📜
๒. โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉทวณฺณนา
กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโลปฺย’ยํ;
โทสสงฺขฺยมติกฺกมฺม, คุณวีถึ วิคาหเต.
เตน วุตฺตวิโรธาน-มวิโรโธ ยถา สิยา;
ตถา โทสปริหารา-วโพโธ ทานิ นียเต.
๖๘-๖๙. อิจฺเจวํ ¶ โทสวิภาคํ ปริจฺฉิชฺช อิทานิ ยถาวุตฺตโทสปริหารกฺกมมุปทิสิตุมาห ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิ. สกโลปิ อยํ วิโรโธ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิกโต น โกจิ เอโก เอว โทเสสุ, โทสานํ วา สงฺขฺยํ คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม ปริจฺฉิชฺช คุณานํ วีถึ ปทวึ คุณสภาวตํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ กทาจิ, น สพฺพทา. กวิโน ปยุชฺชกสฺส โกสลฺลา ตาทิสวิสยปริคฺคหลกฺขณเนปฺุการณา, น ตุ ยถา ตถา เจติ. ‘‘เตเน’’จฺจาทิ. เยเนวํ, เตน การเณน วุตฺตานํ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ วิโรธานํ ยถา เยน ปกาเรน อวิโรโธ นิทฺโทสตา สิยา ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสานํ ปริหาโร ทูรีกรณํ อวพุชฺฌติ ายติ เอเตนาติ อวโพโธ, ตสฺส อวโพโธ, ตนฺนามิโก ปริจฺเฉโท อิทานิ นียเต อานียเต วุจฺจเตติ อตฺโถ.
๖๘-๖๙. เอวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหารตฺถมารภนฺโต ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิมาห. สกโลปิ อยํ วิโรโธ ปทโทสาทิโก โทสสงฺขฺยํ โทสานํ, โทเสสุ วา คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม กทาจิ กวิโกสลฺลา กวิโน พฺยากรณาภิธานฉนฺโทอลงฺกติอาทีสุ ปริจยลกฺขเณน ปฺาปาฏเวน ยโต คุณวีถึ คุณปทวึ เกวลํ คุณสภาวํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ, เตน การเณน วุตฺตวิโรธานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทิวิโรธานํ อวิโรโธ อวิรุทฺธตา ยถา ¶ สิยา เยน ปกาเรน ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสปริหาราวโพโธ ยถาวุตฺตปทโทสาทิสมฺพนฺธิโน ปริหรณกฺกมสฺส อวโพธการณตฺตา ตนฺนามิกปริจฺเฉโท อิทานิ ลทฺธาวสเร นียเต วุจฺจเต. ยถาวุตฺตโทสา กวิสามตฺถิเยน นิทฺโทสตฺตํ ภชนฺติ, ตสฺส สามตฺถิยสฺส อุปเทสํ ทสฺสามาติ อธิปฺปาโย.
ปทโทสปริหารวณฺณนา
ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา –
วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;
ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํ.
๗๐. ‘‘วินฺทนฺต’’มิจฺจาทิ. ปาเกน ปริณตภาเวน สาลีนํ ยุตฺตานํ, มนฺุานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ สาลิชาตีนํ ทสฺสนา สุขํ เจตสิกํ โสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ ตํ ชนํ วิสโท อยํ เมโฆ อมฺพุโท กถํ นาม สุขเยติ. เอตฺถ ตาทิสสฺส ชนสฺส อสุขปฺปทานํ ครฬสฺส เมฆสฺสานุรูปนฺติ วิรุทฺธตฺถนฺตรตา ปริหฏา.
๗๐. ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา เอวํ. ‘‘วินฺทนฺติ’’จฺจาทิ. ปากสาลีนํ ปริณาเมน ยุตฺตานํ, มนฺุานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ ทสฺสนา ทสฺสนเหตุ สุขํ เจตสิกโสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ อนุโภนฺตํ ตํ ชนํ ตํ กสฺสกชนํ วิสโท ชลทายโก อยํ เมโฆ กถํ นาม สุขเย, น สุขยเตว. ตาทิสสฺส ชนสฺส ทุกฺขทานํ ครฬทายกสฺส เมฆสฺสาปิ อนุรูปมิติ วิรุทฺธฺตฺโถ อปนีโต โหติ. ปาเกน สาลิโนติ วิคฺคโห. สุขํ กโรตีติ สุขเยติ นามธาตุ.
ยถา วา –
วินายโกปิ ¶ นาโคสิ,
โคตโมปิ มหามติ;
ปณีโตปิ รสาเปโต,
จิตฺตา เม สามิ เต คติ.
๗๑. ‘‘วินายโกปิ’’จฺจาทิ. วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ, สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, วุทฺโธ, ภควา จ. ตตฺถ ยทา วินายโก ครุโฬ, ตทา ตุ นาโค ปนฺนโคสีติ วิรุทฺธํ, ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ ภควโต อาคุสฺส ราคาทิโน อภาวโต. อิเมสํ คุนฺนํ อติสเยน โค โคตโม หีนปสุ, โคตมวํสาวติณฺณตฺตา โคตโม ภควา จ. หีนปสุ จ ตฺวํ มหามติ อสีติ วิรุทฺธํ อจฺจนฺตหีนปสุโน มหติยา ปฺาย อภาวโต. ปกฺขนฺตเร ตุ น พฺยาฆาโต. ปณีโต มธุโร รโส, อุตฺตโม จ สุคโต. ตตฺถ มธุรรสโต อเปโต อปคโตสีติ วิรุชฺฌติ, ภควโต ตุ รเสหิ สิงฺคาราทีหิ อเปโตติ ยุชฺชติ. เม มม. สามีติ อามนฺตนํ. เต ตว คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติ. เอตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิโรธาลงฺการํ สิลาฆนียนฺติ เตน ตํ ปริหฏํ.
๗๑. ยถา วา อุตฺตโทสสฺส ปริหาโร อีทิโส วา. ‘‘วินายโก’’จฺจาทิ. เห สามิ ตฺวํ วินายโกปิ ครุโฬปิ นาโคสิ ปนฺนโค อสิ. โน เจ, วินายโกปิ สตฺเต วิเนนฺโต เอว นาโคสิ นิกฺกิเลโส อสิ. โคตโมปิ ปสุตโมปิ มหามติ มหาปฺวาสิ. โน เจ, โคตโมปิ โคตฺตโต โคตโมเยว มหามติ มหาปฺวาสิ. ปณีโตปิ มธุโรปิ รสาเปโต มธุรรสโต อปคโตสิ. โน เจ, ปณีโตปิ อุตฺตโม เอว รสาเปโต สิงฺคาราทิรสโต อปคโตสิ. เต ตุยฺหํ คติ ปวตฺติ เม มยฺหํ จิตฺตา อจฺฉริยา. ¶ เอตฺถ ครุฬสฺส นาคตฺตฺจ ปสุตมสฺส ปฺวนฺตตฺตฺจ ปณีตสฺส นิรสตฺตฺจ วิรุทฺธํ, ตถาปิ อฺปกฺขสฺส อวิรุทฺธตฺตา วิรุทฺธตฺถนฺตรโทโส ปสตฺเถน วิรุทฺธาลงฺกาเรน นิรากโต. วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ. สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, พุทฺโธ. นตฺถิ อาคุ [อโค (ก.)] เอตสฺสาติ นาโค, พุทฺโธ. คุนฺนมติสเยน โคตโม, ปสุ. มหตี มติ อสฺสาติ มหามติ, พุทฺโธ. ปธานตฺตํ นีโต ปณีโต, มธุโร รโส. รสโต อเปโตติ รสาเปโต, พุทฺโธติ วิคฺคโห.
อฌตฺถสฺส ยถา –
กถํ ตาทิคุณาภาเว,
โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน;
โอภาสิตาเสสทิโส,
ขชฺโชโต นาม กึ ภเว.
๗๒. ‘‘กถ’’มิจฺจาทิ. ทุชฺชโน ตาทิโน คุณา โลกํ โตเสนฺติ, ตาทีนํ คุณานํ อตฺตนิ อภาเว สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสตีติ อตฺโถ. วุตฺตเมวตฺถนฺตเรน สาเธติ ‘‘ขชฺโชโต นาม โอภาสิตา ทีปิตา อเสสทิสา เยน ตถาวิโธ กึ ภเว, น ภเวยฺย ตาทิโน คุณสฺส อภาวโต’’ติ. เอตฺถ ขชฺโชตสฺส อธิกตฺถภาเวน สิโต โอภาสิตาเสสทิสตฺตโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’ติอาทิวโจภงฺคิยา ปริหโฏ.
๗๒. อฌตฺถสฺส ยถาติ เอตฺถ ปริหาโร อชฺฌาหาโร, เอวมุปริปิ. ‘‘กถิ’’จฺจาทิ. ทุชฺชโน คุณหีนชโน ตาทิคุณาภาเว สนฺโตสชนนการณานํ ตาทิสานํ สีลาทิคุณานํ ¶ อตฺตนิ อวิชฺชมานตฺเต สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสติเยว, ตถา หิ ขชฺโชโต นาม โอภาสิตาเสสทิโส กึ ภเว, น ภวตฺเยว. เอตฺถ ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสงฺขาตมธิกตฺถโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’จฺจาทิวากฺยลีลาย นิรากโต. ตาที จ เต คุณา เจติ วิคฺคโห.
ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺา กิลิฏฺตา;
ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก-มาลิงฺคติ นุ โน อิติ.
๗๓. ‘‘ปเหฬิกายํ’’อิจฺจาทิ. กิลิฏฺตา กิลิฏฺปทโทโส ปเหฬิกาย วิสเย อารุฬฺหา สหี น หิ โน ทุฏฺโ สิยา. กีทิสีติ อาห ‘‘ปิเย’’จฺจาทิ. อิตีติ นิทสฺสเน. ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ กํ ชนํ สุขํ กายิกํ เจตสิกฺจ โน อาลิงฺคติ น สํยุชฺชติ นุ. นุอิติ ปริวิตกฺเก นิปาโต. เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺํ ปเหฬิกาย สมาโรเปน ปริหฏํ.
๗๓. ‘‘ปเหฬิเก’’จฺจาทิ. กิลิฏฺตา กิลิฏฺปทโทสสงฺขาตา ปเหฬิกายํ วิสเย อารุฬฺหา เจ, น หิ ทุฏฺา ทุฏฺา น โหติ. กิมุทาหรณํ? ปิยา สุขาลิงฺคิตํ กมาลิงฺคติ นุ โน อิติ, อิติสทฺทสฺส นิทสฺสนตฺถตฺตา เสสอุทาหรณานเมตมุปลกฺขณนฺติ าตพฺพํ. โน เจ, เอวํปการานมุทาหรณานมปริคฺคเหตพฺพตฺตา อิติสทฺโท ปการตฺโถติ. ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ อุปคุหิตํ กํ นาม ชนํ สุขํ กายิกมานสิกํ โน อาลิงฺคติ นุ, อาลิงฺคเตวาติ. เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺปทํ ปเหฬิกายมาโรปเนน นิรากตํ โหติ.
ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺปท’มิจฺฉิเต;
ตโต ยมก’มฺํ ตุ, สพฺพเมตํมยํ วิย.
๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิ. ¶ ตโต อฺนฺติ อิจฺฉิตยมกโต อฺํ. ตุอิติ วิเสสโชตโก. เอตํมยํ วิยาติ เอเตน กิลิฏฺปเทน นิพฺพตฺตํ วิย.
๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิ. กิลิฏฺปทํ อิจฺฉิเต ยมเก อิฏฺยมเก โน ปโยเชยฺย นปฺปยุชฺเชยฺย, ตโต อิฏฺยมกโต อฺํ สพฺพํ ยมกํ ปน เอตํมยํ วิย อิมินา กิลิฏฺปทโทเสน กตํ วิย โหติ. เอตฺถ อิฏฺยมกํ วุตฺตนเยน าตพฺพํ, เอเตน นิพฺพตฺตํ เอตํมยนฺติ วิคฺคโห.
เทสวิโรธิโน ยถา –
โพธิสตฺตปฺปภาเวน, ถเลปิ ชลชานฺย’หุํ;
นุทนฺตานิ’ว สุจิรา-วาสกฺเลสํ ตหึ ชเล.
๗๕. ‘‘โพธิสตฺเต’’จฺจาทิ. โพธิสตฺตสฺส มายาเทวิยา สุตสฺส วกฺขมานสฺส วิเสสสฺส ตทุปฺปนฺนทิเน สมฺภวา ปภาเวน ปฺุปฺปภาวโต ชลชานิ อมฺพุชานิ ถเลปิ อหุํ อเหสุํ อจินฺตนียตฺตา ปฺุปฺปภาวสฺส. กึ ปน วาปฺยาทีสุ กึ กโรนฺตาว ตหึ ตสฺมิฺจ ชเล สุจิรํ สพฺพทาว อาวสนมาวาโส เตน ชาโต กฺเลโส ตํ นุทนฺตานิว ทูรโต ชหนฺตานิเวติ. อจินฺตนียตฺตา ปฺุปฺปภาวสฺส อีทิสมฺปิ อจฺฉริยมโหสีติ น เทสวิโรโธ.
๗๕. โพธิสตฺตปฺปภาเวน โพธิสตฺตสฺส อจินฺเตยฺยานุภาเวน ชลชานิ ชลชสทิสตฺตา ตนฺนามกานิ ปทุมเกรวาทีนิ ตหึ ชเล วิสยตฺเตน ปสิทฺเธ ตสฺมึ อุทเก สุจิราวาสกฺเลสํ อติจิรํ นิวาสโต ชาตอายาสํ นุทนฺตานิ อิว จชนฺตานิ อิว ถเลปิ อหุํ อเหสุํ, วาปิอาทีสุ กา กถา. เอตฺถ ชลชานํ ถลุปฺปตฺติกถนสงฺขาตํ เทสวิโรธํ อจินฺเตยฺยปฺุปฺปภาเวน อีทิสานํ ¶ อจฺฉริยานํ ปาตุภาวโต ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติ อิมินา นิรากโรติ. โพธิยํ จตุมคฺคปฺายํ สตฺโตติ จ, ตสฺส ปภาโวติ จ, สุจิรํ อาวาโสติ จ, เตน ภูโต กฺเลโสติ จ วากฺยํ.
กาลวิโรธิโน ยถา –
มหานุภาวปิสุโน, มุนิโน มนฺทมารุโต;
สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํ.
๗๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิ. มนฺโท มุทุภูโต มารุโต อยํ สพฺโพตุกํ สพฺเพสุ อุตูสุ ปุปฺผนกํ กุสุมํ ปุปฺผํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต วิกิรนฺโต มุนิโน มุนิสทิสตฺตา ภวิสฺสนฺตมุนิภาเวน จ โพธิสตฺตสฺส, มุนิโนเยว วา สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย มหานุภาวสฺส ปิสุโน สูจโก วายิ ปวายตีติ. เอตฺถ ยทฺยเปกทา สพฺโพตุกาสมฺภโว นานาอุตูสุ นานากุสุมสฺส สมฺภวา, ตถาปิ ภควโต มหานุภาวปิสุนมีทิสเมกปทิกํ สมฺภวตีติ กาลวิโรโธ อิมินา ปริหโฏ.
๗๖. ‘‘มหานุภาเว’’จฺจาทิ. อยํ มนฺทมารุโต อจณฺฑสมีรโณ สพฺโพตุกํ วสนฺตาทีสุ สพฺพอุตูสุ วิกสนฺตํ กุสุมํ ปุปฺผชาตํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต กมฺเปนฺโต มุนิโน เอกนฺตภาวิตฺตา มุนิสงฺขาตสฺส โพธิสตฺตสฺส, สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย ภูตตฺตา มุนิโน สพฺพฺุโน วา มหานุภาวปิสุโน มหนฺตํ ปฺุปฺปภาวํ ปกาเสนฺโต วายิ สมฺปวายีติ. เอตฺถ นานากาเล สมฺภวนฺตานมฺปิ กุสุมานํ เอกกาเล สมฺภวสฺส กาลวิโรธตฺเตปิ ภควโต ปฺุานุภาโว ตาทิสมจฺฉริยเมกกฺขเณ ชเนตุํ สมตฺโถติ กาลวิโรธํ ‘‘มหานุภาวปิสุโน’’ติ อิมินา นิรากโรติ. มหานุภาวสฺส, มหานุภาวํ วา ปิสุโนติ วากฺยํ.
กลาวิโรธิโน ยถา –
นิมุคฺคมนโส ¶ พุทฺธ-คุเณ ปฺจสิขสฺสปิ;
ตนฺติสฺสรวิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ.
๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิ. พุทฺธสฺส คุเณ สีลาทิเก อปริมาเณ นิมุคฺคํ โอคาฬฺหํ มนํ จิตฺตํ ยสฺส ตสฺส ปฺจสิขสฺส คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสปิ วีณาย ตนฺติยา สโร กิริยากาลมานลกฺขณวิลมฺพิตทุตมชฺฌเภทภินฺโน ฉชฺชาทิโก ตสฺส วิโรโธ กลาสตฺถปรินิทฺทิฏฺกมเวสมํ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, ปีเณติเยว. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกิยคุณานุพนฺธพุทฺธีนํ วิกฺเขปปฺปวตฺติปิ ตถาวิธํ ปีเณตีติ. ‘‘พุทฺธคุเณ นิมุคฺคมนโส’’ติ อิมินา กลาวิโรโธ ปริหโฏ.
๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิ. พุทฺธคุเณ สพฺพฺุโน วิมฺหยชนกสีลาทิคุณสมฺภาเร นิมุคฺคมนโส โอติณฺณจิตฺตสฺส ปฺจสิขสฺสปิ คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสาปิ โส ตนฺติสฺสรวิโรโธ วีณาย ตนฺติยา ฆฏฺฏนกิริยา, อทฺธมตฺติกาทิกาโล, หตฺถาทีนํ สนฺนิเวสลกฺขโณ มาโนติ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ ยุตฺตสฺส มนฺทสีฆมชฺฌิมปฺปมาเณหิ ภินฺนสฺส ฉชฺชาทิสตฺตสรสฺส กลาสตฺถาคตกฺกมสฺส วินาสสงฺขาโต วิโรโธ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, สมฺปีเณติ เอว. เอตฺถ อกนฺติยา การณภูโต กลาสตฺถาคตกฺกมภงฺโค โลกุตฺตรพุทฺธคุณานุคตพุทฺธิยา ชาโตติ โส ภงฺโค ‘‘นิมุคฺคมนโส พุทฺธคุเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ปีติยา การณเมเวติ น วิโรโธ. นิมุคฺโค มโน อสฺสาติ จ, ตนฺติยา สโรติ จ, เตสํ วิโรโธติ จ วากฺยํ.
โลกวิโรธิโน ยถา –
คณเย ¶ จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;
สมฺโพธิสตฺตหทโย, ปทิตฺตงฺคารปูริตํ.
๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิ. จนฺทนาย อปิ สีตลํ คณเย จินฺเตสิ. กินฺตํ? ปทิตฺตงฺคารปูริตํ จกฺกวาฬํ. โก โส? สมฺโพธิยํ สพฺพฺุตฺาเณ สตฺตํ ปริพทฺธํ หทยํ จิตฺตํ ยสฺส โส. สพฺพฺุตฺาณานุพนฺธพุทฺธิโน หิ ตาทิโส มโนพนฺโธติ น โลกวิโรโธ.
๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิ. สมฺโพธิสตฺตหทโย สพฺพฺุตฺาเณ อาสตฺตจิตฺโต โส โพธิสตฺโต ปทิตฺตงฺคารปูริตํ อาทิตฺตงฺคาเรหิ ปริปุณฺณํ จกฺกวาฬํ จกฺกวาฬคพฺภํ จนฺทนายปิ จนฺทนโต อปิ สีตลํ อติสีตลํ กตฺวา คณเย จินฺเตยฺยาติ. อิฏฺตฺถลุทฺธสฺส จิตฺตปฺปวตฺติยา อีทิสตฺตา อคฺคิโน จนฺทนโตปิ อธิกสีตตฺตกปฺปนา ‘‘จนฺทนํ สีตลํ, อคฺคิ อุณฺโห’’ติ ปวตฺตโลกสีมาย วิรุทฺธา น โหติ. สมฺโพธิยํ สตฺตหทยํ ยสฺเสติ จ, ปทิตฺตานิ องฺคารานีติ จ, เตหิ ปูริตนฺติ จ วิคฺคโห.
ายวิโรธิโน ยถา –
ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว-มุปนีตภโว อสิ;
อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺคว.
๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิ. มุนิปุงฺคว มุนีนํ อุตฺตม ปริจฺจตฺโต วิสฏฺโ ภโว สุคติทุคฺคติสงฺขาโต เยนาติ ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺวํ อุปนีโต อานีโต ปวตฺติโต ภโว วุฑฺฒิ เยนาติ อุปนีตภโว อสิ. ตสฺมา การณา อจินฺตฺยคุณสาราย เต นโม อตฺถูติ เสโส. อีทิสํ น ายวิรุทฺธเมวํวิธตฺตา มุนิปุงฺควสฺส.
๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิ. มุนิปุงฺคว มุนิเสฏฺ ตฺวํ ปริจฺจตฺตภโวปิ อปนีตสุคติทุคฺคติภโวปิ อุปนีตภโว โลกสฺสานีตอภิวุทฺธิโก อสิ ภวสิ, อจินฺตฺยคุณสาราย ตโต เอว จินฺตาวิสยาติกฺกนฺตสารคุณสฺส เต ตุยฺหํ นโม อตฺถูติ สพฺพาการโต ภวสฺส ปริจฺจตฺตตฺตา อตฺตนิ อวิชฺชมานํ ¶ สุคติภวํ โลกสฺส เทตีติ เอตํ ายาคตํ น โหตีติ ปฏิภาติ, ตถาปิ จ สพฺพฺูนํ ปวตฺติ อีทิสาเยวาติ ายวิโรโธ นิรากโต. อจินฺตฺยา คุณสารา ยสฺมินฺติ วิคฺคโห.
อาคมวิโรธิโน ยถา –
เนวาลปติ เกนาปิ, วจีวิฺตฺติโต ยติ;
สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยาปตฺติทุกฺกฏํ.
๘๐. ‘‘เนเว’’ติอาทิ. ยตีติ ภิกฺขุ เกนาปิ สห เนวาลปติ น วทตฺเยว, ตถาปิ วจีวิฺตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาเตน วจีวิฺตฺติเหตุนา ปวตฺติโต สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาทโต การณา อาปตฺติทุกฺกฏํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี’’ติ วุตฺตทุกฺกฏาปตฺติ ผุเสยฺย อาปชฺชตีติ. เอตฺถ อนาลปโต วจีวิฺตฺติยา กถํ มุสาวาโทติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ นตฺถิ, อปรวจนตฺเถ ตฺวีทิโส วิรุชฺฌตีติ.
๘๐. ‘‘เนวิ’’จฺจาทิ. ยติ สมโณ เกนาปิ เกนจิ สทฺธึ เนวาลปติ โน ภาสติ, ตถาปิ วจีวิฺตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาตวิฺตฺติการณา ปวตฺตนโต สมฺปชานมุสาวาทา สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณนโต อาปตฺติทุกฺกฏํ ทุกฺกฏาปตฺตึ ผุเสยฺย อาปชฺเชยฺยาติ. เอตฺถ อนาลปนฺตสฺส วจีวิฺตฺติโต มุสาวาโท กถํ สมฺภวตีติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ, ‘‘สนฺตึ อาปตฺตึ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาท’สฺส โหตี’’ติ นิทานุทฺเทเส นิทฺทิฏฺวจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺานา ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อาคมวิโรโธ นิรากโต. มุสาภณนํ วินา อาปตฺติ กถํ ภวตีติ? ยถา กาเล อวสฺสมานเมฆโต สฺชาตทุพฺภิกฺขํ ‘‘เมฆกตํ ทุพฺภิกฺข’’นฺติ วตฺตพฺพํ โหติ, เอวํ กเถตพฺพกาเล อกถนโต สฺชาตา วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺานา ทุกฺกฏาปตฺติปิ ¶ ตโต สฺชาตาติ วตฺตพฺพา โหติ. สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาโทติ จ, อาปตฺติเยว ทุกฺกฏนฺติ จ วากฺยํ.
เนยฺยสฺส ยถา –
มรีจิจนฺทนาเลป-ลาภา สีตมรีจิโน [สิตมรีจิโน (สี.)];
อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํ.
๘๑. ‘‘มรีจี’’ตฺยาทิ. สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิโย ทีธิติโย เอว จนฺทนํ, ตสฺส อาเลโป อุปเทโห, ตสฺส ลาเภน อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺตีติ นตฺเถตฺถ เนยฺยตา มรีจิยา สทฺโทปาตฺตตฺถาย ตุ.
๘๑. ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิ. สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิจนฺทนาเลปลาภา มรีจิสงฺขาตจนฺทนาเลปสฺส ปฏิลาภโต อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺติ ทิพฺพนฺตีติ. ทิสานํ ธวลการณสฺส ‘‘มรีจิจนฺทนาเลปลาภา สีตมรีจิโน’’ติ วุตฺตตฺตา เนยฺยโทโส น ปติฏฺาติ, จนฺทนมิว จนฺทนํ, มรีจิโยเยว จนฺทนมิติ จ, ตสฺส อาเลโปติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ วิคฺคโห.
ยถา วา –
มโนนุรฺชโน มาร-งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;
ชิเนนา’สมนฺุาโต, มารสฺส หทยานโล.
๘๒. ‘‘มโน’’จฺจาทิ. มนํ ปสฺสนฺตานมนุสฺสรนฺตานฺจ จิตฺตํ อนุรฺเชตีติ มโนนุรฺชโน, มารงฺคนานํ สิงฺคารกโต วิพฺภโม วิลาโส ชิเนน อสมนฺุาโต อพฺภุปคโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ ชาโต. โสโก เจตฺถ อนลตฺเถ นิรุปฺปิโต ตสฺส ¶ ตาทิสตฺถานติวตฺตนโต, การณนฺตุปจาเรนาติ. เอตฺถ ยชฺชปิ มารงฺคนาปราชโย น สทฺโทปาตฺตตฺโถ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยคฺคี’’ติ วุตฺเต สามตฺถิยา มารงฺคนาปราชโย คมฺยเต, ตถาวิธสฺส มารโสกสฺส มารงฺคนาปราชยาพฺยภิจารโต. เนเวทิสสฺส เนยฺยตา, วงฺกวุตฺตีทิสี คุโณเยว พนฺธสฺส.
๘๒. วตฺตพฺพสฺส าโยปาตฺตตฺตา เนยฺยโทสปริหารตฺถมุทาหรติ ‘‘มโน’’จฺจาทิ. มโนนุรฺชโน ทสฺสนสวนานุสฺสรณํ กโรนฺตานํ ชนานํ จิตฺตมตฺตนิ อนุรฺชนฺโต มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม มารวธูนํ รติกีฬาเหตุภูตกามปตฺถนาสงฺขาตสิงฺคาเรน กตลีลา ชิเนน ชิตปฺจมาเรน สตฺถุนา อสมนฺุาโต อนพฺภุปคโต อสมฺปฏิจฺฉิโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ อโหสีติ. อนลตฺเตน กปฺปิตการิยภูโต โสโก มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภมสงฺขาตการเณน สทฺธึ อเภทกปฺปนาย [อนลตฺตกปฺปนาย (ก.)] ‘‘คุโฬ เสมฺหํ, ติปุสํ ชโร’’ติอาทีสุ วิย ตุลฺยาธิกรณภาเวน วุตฺโต โหติ. เอตฺถ กิฺจาปิ มารงฺคนานํ ปราชยวาจโก สทฺโท นตฺถิ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยานโล’’ติ วุตฺเต มารงฺคนาปราชยํ วินา ตาทิสโสกุปฺปตฺติการณสฺส อนธิคตตฺตา อฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิเยน ตาสํ ปราชโย ปกาสิโต โหตีติ อีทิสวงฺกวุตฺติยา พนฺธคุณตฺตา เนยฺยโทโส นิรากโต โหตีติ. มโน อนุรฺเชตีติ จ, มารงฺคนานํ สิงฺคาโรติ จ, เตน กโต วิพฺภโมติ จ วากฺยํ.
วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา –
อปยาตาปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;
โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา.
๘๓. ‘‘อปยาเต’’จฺจาทิ. ¶ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ ชนนฺติ สมฺพนฺโธ. อปยาโต อปคโต อปราโธ ยสฺส ตํ, โกเธน ปาฏลภูเตน เสตรตฺเตน. อิมินา วิเสสนาเปกฺขโทโส ปริหโฏ.
๘๓. ‘‘อปยาติ’’จฺจาทิ. อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ อปคตาปราธมฺปิ ชนํ โกธปาฏลภูเตน โกเธน ภูตเสตโลหิตวณฺณยุตฺเตน จกฺขุนา ภิยฺโย เยภุยฺเยน ปสฺสตีติ. ‘‘ปสฺสตี’’ติ วจนสฺส วิชฺชมานตฺเตปิ ‘‘จกฺขุนา’’ติ วิเสสฺยวจนํ ‘‘โกธปาฏลภูเตนา’’ติ วิเสสนสฺส ลพฺภมานตฺตา สาตฺถกํ โหตีติ วิเสสนาเปกฺขโทโส นิรากโตติ. อปยาโต อปคโต อปราโธ อสฺมาติ จ, โกเธน ปาฏลภูตนฺติ จ วิคฺคโห.
หีนตฺถสฺส ยถา –
อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ,
ปภาวํ นาสเย พุโธ;
อปิ นิปฺปภตานีต-
ขชฺโชโต โหติ ภาณุมา.
๘๔. ‘‘อปฺปกาน’’มิจฺจาทิ. พุโธ ปณฺฑิตโปโส อปฺปกานํ ปาปานมฺปิ กิมุตมธิกานํ ปภาวํ อานุภาวํ นาสเย อปฺปวตฺตึ ปาเปยฺย. ตํ อตฺถนฺตรนฺยาเสน สาเธติ. ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตํ อานีโต ขชฺโชโต เยน ตถาวิโธ อปิ โหติ. ‘‘มนฺทปฺปโภ อย’’นฺติ โชติริงฺคณมฺปิ โนเปกฺขติ จกฺกวาฬกุหรานุจริตมหานุภาโวปีติ. เอตฺถ อปีตฺยาทินา วโจภงฺคิยา หีนตฺถโทโส ปริหโฏ.
๘๔. ‘‘อปฺปกานิ’’จฺจาทิ. พุโธ ปฺวา อปฺปกานมฺปิ อติมนฺทานมฺปิ ปาปานํ อกุสลานํ ปภาวํ วิปากทานสามตฺถิยสงฺขาตานุภาวํ นาสเย อโหสิกมฺมตาปาทเนน นาเสยฺย, ¶ พหูนํ ปาปานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตมตฺถมตฺถนฺตรนฺยาสาลงฺกาเรน สมตฺเถติ อปิจฺจาทิ. ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตานีตขชฺโชโต อปิ นิปฺปภตมาปาทิตโชติริงฺคเณหิ สมนฺนาคโตปิ โหตีติ. หีนปภาโว โหติ ขชฺโชปนเก ปหาย อตฺตโน อาโลกํ กโรนฺโต น โหตีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ อปิ นิปฺปภติจฺจาทิวจนวิลาสวเสน หีนปกฺขํ คเหตฺวาปิ สูริยอุทารตฺตสฺเสว โปสิตตฺตา ‘‘นิปฺปภตานีตขชฺโชโต’’ติ วิเสสนปทํ หีนตฺถโทสํ น นิสฺสยติ. นตฺถิ ปภา เยสนฺติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ตํ อานีตา ขชฺโชตา เยเนติ จ วิคฺคโห.
อนตฺถสฺส ยถา –
น ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ;
ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํ.
๘๕. ‘‘น ปาเท’’จฺจาทิ. เอตฺถ วนฺเทอิจฺจาโท เหฏฺา วิย ปาทปูรณสฺส กสฺสจิ อภาเวน อนตฺถาภาโว.
๘๕. ‘‘น ปาทิ’’จฺจาทิ. ปาทปูรณตฺถาย คาถาปาทานํ ปูรณสงฺขาตปโยชนตฺถาย ปทํ นามาทิกํ กตฺถจิ น โยเชยฺย วิฺูติ, ยถา นิรตฺถกปทาโยชเน อุทาหรณเมวํ ‘‘มุนินฺทสฺส วรํ ปาทปงฺเกรุหํ วนฺเท’’ติ. เหฏฺา ทุฏฺโทาหรเณ วิย ปาทปูรณตฺถํ กสฺสจิ ปทสฺส อโยชิตตฺตา สาตฺถกปเทหิ นิรตฺถกโทโส นิรากโตติ. มุทุนิมฺมลโสภาทิสาธารณคุณโยคโต ปงฺเกรุหสทิสํ อุปจารโต ปงฺเกรุหํ นาม. ปาทเมว ปงฺเกรุหนฺติ วิคฺคโห. วิเสสนวิเสสฺยปทโทสปริหาโร.
ภยโกธปสํสาทิ-
วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
วตฺตุํ กามียเต โทโส,
น ตตฺเถ’กตฺถตากโต.
๘๖. ‘‘ภเย’’จฺจาทิ. ¶ ภยฺจ จิตฺตุตฺราโส โกโธ จ โทโส ปสํสา จ ถุติ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตาทิโน โส ตาทิโส วิเสโส ยทิ วตฺตุํ กามียเต อิจฺฉียเต, ตตฺถ ตสฺมึ ภยาทิวิเสเส วิสเย เอกตฺถตาย เอกตฺถภาเวน กโต โทโส นตฺถิ.
๘๖. อิทานิ วากฺยโทสปริหารตฺถมารภติ ‘‘ภยโกเธ’’จฺจาทิ. ภยโกธปสํสาทิ จิตฺตุตฺราสปฏิฆถุติอาทีหิ สมนฺนาคโต ตาทิโส วิเสโส วตฺตุํ ยทิ กามียเต เจ วิฺูหิ อิจฺฉียเต, ตตฺถ ภยโกธาทิเก วิเสเส เอกตฺถตากโต เอกตฺถภาเวน กโต โทโส วากฺยโทโส น ภวติ. ภยาทิวิเสเส วตฺตุมิจฺฉิเต ปุพฺพุจฺจาริตปทสฺส ปุนุจฺจารเณ เอกตฺถโทโส น โหตีติ อธิปฺปาโย. ภยฺจ โกโธ จ ปสํสา จาติ จ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตโกตูหลอจฺฉราหาสโสกปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺเสติ จ วิคฺคโห. ตคฺคุณสํวิฺาณอฺปทตฺถสมาสตฺตา ภยาทีสุ กถิตมปิ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ กถนมวิโรธํ. เอโก อตฺโถ เยสํ ปทาทีนํ เต เอกตฺถา, เตสํ ภาโว เอกตฺถตา, ตาย กโตติ วิคฺคโห.
ยถา –
สปฺโป สปฺโป อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต;
ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ตมุปสปฺปสิ.
๘๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สปฺโป’’อิจฺจาทิ. ‘‘อยํ สปฺโป สปฺโป’’ติ ภเยนาเมฑิตํ หนฺทาติ เขเท ตโต ตมฺหา านา, สปฺปโต วา ภวํ ภวนฺโต นิวตฺตตุ คตมคฺคาภิมุโข อาวตฺตตุ. ตํ านํ, สปฺปํ วา. นตฺเถตฺถ เอกตฺถตาโทโส ภเยนาเมฑิตปฺปโยคโต.
๘๗. ‘‘สปฺโป’’จฺจาทิ. ¶ หนฺท นฏฺโ วต, อยํ สปฺโป สปฺโป ภวํ ตโต านโต, สปฺปโต วา นิวตฺตตุ อาวตฺตตุ ยทิ ชีวิตุกาโม อสิ, ตํ านํ, สปฺปํ วา กถมุปสปฺปสิ กถมุปคจฺฉสีติ. ภเย อาเมฑิตวจนตฺตา เอกตฺถตาโทโส นตฺถิ, ชีวิตุกาโมสีติ เอตฺถ พินฺทุโลโป.
ปทโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
วากฺยโทสปริหารวณฺณนา
ภคฺครีติโน ยถา –
โย โกจิ รูปาติสโย,
กนฺติ กาปิ มโนหรา;
วิลาสาติสโย โกปิ,
อโห พุทฺธมโหทโย.
๘๘. ‘‘โย’’อิจฺจาทิ. รูปสฺส อนุพฺยฺชเนหิ อนุพฺยฺชิตพาตฺตึสวรปุริสลกฺขโณปโสภิตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาวิราชิตสฺส อติสโย อาธิกฺกํ วาจาโคจรภาวาติกฺกเมน อวจนียตฺตา โย โกจิเยว. มโน อเนกโลกสฺส จิตฺตํ หรตีติ มโนหรา จิตฺตมวหรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิ อวจนปถา กาปิเยว. วิลาสสฺส คตฺยาทิโน อติสโย วจนปถาติกฺกนฺโต โกปิเยว, ตสฺมา พุทฺธสฺส มหนฺโต อุทโย อภิวุฑฺฒิ อโห อพฺภุโตติ. เอตฺถ กึสทฺเทนารทฺธา รีติ น กตฺถจิ ภคฺคา.
๘๘. ‘‘โย โกจิ’’จฺจาทิ. รูปาติสโย สุปฺปหิฏฺิตปาทตาทิทฺวตฺตึสปุริสลกฺขเณหิ โสภิตสฺส จิตฺตงฺคุลิตาทิอสีติอนุพฺยฺชเนหิ ¶ อลงฺกตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาหิ อุชฺชลสฺส รูปกายสฺส อาธิกฺยํ โย โกจิเยว มโนโคจรภาวํ วินา วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา โย โกจิเยว. มโนหรา โลกสฺส จิตฺตํ หรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิเยว วจีวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยว. วิลาสาติสโย วิสยภูตปิยภาวสงฺขาตสฺส คมนาทิวิลาสสฺส อาธิกฺยมฺปิ โกปิเยว วุตฺตการเณเนวโกปิเยว. ตโต พุทฺธมโหทโย พุทฺธสฺส มหาภิวุทฺธิสงฺขาโต อุทโย อโห อจฺฉริโยติ. เอตฺถ สพฺพนามิเกน กึ สทฺเทน วตฺตุมารทฺธกฺกโม น กตฺถจิ ภินฺโนติ ภคฺครีติโทโส นตฺถีติ.
อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;
อทูรปทวินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสรา.
๘๙. ‘‘อพฺยาโมห’’อิจฺจาทิ. นตฺถิ ทูรเมสนฺติ อทูรานิ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ยาถาวโต ปนํ ยสฺส ตํ. ตโตเยว อพฺยากิณฺโณ อสมฺมิสฺโส จ. โส อพฺยากิณฺณตาย เอว มโนหโร จาติ อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ. เตเนว ‘‘อยเมตฺถ อตฺโถ อยํ วา’’ติ เอวํ พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโร, ตํ. ปสาทาลงฺการาลงฺกิตํ พนฺธํ. กวีนํ อิสฺสรา ปธานา. เย กนิฏฺงฺคุลิคณนานิฏฺา, เต ปสํสนฺติ ถุวนฺติ ตาทิสพนฺธคุณสฺสาติสยปสํสารหภาเวน.
๘๙. ‘‘อพฺยาโมเห’’จฺจาทิ. อทูรปทวินฺยาสํ นามาทิปทานํ โวหารกาเล อทูรสมฺพนฺโธ ยถา สิยา, ตถา ปฏิปาฏิยา ปทฏฺปเนน สมนฺนาคตํ อพฺยากิณฺณํ, ตโตเยว อฺสมฺพนฺธีปเทหิ อสมฺมิสฺสํ มโนหรํ, ตโตเยว วิฺูนํ จิตฺตมาราเธนฺตํ อพฺยาโมหกรํ ‘‘อิมสฺสตฺโถ อิมสฺสตฺโถ เอโส เอโส วา’’ติ สํสยมนุปฺปาเทนฺตํ พนฺธํ ปสาทาลงฺการสํยุตฺตํ พนฺธนํ กวิสฺสรา กวีนํ ¶ ปธานา ปณฺฑิภชนา, กนิฏฺงฺคุลิยา คณิตพฺพา อคฺคกวิโนติ อธิปฺปาโย. ปสํสนฺติ โถเมนฺติ. พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโร. วิ อากิณฺโณ พฺยากิณฺโณ, น พฺยากิณฺโณ อพฺยากิณฺโณ. นตฺถิ ทูรํ เยสํ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ปนํ ยสฺส พนฺธสฺสาติ วิคฺคโห.
ยถา –
นีลุปฺปลาภํ นยนํ,
พนฺธุกรุจิโร’ธโร;
นาสา เหมงฺกุโส เตน,
ชิโนยํ ปิยทสฺสโน.
๙๐. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘นีลุปฺปลาภ’’มิจฺจาทิ. ยสฺส ชินสฺส นยนํ เนตฺตํ นีลุปฺปลาภํ อินฺทีวรทฺวยนิภํ, อธโร อธโรฏฺโ พนฺธุกมิว พนฺธุกกุสุมมิว รุจิโร กนฺโต, นาสา นาสิกา สยํ เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยํ มธุรํ ทสฺสนมสฺสาติ ปิยทสฺสโน. อีทิโส น พฺยากิณฺณโทโส, อพฺยากิณฺโณ ปสาโทเยวาติ.
๙๐. อิทานิ พฺยากิณฺณโทสปริหารํ ปริหรติ ‘‘นีลุปฺปลิ’’จฺจาทินา. นยนํ ยสฺส เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลาภํ นีลุปฺปลทลสทิสํ, อธโร อธโรฏฺโ พนฺธุกรุจิโร พนฺธุกปุปฺผมิว มนฺุโ, นาสา นาสิกา เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยทสฺสโน มนฺุทสฺสโน โหตีติ. เอตฺถ ปสาทาลงฺกาเรน ยุตฺตตฺตา น พฺยากิณฺณโทโส. อาภาสทฺโท นิภาสทฺโท วิย อิวตฺโถ. โน เจ, ปภาปริยาโย วา โหติ. พนฺธุกมิว รุจิโรติ จ, ปิยํ ทสฺสนํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโห. อิห ทสฺสนสฺส กตฺตุภูตสาธุชนสมฺพนฺธตฺเตปิ วิสยตฺเตเนว ¶ ชินสมฺพนฺโธ โหตีติ อฺปทตฺเถน ตถาคโต คหิโตติ.
สมติกฺกนฺตคามฺมตฺต-กนฺตวาจาภิสงฺขตํ;
พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติ.
๙๑. ‘‘สมติกฺกนฺติ’’จฺจาทิ. สมฺมา อติกฺกนฺตํ นิคฺคตํ. คามฺมสฺส ภาโว คามฺมตฺตํ. ยาสํ กนฺตานํ มธุรานํ วาจานํ ตาหิ อภิสงฺขตํ รจิตํ พนฺธนํ รสสฺส มาธุริยสฺส เหตุตฺตา การณภาเวน คามฺมตฺตํ ยถาวุตฺตํ อติวตฺตติ อติกฺกมติ.
๙๑. ‘‘สมติ’’จฺจาทิ. สมติกฺกนฺตคามฺมตฺตกนฺตวาจาภิสงฺขตํ วิเสสโต อติกฺกนฺตคามฺมภาวาหิ กนฺตวาจาหิ รจิตํ พนฺธนํ มุตฺตกาทิพนฺธนํ รสเหตุตฺตา ปณฺฑิตานํ ปีติรสสฺส การณตฺตา ยถาวุตฺตคามฺมโทสํ อติวตฺตติ อติกฺกมฺม ปวตฺตตีติ. สมฺมา อติกฺกนฺตํ คามฺมตฺตํ ยาสํ, ตาหิเยว กนฺตวาจาหิ อภิสงฺขตนฺติ จ, รสสฺส เหตุ, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห.
ยถา –
ทุโนติ กามจณฺฑาโล,
โส มํ สทย นิทฺทโย;
อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ,
สุขีปิ กิมุเปกฺขเส.
๙๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. กามาตุรา กาจิ วนิตา อตฺตโน ปิยํ ปตึ วิรวติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทินา. ทยาย สห ปวตฺตีติ สทยอิติ อนุนยวเสน ปิยสฺส อามนฺตนํ, สานุนยามนฺตนฺหิ ตโตนุคฺคหาภิกงฺขายมจฺจนฺตมุจิตํ, โส กาโม กนฺทปฺโป เอว จณฺฑาโล อกณฺโฑ ¶ วา อสยฺโหปตาปาวหตฺตา. กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนฺจ อุจิตเมว ยโตเนน กยิรมานมสหนมุปตาปมสหมานา ตํ ปริภวนฺตํ วิปฺปลปติ, นิทฺทโย นิกฺกรุโณ, อิทมปิ อุจิตมุปตาเป นิกฺกรุณานํ ตาทิสี คตีติ. มํ ทุโนติ อธิกมุปตาเปติ นิทฺทยตฺตา, น ภวนฺตํ, เตเนว ภวํ สุขี. อิมินา อฺาสตฺตตํ ตสฺส ทีเปติ. ยทิ นาฺาสตฺโตสิ, นาหเมกากินี ภวามิ. อสหายานฺหิ ปฏิสตฺตโว โหนฺติ. เอกากิตฺตาเยวาหมปฺปฏิสรณตฺตาเนน ทุสามีติ [ทฺุามีติ (?)] ตว กามํ ตฺวํ สุขี โหสิ. สนาถานํ ตาทิสี วุตฺตีติ เอวํ สุขีปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนมาปนฺนํ กึ กสฺมา อุเปกฺขเสติ. เอวมยํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน, ตํ วิสยมนุภวนฺตสฺส จ วิมุขตฺตํ นิทสฺเสตีตีทิสํ น คามฺมํ.
๙๒. คามฺมโทสปริหาเร ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทิ. กามตณฺหาภิภูตา องฺคนา อตฺตโน วลฺลภํ นิสฺสาย เอวํ วิลปติ ‘‘สทย เห การุณิก โส กามจณฺฑาโล โส อนงฺคนีโจ นิทฺทโย นิกฺการุณิโก มํ ทุโนติ ปีเฬติ, สุขีปิ มม วิย อนาถภาวาภาวโต สุขิโตปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ เอวํ กามจณฺฑาเลน อการุเณน กตอสยฺหสนฺตาปสงฺขาตพฺยสนมนุปฺปตฺตํ มํ กิมุเปกฺขเส กสฺมา อุทาสีโนสี’’ติ. อตฺตโน ทุกฺขาตุรตฺตา ทุกฺขทูรีกรณํ การุณิกานํเยว วิสยนฺติ ‘‘สทเย’’ติ อนุนยวเสน อามนฺตนุจิตํ อตฺตโน ทุกฺขาตุรตํ โปเสตุํ ปีฬาการเก กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนฺจ นิทฺทยตฺตกถนฺจ อุจิตเมว อตฺตนิ อุเปกฺขกตฺตา. สุขีปีติ อิมินา ตสฺส ปรวิสยาสตฺตตาย อติจารํ อพฺภุปคเมติ. เอวํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน วลฺลเภ สานุราคตฺตฺจ อตฺตนิ ตสฺส ตทภาวตฺตฺจ ทสฺเสตีติ. ‘‘กฺเ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กึนฺวิท’’นฺติ เอตฺถ วิย อิห คามฺมโทโส นตฺถีติ ¶ คามฺมโทสปริหารมิทํ. กาโมเยว จณฺฑาโล กามจณฺฑาโล, สห ทยาย โย วตฺตตีติ จ, นตฺถิ ทยา อสฺเสติ จ, สุขมสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโห. อปิสทฺโท อกฺขเม.
ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;
ยโต น สวนุพฺเพคํ, เหฏฺา เยตํ วิจาริตํ.
๙๓. ‘‘ยติ’’จฺจาทิ. วิจาริตนฺติ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา เหฏฺา ปกาสิตนฺติ อตฺโถ.
๙๓. ‘‘ยติหีนิ’’จฺจาทิ. ยโต ยสฺมา สวนุพฺเพคํ ‘‘โทสานมุทฺเทสกฺกเมน โทสปริหารกฺกโม น วุตฺโต’’ติ เอวํ วิฺูนมุปฺปชฺชมานํ อิมสฺส คนฺถสฺส สวนาสหนํ นตฺถิ, ตโต ยติหีนปริหาโร ยติหีนโทสสฺส ปริหรณวเสน ปวตฺตมุทาหรณํ อิทานิ ปุน น นียเต นาหรียเตติ. อิมินาธิคตมาโท วุตฺตตฺถเมว สมตฺเถติ. เหฏฺา เยตํ วิจาริตนฺติ เอวํ ยติหีนโทสปริหรณํ เหฏฺา อนนฺตรปริจฺเฉเท วิจาริตํ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา ปกาสิตนฺติ. อาโท ยติหีนโทสปาตุภาเวเยว ปริหารกฺกมสฺสาปิ ทสฺสิตตฺตา อิหาทสฺสเนปิ คนฺถสฺส อูนตา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ยติ หีนา เอตฺเถติ จ, ตสฺส ปริหาโรติ จ, สวเน อุพฺเพคนฺติ จ วิคฺคโห.
กมจฺจุตสฺส ยถา –
อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเนวา’ราธนา ตฺวยิ;
เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํ.
๙๔. ‘‘อุทาร’’อิจฺจาทิ. อุทารํ อุทารตฺตํ จาคาติสยสมฺพนฺธโต จริตํ อติคุณปวตฺติ ยสฺสาติ วิคฺคโห. เอตฺถ อุจิตตฺตา ¶ เทสาทีนํ ยาจนกฺกมสฺส กมจฺจุตสฺส ปริหาโรยํ.
๙๔. ‘‘อุทาริ’’จฺจาทิ. ตฺวํ ปฺุวนฺต อุทารจริโตสิ จาคาติสยโยคโต วิสารทปวตฺติยุตฺโตสิ, เตเนว เตน การเณเนว อาราธนา มม ยาจนา ตฺวยิ โหติ. เทสํ วาชนปทํ วา, โน เจ, คามํ วา สํวสถํ วา, โน เจ, โสภนํ เขตฺตํ วา เกทารํ วา มม เทหีติ อนุปุพฺพํ หีนปทตฺถยาจนา ทายกสฺส ทานสฺสาปิ ยาจกสฺส อิจฺฉิตตฺถปฏิลาภสฺสาปิ อนุรูปตฺตา กมจฺจุตโทสมปเนติ. อุทารํ จริตํ อสฺสาติ วิคฺคโห.
อติวุตฺตสฺส ยถา –
มุนินฺทจนฺทสมฺภูต-
ยโสราสิมรีจินํ;
สกโลปฺย’ยมากาโส,
นา’วกาโส วิชมฺภเน.
๙๕. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺโทเยว จนฺโท, ตโต สมฺภูตา ปาตุภูตา, ยโสราสี เอว มรีจิโย, ตาสํ. อยํ สกโล อากาโสปิ คคนเมว, น ตสฺเสโก ปเทโส. วิชมฺภเน พฺยาปเน นาวกาโส ตาทิสตฺตา ตาสํ มรีจินนฺติ นาติวุตฺตํ.
๙๕. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. มุนินฺทจนฺทสมฺภูตยโสราสิมรีจินํ มุนินฺทสงฺขาตจนฺทโต ปาตุภูตานํ กิตฺติสมูหสงฺขาตกิรณานํ วิชมฺภเน พฺยาปเน อยํ สกโลปิ อากาโส นาวกาโส น โอกาโส โหตีติ. เหตุผลาทิเอเกกการเณนาปิ อปฺปเมยฺยานํ สพฺพฺุคุณานํ ปวตฺติยา อปฺปเมยฺยสามฺภูตากาสสฺส นิรวกาสสฺส อิว กถนมุจิตนฺติ อติวุตฺตโทโส อิห น ภวติ. จนฺโท อิว ¶ จนฺโท, มุนินฺโท เอว จนฺโท, ตโต สมฺภูตานํเยว ยสานํ ราสี จ ตา มรีจิโย จาติ วิคฺคโห.
วากฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;
เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ฺตฺร ทุสฺสติ.
๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิ. พฺยาปนฺนํ นฏฺํ อยถาปวตฺตํ จิตฺตํ เยสํ, เตสํ. วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตํ. อเปโต อปคโต สฺุโ อตฺโถ อภิเธยฺยํ สํโวหาริกํ ยสฺส, ตํ. อนินฺทิตํ อหีฬิตํ. เตน ยถาวุตฺเตน การเณน. ตํ วากฺยํ อุมฺมตฺโต ธาตุกฺโขภาทินา ขิตฺตจิตฺโต, โส อาทิ เยสํ พาลาทีนํ เตสํ วจนา อสงฺคตาย วาจาย อฺตฺร อฺสฺมึ อพฺยาปนฺนจิตฺตวิสเย ทุสฺสติ ทุฏฺํ ชายเต, อุมฺมตฺตาทีนํเยว ตถาวิธาย วาจาย อุจิตตฺตาติ.
๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิ. พฺยาปนฺนจิตฺตานํ วิรุทฺธภาวมาปนฺนจิตฺตานํ วากฺยํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมุทายรูปํ วากฺยํ อเปตตฺถํ อปคตสมุทายตฺถํ อนินฺทิตํ วิฺูหิ ครหิตํ น โหติ, เตน การเณน อุมฺมตฺตาทิกานํ อุมฺมตฺตเวทนฏฺฏาทีนํ วจนาฺตฺร วจนํ วินา อนุมฺมตฺตาทิวจเน ตํ สมุทายตฺถสมฺพนฺธรหิตํ วจนํ ทุสฺสติ โทสทุฏฺํ โหติ. พฺยาปนฺนํ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อเปโต อตฺโถ อสฺสาติ จ, อุมฺมตฺโต อาทิ เยสนฺติ จ วิคฺคโห.
ยถา –
สมุทฺโท ปียเต โส’ย-มห’มชฺช ชราตุโร;
อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโย.
๙๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สมุทฺโท’’อิจฺจาทิ. น เหตฺถ ‘‘สมุทฺโท ปียเต’’อิจฺจาทิโน ปทสมุทายสฺส โกจิ เอโก อตฺโถ คยฺหติ, โย โส พนฺธตฺโถ สิยา. อวยวตฺถา ¶ เอว ตุ อโยสลากากปฺปาปฏิภนฺตีติ อีทิสมเปตตฺถมนินฺทิตํ วิฺเยฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ.
๙๗. ‘‘สมุทฺโท’’จฺจาทิ. โส อยํ สมุทฺโท ปียเต เยน เกนจิ ปียเต, อหํ อชฺช ชราตุโร ชรโรคาภิภูโต, อิเม ชีมูตา เมฆา คชฺชนฺติ ถนยนฺติ. สกฺกสฺส เอราวโณ ปิโยติ. อิทํ นินฺทิตานินฺทิตานํ ทฺวินฺนมุทาหรณํ. อิทํ วากฺยํ อวยวตฺถมนฺตเรน สมุทายโต คมฺยมานตฺถสฺสาภาวา อเปตตฺถํ นาม โหติ. อีทิสํ วากฺยํ อุมฺมตฺตกาทีหิ วุตฺตมปฺปีติกรํ น โหติ, อฺเหิ วุตฺตํ ปน กณฺเณ อโยสลากา วิย อปฺปีติกรํ. ชราย อาตุโรติ วากฺยํ.
สุขุมาลาวิโรธิตฺต-ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ;
พนฺธนํ พนฺธผรุส-โทสํ สํทูสเยยฺย ตํ.
๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิ. น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโว อวิโรธิตฺตํ. สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺส โส ทิตฺตภาโว, เตน ปภาวิตํ วฑฺฒิตํ สํยุตฺตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ สํทูสเยยฺย นาสเยติ อตฺโถ.
๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิ. สุขุมาลาวิโรธิตฺตทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ ‘‘อนิฏฺุรกฺขรปฺปาเย’’จฺจาทินา วุจฺจมานสุขุมาลคุณสฺส อวิรุทฺธภาวสมนฺนาคเตน วณฺณานํ อฺมฺสงฺคภิลกฺขเณน ทิตฺตภาเวน ปิยภาเวน อนุพฺรูหิตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ พนฺธผรุสสงฺขาตโทสํ สํทูสเยยฺย นาเสยฺย, ตํ พนฺธผรุสโทสนฺติ วา สมฺพนฺโธติ. น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโวติ จ, สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺสาติ จ, โสเยว ทิตฺตสฺส ภาโวติ จ, เตน ปภาวิตนฺติ จ วากฺยํ.
ยถา –
ปสฺสนฺตา ¶ รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขา.
๙๙. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิ. เกฬิยา กีฬาย ปรมฺมุขา วิคตจฺฉนฺทา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๙๙. ‘‘ปสฺสนฺเต’’จฺจาทิ. สาธู สชฺชนา สมฺพุทฺธกาเล สมฺพุทฺธสฺส ธรมานกาเล รูปวิภวํ ตสฺส รูปสมฺปตฺตึ ปสฺสนฺตา จกฺขุํ สนฺตปฺเปตฺวา โอโลเกนฺตา มธุรํ คิรํ ตสฺเสว ภควโต อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ มธุรวจนํ สุณนฺตา เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย วิมุขา กีฬาภิรติรหิตา จรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ. เกวลํ ผรุสสิถิลวณฺเณหิ วินา สุขุจฺจารณียวณฺเณหิ สมฺภูตสุขุมาลคุณาวิโรธอฺมฺสงฺคตวณฺณวิสทปฺปวตฺตคุณยุตฺตตฺตา เอตฺถ พนฺธผรุสโทโส นตฺถิ. เกฬิยา ปรานิ ปริวตฺติตานิ มุขานิ เอเตสนฺติ วิคฺคโห. เอตฺถ กาโลติ กิริยา. สา จ อตฺถโต ตทาการปฺปวตฺตสมฺพนฺโธเยว. โลโก ปน วิสุํ เอโก ปทตฺโถเยวาติ โวหรติ. วากฺยโทสปริหาโร.
วากฺยโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
วากฺยตฺถโทสปริหารวณฺณนา
อปกฺกมสฺส ยถา –
ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
นิพฺพานโภคสคฺคาทิ-สาธนานิ น สํสโย.
๑๐๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิ. เอตฺถ ภาวนาทีนิ นิทฺทิสิตฺวา ยถากฺกมํ นิพฺพานาทีนํ นิทฺเทเสน อปกฺกมโทโส ปริหโฏ.
๑๐๐. ‘‘ภาวเน’’จฺจาทิ. ¶ อิห มนุสฺสโลเก สมฺมา สมฺปาทิตานิ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ยถาวิธิ สมฺปาทิตานิ อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตาปิตานิ ภาวนาทานสีลานิ นิพฺพานโภคสคฺคาทิสาธนานิ ยถากฺกมํ นิพฺพานอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติสคฺคุปฺปตฺติอาทีนํ เหตุภาเวน สาธกานิ โหนฺติ, เอตฺถ สาธเน น สํสโย โหตีติ. อิห ภาวนาทโย อุทฺทิสิตฺวา อุทฺเทสกฺกมํ อนติกฺกมฺม นิพฺพานาทีนมนุทฺเทสสฺส กตตฺตา อปกฺกมวากฺยตฺถโทสสฺส โอกาโส น โหติ.
อุทฺทิฏฺวิสโย โกจิ [โกปิ (ก. สี.)], วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
อนุทฺทิฏฺเสุ [อนุทิฏฺเสุ (?)] เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเน.
๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเ’’จฺจาทิ. อุทฺทิฏฺา ปมํ ยุตฺตา อตฺถา วิสโย โคจโร ยสฺส อุทฺเทสานุทฺเทสสมฺพนฺธวิชานนลกฺขณสฺส วิเสสสฺส โส ตาทิโส โกจิ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเสุ ยถากฺกมมุทฺเทสกมานมติกฺกเมน ปุน อตฺถนฺตรนิสฺสเยน ปรามฏฺเสุ ยทิ ภเวยฺย, กมสฺส ยโถทฺทิฏฺเสุ อนุกฺกมสฺส วิลงฺฆเน อติกฺกเม โทโส เนวตฺถิ.
๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเ’’จฺจาทิ. อุทฺทิฏฺวิสโย ปมํ ปยุตฺตตฺถวิสโย ตาทิโส โกจิ วิเสโส อุทฺเทสานุทฺเทสานํ ‘‘อิทมสฺส ปุพฺพกถนํ, อิทมสฺส ปจฺฉากถน’’นฺติ เอวํ อฺมฺาเปกฺขลกฺขณสมฺพนฺธปริชานนลกฺขโณ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเสุ อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุน วุตฺเตสุ ยทิ ‘‘ภเวยฺยา’’ติ เสโส. กมวิลงฺฆเน อุทฺเทสานุทฺเทสานํ กมาติกฺกเม โทโส สตฺถฺูนํ สุติกาเล อสหนการณํ เนวตฺถีติ. อุทฺทิฏฺา ปมุจฺจาริตา อตฺถา วิสโย โคจโร อสฺเสติ จ, กมสฺส วิลงฺฆนนฺติ จ วากฺยํ.
ยถา –
กุสลากุสลํ ¶ อพฺยา-กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;
อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปมทฺวยํ.
๑๐๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘กุสเล’’จฺจาทิ. กุสลํ กามาวจราทิกเมกวีสติวิธํ, อกุสลฺจ ทฺวาทสวิธํ, อพฺยากตํ วิปากกฺริยาสงฺขาตมิติ เอเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อพฺยากตํ, ปากํ วิปากํ ททาตีติ ปากทํ. เนติ นิปาตปทํ. ปมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากํ ททาตีติ ปากทนฺติ. เอตฺถ อปากทตฺตํ อพฺยากตสฺเสว, ปากทตฺตํ เตสเมว ทฺวินฺนนฺติ วิเสโส ทฏฺพฺโพ.
๑๐๒. ‘‘กุสเล’’จฺจาทิ. กุสลํ กามาวจราทิเอกวีสติกุสลฺจ อกุสลํ ทฺวาทสวิธํ อกุสลฺจ อพฺยากตํ วิปากกฺริยารูปนิพฺพานวเสน จตุพฺพิธมพฺยากตฺจ อิจฺเจสุ เอวเมเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อุทฺเทสกฺกเมน ปจฺฉิมมพฺยากตํ ปากทํ น วิปากทายกํ น โหติ, ปมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากทํ ยถาสกํ วิปากทายกํ โหตีติ. ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมาน’’นฺติ [ปาณินิ ๑.๓.๑๐ สุตฺตมิทํ. อนุทิสฺสเต อิติ อนุเทโส, ปจฺฉา อุจฺจาริโต อิจฺจตฺโถ ‘‘สมานํ’’อิติ สมฺพนฺเธฉฏฺี (กตฺวโพธินี)] วุตฺตตฺตา อุทฺทิฏฺเหิ สมานมนุทฺทิฏฺานเมว สมสงฺขฺยาย ลพฺภมานตฺตา สงฺขฺยายานติกฺกโม โหติ. เอตฺถ ปน กุสลาทิสภาวโต ติวิธตฺเตปิ วิปากทานาทานวเสน ทุวิธกุสลากุสลาทิวิสยภูตวิเสสสฺส ปวตฺติยา วตฺติจฺฉาโต ปมํ วตฺตพฺพตํ วินา กเมน นิสฺสยนํ นาม นตฺถีติ อปกฺกมโทโส น โหตีติ.
สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;
โอจิตฺยหีนตาปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโน.
๑๐๓. ‘‘สคุณาน’’มิจฺจาทิ. ¶ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส การเณ เหตุมฺหิ สติ ภูตํ ยถาปวตฺตํ อตฺถํ อตฺตโน จริตลกฺขณํ สํสิโน วทนฺตสฺส สสฺส อตฺตโน, สานํ วา คุณานํ อาวิกรเณ อธิการวเสน ‘‘ปูชนียตโร โลเก’’อิจฺจาทิกถเน โอจิกฺยหีนตาย อาปตฺติ ปาปุณนํ สมฺภโว นตฺถิ.
๑๐๓. ‘‘สคุณิ’’จฺจาทิ. ตาทิเส การเณ สติ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส เหตุมฺหิ วิชฺชมาเน ภูตตฺถสํสิโน อตฺตนิ วิชฺชมานกายาทิสํวรลกฺขณคุณสงฺขาตมตฺถํ ‘‘ปูชนียตโร โลเก อหเมโก’’อิจฺจาทินา ตาทิสาวสเร วทนฺตสฺส สคุณานํ สสฺส อตฺตโน, สานํ วา สกานํ คุณานํ อาวิกรเณ ปากฏีกรเณ โอจิตฺยหีนตาปตฺติ โอจิตฺยหีนสงฺขาตโทสสฺสาปตฺติ นตฺถีติ. สสทฺทสฺส อตฺตอตฺตนิยวาจกตฺตา สสฺส อตฺตโน คุณา เส จ เต คุณา เจติ วา วิคฺคโห. ภูโตเยว อตฺโถ, ตํ สํสติ วทติ สีเลนาติ วิคฺคโห.
โอจิตฺยํ นาม วิฺเยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;
ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา.
๑๐๔. ‘‘โอจิตฺย’’มิจฺจาทิ. โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ ปสิทฺธํ อาพาลชนํ [อาพาลชนานํ (ก.)] ยถาสกมนุรูปํ วิชานนโต โอจิตฺยํ อุจิตภาโว นาเมติ ปสิทฺธิยํ อาทรา อาทเรน อุสฺสาเหน ตโต ปรมาทรณียสฺสาภาวโต, น หิ อนุจิตํ กิฺจิ เกนาปฺยาทรณียํ สพฺพถา อนสฺสาทนียตฺตา, วิฺเยฺยํ ‘‘โสตูน’’นฺติ เสโส. ตตฺถ ตสฺมึ โอจิตฺเย อุปเทสสฺส ปมุจฺจารณสฺส อุคฺคณฺหาปนวเสน ปวตฺตสฺส ปภวา อุปฺปตฺติฏฺานภูตา สุชนา สุฏฺุชนา กวิปุงฺควา อุตฺตมา, [กวิอุตฺตมา (?)] กวิเสฏฺาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๐๔. ‘‘โอจิตฺเย’’จฺจาทิ. ¶ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ อาพาลปสิทฺธํ โอจิตฺยํ นาม อาทรา คารเวน วิฺเยฺยํ วิฺูหิ าตพฺพํ โหติ, ตตฺถ โอจิตฺยวิสเย อุปเทสปภวา ปมุจฺจารณสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูตา สุชนา สาธุชนภูตา กวิปุงฺควา อุตฺตมกวโย ภวนฺตีติ, ปสิทฺธโอจิตฺยปเทน ยุตฺตตฺตา เอตฺถ นามสทฺโท ปสิทฺธิยํ. อุปเทสสฺส ปภวาติ จ, ปุมาโน จ เต คาโว เจติ จ, กวีนํ ปุงฺควาติ จ วากฺยํ.
วิฺาโตจิตฺยวิภโว-
จิตฺยหีนํ ปริหเร;
ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส,
รสโปโส สิยา กเต.
๑๐๕. ‘‘วิฺาต’’มิจฺจาทิ. วิฺาโต อวพุทฺโธ ยถาวุตฺตกวิวรปสาทา โอจิตฺยเมว วิภโว สมฺปตฺติ เยน โส โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร ปริวชฺเชยฺย. ตโต ตสฺมา ปริหารโต เหตุโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส สุฏฺุ วฑฺฒิภาเว วฑฺฒเน กเต รสสฺส อสฺสาทิตพฺพตาสงฺขาตสฺส มาธุริยสฺส สมฺโปโส สิยา ภเวยฺย.
๑๐๕. ‘‘วิฺาเต’’จฺจาทิ. วิฺาโตจิตฺยวิภโว ตาทิสกวีนมนุคฺคเหน วิฺาตโอจิตฺยสงฺขาตสมฺปตฺติสมนฺนาคโต กวิ โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร นิรากเรยฺย, ตโต โทสปริหารโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส อุปพฺรูหเน กเต สติ รสโปโส มาธุริยสงฺขตสฺส อสฺสาเทตพฺพสฺส ปูรณํ สิยา ภเวยฺยาติ. โอจิตฺยเมว วิภโวติ จ, วิฺาโต โอจิตฺยวิภโว เยเนติ จ, รสสฺส โปโส ปุฏฺภาโว [วุทฺธภาโว (ก.)] โปเสตพฺพภาโวติ จ วากฺยํ.
ยถา –
โย ¶ มารเสนมาสนฺน-มาสนฺนวิชยุสฺสโว;
ติณายปิ น มฺิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโน.
๑๐๖. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โย’’อิจฺจาทิ. วิชโย ปราภิภโว อาสนฺโน วิชโย เอว อุสฺสโว อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ ยสฺส เอทิโส โย อาสนฺนํ อตฺตโน สมีปมุปคตํ มารเสนํ ติณายปิ น มฺิตฺถ ติณมฺปิ น มฺิตฺถ, ติณโตปิ หีนํ มฺิตฺถ, โส ชิโน มารชิ โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติ วิทธาตุ. เอตฺถ ชยาสีสนา ‘‘ชิโน’’ติ อจฺจนฺตมุจิตํ, โย อชินิ ปฺจมาเรติ ชิโน ปราภิภเวกรโส, ตสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเน สามตฺถิเยกโยโค สิยาติ. ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มฺิตฺถา’’ติ อิทํ ปเนตฺถ อติสมุจิตํ ยโต สมีปมุปคตมฺปิ ตาทิสํ มารเสนํ ติณโตปิ หีนํ มฺิ, เตนสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเนกรสตา วิเสสโต ยุตฺตาติ.
๑๐๖. อิห สตฺเถ สพฺพตฺถ สงฺเขปกฺกมมิจฺฉนฺโตปิ อาจริโย โอจิตฺยํ นาม อาทเรน สคฺครูหิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปยุชฺชิตพฺพมิจฺเจวํ วิตฺถาเรน สิสฺเส อนุสาสิตฺวา อิทานิ โอจิตฺยหีนปริหรณตฺถํ ‘‘โย มารเสนมาสนฺเน’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติ. อาสนฺนวิชยุสฺสโว อทูรสตฺตุวิชยสงฺขาตอุสฺสโว, อถ วา อจฺจาสนฺนปฏิปกฺขวิรหปฺปวตฺติสงฺขาตอภิวุทฺธิยา สมนฺนาคโต โย ชิโน อาสนฺนํ อเนกปฺปการภึสนกรูเปน อตฺตโน สมีปมาคตํ มารเสนํ มารพลํ ติณายปิ ติณลวํ กตฺวาปิ น มฺิตฺถ สลฺลกฺขณํ นากาสิ, โส ชิโน โส ชิตปฺจมาโร โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติ. เอตฺถ โย ปฺจมาเร ชิตตฺตา ชิโน นาม โหติ, โส ปราภิภวเน อสหายกิจฺจตฺตา ปเรสํ ชยทาเน สามตฺถิยยุตฺโตติ ‘‘ชยํ เทตู’’ติ กตํ ชยาสีสนมติอุจิตํ ¶ โหติ, ชยทาเน สามตฺถิยสฺเสว โปสกตฺตา. ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มฺิตฺถา’’ติ อิทํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. เอวํ อจฺจนฺตอุจิตปโยเคน โอจิตฺยหีนโทโส นิรากโตติ. วิชโย เอว อุสฺสโว, อาสนฺโน วิชยุสฺสโว ยสฺเสติ วิคฺคโห.
อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ-กมาติกฺกมลงฺฆเน;
ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คตึ น กฺวาปิ วินฺทติ.
๑๐๗. ‘‘อารทฺธ’’อิจฺจาทิ. กตฺตา จ กมฺมฺจ ตานิ อาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ อารทฺธานิ วตฺตุํ ปฏฺปิตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เตสํ กโม ตสฺส อติกฺกโม ปริจฺจาโค ตสฺส ลงฺฆเน สติ, วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมานติกฺกเมติ วุตฺตํ โหติ. อยํ ยถาวุตฺโต ภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ าเน คตึ น วินฺทติ ปติฏฺํ น ลภเต.
๑๐๗. ‘‘อารทฺธิ’’จฺจาทิ. อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมาติกฺกมลงฺฆเน วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทีนํ กมปริจฺจาคสฺสาติกฺกเม อยํ ยถาวุตฺตภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ าเน คตึ ปติฏฺํ น วินฺทติ น ลภเตติ. อารทฺธานิ จ ตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ เตสํ กมสฺส อติกฺกโม ตสฺส ลงฺฆนนฺติ วิคฺคโห.
ยถา –
สุชนฺาน’มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;
วิสสฺส สิงฺคิโน โรค-นทีราชกุลสฺส จ.
เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ-พุทฺธาทิรตนตฺตเย;
ปสาท’มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จ.
๑๐๘-๑๐๙. เอตฺถ จ ‘‘สุชน’’มิจฺจาทิเก ‘‘เภสชฺเช’’อิจฺจาทิเก จ คาถาทฺวเย ฉฏฺิยา, สตฺตมิยา จ อปริจฺจาเคน นาตฺถรีติยา ภงฺโค, จการสฺเสกสฺส กตตฺตา น สทฺทรีติยา ¶ ภงฺโค. พหูนมตฺถานฺหิ สมุจฺจยตฺถํ วากฺเย เอโก วา จกาโร กาตพฺโพ ปฏิปทํ วา.
๑๐๘. ‘‘สุชเน’’จฺจาทิ. สุชนฺานํ สชฺชเนหิ อฺเสํ ทุชฺชนานฺจ อิตฺถีนฺจ วิสสฺส ชีวิตหรณสมตฺถสฺส สิงฺคิโน วิสาณวโต จ โรคนทีราชกุลสฺส จ วิสฺสาโส สํสคฺโค น อุปปชฺชเต กิฺจิกาเล วิรุชฺฌนโต น ยุชฺชเตติ. เอตฺถ อารทฺธสฺส ฉฏฺุนฺตกฺกมสฺส สพฺพตฺถ อปริจฺจาคโต อตฺถรีติภงฺโค จ, ยุตฺตฏฺาเน เอกสฺเสว จการสฺส ยุตฺตตฺตา สทฺทรีติภงฺโค จ นตฺถิ. จสทฺทสฺส อเนกตฺถสมุจฺจยตฺตา ‘‘สุชนฺานฺจา’’ติอาทิมฺหิ วา, อิห วุตฺตนิยาเมน อวสาเน วา, สพฺพตฺถ วา โยชนมรหติ.
๑๐๙. ‘‘เภสชฺเช’’จฺจาทิคาถายมฺปิ เอเสว นโย สตฺตมีมตฺตเมว วิเสโส. วิหิเต ปถฺเย เภสชฺเช โอสเธ จ สุทฺธพุทฺธาทิรตนตฺตเย จ สชฺชเน สาธุชเน จ อปิ ปุนปิ สคุเณ วิชฺชมานคุเณ จ ปสาทํ อตฺตโน จิตฺตปสาทํ นิจฺจํ สตตํ อาจเร สปฺปุริโส กเรยฺย เสเวยฺยาติ.
สสํสยสฺส ยถา –
มุนินฺทจนฺทิมาโลก-
รสโลลวิโลจโน;
ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว,
รํสิทสฺสนปีณิโต.
๑๑๐. ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. เอตฺถ รํสิสทฺโท สสํสยํ ปริหรติ.
๑๑๐. สสํสยปริหารลกฺขิยภูตา ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิคาถา อนนฺตรปริจฺเฉเท วุตฺตตฺถาว. รํสิสทฺโทเยว หิ วิเสโส, เอตฺถ รํสิสทฺเทน สุณนฺตานํ อุปฺปชฺชมานสํสเยน สสํสยภูตํ พนฺธโทสโมหตีติ.
สํสยาเยว ¶ ยํ กิฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;
ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโต.
๑๑๑. ‘‘สํสเย’’จฺจาทิ. กีฬาทีติ อาทิสทฺเทน อากิณฺณสมฺมนฺตนาทึ สงฺคณฺหาติ, กีฬาทิเหตุนา ยํ กิฺจิ สํสยาเยว ยทิ ปยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๑. ‘‘สํสยาเยเว’’จฺจาทิ. กีฬาทิเหตุนา กีฬาสมฺพาธสมฺมนฺตนาทิการเณน ยํ กิฺจิ สํสยุปฺปาทนสมตฺถํ ยํ กิฺจิ ปทํ สํสยาย เอว โสตูนํ อุปฺปชฺชมานสํสยตฺถเมว ยทิ ปยุชฺชเต ตสฺมึ พนฺธเน วตฺตาเรหิ ปยุชฺชเต เจ, สสํสยสมปฺปิโต สสํสยโทสสหิโต พนฺโธ น โทโสว อทุฏฺโวาติ. สสํสเยน สมปฺปิโตติ วิคฺคโห.
ยถา –
ยาเต ทุติยํนิลยํ, คุรุมฺหิ สกเคหโต;
ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนาทินา.
๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิ. คุรุมฺหิ อชฺฌาปเก สกเคหโต อตฺตโน มูลนิลยโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํ ยาเต สติ นิยตเมกนฺตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยมนิจฺฉิตตฺโถ. คุรุมฺหิ สุราจริเย [สุรจฺจาจริเย (ก.)]สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสึ ยาเต สติ นิยตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยเมตฺถ อิจฺฉิตตฺโถ.
๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิ. คุรุมฺหิ อาจริเย สกเคหโต อตฺตโน วาสาคารโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํยาเต สติ, อยมนิจฺฉิตตฺโถ. คุรุมฺหิ สุราจริเย สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ¶ ราสึ ยาเต คเต สติ อนุกูลตฺตา นิยตเมกนฺเตน อชฺฌยนาทินา อุคฺคหณาทินา สุขํ มานสิกสุขํ, โน เจ สุขการณํ คนฺถปริสมตฺตึ ปาปุเณยฺยามาติ. อุภยปกฺขสฺสาปิ อปรตฺเถ อตฺโถ สาธารโณ โหติ. เอตฺถ อชฺฌยนสทฺทสนฺนิธาเนน ปยุตฺตคุรุสทฺทสฺส อาจริยตฺถวาจกตฺเตปิ อิจฺฉิตตฺถโคปนตฺถํ ปยุตฺตตฺตา อทุฏฺโติ.
สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;
น ‘‘คามฺม’’มิติ นิทฺทิฏฺํ, กวีหิ สกเลหิปิ.
๑๑๓. ‘‘สุภคา’’อิจฺจาทิ. อิจฺเจวมาทิกํ ภคินีอิจฺเจวมาทิกํ.
๑๑๓. ‘‘สุภเค’’จฺจาทิ. เอตสฺส ปุริสสฺส สา อยํ ภคินี สุภคา สุนฺทราติ อิจฺเจวมาทิกํ สกเลหิ กวีหิ อปิ น คามฺมมิติ คามฺมโทเสน น ทุฏฺมิติ นิทฺทิฏฺนฺติ. สุภํ สุนฺทรภาวํ คตาติ ‘‘สุภคา’’ติ อคฺคเหตฺวา พหุพฺพีหิสมาเส กเต ลพฺภมานตฺถสฺส อสพฺภภาเวปิ กวีนํ จิตฺตเขทํ น ชเนตีติ อธิปฺปาโย. อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ อสฺส อีทิสสฺส วากฺยสฺสาติ วากฺยํ.
ทุฏฺาลงฺการวิคเม, โสภนาลงฺกติกฺกโม;
อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติ.
๑๑๔. ‘‘ทุฏฺ’’อิจฺจาทิ. ทุฏฺาลงฺการสฺส โทสทูสิตสฺส อลงฺการสฺส วิคเม อปคเม สติ.
๑๑๔. ‘‘ทุฏฺิ’’จฺจาทิ. ทุฏฺาลงฺการวิคเม โทสทุฏฺสฺส อลงฺการสฺส อปคเม สติ โสภนาลงฺกติกฺกโม ปสตฺถานมลงฺการานํ ปวตฺติอากาโร อลงฺการปริจฺเฉเท อลงฺการปกาสกตฺตา ตนฺนามเก ปริจฺเฉเท อาวิภาวํ ปกาสตฺตํ คมิสฺสติ ปาปุณิสฺสตีติ. ปริจฺฉิชฺชตีติ ปริจฺเฉโท. อลงฺการปกาสกตฺตา ตทตฺเถน อลงฺกาโร จ โส ปริจฺเฉโท เจติ วิคฺคโห.
โทเส ¶ ปรีหริตุเมส วโร’ปเทโส,
สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;
วิฺายิ’มํ คุรุวราน’ธิกปฺปสาทา,
โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสี.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
โทสปริหาราวโพโธ นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๑๑๕. ‘‘โทเส’’อิจฺจาทิ. โทเส ยถาวุตฺเต ปทโทสาทิเก ปริหริตุํ ปริจฺจชิตุํ เอโส วโร อุตฺตโม อุปเทโส สตฺถนฺตรานํ พหูนํ อนุสรเณน อนุคเมน [อนุปคเมน (ก.)] มยา เอวํ กโต นิปฺผาทิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา มหตา ปสาเทน น อปฺปเกน, ตถาวิเธน ตาทิสสฺส มหโต อตฺถสฺส อปสิชฺฌนโต, วิฺาย ชานิตฺวา อาทรโต กเรยฺย โทเส ยถาวุตฺเต โทเส ยโส ปริสุทฺธพนฺธนํ กฺริยาลกฺขณโต เอกนฺเตน กิตฺติเหตุตฺตา, ตํสพฺภาวา กิตฺติ วา, ตํ อภิลสติ สีเลเนติ ยโสภิลาสี ปรํ อจฺจนฺตเมว ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺย.
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ
โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉโท ทุติโย.
๑๑๕. ‘‘โทเส’’จฺจาทิ. โทเส ยถาวุตฺตปทโทสาทิเก ปริหริตุมปเนตุํ วโร อุตฺตโม เอโส อุปเทโส สตฺถนฺตรานุสรเณน พหูนํ พาหิรสตฺถานํ อนุสฺสติยา มยา เอวํ อนนฺตรุทฺทิฏฺกฺกเมน กโต วิรจิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา อธิกปฺปสาเทน วิฺาย สภาวโต ตฺวา ยโสภิลาสี ยสปฏิลาภการณตฺตา ¶ การเณ การิโยปจาเรน โทสาปคเมน ปริสุทฺธพนฺธนํ วา ตาทิสพนฺธนเหตุ อุปฺปชฺชมานกิตฺตึ วา อิจฺฉนฺโต ปฺวา โทเส ยถาวุตฺตโทเส ปรํ อติสเยน ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยาติ. เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน โทสปริหารปริจฺเฉทสฺส ปสตฺถภาโว ทสฺสิโต, อปรทฺเธน สิสฺสชนานุสาสนํ ทสฺสิตํ โหติ. ตถา ปุพฺพทฺเธน กรุณาปุพฺพงฺคมปฺากิจฺจํ ทสฺสิตํ, อปรทฺเธน ปฺาปุพฺพงฺคมกรุณากิจฺจํ ทสฺสิตํ. ตถา ปุพฺพทฺเธน อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อปรทฺเธน ปรหิตสมฺปตฺติ ทสฺสิตาติ. เอวมเนกาการทีปิกาย อิมาย คาถาย ปริจฺเฉทํ นิคเมติ. อฺเ สตฺถา สตฺถนฺตรา, อนฺตรสทฺโท หิ อฺสทฺทปริยาโย. ยถา ‘‘คามนฺตรํ น คจฺเฉยฺยา’’ติ. ยสํ อภิลสติ สีเลนาติ วากฺยํ.
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
ทุติโย ปริจฺเฉโท.