📜
๓. คุณาวโพธปริจฺเฉท
อนุสนฺธิวณฺณนา
สมฺภวนฺติ คุณา ยสฺมา,
โทสาเน’ว’มติกฺกเม;
ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ,
สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เย.
๑๑๖. เอวํ โทสปริหาโรปเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โทสปริหารา สมุปคตคุณํ อุปทสฺสิตุมธิการํ วิรจยนฺโต อาห ‘‘สมฺภวนฺติ’’อิจฺจาทิ. โทสานํ ยถาวุตฺตานํ ปทโทสาทีนํ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน อติกฺกเม สติ คุณา ธมฺมา ¶ สทฺทาลงฺการสภาวา ปสาทาทโย ยสฺมา การณา สมฺภวนฺติ สิชฺฌนฺติ, ตฺจ ‘‘ปสาโท กิลิฏฺาทีนํ วชฺชนา สมฺภวตี’’ตฺยาทินา ยถาโยคํ วิฺเยฺยํ, ตโต ตสฺมา การณา เย คุณา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ อลงฺกโรนฺติ, เต สทฺทาลงฺการสงฺขาเต คุเณ อิทานิ ทสฺเสสฺสํ อุปทิสิสฺสามิ.
๑๑๖. เอวํ โทสปริหารปเวโสปายํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหาเรน ‘‘พนฺธนิสฺสิตคุณา เอเต’’ติ ทสฺเสตุํ ปุพฺพาปรปริจฺเฉทานํ สมฺพนฺธํ ฆเฏนฺโต ‘‘สมฺภวนฺติ’’จฺจาทิคาถมาห. โทสานํ นิทฺทิฏฺปทโทสาทีนํ เอวํ อนนฺตรปริจฺเฉเท นิทฺทิฏฺกฺกเมน อติกฺกเม สติ คุณา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการสงฺขาตา ปสาทาทโย สทฺทธมฺมา ยสฺมา สมฺภวนฺติ, ตโต เย สทฺทธมฺมา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ สชฺชนฺติ, เต สทฺทธมฺเม ทสฺเสสฺสํ ปกาสิสฺสามีติ. เอตฺถ กิลิฏฺโทสพฺยากิณฺณโทสปริหาเรหิ ปสาทาลงฺกาโร สิชฺฌติ, เสสาปิ ยถาลาภโต าตพฺพา.
สทฺทาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา
ปสาโท’โช มธุรตา,
สมตา สุขุมาลตา;
สิเลโส’ทารตา กนฺติ,
อตฺถพฺยตฺติสมาธโย.
๑๑๗. อิทานิ เต วิภชติ ‘‘ปสาโท’’อิจฺจาทินา ปสตฺถิ ปสาโท ปกาสตฺถตา, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺลํ อตฺถปาริณตฺยฺจ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตตา, สมตา ปชฺชาเปกฺขาย จตุนฺนํ ปาทานเมกชาติยสมฺพนฺธตา, คชฺชาเปกฺขาย ตุ ปทานํ, สุขุมาลตา อผรุสกฺขรพาหุลฺลํ, สิเลสนํ สิเลโส พนฺธคารวํ, อุทารตา อุกฺกํสตา เกนจิ อตฺเถน สนาถตา วิสิฏฺวิเสสนยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺพโลกมโนหรตา, อตฺถพฺยตฺติ สิทฺเธน ¶ าเยน วา อภิเธยฺยสฺส คหณํ, สมาธิ โลกปฺปตีตฺยนุสาริอมุขฺยตฺถตา, เตสุ โอชอุทารตา สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ, อตฺถานุคามิตฺตา เอตฺถ สทฺทานํ, อฺเ ตุ สทฺทคุณาว.
๑๑๗. อิทานิ ‘‘ปสาโทโช’’อิจฺจาทินา เต สทฺทาลงฺกาเร กเมน วิภชิตุํ อุทฺทิสติ. ปสาโท ปสนฺนผฬิกาวลิ อตฺตนิ อาวุนิตรตฺตกมฺพลสุตฺตมิว สทฺทานํ อตฺถสฺส ปสาทนสงฺขาโต ปสาทาลงฺกาโร จ, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺยอตฺถปาริณตฺยสงฺขโต สทฺทตฺถานํ คุโณ จ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตภาวสงฺขาตกณฺณมธุรตา จ, สมตา ปชฺเช ปาทสฺส สุติโต สทิสตา จ, คชฺเช ปทานํ ตเถว สทิสตาติ เอวํ ปาทานํ ปทานฺจ ตุลฺยคุณตา จ, สุขุมาลตา วณฺณานํ อติผรุสอติสิถิลภาวํ วินา สมปฺปมาณมุทุคุโณ จ, สิเลโส านกรณาทิสมฺภูตสภาควณฺณสุตีหิ อจฺฉิทฺทคุรุคุโณ จ, อุทารตา อุกฺกฏฺเน เกนจิ อตฺเถน พนฺธสฺส สชฺชิตภาโว จ, วิสิฏฺวิเสสนปเทน ยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺเพสํ ปิยคุณตา จ, อตฺถพฺยตฺติ อิจฺฉิตตฺถสฺส สิทฺเธน วา นฺยาเยน วา สุปากฏภาโว จ, สมาธโย โลกปฺปตีติอนติกฺกนฺตอฺธมฺมาโรปเนน อมุขฺยตฺถตา จาติ อิเม สทฺทตฺถคุณา ทส โหนฺติ. ‘‘สมาธโย’’ติ ตสฺเสว พหุตฺตํ ทีเปติ, อิเมสุ ทสสุ โอโชทารตาติ ทฺเว สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ ปริยาเยน ตทตฺถโชตกสทฺทคุโณปิ, เสสา สตฺต สทฺทคุณา เอว, เอเต สพฺเพปิ อลงฺกโรนฺติ พนฺธมเนนาติ วากฺเยน อลงฺการา นาม.
สทฺทาลงฺการปโยชนวณฺณนา
คุเณเห’เตหิ สมฺปนฺโน, พนฺโธ กวิมโนหโร;
สมฺปาทยติ กตฺตูนํ, กิตฺติมจฺจนฺตนิมฺมลํ.
๑๑๘. ‘‘คุเณหิ’’จฺจาทิ. ¶ เอเตหิเยว วุตฺเตหิ ทสหิ คุเณหิ ธมฺเมหิ สทฺทาลงฺการสพฺภาเวหิ สมฺปนฺโน ยุตฺโต สมิทฺโธ วา กวีนํ มโน หรติ สวเส วตฺเตตีติ กวิมโนหโร กวิหทยหิลาทการี พนฺโธ กตฺตูนํ พนฺธนฺตานํ กวีนํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อติสยปริสุทฺธํ อคุณเลเสนาป’นาลิมฺปตฺตา กิตฺตึ คุณโฆสํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทติ.
๑๑๘. ‘‘คุเณ’’จฺจาทิ. เอเตหิ คุเณหิ อิเมหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตทสวิธสทฺทธมฺเมหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต สมิทฺโธ วา พนฺโธ ปชฺชาทิพนฺโธ กวิมโนหโร อตฺตโน นิรวชฺชตฺตา กวีนํ จิตฺตํ ปีเณนฺโต กตฺตูนํ รจยนฺตานํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อปฺปกโทเสนาปิ อสมฺมิสฺสตฺตา อติปริสุทฺธํ กิตฺตึ พนฺธนวิสยภูตยโสราสึ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทตีติ. อิมินา การเณน พนฺธสฺส ยถาวุตฺตทสวิธคุณปริคฺคโห สอุสฺสาหํ กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย. มโน หรตีติ มโนหโร, กวีนํ มโนหโร กวิมโนหโรติ วิคฺคโห.
สทฺทาลงฺการนิทฺเทสวณฺณนา
อทูราหิตสมฺพนฺธ-สุภคา ยา ปทาวลิ;
สุปสิทฺธาภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถา.
๑๑๙. อิทานิ ยโถทฺเทสานเมสํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ กโรนฺโต อาห ‘‘อทูร’’อิจฺจาทิ. อทูเร อาสนฺเน อทูเรน วา อทูราหิตกฺริยากตฺตุกมฺมาทิปทวเสน อาหิโต ปิโต กโต สมฺพนฺโธ อนฺวโย, เตน สุภคา มโนหรา สุปสิทฺโธ สุปฺปกาโส สุคมฺโม อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺสา สาติ ตถา, น ตุ ภาวตฺโถ ตสฺส สภาวคมฺภีรตฺตา. วุตฺตฺหิ –
‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,
¶ ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;
วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,
ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติ.
ตาทิสา ยา ปทาวลิ ปทปนฺติ อยํ ปสาทํ ตนฺนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติ. ยถาติ ตมุทาหรติ.
๑๑๙. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน เอเตสํ สทฺทาลงฺการาทีนํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อทูราหิเต’’จฺจาทิ. อทูเร อาสนฺนปเทเส ตทุปจาเรน อาสนฺเน วา อาหิโต กฺริยาย, ลทฺธกฺริยาโยคกตฺตุกมฺมาทิปทานํ วเสน จ กโต, โน เจ วินฺยาสวเสน ปิโต วา สมฺพนฺโธ อิจฺฉิตตฺถปตีติกฺกเมน อฺมฺาเปกฺขลกฺขณกฺริยาการกโยโค เตน สุภคา มโนหรา, สุปสิทฺโธ ปสิทฺธตฺถวิสเย สทฺทปโยคโต อติปากโฏ อภิเธยฺโย สทฺทตฺโถ ยสฺสา สา อยํ ปทาวลิ ปทปนฺติ ปสาทํ ปสาทนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติ. ยถาติ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ. อทูเร อาหิโตติ วา, อุปจริตตฺตา อทูโร จ โส อาหิโต จาติ วา, โส จ โส สมฺพนฺโธ เจติ จ, เตน สุภคาติ จ, สุ อติสเยน ปสิทฺโธติ จ, โส อภิเธยฺโย อสฺเสติ จ วากฺยํ. เอตฺถ สุปสิทฺโธ นาม สทฺทตฺโถ, อธิปฺปายตฺโถ ปน ปกติคมฺภีโร. วุตฺตฺหิ –
‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,
ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;
วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,
ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – อสทฺทโคจรํ สทฺทสฺส อวิสยํ หุตฺวา มุทุกมฺหิ ปเท เกวลํ วิสุํ ผุรนฺตํ จาเปนฺตํ กวีนธิปฺปายํ กวีนมชฺฌาสยํ ¶ กตสฺสมา สทฺทตฺถวิสเย กตปริจยา ปณฺฑิตา ภาวาวคมา ปทตฺถาวโพเธน วิสนฺติ ปวิสนฺติ, ตาทิสา อากติโย ตุ สทฺทสทฺทตฺถานํ อาการา ปกาสยนฺติ อธิปฺปายตฺถํ โชเตนฺตีติ.
อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;
โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโชทเร.
๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺตา’’อิจฺจาทิ. มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วทนํ สภาวมธุรปกติมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา โสภยมานา อธรานํ รํสิโย สุปกฺกพิมฺพผโลปมโอฏฺยุคฬวินิสฺสฏพหุตรกนฺติจฺฉิตาภา มุนิโนติ วิฺายติ สุตตฺตา. อมฺพุโชทเร ตา กาโลปนตปุปฺผกาสรมณีเย ปทุมพฺภนฺตเร สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสีว พาลสูริยรํสิโย วิย โสภนฺเต วิราชนฺติ.
๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺเต’’จฺจาทิ. มุนิโน วทนํ ปกติสุนฺทรมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา อธรรํสิโย ตสฺเสว มุนิโน โอฏฺทฺวยโต นิกฺขนฺตกนฺติสมูหา อมฺพุโชทเร วิกสนานุรูปกาลาภิมุเข ปทุมคพฺเภ อุปฑฺฒวิกสิเตติ วุตฺตํ โหติ. สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสี อิว พาลสูริยรํสีว โสภนฺเต ทิพฺพนฺตีติ. เอตฺถ อทูรสมฺพนฺธํ ปสิทฺธตฺถฺจ นิสฺสาย ปสาทคุโณ ปากโฏ. อธรรํสีนํ มุนิสมฺพนฺโธ สุตานุมิตสมฺพนฺเธสุ สุตสมฺพนฺธสฺส พลวตฺตา [สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา (ปริภาเสนฺทุเสเร ๑๑๒)], กากกฺขิโคฬกนเยน วา ลพฺภตีติ. อธเร รํสีติ จ, อมฺพุชสฺส อุทรนฺติ จ วากฺยํ.
โอโช สมาสพาหุลฺย-
เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;
ปชฺเชปฺย’นากุโล โส’ยํ,
กนฺโต กามียเต ยถา.
๑๒๑. ‘‘โอโช’’อิจฺจาทิ. ¶ สมาสสฺส เอกตฺถวุตฺติยา พาหุลฺยํ ภิยฺโยภาโว อิตฺยนุวทิตฺวา ปุน โอโช วิธียเต, เอโส โอโช สมาสพาหุลฺลลกฺขโณ คชฺชสฺส วุตฺติรูปสฺส ชีวิตํ หทยํ สารํ ตปฺปธานตฺตา คชฺชสฺส, น ปชฺชสฺส, โสยํ โอโช อนากุโล อคหโน อโตเยว กนฺโต หทยงฺคโม, ปชฺเชปิ น เกวลํ คชฺเช กามียเต ปยุชฺชเต. ยเถตฺยุทาหรติ.
๑๒๑. อิทานิ โอชคุณํ ทสฺเสติ ‘‘โอโช’’จฺจาทินา. โอโช นาม สมาสพาหุลฺยํ ภินฺนตฺเถสุ ปวตฺตสทฺทานํ เอกตฺถปวตฺติลกฺขณสฺส สมาสสฺส พหุลตา, เอโส โอโช คชฺชสฺส คชฺชพนฺธสฺส ชีวิตํ หทยํ, ชีวิตสีเสน หทยสงฺขตํ จิตฺตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โส อยํ โอโช อนากุโล นิพฺยากุโล กนฺโต ตโตเยว วิฺูนํ ปิยภูโต ปชฺเชปิ ปชฺชพนฺเธปิ กามียเต กวีหิ ปยุชฺชเตติ. พหุลสฺส ภาโว พาหุลฺยํ, สมาสสฺส พาหุลฺยนฺติ วิคฺคโห. คชฺชพนฺธาธิการสฺสาภาวา ปชฺชวิสยสฺส โอชคุณสฺส ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา.
มุนินฺทมนฺทสฺชาต-หาสจนฺทนลิมฺปิตา;
ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส-เวโกนา’ธรปลฺลโว.
๑๒๒. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สฺชาโต ปวตฺโต ตํสภาวตฺตา ภควโต หาสสฺส [ยสสฺส (ก.)]หาโส หสิตํ โสว จนฺทนมิว จนฺทนํ ธวลตฺตรูปตฺตา, เตน ลิมฺปิตา อุปเทหิตา ปลฺลวา สพฺพานิ กิลสยานิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวโต, ธวลา ปกติวณฺณปริจฺจาเคน สุกฺกา อเหสุํ คาหาปิตตฺตา สคุณสฺส ตาทิสวิสิฏฺสฺส ปฏิลาภโต, เอวํ สนฺเตปิ ตสฺส มุนินฺทสฺเสว เอโก อฺสฺส ตาทิสสฺสาภาวา อธรปลฺลโว น ธวโล ¶ ธวโล นาโหสิ. อจฺจาสนฺนเทสิโยปิ พหุมนฺตพฺโพ’ย’มสฺสานุภาโวติ.
‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมึ,
ตสฺมึ นุ กึ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;
กึ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-
สํสารสาครสมุตฺตรณาวสานํ’’.
อิจฺจปรมุทาหรณํ. เอวเมตาทิโส อนากุโล กนฺโต โอโช ชานิตพฺโพติ. นนุ จ ย-ตสทฺทานํ นิจฺโจ สมฺพนฺโธ, ตสฺมา กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก นาธรปลฺลโว’’ติ เอตฺถ ยสทฺทาภาโวติ? สจฺจํ, กินฺตุ ปกฺกนฺตวิสโย, ตถา ปสิทฺธวิสโย, อนุภูตวิสโย จ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเต. ยถา –
‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;
อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานฺจ สทารโห’’.
อิจฺจาทิ. เอตฺถ พุทฺโธ ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ ปกฺกนฺโต.
ปสิทฺธวิสโย ยถา –
‘‘อคฺคึ ปกฺขนฺท’ อถ วา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;
ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, าตการีหิ โส ชิโน’’.
อิจฺจาทิ.
อนุภูตวิสโย ยถา –
‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทติ’’.
อิจฺจาทิ.
ยสทฺโท ตุตฺตรวากฺยฏฺโ ปุพฺพวากฺเย ตสทฺทเมว คมยติ. ยถา –
‘‘โพธึ ¶ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,
ปฺุากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;
โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,
โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานํ’’.
อิจฺจาทิ.
ปุพฺพวากฺโยปาตฺโต ตุ ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเยตสทฺโทปาทานํ วินา สากงฺเข วากฺยสฺส อูนตฺตํ ชเนติ. เอตฺถ ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโท.
๑๒๒. มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สฺชาโต ปวตฺโต หาโสเยว สิตํ จนฺทนจุณฺณมิว เตน ลิมฺปิตา อาเลปิตา ปลฺลวา รุกฺขลตาทีนํ ปกติรตฺตานิ กิสลยานิ ธวลา สคุณปริจฺจาเคน เสตา อเหสุํ, ตถาปิ ตสฺเสว ตถาคตสฺส เอโก อตุโล อสหาโย วา อธรปลฺลโว ทนฺตาวรณสงฺขาตปลฺลโว น รํสิสํสฏฺโปิ สมีปฏฺโปิ ธวโล เสโต นาโหสิ. เอวเมตฺถ อคหนสมาสพาหุลฺยํ ทีปิตํ โหติ.
‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมึ,
ตสฺมึ นุ กึ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;
กึ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-
สํสารสาครสมุตฺตรณาวสาน’’นฺติ.
อปรมุทาหรณํ. ตสฺสตฺโถ – กุมตโย เห อฺาณา! เปมาวพนฺธหทเย สพฺเพสุ ตุมฺเหสุ นิจฺจํ ปวตฺติตทฬฺหเปมานุพนฺธจิตฺเต สทเย ตโตเยว ทยาสหิเต ตสฺมึ ชินสฺมึ วิสยภูเต กึ นุ กสฺมา อปฺปสนฺนา ภวถ, ตถา หิ โว ตุมฺหากํ เตน ชิเนน อุคฺโค ทารุโณ จ, ทุคฺโค คนฺตุมสกฺกุเณยฺโย จ, โสเยว สํสารสาคโร ตสฺส สมุตฺตรณํ ปริยนฺตปฺปตฺติเยว อวสานํ ยสฺส ตํ น วิหิตํ อกตํ หิตํ วุทฺธิ นาม กึ โหติ, น ¶ โหเตว. เอตฺถาปิ สมาสสฺส ปากฏตฺตา โอโช คุโณ กนฺโต โหตีติ.
นนุ ย-ตสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺโธติ กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก’’ติ จ ‘‘ตสฺมึ นุ กึ กุมตโย’’ติ จ อิจฺจาทีสุ เหฏฺา วุตฺตยสทฺโท นตฺถีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปกฺกนฺตตฺถวิสโย, ปสิทฺธตฺถวิสโย, อนุภูตตฺถวิสโย วา ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขติ. ตถา หิ –
‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;
อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานฺจ สทารโห’’ติ.
เอวมาทีสุ ‘‘โส’’ติ นิทฺทิฏฺตสทฺโท ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ เอตฺถ อตีเตน พุทฺธสทฺเทน วจนียวิสโย โหติ.
‘‘อคฺคึ ปกฺขนฺท’ อถวา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;
ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, าตการีหิ โส ชิโน’’ติ.
เอวมาทีสุ ตสทฺโท าตการีหิ กตฺตพฺพตฺตา ปสิทฺธพุทฺธปทตฺถวิสโย.
‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทตี’’ติ.
เอวมาทีสุ ตสทฺโท อนนุโสจนนปฺปชปฺปนยาปนสงฺขาตวิชานนวเสน อนุภูตตฺถวิสโย, ตสฺมา ตีสุปิ าเนสุ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเต. เอตฺถ ปน ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโท อธิปฺเปโต. อปิจ อุตฺตรวากฺเย ิโต ยสทฺโท ปุพฺพวากฺเย ตสทฺเท อสติปิ ตเมว ทีเปติ. ตถา หิ –
โพธึ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,
ปฺุากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;
โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,
โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานนฺติ.
โย ¶ พุธานํ จกฺขุโสตสตีนํ โคจรตํ วิสยภาวํ สเมโต ปตฺโต, เตสํเยว โทสารีนํ กิเลสปจฺจตฺถิกานํ ทปฺปมถเน ทปฺปมทฺทเน เอกรโส ปธานกิจฺโจ สมิทฺธิวนฺโต วา โหติ, ตํ โพธึ นมามีติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺพวากฺเย ปโยชิโต ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเย ตสทฺโทปาทาเน อสติ สํสยมุปฺปาทยมาโน วากฺยสฺส อูนตฺตํ กโรติ. อุทาหรณํ ปน ปากฏํ.
ปทาภิเธยฺยวิสยํ,
สมาสพฺยาสสมฺภวํ;
ยํ ปาริณตฺยํ โหติ’ห,
โสปิ โอโชว ตํ ยถา.
๑๒๓. ‘‘ปทิ’’จฺจาทิ. ปทสฺส อภิเธยฺโย อตฺโถ โส วิสโย ยสฺส. ยตฺถ ปจุรสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ สํขิตฺตปเทหิ วุจฺจเต, โส สมาโส. ยตฺถปฺปเกหิ ปเทหิ อภิเธยฺยตฺโถ ปจุรปเทหิ วุจฺจเต, โส พฺยาโส. ตโต สมาสพฺยาสโต สมฺภโว ยสฺส. ตํ ตถาวิธํ ยํ ปาริณตฺยํ ปริณตภาโว โหตีติ อนุวทิตฺวา โสปิ อิห สสตฺเถ โอโชวาติ วิธียเต. ตํ ยเถตฺยุภยมฺปิ อุทาหรติ.
๑๒๓. ‘‘ปเท’’จฺจาทิ. ปทานํ พหูนํ อปฺปกานํ วา ปทานํ อภิเธยฺยวิสยํ วิตฺถารสํขิตฺตตฺถวิสยวนฺตํ สมาสพฺยาสสมฺภวํ ยถากฺกมํ สงฺเขปวิตฺถารทฺวเยน นิปฺผนฺนํ นิปฺผตฺติวนฺตํ วา ยํ ปาริณตฺยํ กตฺตูนํ คนฺถวิสเย ปริณติปฺปกาสโก โย สทฺทธมฺโม อตฺถธมฺโม โหติ, สทฺทคุโณ อตฺถคุโณติ วุตฺตํ โหติ, โสปิ อิห สุโพธาลงฺกาเร โอโช นาม สทฺทคุโณ อตฺถคุโณ. ตํ ยถาติ ทฺวีสุ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ, ปทานํ อภิเธยฺโย วิสโย ยสฺส ปาริณตฺยสฺเสติ จ, สมาโส จ พฺยาโส จาติ จ, ตโต สมฺภวนฺติ จ, ตโต สมฺภโว อสฺสาติ จ, ปริณตสฺส ¶ กตฺตุโน คนฺถสฺส เอว วา ภาโวติ จ วิคฺคโห. กตฺตุ ปาริณตฺยปกฺเข ตปฺปกาสกคนฺถสฺส ตทตฺเถน ปาริณตฺยํ สิทฺธํ.
โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ,
สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว,
นิพฺพุโต โส สสาวโก.
๑๒๔. ‘‘โชตยิตฺวาเน’’จฺจาทิ. อิมินา เหฏฺา ปจุรปทาภิหิโต พุทฺธวํโส สงฺเขปรูเปน วุตฺโต.
๑๒๔. ‘‘โชตยิ’’จฺจาทิ. โส ตถาคโต สทฺธมฺมํ สปริยตฺติกํ นวโลกุตฺตรสทฺธมฺมํ โชตยิตฺวาน าณาโลเกน โอภาเสตฺวา สเทวเก สตฺเต สนฺตาเรตฺวา สํสารสาครปริยนฺตมุปเนตฺวา อคฺคิขนฺโธว มหาเตเชน อคฺคิกฺขนฺโธ วิย ชลิตฺวา อนฺสาธารณรูปกายสมฺปตฺติยา ปชฺชลิตฺวา อนฺเต สสาวโก สาวเกหิ สห นิพฺพุโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ. อิมินา สกลพุทฺธวํเส พหูหิ ปเทหิ วุตฺตตฺโถ สงฺเขปกฺกเมน วุตฺโต. สตํ ธมฺโม, สนฺโต สํวิชฺชมาโน วา ธมฺโมติ จ, สห เทเวหิ วตฺตมานาติ จ, สห สาวเกหิ วตฺตมาโนติ จ วิคฺคโห.
มตฺถกฏฺี มตสฺสาปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;
ยโต ปฺุเน เต เสนฺติ [เสนฺตุ (ก.)], เชนปาทมฺพุชทฺวเย.
๑๒๕. ‘‘มตฺถกฏฺี’’อิจฺจาทิ. มตสฺสาปิ มรณมาปนฺนสฺสาปิ เม มตฺถเก มุทฺธนิ อฏฺี รโชภาวํ ธูลิตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุ. กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปฺุเน กุสเลน กมฺเมน เหตุนา เต รชา ชินสฺส อิเม เชนา, ปาทา, เตเยว อมฺพุชานิว อมฺพุชานิ, เตสํ ทฺวเย ¶ เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตถา โหตุ วา มา วา, ปณติเคเธเนว วทติ. เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต ปาเท นิจฺจํ สิรสา ปณมามี’’ตฺยธิปฺปาโย วิตฺถาเรน วุตฺโต.
๑๒๕. ‘‘มตฺถกิ’’จฺจาทิ, มตสฺสาปิ เม มยฺหํ มตฺถกฏฺี มุทฺธนิ อฏฺีนิ รโชภาวํ อติสุขุมรชตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุ. กสฺมา อาสีสนํ กโรตีติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปฺุเน มยฺหํ ตถาวิเธน กุสลกมฺเมน เหตุนา เต รชา เชนปาทมฺพุชทฺวเย ชินปฏิพทฺธจรณปทุมยุคเฬ เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, พุทฺธสฺส สิริปาเท กิฺจิปิ รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปเตว, ตถาปิ วนฺทนาภิลาเสน เอวํ วุตฺตํ. เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต สิริปาเท มุทฺธนา นิจฺจํ ปณมามี’’ตฺยภิลาโส วิตฺถาเรน วุตฺโต. มตฺถเก อฏฺีติ จ, รชโส ภาโวติ จ, ชินสฺส อิเมติ จ, เชนา จ เต ปาทา เจติ จ, เตเยว อมฺพุชานีติ จ, เตสํ ทฺวยนฺติ จ วิคฺคโห.
อิจฺจตฺร นิจฺจํปณติ-เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;
ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข-ปฺาน’มภิโยคโต.
๑๒๖. พฺยาสตฺตเมวสฺส วิวรติ ‘‘อิจฺจตฺริ’’จฺจาทินา. อิจฺเจวํ อตฺร คาถายํ ปณติยํ ปณาเม เคโธ อธิกจฺฉนฺโท สาธุ สุนฺทรํ ปทิสฺสติ วิฺายเต, อยํ ยถาวุตฺโต โอโช คุโณ ปริณตภาวสงฺขาโต ติกฺขปฺานํ สาติสยมตีนํ เอวํ สนฺเตปิ อภิโยคโต ปุนปฺปุนปฺปวตฺติตปริจยพเลน ชายเต อุปฺปชฺชติ.
๑๒๖. อิทานิ สํขิตฺตสฺสตฺถสฺส วิตฺถาเรน ปกาสิตภาวํ ‘‘อิจฺจตฺร’’อิจฺจาทินา นิทฺทิสติ. อิติ อิมินา อนนฺตรคาถายํ วุตฺตกฺกเมน อตฺร อิมิสฺสํ คาถายํ นิจฺจํปณติเคโธ นิรนฺตรปณาเม อธิกกตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺโท สาธุ วิภูโต วิภูตํ วา ปทิสฺสติ ปฺายติ, อยํ ¶ คุโณ ยถาวุตฺโต อยํ ปริณตภาวสงฺขาโต โอโช นาม สทฺทตฺถคุโณ ติกฺขปฺานํ สุขุมพุทฺธิมนฺตานํ อภิโยคโต คนฺถวิสยภูเตน นิรนฺตราภฺยาเสเนว ชายเต สิชฺฌติ, วตฺตุ ปาริณตฺเยเนว ภวนโต เยสํ เกสฺจิ เยน เกนจิ ปกาเรน น สิชฺฌตีติ. นิจฺจํ ปวตฺตา ปณตีติ จ, ตสฺสํ เคโธติ จ, ติกฺขา ปฺา เยสนฺติ จ, อภิ ปุนปฺปุนํ โยโค ยฺุชนนฺติ จ วิคฺคโห.
มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ-รนุปฺปาสวสา ทฺวิธา;
สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถา.
๑๒๗. มาธุริยมวธารยมาห ‘‘มธุรตฺต’’มิจฺจาทิ. สวนียตฺเตน มโนหรตฺตํ มธุรตฺตํ. ตํ ปทานิ วากฺยาลงฺการานิ สมานานิ อุตฺตรุตฺตเรหิ, เตสํ อาสตฺติ านาทินายถากถฺจิ สมสุตีนํ อาสนฺนตา ปทาสตฺติ, ปมปฺปยุตฺตสฺสกฺขรสฺส ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโป อนุปฺปาโส, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จ, เตสํ วเสน ทฺวิธา โหติ. ‘‘กีทิสา เต’’ติ อาห ‘‘สิยา’’ติอาทิ. ปุพฺพา ปมาภิหิตา ปทาสตฺติ สมา เยน เกนจิ านมตฺตาสํโยคาทินา ปทนฺตเรน สุติ วณฺโณ ยสฺสา สา สิยา ภเวยฺย, ปโร ปจฺฉิโม อนุปฺปาโส ตุ วณฺณสฺส สรพฺยฺชนลกฺขณสฺส อาวุตฺติ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติ. เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ สมานปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวเยน รหิโต วิรโส พนฺโธ นสฺสาทียเต กวีหิ, ตาทิสํ มธุรตฺตํ ทุวิธํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, สิเลสสมตานฺวิตนฺตุจฺจนฺตเมว รมณียํ สิยาติ ลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยเถ’’ติ ลกฺขิยมุภยตฺโถทาหรติ ‘‘ยเท’’จฺจาทินา, ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินา จ.
๑๒๗. อิทานิ มธุรคุณํ ทสฺเสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินา. มธุรตฺตํ สวนียภาวโต มโนหรตฺตํ มธุรคุณํ, ปทานํ วากฺยาวยวสงฺขาตานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ อุปรูปริปเทหิ สมานานํ ¶ อาสตฺติ านกรณาทินา เยน เกนจิ ปกาเรน อฺมฺํ อาสนฺนตา, อนุปฺปาโส ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุน ปกฺขิปนฺจาติ ทฺวินฺนํ วสา วิภาเคน ทฺวิธา โหติ. ตตฺถ ปุพฺพา ปทาสตฺติ สมสุติ สิยา, ปุพฺพาปรวณฺณานํ านมตฺตากรณาทีหิ อาสนฺนสุติสงฺขตวณฺณวุตฺติ โหติ, ปโร อนุปฺปาโส ปน วณฺณาวุตฺติ สรพฺยฺชนสภาวานํ ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติ. ยถาติ ทฺวีสุ อุทาหรณมาทิสติ. เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ ปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวีหิ วินิมุตฺโต ปน พนฺโธ วิฺูหิ อสฺสาทนีโย น โหติ. อุปริ วกฺขมานาหิ สิเลสสมตาหิ ยุตฺตํ มธุรตฺตํ ปน วิเสสโต อสฺสาทนียํ โหตีติ. มธุรสฺส พนฺธสฺส ภาโวติ จ, ปทานํ อาสตฺตีติ จ, อนุ ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโปติ จ, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จาติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, สมา สุติ วณฺโณ ยสฺสาติ จ, วณฺณสฺส อาวุตฺตีติ จ วิคฺคโห.
ยทา เอโส’ภิสมฺโพธึ,
สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;
ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส,
โลเก ชาโต มหุสฺสโว.
๑๒๘. เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา ยโต ปภุติ อภิสมฺโพธึ สพฺพฺุตฺาณํ สมฺปตฺโต สมธิคโต, ตทา ปภุติ ตโต อารพฺภ ธมฺมสฺส จตุสติปฏฺานาทิเภทสฺส สตฺตตึสโพธิปกฺขิยสงฺขาตสฺส มหุสฺสโว มหนฺโต อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ โลเก ติวิเธ ชาโต อโหสีติ. อิห กฺวจิ ทีฆตากตํ สทิสตฺตํ, กฺวจิ านกตํ, กฺวจิ สํโยคกตํ, กฺวจิ อฺถา, เตนาห ‘‘สิยา สมสุติ ปุพฺพา’’ติ.
๑๒๘. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิ. ¶ เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา อภิสมฺโพธึ สพฺพฺุตํ สมฺปตฺโต สสนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน สมฺปาปุณิ, ตทา ปภุติ ตโต ปฏฺาย ธมฺมสฺส กายานุปสฺสนาสติปฏฺานาทิปเภทสฺส สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสฺส มหุสฺสโว มหาภิวุทฺธิ โลเก กามาทิโลกตฺตเย ชาโตติ. อิห ‘‘ยทา เอโส’’ติ ทีฆกาลวเสน อาสนฺนตา, ‘‘ย เอ’’ติ านวเสน อาสนฺนตา, ‘‘อภิสมฺโพธึ สมฺปตฺโต’’ติ สํโยควเสน อาสนฺนตา, ‘‘ภิ ธิ’’นฺติ ธนิตโต อาสนฺนตาติ อิจฺจาทินา ปทาสตฺติ ทฏฺพฺพา. อภิสมฺพุชฺฌติ เอตายาติ จ, ปุมา จ โส โคเจติ จ, มุนีนํ ปุงฺคโวติ จ, มหนฺโต จ โส อุสฺสโว จาติ จ วิคฺคโห.
มุนินฺทมนฺทหาสา เต, กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา;
ทิสนฺต’มนุธาวนฺติ, หสนฺตา จนฺทกนฺติโย.
๑๒๙. กุนฺทานํ กุสุมานํ สนฺโทโห สมูโห, ตสฺส วิพฺภโม เยสํ เต, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสา มนฺุา หสิตานิ จนฺทสฺส กนฺติโย โสภาโย หสนฺตา วิฑมฺพยนฺตา ทิสนฺตมนุธาวนฺติ อนุวิจรนฺติ. อิจฺจตฺร นการสหิตสฺส ทการสฺส, ตการสฺส จานุวตฺตนํ.
‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;
มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุตึ’’.
อิจฺจปรมุทาหรณํ.
๑๒๙. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา สุปุปฺผิตกุนฺทกุสุมราสิสทิสลีลาวนฺตา เต มุนินฺทมนฺทหาสา พุทฺธสฺส มนฺุา หสิตา จนฺทกนฺติโย นิมฺมลจนฺทกิรเณ หสนฺตา นินฺทนฺตา ทิสนฺตํ ตํ ตํ ทิสํ, ทิสาปริยนฺตํ วา อนุธาวนฺติ วิธาวนฺตีติ. เอตฺถ นการสหิตทการสฺส, นการสหิตตการสฺส จ อาวุตฺติ ทฏฺพฺพา. มนฺทา จ เต หาสา เจติ ¶ จ, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสาติ จ, กุนฺทานํ สนฺโทโหติ จ, ตสฺส วิพฺภโม เยสนฺติ จ, ทิสาเยว ทิสนฺตํ, ทิสานํ วา อนฺตนฺติ จ วิคฺคโห.
‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;
มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติ’’นฺติ.
อิทมฺปิ นการสหิตทการวณฺณาวุตฺติยา อปรมุทาหรณํ.
ตตฺถ อินฺทนีลทลทฺวนฺทสุนฺทรํ อินฺทนีลมณิสกลิกายุคฬมิว มโนหรํ สิริมนฺทิรํ ตโตเยว โสภาย นิวาสฏฺานภูตํ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ อินฺทีวรชฺชุตึ นีลุปฺปลกนฺตึ วินฺทติ อนุโภติ, อินฺทีวรชฺชุติสมานาติ อธิปฺปาโย.
สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;
ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลินโลลาลิมาลินี.
๑๓๐. เยหิ เกหิจิ อาวุตฺติโต อนุปฺปาโสติ เจ? เนตฺยาห ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิ. สพฺเพหิ โกมเลหิ สุกุมาเรหิ วณฺเณหิ อกฺขเรหิ อนุปฺปาโส น ปสํสิโย สิลาฆนีโย น โหติ สิเลสวิโรธิตฺตา. ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติ. อยํ มาลตีมาลา ชาติกุสุมทามํ ลินานํ พฺยาธิตานํ โลลานํ ¶ กุสุมรสารพฺภ โลลุปานํ อลีนํ ภมรานํ มาลา ปนฺติ สา อสฺสา อตฺถีติ ลินโลลาลิมาลินี.
๑๓๐. วุตฺตานุปฺปาโสปิ สพฺพโกมลวณฺเณหิ วิรจิโต น ปสํสิโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโกมลวณฺเณหี’’ติอาทิมาห. สพฺพโกมลวณฺเณหิ สพฺเพหิ สุกุมารกฺขเรหิ กโต อนุปฺปาโส วณฺณาวุตฺติลกฺขโณ น ปสํสิโย สิเลสาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสตฺโถ น โหติ. ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติ. อยํ มาลตีมาลา เอสา ชาติสุมนมาลิกา ลินานํ พฺยาวฏานํ ปตนฺตานํ โลลานํ คนฺธลุทฺธานํ อลีนํ ภมรานํ มาลินี ปนฺติยุตฺตาติ. เอตฺถ ลการสฺเสว ปุนปฺปุนปฺปโยเคน โกมลวณฺณาวุตฺติ. มาลตีนํ มาลาติ จ, โลลา จ เต อลโย จาติ จ, ลินา จ เต โลลาลโย จาติ จ, เตสํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโห.
มุทูหิ วา เกวเลหิ,
เกวเลหิ ผุเฏหิ วา;
มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ,
วณฺเณหิ สมตา ยถา.
๑๓๑. สมตํ สมฺภาเวติ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทินา. เกวเลหิ เกวลผุฏาทิภาวาปวตฺเตหิ สกเลหิ มุทูหิ จตูสุปิ ปาเทสุ สชาติเยหิ อสิถิลโกมเลหิ วา กการาทีหิ วา สิถิลโกมลสฺส สิเลสปฏิปกฺขตฺตา เกวเลหิ ผุเฏหิ วา อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ [ราคาทีหิ (ก.)] วา อกิจฺฉวจนีเย กิจฺฉวจนียสฺส สุขุมาลวิปริยยตฺตา มิสฺเสหิ วา มชฺฌิมสุตีหิ มุทุภูตสํสฏฺเหิ วา วณฺเณหิ อกฺขเรหิ กรณภูเตหิ สมตา ติธา โหติ คชฺเช ปชฺเช วา. ‘‘ยเถ’’ติ ติวิธมุทาหรติ.
๑๓๑. อิทานิ สมตํ วิภาเวตุํ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทิมาห. เกวเลหิ ผุฏมิสฺเสหิ อฺตฺตา สกเลหิ มุทูหิ สิถิลโกมเลหิ วณฺเณหิ กการาทีหิ วา เกวเลหิ ผุเฏหิ เกวลโกมลวณฺณรหิตตฺตา สกเลหิ อกิจฺฉุจฺจารณีเยหิ อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ วณฺเณหิ วา มิสฺเสหิ ยถาวุตฺตมุทุผุฏสมฺมิสฺเสหิ วณฺเณหิ วา กรณภูเตหิ สมตา คชฺเช วา ปชฺเช วา ติธา โหตีติ. ยทิ สิถิลโกมลวณฺเณหิ วิจริตํ สิเลสาลงฺการสฺส, กิจฺฉุจฺจารณีเยหิ ผุฏวณฺเณหิ กตํ สุขุมาลาลงฺการสฺส ¶ จ วิรุชฺฌตีติ. ‘‘ยถา’’ติ ติวิธมุทาหรติ.
เกวลมุทุสมตา
โกกิลาลาปสํวาที,
มุนินฺทาลาปวิพฺภโม;
หทยงฺคมตํ ยาติ,
สตํ เทติ จ นิพฺพุตึ.
๑๓๒. ‘‘โกกิเล’’จฺจาทิ. โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาโป กูชิตํ, ตํ สํวทติ ปกาสติ สีเลนาติ โกกิลาลาปสํวาที, ตํสทิโสติ อตฺโถ, มุนินฺทสฺส อาลาโป วิสฏฺาทิอฏฺงฺคิโก สโร ตสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ มโนนุสาริตํ มธุรภาวํ ยาติ, นิพฺพุตึ นิพฺพานฺจ เตสํ เทติ.
๑๓๒. ‘‘โกกิลิ’’จฺจาทิ. โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาปํ นาทลีลํ สํวาที ปกาสนสีโล, ตํสทิโสติ อธิปฺปาโย, มุนินฺทสฺส สพฺพฺุโน อาลาปสฺส วิสฏฺาทิอฏฺงฺคิกนาทสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ จิตฺตาราธิตภาวํ ยาติ จ, นิพฺพุตึ สุตสมฺพนฺเธน เตสํเยว สาธูนํ นิพฺพานํ เทติ จ เทนฺโตปิ โหตีติ. เอตฺถ โกกิลาลาปสทฺเทน นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน ลีลา คหิตา.
เกวลผุฏสมตา
สมฺภาวนียสมฺภาวํ,
ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;
ภวนฺตสาธนากงฺขี,
โก น สมฺภาวเย วิภุํ.
๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนีเย’’จฺจาทิ. ¶ สมฺภาวนีโย อาทรณีโย. สเทวเก โลเก สนฺโต โสภโน ภาโว อธิปฺปาโย ยสฺส ตํ. ภวนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตคุ, ตํ วิภุํ. ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ. ภวสฺส สํสารสฺส อนฺโต อวสานํ นิพฺพานํ, ตสฺส สาธนํ สมฺปาทนมากงฺขติ สีเลนาติ ภวนฺตสาธนากงฺขี, โก นาม สํสารวตฺติชโน. น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวาติ อตฺโถ.
๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนียิ’’จฺจาทิ. สมฺภาวนียสมฺภาวํ สเทวเกน โลเกน อาทรณียโสภนาธิปฺปายํ ภวนฺตคุํ ภวสฺส อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ คตํ วิภุํ ปภุํ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ภวนฺตสาธนากงฺขี นิพฺพานสาธนาภิลาสี โก กตโม สํสารวตฺติชโน น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยว. สนฺโต จ โส ภาโว จาติ จ, สมฺภาวนีโย สมฺภาโว ยสฺเสติ จ, ภวสฺส อนฺตนฺติ จ, ภวนฺตํ คโตติ จ, ตสฺส สาธนนฺติ จ, ตํ อากงฺขติ สีเลนาติ จ วิคฺคโห.
มิสฺสกสมตา
ลทฺธจนฺทนสํสคฺค-สุคนฺธิมลยานิโล;
มนฺท’มายาติ ภีโตว, มุนินฺทมุขมารุตา.
๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิ. ลทฺโธ จนฺทนตรูนํ สํสคฺโค ปริจโย เตน โสภโน คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธี สุรภิ มลยานิโลทกฺขิณปวมาโน มุนินฺทสฺส มุขมารุตา ภีโตว ตาทิสมุทุตฺตสีตลตฺตสุคนฺธสมฺปตฺติยา อตฺตโน ทูรตรตฺตา อายาติ อนุวตฺตติ. มนฺทนฺติ อาคมนกฺริยาวิเสสนํ.
๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิ. ¶ ลทฺธจนฺทนสํสคฺคสุคนฺธิมลยานิโล ปฏิลทฺธจนฺทนตรุสารสมวาเยน โสภนคนฺธสมนฺนาคโต มลยเทสโต อาคจฺฉมานมาลุโต มุนินฺทมุขมารุตา พุทฺธสฺส มุขสุรภิวาสิตปวนโต ภีโต อิว ตาทิสมุทุสุรภิสีตลตฺตสฺส อตฺตนิ อสมฺภวโต ภีโตว มนฺทํ สณิกํ ยาติ อภิมุขเมตีติ. จนฺทนานํ สํสคฺโคติ จ, ลทฺโธ จ โส จนฺทนสํสคฺโคติ จ, โสภโน คนฺโธ ยสฺสาติ จ, ลทฺธจนฺทนสํสคฺเคน สุคนฺธีติ จ, มลยโต อาคโต อนิโลติ จ, มุนินฺทมุขโต นิกฺขนฺโต มารุโตติ จ วิคฺคโห. มนฺทนฺติ กฺริยาวิเสสนํ. เอตฺถ ติวิธสมตายํ ‘‘โกกิลาลาปสํวาทิ’’จฺจาทิติวิธลกฺขิยสฺสาปิ ‘‘มุทูหิ วา เกวเลหิ’’จฺจาทินา ทสฺสิตลกฺขณตฺตเยน ตุลฺยตา สุปากฏาวาติ.
อนิฏฺุรกฺขรปฺปายา, สพฺพโกมลนิสฺสฏา;
กิจฺฉมุจฺจารณาเปต-พฺยฺชนา สุขุมาลตา.
๑๓๕. สุขุมาลตา กถียติ ‘‘อนิฏฺุรกฺขเร’’จฺจาทินา. อนิฏฺุรานิ อผรุสานิ อกฺขรานิ วณฺณานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสา สา ตถา, ‘‘นิฏฺุรานิ อปฺปกานี’’ติ ปายคฺคหเณน สูจิตํ, ตโตเยว สพฺเพหิ เกวเลหิ โกมเลหิ สิถิเลหิ ลฆูหิ อกฺขเรหิ นิสฺสฏา นิคฺคตา กิจฺเฉน ทุกฺเขน อุจฺจารณา ตโต อเปตานิ อปคตานิ พฺยฺชนานิ ยสฺสา สาติ อนุวทิตฺวา สุขุมาลตา วิธียเต.
๑๓๕. อิทานิ สุขุมาลตํ ทสฺเสติ ‘‘อนิฏฺุเร’’จฺจาทินา. อนิฏฺุรกฺขรปฺปายา อกกฺกสวณฺณพหุลา สพฺพโกมลนิสฺสฏา อนิฏฺุรกฺขรานํ เยภุยฺยคฺคหณโตเยว สกลสิถิลวณฺณวิรหิตา กิจฺฉมุจฺจารณาเปตพฺยฺชนา ทุกฺขุจฺจารณียวณฺเณหิ วิคตอกฺขรสมนฺนาคตา สุขุมาลตา นามาติ. อนิฏฺุรานิ อกฺขรานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสนฺติ จ, สพฺเพ จ เต โกมลา เจติ จ, เตหิ นิสฺสฏาติ ¶ จ, กิจฺเฉน อุจฺจารณาติ จ, เตหิ อเปตานีติ จ, ตานิ พฺยฺชนานิ ยสฺสาติ จ วิคฺคโห. นิคฺคหีตาคโม.
ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขา.
๑๓๖. อุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิ. รูปวิภวํ รูปสมฺปตฺตึ ปสฺสนฺตา มธุรํ คิรํ วาจํ สุณนฺตา สาธโว เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย นิจฺฉนฺตา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กตฺถาติ อาห ‘‘สมฺพุทฺธกาเล’’ติ.
๑๓๖. ‘‘ปสฺสนฺติ’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติ, ตํ วุตฺตตฺถเมว.
อลงฺการวิหีนาปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;
อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ตทุชฺชลา.
๑๓๗. วิสิฏฺสฺสาฺธมฺมสฺส อภาเวปิมินาโวปาเทโย พนฺโธติ อาห ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิ. อลงฺกาเรหิ วิหีนาปิ เอทิสี สุขุมาลตา สตํ ปณฺฑิตชนานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ วาจาโคจรตฺตํ อาโรหติ อุปคจฺฉติ, กิมุตอตฺถาลงฺการาลงฺกิเตตฺยปิสทฺโท. เตน สภาววุตฺยาทินา อลงฺกาเรน อุชฺชลา ทิตฺตา ปน วิเสเสนาติสเยน รมณียา มนฺุาติ.
๑๓๗. ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิ. เอทิสี เอวํวิธา สุขุมาลตา อลงฺการวิหีนาปิ อตฺถาลงฺการวิรหิตาปิ สตํ ปฺวนฺตานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ เตสํ วจนวิสยภาวนฺติ อตฺโถ อาโรหติ ปาปุณาติ. ตทุชฺชลา เตน สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสมฺภูเตน อตฺถาลงฺกาเรน โชตมานา วิเสเสน อติสเยน รมณียา มนฺุา โหติ. อลงฺกาเรหิ วิหีนาติ จ, เตน อุชฺชลาติ จ วิคฺคโห.
โรมฺจปิฺฉรจนา, ¶ สาธุวาทาหิตทฺธนี;
ลฬนฺติ’เม มุนีเมฆุ-มฺมทา สาธุ สิขาวลา.
๑๓๘. ตมุทาหรติ ‘‘โรมฺเจ’’จฺจาทินา. โรมฺจา โลมหํสา อิว โรมฺจา เอว วา, ปิฺฉานิ พริหานิ [ปริหารานิ (ก.)] เตสํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิธานํ เยสํ เต ตถา, ‘‘สาธู’’ติ วาโท วจนํ ตํสทิโสเยว วา, อาหิโต ธนิ เกกาสงฺขาโต เยสํ เต ตถา, มุนิเมเฆน มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา วาริเทน อุมฺมทา มตฺตา สาธุสทิสา สาธุ เอว วา สิขาวลา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา วิจรนฺติ, อฺมฺํ รมนฺตีติ อตฺโถ.
๑๓๘. อตฺถาลงฺการยุตฺตสุขุมาลตมุทาหรติ ‘‘โรเม’’จฺจาทินา. โรมฺจปิฺฉรจนา โลมหํสสทิสา โรมา เอว วา ปิฺฉานํ พริหานํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิตฺถารวนฺตา สาธุวาทาหิตทฺธนี ‘‘สาธู’’ติ วจนสทิเสหิ สาธุวาเทหิ วา ปวตฺตเกกานินฺนาเทหิ สมนฺนาคตา มุนิเมฆุมฺมทา มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา เมเฆน สฺชาตมทา อิเม สาธุสิขาวลา สชฺชนสทิสา สาธุโน เอว วา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา ภวนฺตีติ. อิทํ อเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ อมุขฺยปกฺเข ‘‘โรมฺจา วิย สาธุวาโท วิย มุนิ วิย สาธโว วิยา’’ติ จ, มุขฺยปกฺเข ‘‘ปิฺฉรจนา วิย อาหิตทฺธนี วิย เมโฆ วิย สิขาวลา วิยา’’ติ อุปจริตพฺพํ. โรมฺจา เอว ปิฺฉานีติ จ, เตสํ รจนา เยสนฺติ จ, ‘‘สาธุ’’อิติ วาโทติ จ, อาหิโต จ โส ธนิ เจติ จ, สาธุวาโท อาหิตทฺธนิ เยสนฺติ จ, มุนิ เอว เมโฆติ จ, เตน อุมฺมทาติ จ, สาธโว เอว สิขาวลาติ จ วากฺยํ. ‘‘มุนีเมโฆ’’ติ เอตฺถ ทีฆตฺตํ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ.
สุขุมาลตฺตมตฺเถว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;
ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํ.
๑๓๙. น ¶ เกวลํ สุขุมาลตา สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิ. อตฺเถวาติ วิชฺชเตว, ตํ ตุ อโนจิตฺยคามฺมาทิวชฺชนา สมฺภวติ. ‘‘ยเถ’’ติ ตมุทาหรติ. มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทีนํ สทฺทานํ กิตฺตนํ กถนํ.
๑๓๙. อยํ สุขุมาลตา น เกวลํ สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิ. สุขุมาลตฺตมตฺเถว ปทตฺถวิสยมฺปิ จ ปทาภิเธยฺยโคจรมฺปิ สุขุมาลตฺตํ อตฺเถว, ตฺจ โอจิตฺยหีนคามฺมโทสปริหาเรน สิชฺฌติ. ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติ. มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทิสทฺทานํ กิตฺตนํ กถนนฺติ. มโต อิติอาทิ เยสํ ‘‘ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ อิจฺจาทีนมิติ จ, กิตฺติเสโส อิติอาทิเยสํ ‘‘เทวตฺตํ คโต, สคฺคกายมลงฺกรี’’ตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโห.
สิลิฏฺปทสํสคฺค-
รมณียคุณาลโย;
สพนฺธคารโว โส’ยํ,
สิเลโส นาม ตํ ยถา.
๑๔๐. สิเลสํ ทสฺเสติ ‘‘สิลิฏฺเ’’จฺจาทินา. สิลิฏฺานํ พนฺธลาฆวาภาเวน อฺมฺํ สิลิฏฺานํ ปทานํ สํสคฺเคน รมณีโย มนฺุโ คุโณ ตสฺส อาลโย ปวตฺติฏฺานํ. พนฺธสฺส รจนาย คารโว อสิถิลตา, สห เตน วตฺตตีติ สพนฺธคารโวติ อนุวทิตฺวา โสยํ สิเลโส นามาติ วิธียเต. ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. ยถา อยํ สิเลโส, ตถา อฺโปิ ตาทิโส ทฏฺพฺโพ, น ตฺวยเมเวติ ‘‘ตํ ยถา’’ สทฺทสฺสตฺโถ.
๑๔๐. อิทานิ สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิลิฏฺเ’’จฺจาทินา. สิลิฏฺปทสํสคฺครมณียคุณาลโย านกรณาทีหิ อาสนฺนวณฺณานํ ¶ วินฺยาสเหตุ อฺมฺนิสฺสิตานํ ปทานํ สมวาเยน มนฺุคุณสฺส ปวตฺติฏฺานภูโต สพนฺธคารโว พนฺธคารวสงฺขาตรจนาย อสิถิลภาเวน สห ปวตฺโต โส อยํ พนฺโธ สิเลโส นามาติ. สิเลโส นาม พนฺธคารโว, ตปฺปฏิปาทกพนฺโธปฺเยตฺถ สิเลโสติ วุจฺจติ. สิลิฏฺา จ เต ปทา เจติ จ, เตสํ สํสคฺโคติ จ, เตน รมณีโยติ จ, โส เอว คุโณติ จ, ตสฺส อาลโยติ จ, พนฺธสฺส คุรุโน ภาโวติ จ, เตน สห ปวตฺตตีติ จ วากฺยํ. ตํ ยถา ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิ.
พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิ-นขราวลิกนฺติภิ;
สา มุนินฺทปทมฺโภช-กนฺติ โว วลิตา’วตํ.
๑๔๑. ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิ. พาลินฺทุโน ปฺจมี [ปฺจมีจนฺทสฺส (?)] ปฺจทสกลสฺส วิพฺภโม มโนหรตฺตํ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย ปฺจมีจนฺทสฺส กลาสนฺนิภานํ นขรานํ นขานํ อาวลิโย ตาสํ กนฺติภิ โสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา, มุนินฺทสฺส ปทานิเยว อมฺโภชานิ ปทุมานิ เตสํ กนฺติ. โว ตุมฺเห สามฺเน วทติ. อวตํ ปาลยตุ.
๑๔๑. พาลินฺทุ…เป… กนฺติภิ ตรุณจนฺทวิลาสวินาสนสภาวสมนฺนาคตนขปนฺติโสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา มุนินฺทปทมฺโภชกนฺติ สา สมฺพุทฺธปาทปทุมโสภา โว ตุมฺเห อวตํ รกฺขตูติ. พาโล จ โส อินฺทุ จาติ จ, ตสฺส วิพฺภโมติ จ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ จ, นขานํ อาวลิโยติ จ, ตาสํ กนฺตีติ จ, พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย จ ตา นขราวลิกนฺติโย จาติ จ, มุนินฺทสฺส ปทานีติ จ, ตานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ กนฺตีติ จ วิคฺคโห.
อุกฺกํสวนฺโต ¶ โย โกจิ,
คุโณ ยทิ ปตียเต;
อุทาโร’ยํ ภเว เตน,
สนาถา พนฺธปทฺธติ.
๑๔๒. อุทารตฺตมวธารยมาห ‘‘อุกฺกํสวนฺโต’’อิจฺจาทิ. โย โกจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา คุโณ จาคาติสยาทิโก อุกฺกํสวนฺโต อธิมตฺโต ยทิ ปตียเต วิฺายเต พนฺเธติ วิฺายติ ‘‘พนฺธปทฺธตี’’ติ วกฺขมานตฺตา, อยํ อุทาโร ภเวติ วิธิ. อุทาโรยํ โหตุ, กึ ตโต สิยาติ อาห ‘‘เตนิ’’จฺจาทิ. เตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺธปทฺธติ รจนกฺกโม นาถภูเตน อุทารคุเณน สห วตฺตตีติ สนาถา, สมฺปทาวาติ [สมฺปทาวตีติ (?)] วุตฺตํ โหติ.
๑๔๒. อิทานิ อุทารตฺตมุทฺทิสติ ‘‘อุกฺกํเส’’จฺจาทินา. อุกฺกํสวนฺโต อติสยวา โยโกจิ คุโณ จาคาติสยาทิโก สทฺทาวลิยา ปฏิปาทนีโย อานุภาโว ยทิ ปตียเต สเจ กตฺถจิ พนฺเธ วิฺายเต, อยํ ยถาวุตฺตคุโณ อุทาโร นาม ภเว. เตน กึ ปโยชนนฺติ เจ? พนฺธพนฺธติ ปทาวลิ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน สนาถา สปฺปติฏฺา โหติ. อุกฺกํโส อสฺส อตฺถีติ จ, นาเถน สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ วิคฺคโห.
ปาทมฺโภชรโชลิตฺต-คตฺตา เยตว โคตม;
อโห เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํ.
๑๔๓. ตมุทาหรติ ‘‘ปาเท’’จฺจาทินา. โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ. ตว ภควโต ปาทมฺโภชานํ รชานิ เรณโว, เตหิ ลิตฺตานิ อุปเทหิตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ วิคฺคโห. เย ชนา เต ชนฺตโว สพฺพปฺปกาเรน รโชลเวนาปฺยนุปลิตฺตตฺตา รเชหิ กิเลสสงฺขาเตหิ ¶ นิคฺคตา นิรชา, เตสํ ภาโว นิรชตฺตนํ นิกฺกิเลสภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติ. อโห อจฺฉริยํ ยโต รชสา ลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺาเยว สิยุํ, ภวํ ปน ปาทรชสา วิเลปเน ชเน นิรเช กโรติ. อจฺฉริยํ ภวโต อิทนฺติ อตฺโถ.
๑๔๓. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทมฺโภเช’’จฺจาทินา. โภ โคตม เย สตฺตา ตว ตุยฺหํ ปาทมฺโภชรโชลิตฺตคตฺตา ปาทปทุมเรณุลิตฺตมตฺถกนลาฏาทิสรีราวยวยุตฺตา เต ชนฺตโว สตฺตา สพฺพถา กิเลสสงฺขาตรโชชลฺเลหิ อนุปลิตฺตตฺตา สพฺพปฺปกาเรน นิรชตฺตนํ วิคตกิเลสรโชภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติ, อโห อจฺฉริยํ. รโชลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺา สิยุํ, ตฺวํ ปน ปาทรชสา อุปลิตฺเตปิ สตฺเต นิรเช กโรสีติ ภาโว. อิห ภควโต อุกฺกํสคุโณ ทีปิโต โหติ. ปาทานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ รชานีติ จ, เตหิ ลิตฺตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ จ, รเชหิ กิเลเสหิ นิคฺคตาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํ.
เอวํ ชินานุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺรทิสฺสติ;
ปฺวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปรมีทิสํ.
๑๔๔. โก ปเนตฺถ อุกฺกํสวนฺโต คุโณ เยน พนฺโธ สนาโถ สิยาติ เจ? อาห ‘‘เอว’’มิจฺจาทิ. เอวมิติ ชินานุภาวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธปภาวสฺส สมุกฺกํโส อติสโย ทิสฺสติ ปทิสฺสเต อตฺร พนฺเธ, ตสฺมา ชินานุภาเวน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ สิยาติ. ปการมิมมฺตฺรปิอติทิสนฺโต อาห ‘‘ปฺวา’’ติอาทิ. ปฺวา ปฺาสมฺปนฺโน อเนน วิธินา อิมินา ปกาเรน เอทิสํ เอวรูปํ ปรํ อฺํ จินฺตเย วิตกฺเกยฺย.
๑๔๔. อิทานิ ¶ ยถาวุตฺตคุณนิทสฺสนฺจ สิสฺสานุสาสนฺจ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’มิจฺจาทินา. อตฺร อิมิสฺสํ อนนฺตรคาถายํ เอวํ ยถาวุตฺตกฺกเมน ชินานุภาวสฺส ตถาคตปฺปภาวสฺส สมุกฺกํโส อาธิกฺกํ ทิสฺสติ ปทิสฺสเต, ตสฺมา ชินานุภาวสงฺขาเตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ ภเวยฺย. ปฺวา ปสตฺถาณวนฺโต อเนน วิธินา อิมินา กเมน อีทิสํ ปรํ อฺํ จินฺตเย กปฺเปยฺย.
อุทาโร โสปิ วิฺเยฺโย,
ยํ ปสตฺถวิเสสนํ;
ยถา กีฬาสโร ลีลา-
หาส[หาโส (ก.)]เหมงฺคทาทโย.
๑๔๕. อปรมุทารปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทาโร’’อิจฺจาทิ. ยํ ปสตฺถํ สิลาฆนียํ วิเสสนํ อุปาทิยติ, โสปิ น ปน ยถาวุตฺโตว อุทาโร วิฺเยฺโย. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. กีฬาย กีฬตฺถํ สโร, ลีลาย ยุตฺโต หาโส, เหมํ เหมมยมงฺคทนฺติ สมาโส, ตํ อาทิ เยสนฺติ พาหิรตฺโถ. อาทิสทฺเทน กุสุมทามมณิเมขลาทีนํ สงฺคโห. อยํ ตุ พนฺธผรุสคามฺมปริจฺจาคา สมฺภวติ.
๑๔๕. อฺมปิ อุทารํ ทสฺเสติ ‘‘อุทาโร’’จฺจาทินา. ยํ ปสตฺถวิเสสนํ ปสํสนียวิเสสนํ โหติ, โสปิ อุทาโรติ วิฺเยฺโย. ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติ. กีฬาสโร กีฬาย กโต สโร. ลีลาหาโส ลีลาย ยุตฺโต หาโส. เหมงฺคทาทโย สุวณฺณเกยูราอิจฺจาทโยติ. กีฬตฺถาย สโรติ จ, ลีลาย ยุตฺโต หาโสติ จ, เหมํ เหมมยํ องฺคทนฺติ จ, ลีลาหาโส จ เหมงฺคทฺจาติ จ, ตานิ อาทีนิ เยสํ กุสุมทามมณิเมขลาทีนนฺติ จ วิคฺคโห. อยมุทาโร พนฺธผรุสคามฺมาทิโทสปริจฺจาเคน สิชฺฌติ.
โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา,
¶ กนฺตา สพฺพชนานปิ;
กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส,
วุตฺตา สา ปริหารโต.
ยถา ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ.
๑๔๖. กนฺตึ กถยติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินา. โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยํ อตฺถํ อภิเธยฺยํ อนติกฺกนฺตา อนตีตา สพฺเพสํ กวีนมิตเรสํ วา ชนานํ เอว กนฺตา มโนหรา กนฺติ นามาติ วุจฺจติ. อยํ ปน สทฺทคุโณ อติวุตฺตสฺส วากฺยโทสสฺส ปริจฺจาเคน สมฺภวติ. เตนาห ‘‘อติวุตฺตสฺสา’’ติอาทิ. อุทาหรณตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
๑๔๖. อิทานิ กนฺตึ ทสฺเสติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินา. โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา โลเก ปสิทฺธสทฺทตฺถมนติกฺกนฺตา สพฺพชนานํ สกลกวีนํ กนฺตา มนฺุา กนฺติ นาม วุจฺจเต, สา อติวุตฺตสฺส อติวุตฺตโทสสฺส ปริหารโต วุตฺตา โทสปริหารปริจฺเฉเท กถิตา โหติ. อติวุตฺตโทสปริหารโต เอว กนฺติยา สิทฺธตฺตา ตสฺส ลกฺขิโย เอว เอติสฺสา โหตีติ อธิปฺปาโย. โลเก วิทิโตติ จ, โส จ โส อตฺโถ เจติ จ วิคฺคโห. ‘‘ยถา’’ติ กนฺติยา อุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. ตํ วุตฺตเมว.
อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา-
เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;
สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย-
ปริหาเร ปทสฺสิตา.
ยถา ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิ จ, ‘‘มโนนุรฺชโน’’จฺจาทิ จ.
๑๔๗. อตฺถพฺยตฺตึ ¶ พฺยฺชยติ ‘‘อตฺถพฺยตฺตาภิเธยฺยิ’’จฺจาทินา. อภิเธยฺยสฺส สมฺพนฺธอตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต วา สามตฺถิยโต วา อเนยฺยตา ปตีติ อฺถา วคโม คตฺยนฺตราภาวา, ยโต วุตฺตํ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ. ตมนุวทิตฺวา อตฺถพฺยตฺติ วิธียเต. สา ปน พฺยากิณฺณเนยฺยาทิโทสวชฺชนาย ชายเต. ตทุภยา ชาตา สายํ อเนยฺยตา เนยฺยปริหาเร ปทสฺสิตา ปกาสิตา. ปมทุติโยทาหรณสฺสตฺโถ วุตฺโต.
๑๔๗. อิทานิ อตฺถพฺยตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘อตฺถพฺยตฺติ’’จฺจาทินา. อภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต อตฺถสามตฺถิยโต จ อเนยฺยตา ตตฺเถว วิชฺชมานตฺตา สทฺทสฺส อตฺถสฺส วา อาหริตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภาโว อตฺถพฺยตฺติ นาม, ตทุภยา เตหิ ทฺวีหิ ชาตา สา อยํ อเนยฺยตาสงฺขตา อตฺถพฺยตฺติ เนยฺยปริหาเร เนยฺยโทสปริหารปเทเส ปทสฺสิตา ปกาสิตาติ. ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺถปตีติ ปน วินา สทฺทฺจ สามตฺถิยฺจ อฺถานุปลพฺภตีติ อิห ‘‘สทฺทโต อตฺถโต’’ติ วุตฺตํ. อตฺถสฺส พฺยตฺติ ปตีตีติ จ, นตฺถิ เนยฺยํ อาหริตพฺพํ อสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, เต จ เต อุโภ สทฺทตฺถา จาติ จ, เต อวยวา เอติสฺสาติ จ, เนยฺยสฺส ปริหาโรติ จ วากฺยํ. อิทานิ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา ทฺวิปฺปการาย อตฺถพฺยตฺติยา ยถากฺกมํ อุทาหรณมนุสฺสาเรติ ‘‘มริ’’จฺจาทิคาถาทฺวเยน, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ปุน อตฺเถน ยถา –
สภาวามลตา ธีร,
มุธา ปาทนเขสุ เต;
ยโต เต’วนตานนฺต-
โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โน.
๑๔๘. ปุน ¶ ทุติเย ตุ ธีราติ อามนฺตนํ. เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉา. กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา เต ปาทนขา อวนตสฺส สนฺนตสฺส อนนฺตสฺส นาคราชสฺส โมฬิโน กิรีฏสฺส อวนตานํ วา นรมรานํ อนนฺตานํ โมฬีนํ ฉายา ฉวิโย โน ชหนฺติ น ปริจฺจชนฺติ, สฺฉวิโย ปน ชหนฺตีติ. เอตฺถ นเขสุ สฺฉวิตฺตา ปาทนขสฺส โมฬีนํ นิรนฺตรปฺปณามาพฺยภิจารานรมราทีนํ ภควโต ปาทารวินฺทวนฺทนํ สามตฺถิยา ผุฏํ คมฺยเต.
๑๔๘. ‘‘ปุน อตฺเถน ยถา สภาวิ’’จฺจาทิ. ธีร เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉา. กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา เต จรณนขา อวนตานนฺตโมฬิจฺฉายา ปาทานตสฺส อนนฺตนาคราชสฺส กิรีฏสฺส สมฺพนฺธินี, อวนตานํ วา อนนฺตานํ เทวมนุสฺสานํ โมฬีนํ ฉายา กนฺติโย โน ชหนฺติ น วิชหนฺติ, ปกติวณฺณํ ปหาย กิรีฏกนฺติสทิสา เต โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถ จนฺทกิรณสนฺนิภานํ นขรํสีนํ สมีเป โมฬีนํ นขรํสีหิ อมทฺทิตสกกนฺติยุตฺตภาวมาปชฺชนํ ตาทิสานํ นิรนฺตรปฺปณามาภาวาภาวโต ขตฺติยาทีนํ มุนินฺทปาทารวินฺททฺวนฺเท นิรนฺตรปฺปณาโม สามตฺถิยา วิภูตํ คมฺยเต. สสฺส ภาโวติ จ, เตน อมลาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ปมปกฺเข อวนโต จ โส อนนฺโต จาติ จ, ตสฺส โมฬีติ จ, ตสฺส ฉายาโยติ จ, ทุติยปกฺเข อนนฺตา จ เต โมฬี เจติ จ, อวนตานํ อนนฺตโมฬีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ จ วากฺยํ.
‘‘พนฺธสาโร’’ติ มฺนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิฺุโน;
ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณ.
๑๔๙. สมาธิผลํ กิจฺจาห ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิ. ยนฺติ ยํ สมาธึ พนฺธสฺส คชฺชปชฺชมิสฺสภาวสฺส สาโรติ สพฺพสฺส ชีวิตํ ¶ ตปฺปรายตฺตา พนฺธสฺส สมคฺคาปิ วิฺุโน สพฺเพปิ กวิโน มฺนฺติ จินฺเตนฺติ ชานนฺติ, อยํ สมาธิ นาม สมาธิขฺโย คุโณ ทสฺสเน ปกาสเน อวสรํ โอกาสํ อโนตฺตรตฺตา ปรสฺส สมฺปตฺโต อุทฺทิฏฺานุกฺกเมนาติ.
๑๔๙. อิทานิ สมาธโย นิทฺทิสติ ‘‘พนฺธิ’’จฺจาทินา. สมคฺคา อปิ วิฺุโน สพฺเพปิ กวโย ยํ สมาธึ ‘‘พนฺธสาโร’’ติ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสสงฺขาตสฺส พนฺธสฺส ชีวิตมิติ มฺนฺติ, อยํ สมาธิ นาม คุโณ ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน ทสฺสโนกาสํ ปตฺโต โหติ. พนฺธสฺส สาโรติ จ, ทสฺสเน อวสรนฺติ จ, ตํ ปตฺโตติ จ วิคฺคโห.
อฺธมฺโม ตโต’ฺตฺถ,
โลกสีมานุโรธโต;
สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส,
สมาธีติ นิรุจฺจติ.
๑๕๐. กถมยํ สทฺทโวหาโร พนฺเธ ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจตีตฺยาห ‘‘อฺเ’’จฺจาทิ. อฺสฺส วตฺถุโน ปกตาเปกฺขาย ธมฺโม คุโณ ปสิทฺโธ, ตโต ตสฺมา มุขฺยวิสยา อฺตฺถ อมุขฺเย วิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนน สมฺมา สาธุ โลกสีมานุวตฺตนเมเวห สาธุตฺตํ อาธียเต อาโรปฺยเต, อิติ อิมินา การเณน เอโส เอวํวิโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจตีติธ สมฺมา อาธียตีติ เอวํ นีหริตฺวา วุจฺจตีติ อตฺโถ.
๑๕๐. ‘‘สมาธี’’ติ อยํ โวหาโร พนฺธวิสเย กถํ ปวตฺตตีติ อาสงฺกายํ ปมํ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘อฺิ’’จฺจาทิ. ยสฺมา อฺธมฺโม สมาธานสฺส วิสยภูตอมุขฺยโต อฺสฺส มุขฺยวตฺถุโน ปสิทฺธคุโณ, ตโต ¶ มุขฺยวิสยโต อฺตฺถ อมุขฺยวิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกโวหารมริยาทาวิโรธภาเวน โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนเนว สมฺมา อาธียติ ปียติ, อิติ อิมินา การเณน เอโส ยถาวุตฺตคุโณ ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจติ วุจฺจตีติ. อฺสฺส ธมฺโมติ จ, โลกสฺส สีมาติ จ, ตสฺสา อนุโรโธติ จ วิคฺคโห.
สมาธิอุทฺเทส
อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ;
นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส จ.
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา;
กินสฺสา’สรีเรปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยา.
๑๕๑-๑๕๒. สมาธานวิสยมาห ‘‘อปาเณ’’อิจฺจาทิ. กฺวจิ าเน ปาณินํ ปาณวนฺตานํ ปทตฺถานํ ธมฺโม คุโณ อปาเณ ปาณวิรหิเต วตฺถุนิ สมฺมา โลกปตีตฺยนุวตฺตเนน อาธียเต อาโรปฺยเต, เอวมุปริปิ ยถานุรูปํ. นิรูเปติ รูปวิรหิเต วตฺถุนิ, กฺวจีติ สพฺพตฺถ อนุวตฺตติ. อสรีเร อฆเน อสํหเต วตฺถุนิ กินสฺส ทฬฺหสฺส, เตสํ ยถาวุตฺตานํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน.
๑๕๑-๑๕๒. อุทฺเทเส ‘‘สมาธโย’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺานํ สมาธีนํ วิสยมุปทสฺเสติ ‘‘อปาเณ’’จฺจาทินา. กฺวจิ กิสฺมิฺจิ าเน ปาณินํ ธมฺโม อินฺทฺริยพทฺธานํ คุโณ อปาเณ ปาณรหิตวตฺถุมฺหิ สมฺมา โลกปตีติอนุสาเรน อาธียเต อาโรปฺยเต, กฺวจิ รูปยุตฺตสฺส รูปวนฺตวตฺถุโน ธมฺโม นิรูเป รูปรหิตวตฺถุมฺหิ, กฺวจิ สรสสฺส รสวนฺตสฺส วตฺถุโน ธมฺโม นิรเส รสรหิเต จ, กฺวจิ ทฺรวยุตฺตสฺส ทฺรววนฺตวตฺถุโน ธมฺโม อทฺรเว ทฺรวรหิเต จ, ¶ กฺวจิ กตฺตุตา กตฺตุคุโณ อกตฺตริปิ, กฺวจิ กินสฺส ถทฺธสฺส วตฺถุโน ธมฺโม อสรีเรปิ สรีรรหิเตปิ สมฺมา อาธียเต. เตสํ ฉนฺนํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา ‘‘อปาเณ ปาณิน’’นฺติ อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน สิยา ภเวยฺยาติ. น สนฺติ ปาณา อสฺเสติ จ, รูปา นิคฺคโตติ จ, รูเปน ยุตฺโตติ จ, รสา นิคฺคโตติ จ, รเสน สห วตฺตมาโนติ จ, ทฺรวาอฺโติ จ, ทฺรเวน ทฺรวภาเวน ยุตฺโตติ จ, กตฺตุโต อฺโติ จ, กตฺตุโน ภาโวติ จ, นตฺถิ สรีรํ อสฺสาติ จ วิคฺคโห.
สมาธินิทฺเทส
อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม
อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา นาถ, ทิวาปิ สห สงฺคมา;
วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มฺเ กุมุทินี ตว.
๑๕๓. ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทิ. นาถาติ โลกตฺตเยกปฏิสรณภูตตาย ภควนฺตํ อาลปติ. ตว อุณฺณาโรมธาตุสงฺขาเตน ปุณฺณินฺทุนา สห สงฺคมา สํโยเคน กุมุทินี กุมุทินิโย กุมุทากรา ทิวาปิ วินิทฺทา วิคตโสปฺปา สมฺปโมทนฺติ มฺเ สุฏฺุเยว ปโมทนฺตีติ ปริกปฺเปมีติ. เอตฺถ ปาณิธมฺมสฺส สุรตรูปสฺส สงฺคมสฺส วินิทฺทาย สมฺปีณนสฺส จ อปาณินิ อาโรปิตปุมฺภาเว อุณฺณาปุณฺณินฺทุมฺหิ, ตถา อาโรปิตอิตฺถิภาวาสุ กุมุทินีสุ โลกสีมานุโรเธน สมาธานโต โสยํ ปสิทฺโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจติ. ตทภิธายี สทฺโท จ อุปจารโต อตฺถานุคามิตฺตา สทฺทิกโวหารํ ทสฺเสติ, เอวมุปริปิ ยถาโยคํ.
๑๕๓. เตสุ ปาณิธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมาทิสติ ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทินา. นาถ ตว ตุยฺหํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา อุณฺณาโรมมณฺฑลสงฺขาตปุณฺณจนฺเทน สห สงฺคมา อฺมฺสมวายเหตุนา กุมุทินี เกรวากรสงฺขาตา กุมุทินิโย ทิวาปิ ¶ วินิทฺทา วิกสิตา สมฺปโมทนฺติ มฺเ อติสนฺตุฏฺา โหนฺตีติ กปฺเปมีติ อินฺทุสมฺปโมโท สหสทฺเทน ายเต. เอตฺถ ปาณิธมฺมสงฺขาโต สุรตสงฺคโม จ นิทฺทาปคโม จ สมฺปโมทนฺจาติ ติณฺณํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุกุมุทินีสงฺขาเตสุ อปาเณสุ โลกโวหารานติกฺกมฺม พุทฺธิยา อาโรปเนน ปาณิธมฺมโต ปสิทฺธา ตโย อตฺถา อิธ สมาธโย นาม, ตปฺปฏิปาทกคนฺโถปิ อตฺถานุคามิตฺตา ตทุปจาเรน สมาธีติ ทฏฺพฺโพ. ปุณฺโณ จ โส อินฺทุ เจติ จ, อุณฺณา เอว ปุณฺณินฺทุ จาติ จ, วิคตา นิทฺทา เยหีติ จ วิคฺคโห.
นิรูเป รูปยุตฺตสฺส
ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;
สุขิตา หตโทสา เต, นาถ ปาทมฺพุชานตา.
๑๕๔. ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิ. นาถ เต ปาทมฺพุเชสุ อานตา ปณามวเสน ชนา ติโลกกุหรปวตฺติโน สตฺตา อมตรเสสฺวิว ปียูสรเสสุ วิย ทยารเสสุ กรุณารเสสุ คุเณสุ. ‘‘สิงฺคาราโท วิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเว รโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] หิ นิฆณฺฏุ. มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตา นฏฺา โทสา วาตาทโย อมตปกฺเข, อฺตฺถ ตุ หตา นฏฺา โทสา ราคาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, ตโตเยว สุขิตา สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อิตา ปตฺตา คตาติ อตฺโถ.
๑๕๔. อิทานิ รูปธมฺมสมาธิโน อุทาหรณํ อุทฺทิสติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทินา. นาถ เต ตว ปาทมฺพุชานตา จรณปทุเม ปณตา ชนา เทวมนุสฺสา อมตรเสสุ อิว สุธาชเลสุ วิย ทยารเสสุ อนฺสาธารณกรุณาคุเณสุ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตโทสา วินฏฺวาตปิตฺตาทโย วินฏฺราคาทิโทสา วา สุขิตา ตโตเยว อชรามรสงฺขาตสุขํ ¶ อิตา ปตฺตาติ. เอตฺถ รูปยุตฺตชเล ลพฺภมานํ มุชฺชนํ นิรูเป ทยาคุเณ อาโรปิตํ โหติ. ทยา เอว รสา คุณาติ จ, อมตา เอว รสาติ จ, หตา วาตาทโย ราคาทโย วา โทสา เยสนฺติ จ, ปาทานิ เอว อมฺพุชานีติ จ, เตสุ อานตาติ จ วิคฺคโห.
‘‘สิงฺคาราโทวิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเวรโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] เอตฺถ รสสทฺโท คุณชเลสุ วตฺตติ.
นิรเส สรสสฺส
มธุเรปิ คุเณ ธีร, นปฺปสีทนฺติ เย ตว;
กีทิสีมนโส วุตฺติ, เตสํ ขารคุณานโภ[เห (สี.)].
๑๕๕. ‘‘มธุเร’’จฺจาทิ. ธิยา อีรตีติ ธีโร, โภ ธีร ตว มธุเรปิ มโนหเรปิ คุเณ กรุณาทิเก เย นปฺปสีทนฺติ ปสาทํ น กโรนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสีติ กิมิว ทิสฺสติ, น วิฺายเต ‘‘อีทิสี’’ติ. ยโต ตาทิสคุณาวโพธปรมฺมุขา โมหนฺธการสมฺพนฺธิตาติ.
๑๕๕. อิทานิ สรสธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินา. โภ ธีร ตว เต มธุเร อปิ คุเณ ปกติสุนฺทเร กรุณาปฺาคุเณปิ เย หีนาธิมุตฺติกา ชนา นปฺปสีทนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสี กถํ รุหติ. ธิยา อีรติ ปวตฺตตีติ จ, กา วิย สา ทิสฺสตีติ จ, ขารา คุณา เยสนฺติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ สมาธิ นาม รสหีเน อาโรปิตรสยุตฺตธมฺมภูตํ มธุรขารคุณทฺวยํ.
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส
สพฺพตฺถสิทฺธ ¶ จูฬก-ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;
ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภาสลกฺขณา.
๑๕๖. ‘‘สพฺพตฺถสิทฺธิ’’จฺจาทิ. สพฺพตฺถสิทฺธสฺส มหามุนิโน จูฬกปุเฏน เปยฺยา ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทกุสุมสฺส โสภาสวนฺตา ชุติวิชมฺภิโน มหาคุณา สมนฺตา ปริโต ทิสา ทิสนฺตานิ ธาวนฺติ.
๑๕๖. อิทานิ ทฺรวยุตฺตสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘สพฺพตฺถิ’’จฺจาทินา. สพฺพตฺถสิทฺธ สพฺพกิจฺเจ ปรินิปฺผนฺน, นิปฺผนฺเนหิ สพฺพตฺเถหิ วา สมนฺนาคต เห ตถาคต ตว จูฬกปุฏเปยฺยา จูฬกปุเฏน ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทโสภาหิ สมานลกฺขณา กุนฺทโสภาสทิสา วา มหาคุณา สงฺขฺยามหนฺตตฺตา อานุภาวมหนฺตตฺตา วา มหนฺตา วา อรหตฺตาทโย คุณา สมนฺตา สมนฺตโต ทิสา ทสทิสาสุ ธาวนฺตีติ. เอตฺถ ทฺรวยุตฺตคุณภูโต จูฬกปุฏเปยฺยภาโว ทฺรวรหิเต คุเณ อาโรปิโต สมาธิ นาม โหติ. สพฺเพ จ เต อตฺถา เจติ จ, เต สิทฺธา ยสฺเสติ จ, จูฬกเมว ปุฏมิติ จ, เตน เปยฺยาติ จ, มหนฺตา จ เต คุณา เจติ จ, กุนฺทานํ โสภาติ จ, ตาหิ สมานํ ลกฺขณํ เยสนฺติ จ วิคฺคโห.
อกตฺตริ กตฺตุตา
มาราริพลวิสฺสฏฺา, กุณฺา นานาวิธา’ยุธา;
ลชฺชมานา’ฺเวเสน, ชิน ปาทานตา ตว.
๑๕๗. ‘‘มารา’’อิจฺจาทิ. มาโรเยว อริ สตฺตูติ มารารี, เตน, พเลน อตฺตโน สตฺติยา, ตสฺส วา พเลน เสนาย วิสฺสฏฺา อภิมุขํ ฉฑฺฑิตา นานาวิธา อเนกปฺปการา ¶ อายุธา ภินฺทิวาฬาทโย กุณฺา[เภณฺฑิวาลาทโย (ก.)] ปริจฺจตฺตติขิณภาวา ตาเยว กุณฺภาวปฺปตฺติยา ลชฺชมานา ‘‘โลกปฺปตีตานุภาวานมมฺหากมฺปิ เอวรูปํ ชาต’’นฺติ ลชฺชนฺตา อฺเวเสน ‘‘กถํ นาม ปเร อมฺเห น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อตฺตโน อาวุธเวสํ ปริวตฺติตฺวา กุสุมเวเสน, ชินาติ อามนฺตนํ, ตว ปาทานตา ปาเทสุ สนฺนตา.
๑๕๗. อิทานิ กตฺตุธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มาราริ’’จฺจาทินา. เห ชิน มาราริพลวิสฺสฏฺา มารสตฺตุนา อตฺตโน สตฺติยา วิสฺสฏฺา, มาราริโน วา เสนาย วิสฺสฏฺา อภิมุเข ปาติตา นานาวิธายุธา อเนกปฺปการภินฺทิวาฬอุสุสตฺติโตมราทโย อาวุธา กุณฺา อติขิณา ลชฺชมานา ‘‘กสฺมา เอวํ โลกปสิทฺธานุภาวานมมฺหากมฺปิ อีทิสํ วิปฺปการมโหสี’’ติ ลชฺชนฺตา อฺเวเสน ‘‘กถมมฺเห ปเร น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อาวุธเวสํ หิตฺวา ตทฺภูเตน ปุปฺผเวเสน ตว ปาทานตา ปาทสมีเป นตา อเหสุนฺติ. เอตฺถ กตฺตุธมฺมภูตํ ลชฺชนฺจ อฺเวเสน ปริวตฺตนฺจ อานตฺเจติ อิเม ลชฺชนาทีนํ อกตฺตุภูเตสุ วิสเยสุ อาโรปิตา สมาธโย นาม โหนฺติ. มาโร เอว อรีติ จ, พเลน วิสฺสฏฺาติ จ, มารารินา พลวิสฺสฏฺาติ จ มาราริโน พลํ เสนาติ จ, เตน วิสฺสฏฺาติ จ, นานา อเนกวิธา ปการา เยสนฺติ จ, อฺเสํ เวโสติ จ, อฺโ จ โส เวโส จาติ จ, ปาเทสุ อานตาติ จ วิคฺคโห.
กินสฺส อสรีเร
มุนินฺทภาณุมา กาโล-
ทิโต โพโธทยาจเล;
สทฺธมฺมรํสินา ภาติ,
อินฺทมนฺธตมํ ปรํ.
๑๕๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. ¶ โพโธ สพฺพฺุตฺาณสทิโส โสเยว วา อุทยาจโล อุทยปพฺพโต ตสฺมึ กาเล รตฺติปริยนฺเต อภินิกฺขนฺตสมเย อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺโท มุนินฺทสทิโส โสเยว วา ภาณุมา สูริโย อนฺธตมํ อนฺธการํ โมหํ วา ปรํ อจฺจนฺตเมว สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมสงฺขเตน วา รํสินา ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติ.
๑๕๘. อิทานิ กินธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินา. โพโธทยาจเล สพฺพฺุตฺาณสทิเส สพฺพฺุตฺาณสงฺขาเต วา อุทยปพฺพเต กาโลทิโต รตฺติกฺขเย มารปราชิตสมเย วา อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺทภานุมา มุนินฺทสทิโส มุนินฺโทเยว วา สูริโย อนฺธตมํ ปกติฆนนฺธการํ พหลโมหนฺธการํ สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมภูเตน วา กิรเณน ปรมติสเยน ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติ. เอตฺถ ถทฺธธมฺมภูตํ เภทนํ อสรีรภูเต อนฺธกาเร พุทฺธิยา อาโรปิตํ สมาธิ นาม โหติ. มุนีนํ อินฺโทติ จ, โสเยว ภานุมาติ จ, โพโธ เอว อุทยาจโลติ จ, สทฺธมฺโม เอว รํสีติ จ วิคฺคโห.
วมนุคฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺยปริจฺจุตํ;
อติสุนฺทรมฺํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํ.
๑๕๙. โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย พนฺเธ โสภเต, น มุขฺยวิสเยติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘วมนํ’’อิจฺจาทิ. วมนฺจ อุคฺคิรนฺจ, อาทิสทฺเทน วิเรจนาทิปริคฺคโห. เอตํ ยถาวุตฺตํ คุณา ปธาเนตรา ปสิทฺธวิสยา วิสยนฺตรปริคฺคหลกฺขณา วุตฺติ ปโยครูปา, ตโต อปริจฺจุตํ อปริคฬิตํ สนฺตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตมโนหรมลงฺการรูปตฺตา, อฺํ ตุ อิตรํ ปน มุขฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ. กามํ เอกนฺเตน ¶ คามฺมตํ อสพฺภสภาวํ พนฺเธ ตสฺสานุจิตภาวโต วินฺทติ ปฏิลภติ ปสวตีติ อตฺโถ.
๑๕๙. อิทานิ อิเมสุเยว ปาณิธมฺมาทีสุ โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย ปยุตฺโต ปสตฺโถ, มุขฺยวิสเย ปยุตฺโต อปสตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วมนุคฺคิ’’จฺจาทิมาห. เอตํ วมนุคฺคิรนาทิ วมนอุคฺคิรนวิเรจนาทิกํ คุณวุตฺยปริจฺจุตํ อมุขฺยปโยคโต อคฬิตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ สพฺเพสํ อติปิยํ โหติ, อฺํ ตุ อุตฺตโต พฺยติเรกํ มุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนุคฺคิรนาทิกํ ปน กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ สภาวอปฺปิยคามฺมโทสตํ วินฺทติ เสวตีติ. วมนฺจ อุคฺคิรนฺเจติ จ, ตานิ อาทีนิ ยสฺเสติ จ, คุณา อปฺปธานา วุตฺตีติ จ, ตโต อปริจฺจุตนฺติ จ วิคฺคโห.
กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขาวลี;
จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโย.
๑๖๐. อุทาหรติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทิ. มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทนขานํ อาวลี เสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน นิรนฺตรํ นิสฺสรนฺตีนํ โสภาวิเสสานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน จนฺทกนฺตี จนฺทจฺฉวิโย สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา ปิวนฺตีว ปานํ กโรนฺตีติ ตกฺเกมิ. กีทิสี วิยาติ ปริกปฺปนาพีชมาห ‘‘นิปฺปภ’’นฺติอาทิ. ตํ จนฺทํ นิปฺปภํ ปภาวิรหิตํ กโรนฺติโย วิทหมานา. อิทฺหิ กปฺปนาพีชํ ยโต นขโสภาลิงฺคเนน จนฺทสฺส โสภาวโต นิปฺปภตฺตํ ปสฺสิตฺวา มหตฺตฺจ ตสฺสา นขาวลิโย จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีติ ปริกปฺเปติ กนฺตีนฺจ วมนพฺยาชํ.
๑๖๐. อิฏฺวิสเย ปยุตฺตวมนุคฺคิรนาทีนมุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทินา. มุนิปาทนขาวลี มุนิปาทนขเสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน จนฺทมรีจิสทิสโสภานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน ตํ นิมฺมลจนฺทํ นิปฺปภํ กโรนฺติโย อตฺตโน สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา นิปฺปภํ กโรนฺติโย จนฺทกนฺตี จนฺทรํสิโย ¶ ปิวนฺติ มฺเ. นขรํสีนํ สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา สปฺปภสฺสาปิ จนฺทสฺส นิปฺปภตฺตฺจ นขรํสีนํ อธิกตฺตฺจ ทิสฺวา จนฺทกนฺตี ปิวนฺติ อิเวติ นขาวลีนํ จนฺทกนฺติปิวนฺจ สกกนฺติวมนฺจ ปกติ น โหติ, พฺยาชมิติ กวินา ปริกปฺปิตํ โหติ. เอตฺถ ภตฺตสิตฺถาทิมุขฺยวิสยโต อฺกนฺติสงฺขตอมุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนํ คุณวุตฺตีติ าตพฺพํ. วมนเมว พฺยาชมิติ จ, มุนิโน ปาทาติ จ, เตสุ นขาติ จ, เตสํ อาวลิโยติ จ, จนฺทสฺส กนฺติโยติ จ, นิคฺคโต ปภาหีติ จ วิคฺคโห.
อจิตฺตกตฺตุกํ รุฌ-มิจฺเจวํ คุณกมฺม ตํ[คุณกมฺมกํ (สี.)];
สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํ.
๑๖๑. ยถาวุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อจิตฺต’’อิจฺจาทินา. อิจฺเจวํ อจิตฺโต กตฺตา ยสฺส ตํ อจิตฺตกตฺตุกํ. คุโณ กมฺมํ ยสฺส ตํ คุณกมฺมํ. ตฺจ วมนาทิ รุฌมติมโนหรํ ภวติ พนฺโธจิตตฺตา. นขาวลิโย หิ อจิตฺตกตฺตาโร, กนฺติโย คุณกมฺมนฺติ วมนมตฺราติสุนฺทรํ. เนทเมว รุฌนฺติ อาห ‘‘สจิตฺต’’อิจฺจาทิ. เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิยทิคุณกมฺมํ, อุตฺตมํ เสฏฺํ พนฺโธจิตตฺตา.
๑๖๑. อนนฺตโรทาหรณสฺส ปสตฺถตฺตฺจ กมฺมนิ คุเณ สติ สจิตฺตกตฺตุกวมนาทิกฺจ อิฏฺมิติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจิตฺตกตฺตุก’’มิจฺจาทิมาห. อิจฺเจวํ อิมินา ปกาเรน อจิตฺตกตฺตุกํ นขาวลิสงฺขาตอวิฺาณกกตฺตุวนฺตํ คุณกมฺมํ นขกนฺติสงฺขาตอปฺปธานกมฺมวนฺตํ วมนาทิกํ รุฌํ รจนาย อุจิตตฺตา รุจิชนกํ โหติ, เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิ สวิฺาณกกตฺตุวนฺตมฺปิ ยทิ คุณกมฺมํ อมุขฺยกมฺมํ เจ, อุตฺตมํ วิสิฏฺเมว, ‘‘กนฺตีน’’นฺติ ภาวสมฺพนฺเธ ฉฏฺิยา สติปิ วมนกฺริยาย กมฺมตฺตํ นาติวตฺตติ. นตฺถิ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อจิตฺตา กตฺตาโร ยสฺสาติ จ, คุโณ กมฺมํ ยสฺเสติ จ, สห ¶ จิตฺเตน วตฺตมาโนติ จ วากฺยํ. อิติ นิทสฺสเน เอวํ ปกาเร นิปาโต, อถ วา วจนวจนียานํ [วจนวจนียาทีนํ (ก.)] นิคมารมฺเภ นิปาตสมุทาโย.
อุคฺคิรนฺโตว ส สฺเนห-รสํ ชินวโร ชเน;
ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สมฺปีณเย ชนํ.
๑๖๒. ตทุทาหรติ ‘‘อุคฺคิรนฺโตวา’’ติอาทินา. โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตํ อนุราคํ อุคฺคิรนฺโตว วมนฺโต วิย มธุรํ อติปณีตํ ธมฺมํ ภาสนฺโต กํ ชนํ น สมฺปีณเย, สพฺพเมว สมฺปีเณติ. เอตฺถ ชินวโร กตฺตา สจิตฺโต, สฺเนหรโส คุณกมฺมํ.
๑๖๒. อิทานิ สจิตฺตกกตฺตุปกฺเข อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘อุคฺคิรนฺโต’’จฺจาทินา. โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตอนุราคํ อุคฺคิรนฺโต อิว วมนฺโต วิย มธุรํ อาทิกลฺยาณาทิภาเวน ปณีตํ ธมฺมํ สทฺธมฺมํ ภาสนฺโต เทเสนฺโต ยถาสยํ วทนฺโต กํ ชนํ กีทิสํ ปุคฺคลํ น สมฺปีณเย, ปีเณติ เอวาติ. เอตฺถ อุคฺคิรนํ ชินวรสงฺขตสจิตฺตกกตฺตุวนฺตมฺปิ สฺเนหรสสงฺขาตอมุขฺยกมฺมยุตฺตตฺตา ปสตฺถํ โหติ. สฺเนโห เอว รโส อนุราโคติ วิคฺคโห.
โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฏุ-
ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตาภิโยโค;
โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย-
โมคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’มมนฺทรูปํ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
คุณาวโพโธ นาม ตติโย ปริจฺเฉโท.
๑๖๓. คนฺถนฺตราหิตวาสนาย, ¶ ตทนุพนฺธปฏิภาเน จาวิชฺชมาเนปิ สุเตน อภิโยคพเลน กวิตา กิตฺติ จ ตทนุคตา สมุปลพฺภตีติ สมนุสาสติ ‘‘โย’’อิจฺจาทินา. สทฺทสตฺเถ พฺยากรเณ กิสฺมิฺจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา กุสโล เฉโก นิฆณฺฏุมฺหิ อภิธานสตฺเถ จ ฉนฺทสิ วุตฺติชาติปฺปปฺจปกาสกฉนฺโทวิจิติสตฺเถ จ อลงฺกติสุ อลงฺการสตฺเถ จ กุสโล น เกวลํ สทฺทสตฺเถเยว, อถ จ ปน นิจฺจมนวรตํ ทิวา จ รตฺโต จ กโต อภิโยโค วายาโม รจนาวิสเย ยสฺส โสยํ กวิตฺตวิกโลปิ พนฺธกรณสงฺขาตกวิคุณปริหีโนปิ กวีสุ กวิคุโณเปเตสุ สงฺขฺยํ คณนํ โอคยฺห ปฏิลภิตฺวา อมนฺทรูปํ อติพหุํ กิตฺตึ ปริสุทฺธพนฺธรจนาลกฺขณํ ตปฺปภวํ ขฺยาตํ วินฺทติ ปฏิลภเตวาติ.
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ
สุโพธาลงฺการฏีกายํ
คุณาวโพธปริจฺเฉโท ตติโย.
๑๖๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สทฺทาลงฺกาเร นิทฺทิสิตฺวา พฺยากรณนิฆณฺฏุฉนฺโทปริวาริเต อิมสฺมึ นิรนฺตราภิโยโค อิหโลกิยาทิมหนฺตยสสฺส การณมิติ สิสฺสานมนุสาสนฺโต ‘‘โย สทฺทสตฺถกุสโล’’จฺจาทิมาห. โย เถรนวมชฺฌิเมสุ โกจิ สทฺทสตฺถกุสโล สทฺทานุสาสนพฺยากรณวิสเย ปกติปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เฉโก นิฆณฺฏุฉนฺโทอลงฺกตีสุ อภิธานฉนฺโทอลงฺการสตฺเถสุปิ กุสโล ตํตํวิภาคพุทฺธีนํ ปฏิปาทเนน เฉโก นิจฺจกตาภิโยโค ธารณมนสิการวเสน นิจฺจํ กตุสฺสาโห โหติ. โส อยํ อปฺปมาที กวิตฺตวิกโลปิ ปกติสิทฺธกพฺพรจนคุณรหิโตปิ กวีสุ สงฺขฺยํ กพฺพกตฺตูสุ คณนํ โอคยฺห กพฺพกรณฏีกากรณาทิปกาเรน โอคาเหตฺวา ตํ คณนํ ปาปุณิตฺวา ¶ อมนฺทรูปํ อนปฺปกสภาวํ อติพหุํ กิตฺตึ นิทฺโทสํ สตฺถรจนลกฺขณํ ปฺุสฺจยํ, ตปฺปภวํ ปสิทฺธึ วา วินฺทติ ลภเตวาติ. ยถาวุตฺตสตฺเถสุ อภิโยโค พนฺธสฺส เอกนฺตการณเมว. วุตฺตํ หิ–
‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,
สุตฺจ พหุนิมฺมลํ;
อมนฺโท จาภิโยโค’ยํ,
เหตุ โหติ’ห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓].
ตตฺถ สาภาวิกี สภาวสิทฺธา ปฏิภา จ ปฺา จ พหุ นิมฺมลํ อนปฺปกํ นิชฺชฏํ สุตฺจ อมนฺโท อภิโยโค จ อนปฺปโก อภฺยาโส เจติ อยเมโส สพฺโพปิ อิห พนฺธเน อิมิสฺสํ กพฺพรจนายํ เหตุ โหติ การณํ ภวตีติ. สทฺเท สาสติ เอตฺถ เอเตนาติ อิมสฺมึ อตฺเถ ตปฺปจฺจยฺจ ตสฺส ถาเทสฺจ กตฺวา สทฺทสตฺถนฺติ าตพฺพํ, สทฺทสตฺเถ กุสโลติ จ, นิฆณฺฏุ จ ฉนฺโท จ อลงฺกติ อลงฺการฺเจติ จ วิคฺคโห, เอตฺถ อลงฺกติสทฺโท สตฺถาเปกฺขาย นปุํสโก โหติ, นิจฺจํ กโต อภิโยโค อสฺเสติ จ, กวิโน ภาโวติ จ, เตน วิกโลติ จ, อมนฺทํ รูปํ สภาโว ยสฺเสติ จ วากฺยํ.
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
ตติโย ปริจฺเฉโท.