมฺม ยติ ภวติ. เมตฺตาจนิสฺสีมาติ เอตฺถ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตฺตาจ ปาทีนํ ปรปทาทิสทิสตฺตา จ ‘‘จา’’ติ ‘‘นี’’ติ อิเมสมฺปิ ยติ ภวติ.
จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา
มหาเมตฺตา มหาปฺา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;
ปณมามิ ชินํ ตํ ป-วรํ วรคุณาลยํ.
๕๔. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิ. ยตฺถาติ ยสฺมึ ชิเน. ปรโมทยาติ มหาเมตฺตาทโย อุกฺกฏฺาภิวุฑฺฒิโย. ตโตเยว วรคุณาลยํ, เตเนว ปวรํ อุตฺตมํ ตํ ชินนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปุพฺพปทนิสฺสิตํ จการํ ปรปทาทิภูตํ กตฺวา ตโต ปุพฺเพ กตา ยติ จ, ปรปทาทิสมฺพนฺธปการํ ปุพฺพปทนฺตภูตํ กตฺวา ปการโต ปรํ กตา ยติ จ วิรุทฺธาติ อุภยตฺถ ปจฺจุทาหรณํ.
๕๔. จาทิปาทีสุ วิสยภูเตสุ ปจฺจุทาหรณํ ยถา. ‘‘มหาเมตฺติ’’จฺจาทิ. ยตฺถ ยสฺมึ ชิเน มหาเมตฺตา จ มหาปฺา จ อิมา ปรโมทยา อุกฺกฏฺาภิวุฑฺฒิโย โหนฺติ. วรคุณาลยํ อุตฺตมคุณากรํ ปวรํ ตโตเยว อุตฺตมํ ตํ ชินํ ปณมามิ. เอตฺถ จการํ ปรปทาทึ กตฺวา ปการํ ปุพฺพปทนฺตํ กตฺวา ยติยา ปวตฺตตฺตา ‘‘จ ยตฺถ, ตํ ปา’’ติทฺวยมปิ ปจฺจุทาหรณํ.
ปทตฺถกฺกมโต ¶ มุตฺตํ, กมจฺจุตมิทํ ยถา;
เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํ.
๕๕. ‘‘ปท’’อิจฺจาทิ. ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ กมจฺจุตมิทนฺติ วิธียเต. เขตฺตํ วา อิจฺจาทินา อรุจิโตยํ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิฺุตํ คเมติ. โย หิ เขตฺตมฺปิ ทาตุํ นิจฺฉติ, กถํ โส คามาทิกํ ทสฺสตีติ.
๕๕. ‘‘ปทตฺถิ’’จฺจาทิ. ปทตฺถกฺกมโต ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ อิทํ วากฺยํ กมจฺจุตํ นาม. อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. มม โสภนํ เขตฺตํ วา คามํ วา เทสํ วา ชนปทํ วา เทหิ. เอตฺถ เขตฺตมิจฺจาทิ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิฺุภาวํ วินา อุจิตปทตฺถกฺกมํ นปฺปกาเสติ, ตถา หิ เขตฺตมปิ ทาตุมนิจฺฉนฺโต คามนิคมชนปทาทึ กถํ ทสฺสตีติ กมหานิ.
โลกิยตฺถ’มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;
อติสมฺพาธ’มากาส-เมติสฺสา ถนชมฺภเน[ถนชุมฺภเน (สี.)].
๕๖. ‘‘โลกิ’’จฺจาทิ. โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยตฺถมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ อนนุวุตฺตํ ยํ ตํ อติวุตฺตํ มตนฺติ วิธียเต. ยเถตฺยาทินา อุทาหรติ. เอติสฺสา วนิตาย ถนานํ ปโยธรานํ ชมฺภเน พฺยาปเน อากาสํ คคนํ อติสมฺพาธํ อจฺจนฺตปฺปกํ.
๕๖. ‘‘โลกิยตฺถิ’’จฺจาทิ. โลกิยตฺถํ โลเก ปสิทฺธมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ กถนากาเรน อติกฺกมิตํ วากฺยํ อติวุตฺตมิติ มตํ. อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. เอติสฺสา ถนชมฺภเน ถนานํ วิชมฺภเน อากาสํ อติสมฺพาธํ อโนกาสํ. เอตฺถ ปโยธรานํ มหนฺตตฺตํ วทามาติ โลเก มหนฺตนฺติ ¶ ปสิทฺธํ คคนมปิ อติกฺกนฺตตฺตา วากฺยมติวุตฺตโทเสน ทูสิตํ.
สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;
คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํ.
๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิ. สมุทายสฺส ปกรณโต ปทสนฺธิโน วากฺยสฺส อตฺโถ อภิเธยฺยํ องฺคงฺคิภูตํ กฺริยาการกสมฺพนฺธีวิเสสลกฺขณํ สํโวหาริกํ, ตโต อเปตํ อปคตํ สฺุํ, วินา [น (ก.)] ปทตฺถมตฺเตน ตสฺส กตฺถจิ พฺยภิจาราภาวโต เอตาทิสํ ยํ ตมเปตตฺถกนฺติ วิธิ. น หิ ‘‘คาวิปุตฺโต’’จฺจาทีสุ สมุทายตฺโถ สมฺภวติ.
๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิ. สมุทายตฺถโต วิเสสนวิเสสฺยภูตกฺริยาการกสมฺพนฺเธหิ ยุตฺตวากฺยสงฺขาตปทสมุทายสฺส สมฺพนฺธปทตฺตา โวหารานุรูปอตฺถโต อเปตํ อปคตํ, อวยวตฺถมตฺตสฺส วา สพฺพตฺถ ลพฺภมานตฺตา สมุทายตฺถโต สฺุํ, ตํ วากฺยํ อเปตตฺถกํ นาม. ยถิจฺจาทินา อุทาหรติ ‘‘คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ อุสโภ ติณํ ขาทิ, ชลํ ปิวี’’ติ. เอตฺถ อวยวตฺถมตฺเตน วินา สมุทาเยน คมฺยมานสฺส กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อภาวา สมุทายตฺถโต อปคตํ นาม โหติ.
พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;
ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํ.
๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิ. ¶ ขราอิจฺจาทิกํ พนฺธผรุสํ สุติสุภคตฺตาภาวโต ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ขยํ ปตฺตา ยโต, ตสฺมา เขตฺเต เกทาเร ขิตฺตํ วุตฺตํ อลมจฺจนฺตํ ผลติ นิปฺผชฺชติ. วากฺยโทโส.
๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิ. พนฺเธ พนฺธสรีเร ผรุสตา สุติสุขตาภาวโต ผรุสภาโว ยตฺถ วากฺเย ภวติ, ตํ วากฺยํ พนฺธผรุสํ นาม โหติ. ยถาติ อุทาหรติ. ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ยสฺมา ขีณา โหนฺติ, ตสฺมา เขตฺเต ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ อลํ อติสเยน ผลติ นิปฺผชฺชติ.
วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
วากฺยตฺถโทสนิทฺเทสวณฺณนา
เยฺยํ ลกฺขณมนฺวตฺถ-วเสนา’ปกฺกมาทินํ;
อุทาหรณเมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํ.
๕๙. ‘‘เยฺย’’มิจฺจาทิ. อปกฺกมาทีนํ ยถาอุทฺทิฏฺานํ ลกฺขียติ อุทาหรณมเนนาติ อตฺเถน ลกฺขณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถ ตํ อปกฺกมนฺติอาทินา อตฺถานุคมนวเสน เยฺยํ วิฺาตพฺพํ. อิทานิ วากฺยโทเส นิทฺทิสิตฺวา อวสรปฺปตฺเต อิมสฺมึ กาเล เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ อหํ สนฺทสฺสยามิ ปกาเสสฺสามิ.
๕๙. อิทานิ อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน อปกฺกมาทิอตฺถโทสานิ วิภาเวติ ‘‘เยฺย’’มิจฺจาทินา. อปกฺกมาทีนํ อปกฺกโมจิตฺยหีนาทีนํ ลกฺขณํ อปกฺกมาทิวิสยพุทฺธิยา อวิปรีตวุตฺติยา ปวตฺติการณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถิจฺจาทิวจนตฺถานุคตาณวเสน เยฺยํ าตพฺพํ, วิสุํ ลกฺขณํ น วทามาติ วุตฺตํ โหติ. อิทานิ อหํ เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ สนฺทสฺสยามิ. อตฺถานุคตมนฺวตฺถํ อนฺวตฺถสฺส าณสฺส วโสติ วิคฺคโห.
ตตฺถาปกฺกมํ ยถา
ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
โภคสคฺคาทินิพฺพาน-สาธนานิ น สํสโย.
๖๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิ. ¶ สมฺมา อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ นิปฺผาทิตานิ. เอตฺถ โภคสคฺคาทินิพฺพานานํ เหตโว ยถากฺกมํ ทานสีลภาวนาโย, น ตุ ภาวนาทานสีลานิ.
๖๐. ตตฺถ เตสุ อปกฺกมาทีสุ อปกฺกมํ ยถา อปกฺกมสฺโสทาหรณเมวํ. โอจิตฺยหีนํ ยถาตฺยาทีสุปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘ภาวนิ’’จฺจาทิ. อิห อิมสฺมึ อตฺตภาเว สมฺมา สมฺปาทิตานิ อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ ราสิกตานิ ภาวนาทานสีลานิ โภคสคฺคาทินิพฺพานสาธนานิ อุปโภคปริโภคานิ, สคฺคุปฺปตฺติอายุอาโรคฺยาทีนิ, นิพฺพานฺเจติ เอเตสํ สาธกานิ. น สํสโย สทิสวิสทิสวิปากทาเน สํสโย นาม นตฺถิ. เอตฺถ โภคสคฺคนิพฺพานานํ เหตุภูตา ปน กมโต ทานสีลภาวนาโย ภวนฺตีติ ผลกฺกมสฺส เหตุกฺกมํ วิรุทฺธมิติ กมาเปตํ นาม โหติ.
โอจิตฺยหีนํ ยถา
๖๑. ปูชนียตโร โลเก, อห’เมโก นิรนฺตรํ.
มเยกสฺมึ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํ.
๖๑. ‘‘ปูชนียิ’’จฺจาทิ. ยโต ยสฺมา การณา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมึ เกวเล มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา การณา อิมสฺมึ สตฺตโลเก เอโก เกวโล อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปุชฺโชติ. เอวมตฺตปสํสนมรุจิตํ สปฺปุริสสฺส.
๖๑. ‘‘ปูชนียตเร’’จฺจาทิ. ¶ ยโต ยสฺมา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมึ มยิ อทุติเย มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา โลเก สตฺตโลเก เอโก อทุติโย อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปูชนีโย. เอวํ อตฺตปฺปสํสนโต อุจิตตาย ปริหานีติ โอจิตฺยหีนํ นาม.
ยถา จ
ยาจิโตหํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺยปิ ชีวิตํ;
ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มม.
๖๒. ‘‘ยาจิโต’’อิจฺจาทิ. เอตฺถ ‘‘ยทิ ยาจึสุ, ชีวิตมฺปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ ทสฺสิโตทารตายานุจิตํ ปุตฺตทาเน หทยปเวธนกถนํ เวสฺสนฺตรสฺส ยชฺเชวมโวจ.
๖๒. ยถา จ, เอวมฺปิ โอจิตฺยหีนสฺส อุทาหรณํ ทฏฺพฺพํ ‘‘ยาจิโต’’จฺจาทิ. ยาจิโต ยาจเกหิ ยาจิโต อหํ ชีวิตมปิ กถํ นาม น ทชฺชามิ, ตถาปิ เอวํ ทานชฺฌาสเย สติปิ ปุตฺตทาเนน มม หทยํ เวธเต กมฺปเต. เอตฺถ เวสฺสนฺตรสฺส ‘‘ยทิ ยาเจยฺยุํ, ชีวิตมปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ กตปฏิฺาย ปุตฺตทาเนน หทยกมฺปนสฺส กถนํ จาคาติสยโยคสงฺขาตอุทารคุณสฺส อนนุจฺฉวิกนฺติ โอจิตฺยหีนํ.
ภคฺครีติ ยถา
อิตฺถีนํ ทุชฺชนานฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;
วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหี จ.
๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิ. โนปปชฺชเต น ยุชฺชติ. เอตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺิยา ปริจฺจาเคน วิเสอิจฺจาทินา อาธาเร สตฺตมีนิทฺเทโส ¶ อตฺถรีติยา ภงฺโค. อาโท มชฺเฌ จ จการปริจฺจาคา สทฺทรีติยา ภงฺโค, รีตีนํ อนนฺตตฺตา ภงฺคาปฺยนนฺตา. อุทาหรณํ ตุ ทิสามตฺตํ.
๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิ. อิตฺถีนฺจ ทุชฺชนานฺจ วิสฺสาโส สหวาสาทีหิ วิสฺสาโส โนปปชฺชเต อนตฺถสํสยานิวตฺติการณตฺตา น ยุชฺชติ. วิเส ครเฬ จ สิงฺคิมฺหิ สิงฺควติ มหึ สาโท จ นทิยฺจ โรเค วฑฺฒมานเก โรเค จ ราชกุลมฺหิ จ วธพนฺธนาทิการเก ราชกุเล จ วิสฺสาโส โนปปชฺชเต. เอตฺถ อาโท สมฺพนฺเธ ฉฏฺิยา อารภิตฺวา ตํ ปหาย สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา อตฺถรีติ จ, อาทิมชฺเฌสุ จสทฺทปริจฺจาคโต สทฺทรีติ จ ภินฺนา. จสทฺทํ ปยฺุชนฺเตน อาโท เอว วา อนฺเต เอว วา ปจฺเจกํ วา โยเชตพฺพํ โหติ. อีทิโส ปโยโค รีติภงฺโค นาม โหติ. รีตีนํ พหุตฺตา รีติภงฺคโทสาปิ พหุวิธา. อิทํ ปน มุขมตฺตนิทสฺสนํ.
สสํสยํ ยถา
มุนินฺทจนฺทิมาโลก-รสโลลวิโลจโน;
ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโต.
๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. ¶ จนฺทิมา วิย จนฺทิมา, มุนินฺโทเยว จนฺทิมา, ตสฺส อาโลกนํ ทสฺสนํ, อาโลโก ปกาโส วา, ตสฺมึ รโส อนุราโค, เตน โลลานิ จปลานิ โลจนานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส ชโน อวกฺกนฺโต โอกฺกนฺโต ปวิฏฺโ ปนฺโถ มคฺโค เยน อวกฺกนฺตปนฺโถ เอว คุนฺนํ รํสีนํ, อิฏฺตฺถนิปฺผตฺติสูจกภาเวน โคปทตฺถสฺส วา ปทสฺสเนน ปีณิโต มุทิโตติ เอตฺถ โครูปสฺส ปทสฺสเนนาติปิ วิฺายตีติ สนฺเทโห.
๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. มุนินฺทจนฺทิมาโลกรสโลลวิโลจโน มุนินฺทสงฺขาตสฺส จนฺทิมสฺส อาโลเก ทสฺสเน ปาตุภาเว วา รเสน อาลเยน จฺจลเนตฺโต ชโน อวกฺกนฺตปนฺโถว โอติณฺณมคฺโคว พุทฺธสฺส ทสฺสนตฺถาย มคฺคโมติณฺโณติ อธิปฺปาโย. โคปทสฺสนปีณิโต โคสงฺขาตรํสิปทสฺสเนน, อภิมงฺคลสมฺมตโคปทสฺสเนน วา สนฺตุฏฺโ โหติ. เอตฺถ โคปทสฺสเนนาติ จ อตฺถสฺส คมฺยมานตฺตา วิฺาตุํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ สสํสยํ นาม. อวกฺกนฺโต ปนฺโถ เยนาติ จ, คุนฺนํ รํสีนํ, คาวสฺส วา ปทสฺสนนฺติ จ, โคปทสฺสเนน ปีณิโตติ จ วิคฺคโห.
วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ-กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;
โปโส วีริยวาโส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวาน วิสฺสมิ.
๖๕. ‘‘วากฺย’’อิจฺจาทิ. ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน ปหริตฺวา วีริยวา สูโร โสยํ โปโส ปุริโส วิสฺสมิ วิสฺสตฺโถ. อยมตฺโถ ตาว น ทุปฺปตีโต. ปรํ อจฺจนฺตํ หนฺตฺวาน วีริยวา อุจิตสมฺภโว โสยํ โปโส วิสฺสมีติ ทุปฺปตีโตยมตฺโถ.
๖๕. อนฺวตฺถวเสน ลกฺขณสฺส อปากฏตฺตา สลกฺขณํ ลกฺขิยมุทาหรติ ‘‘วากฺยตฺถโต’’จฺจาทินา. วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติกรํ วิรุทฺธปฺปกาสกํ คามฺมนฺติ มตํ. ยถาติ อุทาหรติ. ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน มาเรตฺวาน วีริยวา สูโร โส อยํ โปโส วิสฺสมิ วิคตปริสฺสโม อโหสิ, อยมตฺโถ อิฏฺโ. ปรํ อติสเยน หนฺตฺวาน วีติกฺกมํ กตฺวา วีริยวา อุปจิตสมฺภโว อุปจิตสุกฺโก โส อยํ ปุริโส วายาเมน วิสฺสมิ วิคตวายาโม อโหสีติ. อิมสฺสตฺถสฺส อสพฺภารหตฺตา คามฺมตฺตํ. วีริยํ อุสฺสาโห สมฺภโว วา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโห.
ทุฏฺาลงฺกรณํ ¶ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;
ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวีภวิสฺสติ.
๖๖. ‘‘ทุฏฺา’’อิจฺจาทิ. ยตฺถ ยสฺมึ วากฺเย อลงฺการานํ ทูสนํ วิกฏตา, เอตนฺตุ ทุฏฺาลงฺกรณํ ทุฏฺาลงฺกรณํ นาม, ตสฺส ทุฏฺาลงฺการสฺส รูปํ สรูปํ อลงฺการนิทฺเทเส ตํนามเก ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติ ปกาสิสฺสติ, ตตฺเถว ตํ ทสฺสยิสฺสามีติ อธิปฺปาโย.
๖๖. ‘‘ทุฏฺาลงฺกริ’’จฺจาทิ. ยตฺถ วากฺเย อลงฺการทูสนํ อลงฺการานํ วิโรโธ โหติ, เอตํ วากฺยตฺถนิสฺสิตํ เอตํ วากฺยํ ทุฏฺาลงฺกรณํ ทุฏฺาลงฺกาโร นาม, ตสฺส ทุฏฺาลงฺกรณโทโสปลกฺขิตวากฺยสฺส รูปํ สรูปํ ลกฺขิยํ อลงฺการนิทฺเทเส อลงฺการานํ นิทสฺสนฏฺานภูเต ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติ. เอตฺถ วุตฺเตปิ ปุน ตตฺถาปิ วตฺตพฺพํ สิยาติ น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อุทฺเทเส ‘‘ทุฏฺาลงฺกตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ‘‘ทุฏฺาลงฺกรณ’’นฺติ วจนํ อลงฺกติ อลงฺกรณอลงฺการสทฺทานํ ตุลฺยตฺถตฺตา น วิรุชฺฌติ.
กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,
โทสานเมสํ ปวโร วิภาโค;
เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,
ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสาวโพโธ นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.
๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิฺานุรูปํ ปฏิปชฺช ทานิ ‘‘กโตตฺริ’’จฺจาทินา นิกฺขิปนนยํ สงฺขิปติ. อตฺร อิมสฺมึ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท ¶ วา เอสํ ยถาวุตฺตานํ โทสานํ ปทโทสาทีนํ ปวโร อุตฺตโม วิภาโค วิภชนํ สงฺเขปนยา สงฺเขปกฺกเมน, น วิตฺถารโต, ยโต อปริสงฺขฺเยยฺยานํ นตฺถิ ปริยนฺโต มยา กโต นิฏฺาปิโต. นนุ ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปุราตเนหิ [ปุราตเรหิ (ก.)] ทีปิตา สนฺติ พหู โทสา, เต ปริจฺจตฺตา สิยุนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต, วิตฺถารกฺกมสฺส อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สพฺพถา ปริจฺจาเคน. ตถา หิ–
‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทีนํ
อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตรานุคตนฺติ จ. เอตฺถ หิ ปตงฺคสทฺเทน โชติริงฺคณสงฺขาตมตฺถนฺตรมสมตฺถมิจฺฉิตตฺเถ ‘‘วจนฺติ คณฺฑา’’ตฺเยวมาทิกํ อมงฺคลอปยุตฺตปทาทิกํ กิลิฏฺเ อนฺโตคธนฺติ จ.
คชเหสาทิ สมฺพนฺธทูสิตํ โลกวิโรธิ, โสคตาคมาทีสุ ปสิทฺธํ รูปกฺขนฺธาทิกมฺตฺร วุตฺตํ อปฺปตีตํ นาม. อิทํ อาคมวิโรธิอิติ, สมฺพนฺธทูสิตปฺปตีตาทิกํ วิโรธิมฺหิ ปวิฏฺนฺติ จ, อาเนตพฺพเหตุตฺตา เหตฺวเปกฺขํ เนยฺยโต น พฺยติริจฺจตีติ จ.
‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’
อิจฺจาทิกํ อสามตฺถฺยาภิเธยฺยาทิกํ โอจิตฺยหีเน สงฺคหิตนฺติ จ. ชิคุจฺฉอสพฺภสํสูจกอตฺถนฺตรกฺจ คามฺมํ ทุปฺปตีติกเร สงฺคยฺหตีติ จ. ( ) [(ทุรุจฺจารณํ)?] สพนฺธผรุสเมเวติ จ.
เอตฺถ ปน โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ วากฺยตฺถโทสตฺเตปิ ผนฺธผรุสสฺส จ วากฺยโทสตฺเต ปทปทตฺถานํ โทสโต วากฺยเมว ทุฏฺํ สิยา, วากฺยฺจ ปเทหิ วิริจฺจเต, ปเท ทุฏฺเ วากฺยตฺโถ จ ทุฏฺโ สิยา. ปทโทสโต วากฺยวากฺยตฺถานํ นานาภาวาภาวาปนตฺถํ อสามตฺถิยาภิเธยฺยาทิกํ ปทํ โอจิตฺยหีนาทิวากฺยตฺถโทสาทีสุ ¶ อนฺโต กถิตํ. ตถา หิ ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีหิ ปเทหิ วิรจิตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา พหูนิ ทุฏฺานิ วากฺยานิ ทสฺสิตานิ. ‘‘หริสมานยี’’ติ เอตฺถ หปุพฺพํ ริส’มานยีติ อิจฺฉิตตฺถา ปริ ภฏฺํ ภฏฺํ. นานตฺถมปฺปสิทฺเธหิ ยุตฺตํ คุฬฺหํ, ยถา ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’ติ. อิติ ภฏฺคุฬฺหตฺถาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธาติ จ.
วากฺเยปิ วิสนฺธิกมิหานุปโยคีติ จ, วากฺยนฺตโรปคตํ วากฺยํ วากฺยคพฺภํ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํ ‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารต’’มิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณฺจ พฺยากิณฺเณ สโมหิตนฺติ จ.
‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺา, วลฺลรี ปฺจปลฺลวา;
ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมฺจรี’’ติ.
อิทมวาจกํ ปเหฬิกาย ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตนฺติ จ, ตตฺถ จ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหํ, ลตาวาจินา วลฺลรีสทฺเทน องฺคนา, ปลฺลวสทฺเทน กรจรณทสนจฺฉทา, มฺจรีสทฺเทน นขโสภา ทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตา, วากฺยตฺเถปิ ปทุมินีนํ รตฺติยมุนฺนิทฺทตาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธินิลีนนฺติ จ นาตฺยนฺุาตา, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาเคน. เอโสว เอวํ ยถาวุตฺตนเยน นิฏฺาปิโต อยํ สงฺเขปนโย เอว กวีนํ ปณฺฑิตชนานํ เขทกรํ ‘‘กถํ นาม พนฺเธปีทิสํ สติ สนฺตี’’ติ เอวมาสุหโนปชนํ ปรํ ปทโทเส อสาธุสนฺทิทฺธปริยาย เยฺยอปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก ทุพฺโพธเทสิยาทิกํ, วากฺยโทเส อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิกํ, วากฺยตฺถโทเส อุปกฺกโมปสํหารวิสมฺเจติ อิจฺเจวมาทิกมปรมฺปิ ทูสนํ อตฺถิ เจ ยทิ ภเวยฺย, ตมฺปิ โพธยิตุมวคเมตุํ อลํ สมตฺถํ ยถาวุตฺตโทสานุสาเรน พุทฺธิมนฺเตหิ สกฺกา อูหิตุนฺติ.
เอวํ ¶ วทโต จ คนฺถการสฺสายมธิปฺปาโย – เย โทสา วิภาคโส น วุตฺตา, เต มยา คนฺถคารวภยา สงฺเขปิตา, ลกฺขณโต ตุ สงฺคหิตา. น หิ เตสมนฺตํ โก ชหาเปติ.
ตตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุ. ยํ กฺริยาทินิมิตฺตมุปาทาย อตฺถนฺตเรปิ วตฺตเต, ตํ สฺาภาเวเนว ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ, ยถา ‘‘รวิมฺหิหิมหา’’ติ, อิทํ ปน วิเสสนตฺเถ สาธุ โหติ. ปสิทฺธสฺาสทฺทสฺส ปริยายนฺตเรน ปริกปฺปิตปทํ ปริยายเยฺยํ, ยถา ‘‘วฬวามุเขเน’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสวนิตานเนน’’ อิติ. ยํ อจฺจนฺตาพฺยภิจารีภาเวน วิเสสฺยสฺส คุณํ วทติ, ตํ อปฺปตีตตฺถํ, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติ. อธิคตตฺถานุปโยคํ อปฺปโยชกํ, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติ. ‘‘มนฺุทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ อิจฺจาทิโก ทุพฺโพโธ, กนิ กฺเ ขาทโย คคฺฆริกา. ‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’อิจฺจาทิโก เทสิโย, ตลฺโล ชลาสยวิเสโส, คลฺโล กโปโล. ‘‘สคฺคเสวีนํ ริปูนมิตฺถีนมกงฺกโณ ปาณิ. เนตฺตมนฺชน’’นฺติอาทิกํ อธิกํ. ‘‘อกงฺกโณ ปาณี’’ติอาทินา เวธพฺยสฺส คมฺมมานตฺตา ‘‘สคฺคเสวีน’’นฺติ อธิกนฺติ. ยตฺถ วตฺตพฺพสฺส อูนตา, ตํ อูนํ, ยถา ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติอาทิ. เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ อูนํ, ฉนฺโทภงฺคานฺวิตํ วโจ ภคฺคจฺฉนฺทํ ปากฏํ. อารมฺภาวสาเนน วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ, ตํ ปน อารทฺธกฺกมปริจฺจาเคนาปเรน นิกฺขิปนํ เวทิตพฺพํ.
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกาฏีกายํ
โทสาวโพธปริจฺเฉโท.
๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิฺานุรูปํ สมฺปาเทตฺวา อิทานิ ‘‘กโตตฺเร’’จฺจาทินา นิคเมนฺโต โทเส สงฺขิปติ. อตฺร อิมสฺมึ อธิกาเร, ¶ ปริจฺเฉเท วา เอสํ โทสานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทีนํ ปวโร ลกฺขณาวิโรธลกฺขิยโต อุตฺตโม วิภาโค อสงฺกรโต วิภชนํ สงฺเขปนยา วิตฺถาราปนิยสงฺเขปกฺกเมน มยา กโต วุตฺโต เอโสว ยถาวุตฺโต เอโส สงฺเขปกฺกโม เอว กวีนํ วิรจยนฺตานํ เขทกรํ พนฺธสรีเร อีทิสํ อีทิสปฺปโยคํ กถํ นาม กโรมีติ เอวํ ปวตฺตเขทมุปฺปาทยนฺตํ ปรมฺปิ อสาธุสนฺทิทฺธาทิ อฺมฺปิ ทูสนมตฺถิ เจ, ตํ สพฺพํ โพธยิตุํ โพเธตุํ อลํ สมตฺโถ โหติ. นิยติ อวุตฺโตปิ อตฺโถ เอเตนาติ จ, สงฺเขโป จ โส นโย จาติ วิคฺคโห.
อิหานิทฺทิฏฺํ
‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทิกํ
อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตเร อนุปตตฺตา น วุตฺตํ, เอตฺถ สูริยวาจโก ปตงฺคสทฺโท โชติริงฺคณวาจโกปิ โหตีติ วตฺตุมิจฺฉิตอมิตฺตคฺคิวินาเส อสมตฺถฺตฺโถ โหติ.
‘‘วจนฺติ คณฺฑิ’’จฺจาทิกํ อาคเม อปฺปสิทฺธํ ลกฺขณมตฺเตน สาธิยํ. อปฺปยุตฺตปทาทิโทโส กิลิฏฺปทโทเส อนฺโตคโธ โหตีติ น วุตฺโต.
คชเหสาตุรงฺคโกฺจนาทาทิสมฺพนฺธทูสิตฺจ. ชินาคมาทีสุ ปสิทฺธรูปกฺขนฺธาทิกมฺตฺร ปยุตฺตมปฺปตีตนฺนามาตีทํ ทฺวยํ ยถากฺกมํ โลกวิโรธมาคมวิโรธฺจ โหตีติ วิโรธิปเท อนฺโตคธํ โหติ. เหตฺวเปกฺขํ อาเนตพฺพเหตุตฺตา เนยฺเย อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํ.
‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’
อิจฺจาทิกํ อสมตฺถาภิธายิจฺจาทิ โอจิตฺยหีเน อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํ. เอตฺถ ทิวากโร สยํ ราหุคหิโต อฺเสํ กิเลสาปนยเน ¶ อสมตฺโถติ ตมสามตฺถิยํ วิเสสนภูเตน ‘‘ราหุขินฺโน’’ติ ปเทน ายติ.
ชิคุจฺฉาวมงฺคลอสพฺภานํ ติณฺณมฺตฺรสฺส โชตกํ วาจกํ วา อตฺถนฺตรํ วา คามฺมํ ทุปฺปตีติกรตฺตา วากฺยตฺถคามฺมโทเสเยว อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํ. ทุรุจฺจารณภูตลกฺขณํ กฏฺํ พนฺธผรุสโต อพฺยติริตฺตนฺติ น วุตฺตนฺติ. ‘‘หริสมานยี’’ติ วตฺตพฺเพ หปุพฺพํ ริส’มานยิอิจฺจาทิกํ อิจฺฉิตตฺถโต ปริภฏฺตฺตา ภฏฺฺจ ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’อิจฺจาทิกํ อปสิทฺธวิสเย ปริยุตฺตคุฬฺหฺเจติ อิเม อตฺถคุฬฺหาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสาทคุณาทาเนเนว ปริจฺจตฺตาติ น วุตฺตํ. เอตฺถ หิ สหสฺสํ คาโว จกฺขูนิ อสฺสาติ สหสฺสคูติ สกฺกสฺส นามํ คุฬฺหํ นาม โหติ.
วากฺยโทเสปิ วิสนฺธิวากฺยํ อิธ อนุปโยคิตฺตา น วุตฺตํ. วากฺยมชฺฌปติตวากฺยยุตฺตํ วากฺยคพฺภฺจ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํ.
‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารตํ’’
อิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณฺจ พฺยากิณฺเณ อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํ. เอตฺถ เอโส ภิสกฺโก อนารตํ นิจฺจํ อปาถฺยํ โรคสฺส อหิตํ ทิสฺสติ วทติ. เอโส โรคี อนารตํ สตตํ อปาถฺยํ อหิตํ ขาทติ. เวชฺชํ ภิสกฺกํ ทิสฺสติ กุชฺฌติ. เอวํ อเนกวากฺเยหิปิ สนฺธิวากฺยํ สํกิณฺณํ นาม.
‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺา, วลฺลรี ปฺจปลฺลวา;
ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมฺจรี’’ติ.
อิทมวาจกํ ปเหฬิกาสุ ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตมิติ น วุตฺตํ. นนุ เจตฺถ อตฺตนา ปเหฬิกาย อทสฺสิตตฺตา อวาจกสฺส ปมุสฺสิตาย อนฺโตคธกรณํ อสิทฺเธน อสิทฺธสาธนนฺติ? นยิทเมวํ, ‘‘อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา’’ติ จ อุปริ กิลิฏฺปทโทสปริหาเร ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺา กิลิฏฺตา’’ติ เจติ อิมินา ¶ ปุราตเนหิ นิทฺทิฏฺโสฬสปเหฬิกาโยปิ ทสฺสิตาติ สิทฺเธน อสิทฺธสาธนํ โหติ. ตตฺถ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหฺจ ลตาปริยายวลฺลรีสทฺเทน องฺคนา จ ปลฺลวสทฺเทน กรจรณาธรา จ มฺจรีสทฺเทน นขทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตา.
วากฺยตฺถโทเสปิ ปทุมินีนํ รตฺติยํ ปพุชฺฌนาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธิปเทเยว อนฺโตคธตฺตา น วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กโตตฺร สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน เตสํ สพฺพถา ปริจฺจตฺตตฺตาติ. เอตฺถ โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ ทฺวินฺนํ วากฺยตฺถโทสตฺเต สติ พนฺธผรุสสฺส วากฺยโทสตฺเต สติ วิโรธิโน ปทโทสตฺเต สติ ‘‘อสมตฺถาภิธายิ’’อาทิปทํ, ‘‘ชิคุจฺฉาทิตฺตยปกาสกา’’ทิปทํ, กฏฺปทํ, ปทุมินีนํ รตฺติยํ ผุลฺลตาทิ [ทุนฺนิทฺทตาทิ (ก.)] วากฺยตฺถฺเจติ อิเม จตฺตาโร โทสา ภินฺนชาติเกสุ โอจิตฺยาทีสุ กถํ สงฺคหิตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปทานํ ทุฏฺตฺเต สติ วากฺยวากฺยตฺถานมทุฏฺตา นาม นตฺถีติ ปทโทเสน สนฺธิวากฺยวากฺยตฺถโทสานมนฺตฺตํ สิสฺสานํ าปนตฺถํ ปทโทสาทิกํ วากฺยตฺถโทสาทีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมินาเยว ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิปเทหิ วิจริตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา ทุฏฺานิ พหูนิ วากฺยานิ ทสฺสิตานีติ ทฏฺพฺพํ.
อิมาเยว [อิมิสฺสาเยว (ก.)] คาถาย ‘‘ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปี’’ติ เอตฺถ ปรสทฺเทนอสาธุสนฺทิทฺธปริยายเยฺยาปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก- ทุพฺโพธเทสิยาทิปทโทเส จ อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิวากฺยโทเส จ อุปกฺกโมปสํหารวิสมสงฺขาเต วากฺยตฺถโทเส จ ปริคฺคณฺหาติ. เอตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุ นาม. กฺริยานิปฺผตฺติการณมุปาทาย อตฺถนฺตเร ปวตฺตนามํ วิเสสนตฺเถน วินา สฺาภาชเน ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ นาม, ยถา ‘‘รวิมฺหิ หิมหา’’ติ. เอตฺถ หิมหา รวีติ วิเสสเน กเต โทโส ¶ นตฺถิ. ปสิทฺธสฺาสทฺทสฺส ปริยายนาเมน กปฺปิตปทํ ปริยายเยฺยํ นาม, ยถา ‘‘วฬวามุขสฺส อสฺสวนิตานน’’นฺติ. อติสยา วินา ภาวิตตฺเถน วิเสสฺยสฺส คุณวาจกํ ปทํ อปฺปตีตตฺถํ นาม, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติ. อธิคตตฺตานุปโยคิปทํ อปฺปโยชกํ นาม, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติ. อปฺปสิทฺธวจนํ ทุพฺโพธํ นาม, ยถา–
‘‘มนฺุทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ติ.
กนิ เห กฺเ เต ตวปาเท มนฺุทฺธนโย มโนหรสทฺทสมนฺนาคตา ขาทโย คคฺฆริกา ภนฺติ ทิพฺพนฺตีติ. กิสฺมิฺจิ เทเสเยว สิทฺธนามํ เทสิยํ นาม. ยถา–
‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’ติ.
เห โลลวิโลจเน เต ตว อิเม คลฺลา กโปลา ลาวณฺยตลฺลา มนฺุตลฺลา ชลาสยวิเสสา ภวนฺติ. เกนจิ เลเสน ปกาสิตมตฺถมุปาทาย ปยุตฺตมธิกํ นาม. ยถา–
‘‘ตฺวยิ ราชติ ราชินฺท, ริปูนํ สคฺคเสวินํ;
ถีนํ อกงฺกโณ ปาณิ, สิยา เนตฺตมนฺชน’’นฺติ.
เอตฺถ ‘‘อกงฺกโณ ปาณิ, เนตฺตมนฺชน’’นฺติ อิมินาเยวถีนํ วิธวตฺตํ คมฺยมานํ โหตีติ ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตํ ‘‘สคฺคเสวิน’’นฺติ อิทํ อธิกํ นาม. วตฺตพฺพยุตฺตโต อูนํ วากฺยํ อูนํ นาม. ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ วตฺตพฺพสฺส อวุตฺตตฺตา อูนํ. ฉนฺโทหานิสํยุตฺตํ ภคฺคจฺฉนฺทํ นาม. อิทํ เตสํ เตสํ ฉนฺทานํ อกฺขรคณนโต อูนาธิกวเสน ปากฏํ โหติ. อาทฺยนฺตโต วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ นาม. อิทํ อารทฺธกฺกมํ ปริจฺจชิตฺวา กมนฺตเรน นิยมนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
ปโม ปริจฺเฉโท.