อฺ > พฺยากรณ คนฺถ-สงฺคโห > สุโพธาลงฺการฏีกา > ๔. อตฺถาลงฺการาวโพธปริจฺเฉท

๑๖๔. เอวํ ¶ สทฺทาลงฺกาเร ปริจฺฉิชฺช สมฺปตฺยตฺถาลงฺการํ โพธยิตุมาห ‘‘อตฺถาลงฺการ’’อิจฺจาทิ. สคุณา ยถาวุตฺเตหิ ปสาทาทีหิ สทฺทคุเณหิ สหิตา พนฺธปทฺธติ กพฺพรจนํ. อลงฺกรียติ กนฺตึ นียติ พนฺโธ เอเตหิ สรีรมิว หาราทีหีติ อลงฺการา, เตหิ อตฺถาลงฺกาเรหิ ชาตฺยาทิลกฺขเณหิ สหิตา สํยุตฺตา สตี สคุณา ปติพฺพตาทิคุโณเปตา อตฺเถน ธเนน อลงฺกาเรน อาภรเณน สหิตา ยุตฺตา กนฺตาว องฺคนา วิย. ยโต อจฺจนฺตกนฺตา อติสยรมณียา สิยา, ตโต เตน การเณน เย อตฺถาลงฺการา อวสรํ ปตฺตา, เต อธุนา อิทานิ วุจฺจนฺเต กถียนฺติ.

๑๖๔. เอวํ สทฺทาลงฺการวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตนฺนิสฺสยํเยว อตฺถาลงฺการพนฺธมารภนฺโต ‘‘อตฺถาลงฺการิ’’จฺจาทิมาห. สคุณา ยถาวุตฺตปสาทาทิสทฺทคุณยุตฺตา พนฺธปทฺธติ ปชฺชคชฺชาทิปเภทา รจนาวลิ อตฺถาลงฺการสหิตา สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสงฺขาเตน อตฺถาลงฺกาเรน สํยุตฺตา สคุณา อตฺถาลงฺการสหิตา กนฺตา อิว ปติพฺพตาทีหิ คุเณหิ ยุตฺตา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิธเนหิ คีเวยฺยกฏกนูปุราทีหิ อาภรเณหิ จ ยุตฺตา องฺคนาว อจฺจนฺตกนฺตา ยโต อติสเยน รมณียา, ตโต ตสฺมา เต อตฺถาลงฺการา อธุนา ทานิ วุจฺจนฺเต. อลงฺกโรนฺติ พนฺธํ สรีรํ วา เอเตหีติ จ, อตฺถสฺส อลงฺการาติ จ, เตหิ สหิตาติ จ, คุเณหิ สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ, อจฺจนฺตํ อติสเยน กนฺตาติ จ วิคฺคโห.

สภาววงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;

ปมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถาวิภาวินี.

๑๖๕. กติปฺปเภทา เต อิจฺจาห ‘‘สภาว’’อิจฺจาทิ. สภาววุตฺติ วงฺกวุตฺตีติ อิเมสํ เภทา ปเภเทน อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการาทฺวิธาทฺวิปฺปการา. ¶ เตสุ สภาววุตฺติ กีทิสีติ อาห ‘‘ปมา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตาสุ ปมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ปทตฺถานํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสภาวานํ นานา วิจิตฺตา, น ทฺเวกาว อวตฺถา อวสรา วิภาวินี ปกาสิกา วิฺเยฺยา. ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ ยถาสภาวมเนกปฺปการํ สมฺมเทว วิวรนฺตี สภาวํ ปทตฺถานํ วิจิตฺตํ วทตีติ สภาววุตฺติ นามาติ อธิปฺปาโย, สาว ชาติยา ปทตฺถสรูปสฺส ตถาตถาปฏิปาทกตฺเตน วุตฺติยา [ทตฺติยา (ก.)] ชาติปิ วุจฺจติ.

๑๖๕. ปสตฺถาลงฺการา [ปสตฺถาทิอลงฺการา (ก.)] ปเภทโต เอตฺตกาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สภาวิ’’จฺจาทิมาห. อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการา สภาววงฺกวุตฺตีนํ เภทา ปเภทโต ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติ. ตตฺถ ตาสุทฺวีสุ ปมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขณานํ ปทตฺถานํ นานาวตฺถาวิภาวินี อเนกปฺปการสฺส ปกาสินี โหติ. เอตฺถ ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ อเนกปฺปการสภาวปกาสินี สภาววุตฺติ นาม. เอสาว ชาติ คุณาทิจตุพฺพิธปทตฺถานํ สรูปสงฺขาตชาติยา เตหิ อากาเรหิ ปฏิปาทนโต อุปจารโต ชาติ นาม โหติ. ชาตฺยาทิปทตฺถานํเยว ยถาสภาวํ หิตฺวา วตฺถุปริกปฺปิตอติสโยปมารูปกาทิสรูปสงฺขาตํ วงฺกสภาวํ ปกาเสนฺตี วงฺกวุตฺติ นาม. ยภาโว จ วงฺโก จาติ จ, เตสํ วุตฺตีติ จ, อลํกโรนฺติ เอตาหีติ จ, นานา อเนกา จ สา อวตฺถา จาติ จ วากฺยํ.

๑๖๖. ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติ. ลีลาย วิลาเสน วิหิตาย วิกนฺติยา คมเนน สตฺตปทวีติหารสงฺขาเตน สุภโค สุนฺทโร ทิสาสุ ทสสุ ถิรมจลํ วิโลกนํ ยสฺส โส โพธิสตฺตงฺกุโร ตทหุชาโต มหาโพธิสตฺโต อาสภึ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทิกมุตฺตมํ นิพฺภยวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ วิเสเสน รมณียตฺตํ ปตฺโต. อยํ สภาววุตฺติ. เอวํ ชาติสภาววุตฺยาทโยปิ ปริกปฺปนียา.

๑๖๖. อิทานิ สภาววุตฺติยา อุทาหรณํ อาห ‘‘ยถา – ลีลาวิกนฺติ’’จฺจาทิ. ลีลาวิกนฺติสุภโค วิลาสคมเนน สตฺตปทวีติหาเรน สุนฺทโร ทิสาถิรวิโลกโน ทสทิสาสุ อจลโอโลกโน โพธิสตฺตงฺกุโร มหาโพธิสตฺตงฺกุโร อาสภึ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทินา อภีตวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ อโสภีติ. อิห โพธิสตฺตสงฺขาตสฺส ทพฺพสฺส ลีลาวิกนฺติทิสาถิรวิโลกนวโจนิจฺฉารณสงฺขตานํ อวตฺถานํ ปกาสิตตฺตา ทพฺพสภาววุตฺตีติ าตพฺพา. เอสาเยว ทพฺพคตคตฺยาทิวิจิตฺรสรูปํ อลงฺกรณโต อลงฺกาโร นาม, ทพฺพคตคตฺยาทโย ปน อลํกิริยมานตฺตา อลํกิริยา นาม. ชาติคุณกฺริยาสภาววุตฺติโยปิ เอวเมว ทฏฺพฺพา. ลีลาย ยุตฺตา วิกนฺตีติ จ, ตาย สุภโคติ จ, ทิสาสุ ถิรํ วิโลกนํ ยสฺเสติ จ, โพธิยา ปฺาย สตฺโตติ จ, โสเยว องฺกุโรติ จ, อุสภสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ. อุสภสฺส ภาวสงฺขาตา อกมฺปนียา ิติ อาสภํ นาม, อกมฺปภาวโต เตน สมาปิ วาจา อุปจารโต อาสภี นาม โหติ.

วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ฺถา สา ปราภเว;

ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโชปทสฺสนํ.

๑๖๗. ทุติยมาห ¶ ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินา. วตฺถุโน ชาตฺยาทิรูปสฺส ปทตฺถสฺส สภาโว ยสฺสํ อวตฺถายํ ยาทิสํ รูปํ ตสฺส อฺถาภาเวน ตสฺส รูปสฺส ตเถตํ ทพฺพาปเนน วุตฺติ วจนํ. ปรา ภเว อฺา วงฺกวุตฺติ นาม สิยา. กึ สา สากลฺเลน วตฺตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’อิจฺจาทิ. ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปริมิตเภทกตฺตา พีชสฺส การณตฺตา สกลพฺยตฺติพฺยาปิสามฺรูปสฺส ยโต ปเร วิจิตฺตาลงฺการา ปสวนฺติ, อุปทสฺสนํ กถนํ โหติ นิรวเสสาภิธานสฺส เกนาปฺยสกฺกุเณยฺยตฺตา.

๑๖๗. อิทานิ วงฺกวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินา. วตฺถุสภาวสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถสมฺพนฺธิโน ตาสุ ตาสุ อวตฺถาสุ โย สภาโว วิชฺชติ, ตสฺส สภาวสฺส อฺถา วิชฺชมานาการํ หิตฺวา วตฺตุปริกปฺปิเตน อติสยอุปมารูปกาทิอฺปกาเรน ยา วุตฺติ ยํ กถนํ อตฺถิ, สา ปราภเว สภาววุตฺติโต อฺา วงฺกวุตฺติ นาม สิยา. ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปฺปมาณปกฺขตฺตา กถเนน ปริสมาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา นยโต ตสฺส อนนฺตปกฺขสฺส ปริคฺคหณตฺถํ พีโชปทสฺสนํ การณมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติ. วกฺขมานเภทโต เอกเมกมฺปิ อตฺตนา สทิสํ อนนฺตเภทปริคฺคหชานนตฺถํ ปโหตีติ อธิปฺปาโย. วตฺถูนํ สภาโวติ จ, อนนฺตา วิกปฺปา ยสฺส สภาวสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, พีชสฺส อุปทสฺสนนฺติ จ วิคฺคโห.

วงฺกวุตฺติอตฺถาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา

เหตุกฺกโม ¶ ปิยตรํ, สมาสปริกปฺปนา;

สมาหิตํ ปริยาย-วุตฺติพฺยาโชปวณฺณนํ.

เอกาวลิ อฺมฺํ, สหวุตฺติ วิโรธิตา;

ปริวุตฺติพฺภโมภาโว, มิสฺส’มาสี รสี อิติ.

เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺา, ภาโว ชีวิตมุจฺจเต;

วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิรึ ปรํ.

๑๖๘-๑๗๒. ยโถทฺเทสํ นิทฺทิสิตุกาโม อุทฺทิสติ ‘‘ตตฺเถ’’จฺจาทิ. ตตฺถาติ ตสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ ‘‘เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. สมุทฺทิฏฺาติ สงฺเขปนเยน วุตฺตา. อติสโย อุปมา รูปกํ อาวุตฺติ ทีปกฺจ, สมาโส สมาสวุตฺติ ปริกปฺปนา จ, วิเสโส รุฬฺหาหงฺกาโร จ, ชีวิตมุจฺจเตติ ตทภาเว พนฺธสฺส ฉวสฺเสว เหยฺยตฺตา วุตฺตํ, สิเลโส ตุ วงฺกวุตฺตีสุ สภาววุตฺตึ หิตฺวา วตฺถุสภาวโต อฺถา ยถา ตถา ปริกปฺปนรูปาสุ อติสยาทีสุ วุตฺตีสุ ปรํ สิรึ กนฺตึ โปเสติ ตํ ปูเรติ อาวหตีติ.

๑๖๘-๑๗๒. เภทวนฺตานํ ปทตฺถานํ สภาวกถนํ อุทฺเทสกฺกเมน ปากฏํ โหตีติ วตฺตมาเนหิ อลงฺกาเรหิ อุทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถาติสย…เป… รสี’’ติ คาถาจตุกฺกมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ อิติ เอวํ เอเต ปฺจตึส เภทา สมุทฺทิฏฺา สงฺเขเปน วุตฺตาติ. เอเตสํ ปน ปทานํ อตฺโถ นิทฺเทเส อาวิภวิสฺสติ. อิมินา ภาโว จ สิเลโส จ อติปฺปสตฺโถติ ทีเปติ. ภาโว ภาวาลงฺกาโร ชีวิตํ พนฺธสฺส ปาณภูโตติ วุจฺจเต, ¶ ภาวรหิตสฺส พนฺธสฺส ฉวสรีรสฺส วิย อนุปาเทยฺยตฺตา, สิเลโส ตุ สิเลสาลงฺกาโร ปน วงฺกวุตฺตีสุ อติสโยปมาทิวงฺกวุตฺตีสุ ปรมุกฺกํสภูตํ สิรึ โสภํ โปเสติ ปูเรติ.

๑๗๓. ตตฺถาติสยวุตฺตีนํ ตาว นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ปกาสิกา’’อิจฺจาทิ. วิเสสสฺส วตฺถุคตสฺสาติมตฺตสฺส ปกาสิกายาติ อนุวทิตฺวา สา อติสยวุตฺติ สิยาติ วิธียเต, อติสยสฺส วตฺถุโน อุกฺกํสสฺส ปฏิปาทิกา วุตฺติ อติสยวุตฺติ. สา จ ทุวิธาติ อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิ. โลกํ โลกปฺปตีตึ อติกฺกนฺโต วิสโย โคจโร ยสฺสา สา โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ โลเก ภวา โลกิติมนติกฺกนฺตตฺตาติ โลกิยา จาติ อติสยวุตฺติ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา ภวติ.

๑๗๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อติสยวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘ปกาสิ’’จฺจาทินา. วิเสสสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถคตอธิกวิเสสสฺส ยา วุตฺติ ปกาสิกา, สา อติสยวุตฺติ นาม สิยา, สา อติสยวุตฺติ โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ ชาตฺยาทิปทตฺถานํ ยถาสภาวสงฺขตโลกิตฺยาติกฺกนฺตวิสยตฺตา โลกาติกฺกนฺต วิสยาติ จ โลกิยาติ จ ยถาวุตฺตโลกมนติกฺกมฺม ปวตฺตนโต โลกิยาติ เจวํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติ. วทตีติ วุตฺติ, อติสยสฺส วุตฺตีติ จ, โลกํ อติกฺกนฺโต วิสโย เอติสฺสาติ จ, โลเก ภวาติ จ วิคฺคโห. ‘‘วิเสสสฺส ปกาสิกา’’ติ ปสิทฺธคุณานุวาเทน ¶ สา อติสยวุตฺติ สิยาติ อปสิทฺธํ อติสยวุตฺติวิธานํ กโรติ, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ. อนุวาทกอนุวาทนียเภโท อุปริปฺเยวเมว ทฏฺพฺโพ.

๑๗๔. อยํ ทฺวิปฺปการา อติสยวุตฺติ สภาววุตฺยาทีหิ ภินฺนาติ เจ? อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิ. ชาติอาทโย ยโต ปทตฺถสฺส วิจิตฺตํ สรูปํ วทตีติ วิจิตฺตสรูปปฏิปาทิกา สภาววุตฺติปิ อลงฺกาโร, อลงฺการิยํ ตุ วตฺถุมตฺตํ, ตโต สภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส เภทา, ยถา สรีเร ยํ สหชํ สุนฺทรตฺตํ, ตสฺส โปสกาปิ มุตฺตาวลิปฺปภุติ อลงฺกาโรติ วุจฺจติ, เอวํ พนฺเธปฺยลงฺการิยวตฺถุนิมิตฺตํ ธมฺมตฺตํ ยาย อุกฺกํสียติ, สา อุกฺกํโสติ วุจฺจติ. สา จ วุตฺติ อลงฺการสทฺเทน วุจฺจเต. สา ปน อติสยวุตฺติเยว. เตเนวาห ‘‘โลกิยาติสยสฺเสเต, เภทา เย ชาติอาทโย’’ติ. ยโต เอวํ, ตโต โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ วิสุํ ทสฺสนียาติ อาห ‘‘ปฏี’’ติอาทิ. ตุสทฺโท เภเท. อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา ปฏิปาทียเตติ สมฺพนฺโธ.

๑๗๔. อิทานิ เอสา ทฺวิปฺปการาปิ อติสยวุตฺติสภาววุตฺยาทีหิ อนฺาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิเย’’จฺจาทิมาห. ชาติอาทโย ชาติคุณาทิปทตฺถคตวิจิตฺตสรูปสฺส ปกาสนโต นิสฺสยโวหาเรน ‘‘ชาตฺยาทโย’’ติ นิทฺทิฏฺา ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโย เย เภทา ¶ วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส โลกิยาติสยวุตฺติยาเยว เภทา อวยวา. ตตฺถ โลกิยาติสยวุตฺติ นาม ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโยเยวาติ. เอสาเยว วิจิตฺรรูปปฏิปาทิกา อุกฺกํสาติ จ วุจฺจติ. เอวํ โลกิยาติสยวุตฺติยา ‘‘ลีลาวิกนฺติสุภโค’’ติ อุทาหรณสฺส คมฺยมานตฺตา วกฺขมานํ ปฏิชานาติ ‘‘ปฏิปาทียเต’’จฺจาทินา. อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา อติสยวุตฺติ ปฏิปาทียเต อุทาหรณโต นิปฺผาทียติ. โลเก ภโวติ จ, ตสฺส อติสโย อาธิกฺกมิติ จ วากฺยํ.

๑๗๕. ตมุทาหรติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินา. ชิน เต เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตฺชลิปุเฏน อตฺตโน นยนทฺวนฺทสงฺขาเตน อฺชลิปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ ชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา หรติ อนุปตติ [อปนยติ (?)]. ตณฺหาหโรปิ สมาโน ตฺวํ หนฺตุํ นิวตฺติตุํ กึ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสิ. ตณฺหาหรา นาม ตณฺหเมว นุทนฺติ. อตฺร หนนฺตามปิห สมฺปนุทติ โลกิตึ อติกฺกมฺม เทหกนฺติยา พหุตฺตนธมฺโม วุตฺโต.

๑๗๕. อิทานิ ปฏิฺาตานุสาเรน ปฏิปาเทติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินา. โภ ชิน เต ตุยฺหํ เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตฺชลิปุเฏน เนตฺตสงฺขาเตน หตฺถปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ สาธุชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว ¶ วา ตณฺหาหโรปิ ตฺวํ สพฺเพสํ ตณฺหาวินาสโกปิ หนฺตุํ นิวาเรตุํ กึ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสีติ. เอตฺถ ปิวนํ นาม ปิปาสํ วิเนตีติ โลกสภาโว. ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกสภาวมติกฺกนฺตตฺโถ. กนฺตีนํ อธิกปิยตา อติสยธมฺโม, ตสฺส วุตฺติ ปน ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกาติกฺกนฺตอตฺถํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺโต โหติ. สา ปน กเถตุมิจฺฉิตํ กนฺตีนํ อธิกปิยตํ ตณฺหาหนเน อสมตฺถํ วตฺวา ทีเปตีติ วงฺกวุตฺติ นาม. วุจฺจมานานํ อุปมารูปกาทีนมฺปิ วงฺกวุตฺติตา อิจฺฉิตตฺถสฺส ปการนฺตเรน ปกาสนโตเยว. ยถา นาม สรีรสหชํ ปีนตฺตาทิสุนฺทรตฺตํ อุทฺทีปนากาเรน ิตา กฏกอุณฺหีสหาราทโย อลงฺการา นาม ภวนฺติ, เอวํ พนฺธสรีรสงฺขาเต อลงฺกรณียวตฺถุมฺหิ วิชฺชมานอติปิยตาทิเมว อุทฺทีเปตฺวา อลงฺกุรุมานา ‘‘ตณฺหาหโรสิ ตฺวํ เอสํ กนฺตี ปิวนฺตานํ ตณฺหํ หนฺตุํ นาล’’มิติ วาจาภงฺคี อลงฺกาโร นาม. อลงฺการิยํ นาม อลงฺกาตพฺพกนฺติปิยตาย พหุตฺตนฺติ. อุตฺตริปิ อลงฺการอลงฺการิยวิภาโค จ อนุรูปโต โยชนกฺกโม จ เอวเมว ทฏฺพฺโพ. เทเห กนฺตีติ จ, อฺชลีเยว ปุโฏติ จ, เนตฺตานิเยว อฺชลิปุโฏติ จ, ตณฺหํ หรตีติ จ วิคฺคโห.

อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;

สทฺทตฺถคมฺมา วากฺยตฺถ-วิสยาติ จ สา ติธา.

๑๗๖. อุปมํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินา. อุปมียเต อเนนาติ อุปมานํ, ปทุมาทิกวตฺถุ. ปทุมาทิโก ตุ สทฺโท อุปมานวาจโก. อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, มุขาทิกวตฺถุ. มุขาทิโก สทฺโท ตุ อุปเมยฺยวาจโก. เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ปทุมาทิมุขาทิวตฺถูนฺจ. สธมฺมตฺตนฺติ สมาโน ธมฺโม กนฺติมนฺตตา ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตสมาเนน ธมฺเมน สห สมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตํ ¶ อุปมาโนปเมยฺยปติฏฺิตํ อุปมา สิยา, อุปมียติ ยถาวุตฺโต สมฺพนฺโธติ กตฺวา. สา ปนาลงฺการิยสฺส ธมฺมสฺสาติสยปฏิปาทนปฺปกาโร. กติวิธา สาติ อาห ‘‘สทฺท’’อิจฺจาทิ. สทฺโท จ อตฺโถ จ, เตหิ คมฺมา ปตียมานา สทฺทตฺถคมฺมา. วากฺยํ ปทสมุทาโย. ตสฺส อตฺโถ วิสโย โคจโร ยสฺสา วากฺยตฺถวิสยาติ จ สา อุปมา ติวิธา สทฺทคมฺมอตฺถคมฺมวากฺยตฺถวิสยาติ ติธา โหติ.

๑๗๖. อิทานิ อุปมาลงฺการํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินา. อุปมาโนปเมยฺยานํ จนฺทนีลุปฺปลทลาภาทีนํ อานนนยนาทีนฺจ ปทตฺถานํ สธมฺมตฺตํ กนฺติมนฺตตาปีนตาทิตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ อุปมา นาม สิยา, สา อลงฺกรณียวตฺถุโน อาธิกฺกปฏิปาทนปฺปการา อุปมา สทฺทตฺถคมฺมา สทฺทคมฺมา จ อตฺถคมฺมา จ วากฺยตฺถวิสยา จ, อิติ เอวํ ติธา ติปฺปการา โหติ. เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ จนฺทานนาทิปทตฺถานํ สธมฺมสงฺขโต อฺมฺตุลฺยกนฺติมนฺตตาปีนตาทิธมฺมโยโค ปทตฺถานํ อุปมตฺถสฺส ปติฏฺิตตฺตา อุปฏฺานตาย อุปมา นาม โหติ, ตนฺนิสฺสยจนฺทาทโย ปน นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา นาม โหติ, อุปมานภูตจนฺทาทิอตฺถปฏิปาทโก จนฺทิมาทิสทฺโทปิ ตทตฺเถน อุปมา นาม โหติ, อุปเมยฺยุปเมยฺยนิสฺสยตปฺปฏิปาทกานมฺปิ อุปเมยฺยภาโว เอวเมว ทฏฺพฺโพ. อุปมียเต อเนนาติ อุปมานนฺติ กตฺวา จนฺทาทิ อุปมานํ วุจฺจติ, อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, อานนาทิ, อุปมานฺจ อุปเมยฺยฺจาติ จ, สมาโน จ โส ธมฺโม เจติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, สทฺโท จ อตฺโถ จาติ จ, เตหิ คมฺมาติ จ, วากฺยสฺส อตฺโถติ จ, โส วิสโย ยสฺสา อุปมายาติ จ วากฺยํ.

สมาสปจฺจเยวาที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;

สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมานโน.

๑๗๗. ตตฺถ ¶ สทฺทคมฺมาปิ ติธา สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมาส’’อิจฺจาทิ. สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวาทิ จ, เต สทฺทา นาม, สทฺทสทฺเทน สมาสาทโย วตฺตุมธิปฺเปตาติ อตฺโถ. เตสํ สมาสาทีนํ วสา สทฺทคมฺมา ติธา โหติ สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ, สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺมา อุปมา วุจฺจตีติ เสโส. อุทาหรติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติ, จนฺทิมา วิย รุจิรมานนํ มุขํ ยสฺส โส จนฺทิมานโน. เอตฺถ จ จนฺทิมํ อุปมานํ, อานนํ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ ธมฺโม, จนฺทิมานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธิโชตโก วิยสทฺโท, เตสุ สาธารณธมฺมวาจกสฺส วิยสทฺทสฺส โจปมาโชตกสฺสาปฺปโยโค สมาเสเนว วุตฺตตฺตา, เอตฺถ ปน วิยสทฺโท จนฺทิมาสทฺเทน อุปมานวาจเกน สมฺพนฺธมุปคโต จนฺทคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, มุขคตํ ปน สามตฺถิยา ปทียเต, เอวมีทิสํ ทฏฺพฺพํ.

๑๗๗. เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สทฺทคมฺมสฺส ติวิธตฺตํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สมาเส’’จฺจาทิ. สมาสปจฺจเยวาที สมาโส, อายาทิปจฺจยา, อิวาทโย จ สทฺทา นาม, เตสํ สมาสาทีนํ วสา เภเทน สทฺทคมฺมา ติธา สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ ติวิธา โหติ. สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติ. มุนินฺโท สมฺมาสมฺพุทฺโธ จนฺทิมานโน จนฺทสมานมโนหรมุขมณฺฑเลน ยุตฺโต โหติ, สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวอิติ อิทํ อาทิ เยสํ วาทีนนฺติ จ, สทฺเทน คมฺมาติ จ, มุนีนํ อินฺโทติ จ, จนฺทิมา วิย รุจิรํ อานนํ มุขํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ ‘‘จนฺทิมา’’ติ อุปมานํ, ‘‘อานน’’นฺติ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารณธมฺโม, ‘‘วิยา’’ติ สทฺโท จนฺทานนานํ ทฺวินฺนํ อานนคตรุจิรตฺตํ จนฺเท จ, จนฺทคตรุจิรตฺตํ อานเน จ อตฺถีติ สมานธมฺมสมฺพนฺธํ ¶ โชเตติ, อิห สาธารณธมฺมวาจกสฺส รุจิรสทฺทสฺส, ตุลฺยธมฺมสงฺขาโตปมาโชตกสฺส วิยสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค เตสํ อตฺถานํ สมาเสน วุตฺตตฺตา. เอตฺถ อุปมานวาจเกน จนฺทิมาสทฺเทน ยุตฺโต วิย สทฺโท จนฺทคตสทิสตฺตํ โชเตติ, มุขคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา ปตียเต. ตถา หิ มุขํ จนฺทสมานมาคจฺฉนฺตํ จนฺทสฺส มุขสทิสตฺตํ วินา น ภวตีติ อฺถานุปปตฺติ สามตฺถิยนฺติ.

อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติ.

๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺมํ ทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินา. อายาทีติ อายอียกปจฺจยาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺมา อุปมา วุจฺจติ. อุทาหรติ ‘‘วทน’’มิจฺจาทิ. ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปงฺกชายเต. เอตฺถาปิ ปงฺกชมุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ อานนมุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ สธมฺโม, ปงฺกชานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธโชตโก อิวสทฺโท. ตตฺถ รุจิร อิวสทฺทานํ ปุพฺเพ วิยาปฺปโยโค ปจฺจเยน วุตฺตตฺตาติ สพฺพตฺถ วิฺเยฺยํ. เอวมุปริปิ.

๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺโมปมํ นิทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินา. อายาที ‘‘อาย อีย ก’’อิติอาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘วทนํ…เป… ทลียตี’’ติ. วทนํ มุขํ ปงฺกชายเต ปทุมมิว รุจิรํ อาจรติ. มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ สพฺพฺุโน เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลทลียติ นีลุปฺปลปตฺตมิว รุจิรมาจรติ. อาโย อาทิ เยสํ อียาทีนนฺติ จ, ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปวตฺตตีติ จ, มุนินฺทสฺส นยนทฺวนฺทมิติ จ, นีลุปฺปลสฺส ทลมิติ จ, ตมิว รุจิรมาจรตีติ จ วากฺยํ. เอตฺถ ‘‘ปงฺกช’’มิติ จ ‘‘นีลุปฺปล’’มิติ จ อุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ วทนํ ¶ นยนทฺวนฺทฺจ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺโม, อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานธมฺมโชตโก อิวสทฺโท, เตสํ อตฺถานํ ปจฺจเยน วุตฺตตฺตา เตสมปฺปโยโค. เอวรูเปสุ อฺเสุปิ เอวเมว เวทิตพฺโพ.

อิวาที อิว วา ตุลฺย-สมาน นิภ สนฺนิภา;

ยถาสงฺกาส ตุลิต-ปฺปกาส ปติรูปกา.

สรีสริกฺข สํวาที, วิโรธี สทิสา วิย;

ปฏิปกฺขปจฺจนีก-สปกฺโข’ปมิโต’ปมา.

ปฏิพิมฺพ ปฏิจฺฉนฺน-สรูป สม สมฺมิตา;

สวณฺณา’ภา ปฏินิธิ, สธมฺมาทิ สลกฺขณา.

ชยตฺย’กฺโกสติ หสติ, ปติคชฺชติ ทูภติ;

อุสูยตฺย’วชานาติ, นินฺทติ’สฺสติ รุนฺธติ.

ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺตึ วิลุมฺปติ;

เตน สทฺธึ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนาธิโรหติ.

กจฺฉํวิคาหเต ตสฺส, ตมนฺเวตฺย’นุพนฺธติ;

ตํสีลํ, ตํ นิเสเธติ, ตสฺส จานุกโรติ’เม.

๑๗๙-๑๘๔. อิวาที อิวาทโย นาม อิเมติ สมฺพนฺโธ. อิโว จ วา จ ตุลฺโย จ สมาโน จ นิโภ จ สนฺนิโภ จาติ ทฺวนฺเท อิว…เป… สนฺนิภา. สทฺทมเปกฺขิย ปุลฺลิงฺคตา. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ. ‘‘สธมฺมาที’’ติ อาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทีนํ ปริคฺคโห. ชยติจฺจาทีสุ กมฺมํ.

๑๗๙- ๑๘๔. อิวาทิสทฺทคมฺโมปมาธิกาเร ปมํ ตาว ‘‘อิวาทโย นาม เอเต’’ติ ทสฺเสติ ‘‘อิวาทิ’’จฺจาทินา. อิวาทีติ ปทสฺส ฉฏฺมคาถาย อิเมติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ตสฺส จาติ จสทฺทํ ยุชฺชนฏฺาเน โยเชตฺวา สนฺนิภา จาติอาทโย โยเชตพฺพา. ‘‘สธมฺมาที’’ติอาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทโย คหิตา. นินฺทติ อิสฺสตีติ ปทจฺเฉโท, อิเม ¶ ทฺเวปฺาส อิวาทโย นาม. ‘‘ชยติ อกฺโกสติ หสติ’’อิจฺจาทิกํ ตํตํกฺริยาปทสงฺขตอนุการิยานํ อนุกรณนฺติ กตฺวา ทฺวนฺโทเยว, ‘‘สนฺธิสมาสา อทฺธสฺสา’’ติ [สนฺธิสมาโส ตททฺธสฺสาติ (ก.)] วุตฺตตฺตา สนฺธิสมาสานํ คาถทฺธสฺส วินา อุภยทฺธมชฺเฌ อลพฺภนโต ทูภติปทโต ปุพฺเพเยว สมาโส กาตพฺโพ, โน เจ, อสมาโสติ คเหตพฺโพ. ตสฺส โจเรติ โสภคฺคมิจฺจาทิกมฺปิ วากฺยานุกรณนฺติ กตฺวา ตตฺถ สมาโส, วากฺเย เกวลปทานีติ วา คเหตพฺโพ. อิเมสํ สพฺเพสมฺปิ อิว สทฺทปริยายตฺตา สทิสตฺถาติ สพฺพตฺถ ภาวตฺโถ, อวยวตฺโถ ปน ปากโฏเยว.

อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิหิ;

อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติ.

๑๘๕. อิวาทีนํ วินิโยควิสยํ ทสฺเสตฺวา อุปมาเภทํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาน’’อิจฺจาทิ. เกจีติ อิมินา อปริยนฺตตฺตเมสํ [อปริยนฺตปเภทํ (ก.)] ทสฺเสติ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘ปริยนฺโต วิกปฺปาน’’นฺติอาทิ. นิยฺยนฺติ อุทาหรียนฺติ.

๑๘๕. อิทานิ อิวาทิสทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินา. อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺตํ สมานธมฺมสมฺพนฺโธ. วิภาวิหิ ปกาสเกหิ. อิเมหิ อิวาทีหิ สทฺเทหิ ชานิตพฺพา เกจิ อุปมาเภทา อปริยนฺตตฺตา สมฺปติ ทานิ ลทฺธาวสเร นิยฺยนฺติ อุทาหรณมตฺเตน ปฏิปาทียนฺติ.

วิกาสิปทุมํ’วา’ติ-สุนฺทรํ สุคตานนํ;

อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา.

๑๘๖. ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทิ. สุคตานนํ มุนินฺทสฺส วทนํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตรมณียํ. กิมิว? วิกาสิปทุมํว ปพุชฺฌมานปทุมํวิย. อิติ อยเมวํวิธา ธมฺโมปมา นาม โหติ. กสฺมา? ¶ อานนปทุมานํ สมานสฺส ธมฺมสฺส คุณสฺส สุนฺทรสฺส ลกฺขณสฺส นิทสฺสนา สุนฺทรตฺตนฺติ ปฏิปาทนโต.

๑๘๖. อุทาหรณมาห ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทินา. สุคตานนํ ภควโต มุขํ วิกาสิปทุมํว พุชฺฌมานปงฺกชมิว อติสุนฺทรํ โหติ. อิติ อีทิสา อุปมา ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา อติสุนฺทรมิติ สมานคุณทสฺสเนน ธมฺโมปมา นาม โหติ. ปทุมานนานํ สาธารณคุณสฺส ปกาสนโต อติสุนฺทรมิติ ตุลฺยธมฺโม นาม โหติ. เอตฺถ ปทุมคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสงฺขาตาย อุปมาย อิวสทฺเทน โชติยมานตฺเตปิ อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺโตปมาย ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา ธมฺโมปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโย.

ธมฺมหีนา มุข’มฺโภช-สทิสํ มุนิโน อิติ;

วิปรีโตปมา ตุลฺย-มานเนน’มฺพุชํ ตว.

๑๘๗. ‘‘ธมฺม’’อิจฺจาทิ. มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มุขํ อมฺโภเชน ปทุเมน สทิสํ สมานํ. อิติ อยํ ธมฺมหีโนปมา นาม สุนฺทรสงฺขาตสฺส คุณสฺส อนิทฺทิฏฺตฺตา, สา ตุ อตฺถวสา คมฺยเต. กถมฺถา ยุชฺชตีติ? เอตฺถ ปน สทิสสทฺโท อุปเมยฺยสฺส มุขสฺส วิเสสนนฺติ มุขคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตํ ตุ สามตฺถิยา คมฺยเต. เอวมีทิสํ เยฺยํ. ‘‘วิปรีเต’’จฺจาทิ. มุนีติ คมฺยเต สุตตฺตา, โภ มุนิ ตว อานเนน มุเขน อมฺพุชํ ตุลฺยนฺติ อยํ วิปรีโตปมา. ธมฺมหีนตฺเตปิ ปสิทฺธิวิปริยเยนาภิหิตตฺตา ตนฺนาเมเนว วุตฺตา. เอวมุปริปิ.

๑๘๗. ‘‘ธมฺมหีเน’’จฺจาทิ. ‘‘มุขมฺโภชสทิสํ มุนิโน’’ตฺยยํ อุปมา. ธมฺมหีนา ตุลฺยธมฺมปกาสกสุนฺทราทิสทฺทหีนตฺตา ธมฺมหีนา นาม. วาจกาภาเว ตุลฺยธมฺโม กถํ ปตียตีติ เจ? มุนิโน มุขํ วทนํ อมฺโภชสทิสํ ปทุมสทิสมิติ. เอตฺถ มุขสฺส อมฺโภชสมานตฺตํ มุขมฺโภชานํ สาธารณธมฺเม อสติ ¶ กถํ ภวตีติ? อฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยาติ, อิวปริยาโย สทิสสทฺโท มุขสฺส วิเสสนํ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา มุขคตสทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา เอว วิฺายเต. เห มุนิ ตว ตุยฺหํ อานเนน อมฺโภชํ ตุลฺยํ สมานนฺติ อยํ วิปรีโตปมา. ‘‘อมฺพุเชน อานนํ ตุลฺย’’นฺติ โลกปฺปสิทฺธิยา วิปริยเยน ‘‘อานเนน อมฺพุชํ ตุลฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ธมฺมหีนตฺเต สติปิ วิปรีโตปมา นาม โหติ. ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา’’ติ [ปริภาเสนฺทุเสขร ๑๑๒] วุตฺตตฺตา เอตฺถ ‘‘มุนี’’ติ อวิชฺชมาเนปิ ปุพฺพทฺเธ ‘‘มุนิโน’’ติ สุตตฺตา ลพฺภมาโน ‘‘ตวา’’ติ ตุมฺหสทฺทสนฺนิธาเนน อามนฺตนตฺโถ วิฺายติ. เอตฺถ อิวปริยาโย ตุลฺยสทฺโท อมฺพุชวิเสสนภูโต อมฺพุชคตสทิสตฺตํ วทติ, อานนคตสทิสตฺตฺจ อมฺพุชานนานํ สาธารณธมฺโม จ สามตฺถิยา ายติจฺจาทิกํ วุตฺตนเยน าตพฺพํ. อุปริปิ ปากฏฏฺานํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.

ตวานน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;

อฺมฺโปมา สา’ยํ, อฺมฺโปมานโต.

๑๘๘. ‘‘ตว’’อิจฺจาทิ. อฺมฺโปมานโตติ อฺมฺสฺส มุขสฺส อมฺโภชสฺส จ อฺมฺเน ตํทฺวเยน อุปมานโต.

๑๘๘. ‘‘ตวานนิ’’จฺจาทิ. ‘‘อมฺโภชํ ตวานนมิว, เต มุขํ อมฺโภชมิวา’’ติ อยมุปมา. อฺมฺโปมานโต อฺมฺสฺส อุปมานตฺตา อฺมฺโปมา นาม โหติ. อฺมฺสฺส อุปมาติ จ, อฺมฺสฺส อุปมานนฺติ จ วิคฺคโห. วิคฺคหทฺวเยปิ ปุพฺพวิภตฺติโลโป. สพฺพาทีนํ พฺยติหารลกฺขเณน อุตฺตรวิภตฺติโลโป. สมาสลกฺขเณน อฺตฺถสฺส อเปกฺขาสิทฺธตฺตา ¶ มุขาเปกฺขาย อฺํ อมฺโภชฺจ, อมฺโภชาเปกฺขาย อฺํ มุขฺจ กเมน อุปเมยฺยา นาม. อมฺโภชาเปกฺขาย อฺํ มุขฺจ, มุขาเปกฺขาย อฺํ อมฺโภชฺจ อุปมานํ นาม.

๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิ. โลจนานิ จ ภมุโย จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมึ, ตํ, ตาทิสมมฺโภชํ กิฺจิ กิมปิ ยทิ ภเว. ตมีทิสมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺตึ ธาเรตุํ นิสิชฺฌเต. กึ นฺวจฺฉริยมีทิสนฺติ อพฺภุตตฺถวิภาวเนน วทนมมฺพุเชโนปมียตีติ อยมพฺภุโตปมา าตพฺพาติ.

๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิ. โลจนพฺภมุวิพฺภมํ โลจนภมูนํ ลีลาวนฺตํ กิฺจิ อมฺโภชํ กิฺจิ อจฺฉริยํ ปทุมํ ยทิ ภเว เจ สิยา, ตมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺตึ ธาเรตุํ สมตฺโถ โหติ. อิติ อีทิสี อุปมา อพฺภุโตปมา อพฺภุตธมฺมปกาสกตฺตา อพฺภุโตปมา นาม. เอตฺถ อวิชฺชมาโนปิ วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิโต ปทุมคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ อมฺโภชวิเสสเนน ‘‘โลจนพฺภมุวิพฺภม’’นฺติ อิมินา โชติโต. ตสฺมา อมฺโภชํ โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺธสงฺขตอุปมาย โชตกตฺตา นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา, มุขํ อุปเมยฺยนฺติ มุขคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ ยทิ มุเข น ภเวยฺย, ตาทิสํ มุขโสภํ ธาเรตุํ กถํ สมตฺโถติ สามตฺถิยา ายติ. โลจนพฺภมุวิพฺภมสงฺขาตสาธารณธมฺโม ปน ‘‘โลจนานิ จ ภมุโย เจติ จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิ’’นฺติ จ วิคฺคเห นิปฺผนฺเนน ¶ ภินฺนาธิกรณอฺปทตฺถสมาเสน คุณีภูตสฺสปิ คหิตตฺตา วิฺายติ [คหณสฺส วิฺายมานตฺตา (ก.)].

สุคนฺธิ โสภสมฺพนฺธิ, สิสิรํสุวิโรธิ จ;

มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ, สา สิเลโสปมา มตา.

๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิ. ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุโนจนฺทสฺส วิโรธิ ปจฺจนีกํ, มุขํ ตํสมานกนฺติตฺตา อมฺพุชฺจ ตทุทเย สงฺโกจภชนโต. โสภสมฺพนฺธิ กนฺติยุตฺตํ, มุขมมฺพุชฺจ. สุคนฺโธ อสฺส อตฺถีติ สุคนฺธิ จ ทฺวยมปีติ เอวํ สิเลสปริคฺคเหน มุขมฺพุชานํ อุปมาโยคโต สา ยถาวุตฺตา สิเลโสปมา มตา.

๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิ. ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุวิโรธิ จนฺทสฺส วิรุทฺธํ โหติ ตุลฺยตฺตา. ปทุมํ ปน จนฺโททเยน อตฺตโน สงฺโกจนตฺตา ตสฺส วิรุทฺธํ โหติ. โสภสมฺพนฺธิ จ อนฺสาธารณมุขคตกนฺติสมฺพนฺธยุตฺตฺจ โหติ. ปทุมํ ปน ปทุมคตกนฺติสมฺพนฺธินา ยุตฺตํ โหติ. สุคนฺธิ จ จตุชฺชาติสุคนฺธวหนโต […วมนโต (ก.)] สุคนฺธิ จ โหติ. อมฺพุชํ ปน ปทุมสุคนฺเธเนว ยุตฺตํ โหติ. อิติ อีทิสี อุปมา สิเลโสปมา เอกปทาติหิตอุภยตฺถลกฺขเณน สิเลสวเสน วุตฺตตฺตา สิเลโสปมา นาม โหติ. สิสิรา สีตลา อํสุ กนฺติ อสฺเสติ จ, ตสฺส วิรุชฺฌติ สีเลเนติ จ, ปจฺจยสามตฺถิยวเสน ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ ลพฺภนโต สิลิสฺสติ อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ อลงฺกาเรติ จ, สิเลสวเสน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ สุคนฺโธ จ โสตสมฺพนฺโธ จ สิสิรํสุวิโรธิตฺตฺเจติ อิเม อุปมาโนปเมยฺยานมมฺพุชมุขานํ ตุลฺยธมฺโม, เตสุ อมฺพุชคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตา อุปมา นาม โหติ, สา อมฺพุชสมฺพนฺธินา อิวสทฺเทน โชติตา, ¶ มุขคตตุลฺยธมฺโม ปน อสฺสตฺถิตสฺสีลตฺเถ กตปจฺจเย สติปิ สามตฺถิยาเยว คมฺยเต.

สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;

พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สาลกานนโสภินี.

๑๙๑. ‘‘สรูป’’อิจฺจาทิ. อยมุยฺยานมาลา พาลาว อิตฺถี วิย. กถํ? สาลกานนโสภินี พาลา ตาว สหาลเกน เกสสนฺนิเวสวิเสเสน วตฺตเต สาลกมานนํ เตน โสภเต. สาลกานนโสภินี อุยฺยานมาลาปิ สาลานํ รุกฺขวิเสสานํ กานเนน คหเนน โสภเต, เอวรูปา สา ตาทิสี สนฺตาโนปมา อาขฺยายเต, กสฺมา? สิเลโสปมตฺตสภาเวปิ สรูเปน สทิเสน สทฺเทน ‘‘สาลกานนโสภินี’’ตฺเววํวิเธน สทฺทสนฺตาเนน วิเสสภูเตน วาจฺจตฺตา ปกาสิยตฺตา ตสฺสาอิติ คมฺยเต. ยเถติ นิทสฺสเน.

๑๙๑. ‘‘สรูเป’’จฺจาทิ. สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา ตุลฺยสุติยา อจฺฉินฺนสมฺพนฺธวจนมาลาย วุจฺจมานตฺตา สา อุปมา สนฺตาโนปมา นาม โหติ, สิเลสตฺเต สติปิ กตสมาเสหิ ปทสนฺตาเนหิ วุจฺจมานตฺตา สนฺตาโนปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยเถ’’ติ อุทาหรติ. อยํ อุยฺยานมาลา เอสา อุยฺยานปนฺติ สาลกานนโสภินี อลกสงฺขาตเกสสนฺนิเวสสหิเตน มุเขน โสภมานา พาลาว องฺคนา อิว สาลกานนโสภินี สาลวเนหิ โสภมานา โหติ. อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานํ รูปํ เยสนฺติ จ, สรูปา จ เต สทฺทา เจติ จ, เตหิ วาจฺจา อุปมาติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, สนฺตาเนน ยุตฺตา อุปมาติ จ, อุยฺยานานํ มาลาติ จ, สห อลเกน วตฺตมานนฺติ จ, ตฺจ ตํ อานนฺจาติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ, สาลานํ กานนนฺติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ วากฺยํ.

ขยี ¶ จนฺโท พหุรชํ, ปทุมํ เตหิ เต มุขํ;

สมานมฺปิ สมุกฺกํสี-ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตา.

๑๙๒. ‘‘ขยี’’อิจฺจาทิ. จนฺโท ขยี ขโย อจฺจโย ยสฺเสติ, ปทุมํ พหุรชํ พหูนิ รชานิ ปราคาวยวา ยสฺมินฺติ, เตหิ เอวํภูเตหิ จนฺทปทุเมหิ กนฺติอาทินา สมานมฺปิ สทิสมฺปิ สนฺตํ ตว มุขํ สมุกฺกํสิ ปรมุกฺกํสวนฺตํ, ขยสทฺทสฺส จ รชสฺส จ โทเสปิ วตฺตนโต, สทฺทจฺฉเลน ขยสฺส โทสรูปสฺส พหุรชตฺตสฺส จ ตตฺถาภาวโตติ. อิติ เอวรูปา อยํ นินฺโทปมา มตา นินฺทิเตน จนฺทาทินา ขยสฺโสปมิตตฺตา.

๑๙๒. ‘‘ขยิ’’จฺจาทิ. จนฺโท ขยี ปาฏิปทโต ปฏฺาย ทิเน ทิเน เอกเมกาย กลาย สูริยสฺส อาสนฺนเหตุ ขียนสภาวยุตฺโต โหติ, ปทุมํ พหุรชํ พหุเรณุสมนฺนาคตํ โหติ, เตหิ จนฺทปทุเมหิ สมานมฺปิ กนฺติสุคนฺธาทีหิ สทิสมฺปิ เต มุขํ ตวานนํ สมุกฺกํสิ ขยรชสทฺเทหิ โทสสฺสาปิ วาจฺจตฺตา สทฺทจฺฉเลหิ คมฺยมานสฺส ตาทิสสฺส โทสสฺส มุเข อวิชฺชมานตฺตา อธิกุกฺกํสคุณวนฺตํ โหติ, อิติ อีทิสี อยํ อุปมา นินฺโทปมา นินฺทิตานํ จนฺทปทุมานํ มุขสฺส อุปมิตาติ นินฺโทปมา นาม โหติ, มุขวิเสสเนน อิวสทฺทปริยาเยน สมานสทฺเทน มุขคตสธมฺโม โชติโต โหติ, อุปมาสงฺขตจนฺทปทุมคตสธมฺโมปิ ทฺวีสุ ตุลฺยธมฺโมปิ สามตฺถิยา คมฺยเต, อปิสทฺโท เจตฺถ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, สมุกฺกํโสติ วตฺตพฺพนฺตโร.

อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน เต ปฏิคชฺชิตุํ;

ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยา.

๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’อิจฺจาทิ. ชิน เต มุเขน ชโฬ สีโต อกุสโล จ กลงฺโก มิคลฺฉนลกฺขโณ โทโส ¶ อสฺส อตฺถีติ กลงฺกี. สทฺทจฺฉเลน โทสกถนํ. ตาทิโส อินฺทุ จนฺโท ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ อสมตฺโถ, มุขนฺตุ วิสทํ อลงฺกตฺเจติ กถมเนนายํ สทิโสติ นิเสธทฺวาเรน สธมฺมตาว คมฺมเต, อยํ ปฏิเสโธปมา สิยา.

๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’จฺจาทิ. เห ชิน เต ตุยฺหํ มุเขน ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ ชโฬ สีตโล อวิสโท กลงฺกี สสลกฺขโณ วา สโทโส วา อินฺทุ จนฺโท อสมตฺโถ โหตีติ, อยํ เอทิสี อุปมา ปฏิเสโธปมา นาม. กลงฺโก อสฺส อตฺถีติ วากฺยํ. เอตฺถ วิสเทน กลงฺกรหิเตน มุเขน สีตโล อวิสโท สโทโส จนฺโท สมาโน ภวิตุมสมตฺโถติ เอวํ ปฏิเสธทฺวเยน อินฺทมุขสงฺขาตานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสฺส ปกาสิตตฺตา สติปิ นินฺโทปมาภาเว ปฏิเสโธปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปฏิคชฺชิตุ’’นฺติ อิทํ จนฺทสฺส วิเสสนตฺตา จนฺทคตสธมฺมํ โชเตติ.

กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;

อตฺตนาว สมํ ชาต-มิตฺย’สาธารโณปมา.

๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิ. จนฺทสฺส อรวินฺทสฺส จ กจฺฉํ ปทวึ อติกฺกมฺม อวตฺถริย เตส’มวกํสโต [อวตฺถุยเตสมณํสโต (ก.)], ตว มุขํ อตฺตโน สรูเปเนว สมํ ชาตมิติ เอวรูปา อสาธารณตาภิธาเนน สทิสตฺตปตีติยา อสาธารโณปเมติ นิคทฺยเต.

๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิ. เห มุนิ ตว มุขํ จนฺทารวินฺทานํ โลกปูชิตานํ สสิอมฺพุชานํ กจฺฉํ ปทวึ อวตฺถํ วา อติกฺกมฺม อตฺตโน อตุลฺยตฺเตน อตฺตนา เอว สมานตฺตวตฺถุโน อภาวา สมํ ชาตํ, อิติ อีทิสา อุปมา อสาธารโณปมา ¶ อตุลฺยธมฺมภาวสฺส ปกาสนโต อสาธารโณปมา นาม โหติ. อิห อุปมาภูตานํ จนฺทารวินฺทานํ มุขสฺส หีนภาวปฏิปาทนทฺวาเรน จนฺทารวินฺเทหิ มุขํ ตุลฺยนฺติ ปฺาปนโต จนฺทารวินฺทา อสาธารโณปมา นาม โหติ. สมสทฺโท มุขคตสฺส สาธารณธมฺมํ โชเตติ. เสสํ สุวิฺเยฺยํ.

สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโร, ราสิภูโตว กตฺถจิ;

ตวา’นนํ วิภาตีติ, โหตา’ภูโตปมา อยํ.

๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิ. กตฺถจิ เอกฏฺาเน ราสิภูโต สพฺเพสมมฺโภชานํ ปภาสาโรว ตวานนํ วิภาตีติ เอวํภูตา อยํ อภูโตปมา โหติ.

๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’มิจฺจาทิ. กตฺถจิ าเน ราสิภูโต สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโรว สกลปทุมานํ อุตฺตมกนฺติปุฺโช วิย ตวานนํ วิภาติ วิเสเสน ปภาติ, อิติ อีทิสี อุปมา อภูโตปมา อวิชฺชมานวตฺถุโน อุปมิตตฺตา อภูโตปมา นาม โหติ. อราสิ ราสิภูโตติ วิคฺคโห. เอตฺถ โยชนาวิภูโต ตาทิสปภาสาราภาวโต อวิชฺชมานตฺเถน ปริกปฺปิโต.

ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;

สมาสปฺปจฺจเยวาทิ-สทฺทโยคํ วินา อปิ.

๑๙๖. อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’อิจฺจาทิ. อตฺถคมฺมา ตุ’ปมา กฺวจิ กิสฺมิฺจิ าเน สมาสาทิสทฺทานํ โยคํ วินา อปิ สทฺทานํ ปโยควิเสสาทิคาฬฺเหน อฺถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน ปตียเต.

๑๙๖. ติวิธํ สทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’ตฺยาทินา. อตฺถคมฺมา ตุ อตฺถคมฺโมปมา ¶ ปน กฺวจิ าเน สมาสปจฺจเยวาทิสทฺทโยคํ วินาปิ เตสํ สทฺทานํ สมฺพนฺธํ หิตฺวาปิ สทฺทสามตฺถิยา สมฺพนฺเธ ปยุตฺตาวเสสสทฺทานํ อตฺถสตฺติยา ปตียเต. สทฺทานํ สามตฺถิยนฺติ วิคฺคโห.

ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;

สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตา.

๑๙๗. อุทาหรติ ‘‘ภิงฺเค’’จฺจาทินา. น ภิงฺคา เอเต, กิฺจรหิ จกฺขูนิมานิ, นมฺพุชเมตํ, กินฺตุ มุขเมวิทนฺติ เอวรูปา สา สรูโปปมา มตา ภิงฺคาทีนมวิปรีตสรูปสฺส ทีปนโต. เตนาห ‘‘สุพฺยตฺเต’’ตฺยาทิ. สุพฺยตฺเตน ภิงฺคจกฺขูนํ อมฺพุชมุขานฺจ ปริผุเฏน สทิสตฺเตน จฺจลตฺตกนฺตฺยาทิลกฺขเณน เตเนวาเภทสงฺกาปุพฺพเมว วิเวจิตํ อฺตฺร จกฺขาทีสุ ยํ ภิงฺคาทิฺาณมุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปจฺจกฺขานโต อุปมาโชตกานมิวาทีนมภาเวปิ ภิงฺคโลจนาทีนํ สทิสตฺตํ ปตียเต สามตฺถิยโต. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ.

๑๙๗. อิทานิ อุทาหรณมาหรติ ‘‘ภิงฺคานิ’’จฺจาทินา. อิมานิ ภิงฺคานิ ภมรา น ภวนฺติ, กิฺจรหิ จกฺขูนิ. อมฺพุชํ น อิทํ ปทุมํ น โหติ, กินฺตุ มุขเมวาติ. อีทิสี สา อุปมา สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน สุปากเฏน ภิงฺคโลจนานํ อมฺพุชมุขานฺจ ตุลฺยภาเวน สรูโปปมา นาม โหติ. เอตฺถ สมาสปจฺจยอิวาทิสทฺทปโยคาภาเวปิ ‘‘ภิงฺคาเนมานิ จกฺขูนิ’’จฺจาทินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคอมฺพุชนฺติ วิปรีตปวตฺตพุทฺธึ ปฏิเสเธตฺวา จกฺขุมุขวิธานโต จฺจลตฺตกนฺติมตฺตาทีสุ สุพฺยตฺตํ ตุลฺยตฺตํ วินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคมฺพุชพุทฺธึ กีทิสมุปฺปชฺชตีติ อฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยา อุปมานภูตานํ ภิงฺคมฺพุชานํ อุปเมยฺยภูตานํ จกฺขุมุขานฺจ สทิสตฺตํ ายติ. สุฏฺุ พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ จ, ตฺจ ตํ สทิสตฺตฺจาติ จ, สมานํ รูปํ สภาโว ยสฺสา อุปมายาติ จ, สา จ สา อุปมา จาติ จ วากฺยํ.

มเยว ¶ มุขโสภา’สฺเส-ตฺยล’มินฺทุ วิกตฺถนา;

ยโต’มฺพุเชปิสา’ตฺถีติ, ปริกปฺโปปมา อยํ.

๑๙๘. ‘‘มเยวิ’’จฺจาทิ. อินฺทุ จนฺท, อสฺส มุนิโน มุขโสภา วทนชุติ มเยว, นาฺตฺราติ เอวรูปา วิกตฺถนา อตฺถปสํสเนน อลมิติ ปฏิเสโธ. กิมิติ? ยโต ยสฺมา การณา สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ น เกวลมินฺทุมฺหิ อตฺถิ, โน นตฺถีติ อสโตปิ ตถา วิกตฺถนสฺส ปริกปฺปนโต วทนมินฺทุโนปมียตีติ เอวรูปา อยํ ปริกปฺโปปมา.

๑๙๘. ‘‘มเย’’จฺจาทิ. เห อินฺทุ อสฺส อิมสฺส โลกสามิโน มุขโสภา วทนกนฺติ เอกเก มยิ เอว, อีทิสี วิกตฺถนา อตฺตสิลาเฆน อลํ นิปฺปโยชนํ. กสฺมาติ เจ? ยโต สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ อตฺถิ, ตสฺมาติ. อิติ อีทิสา อยํ อุปมา ปริกปฺโปปมา นาม โหติ. ยโตติ อนิยมนิทฺทิฏฺการณํ ปน อมฺพุเชปิ สา อตฺถีติ ทสฺสิยมานํ ปทุเมปิ ตสฺส อตฺถิตฺตเมว. ปริกปฺปนาย วุตฺตา อุปมาติ วิคฺคโห. อิธ จนฺทสฺส อวิชฺชมานวิกตฺถนสฺส วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปนโต สธมฺมโชตกสทฺทนฺตเร อสติปิ อุปมานภูตอินฺทุโน จ อุปเมยฺยภูตมุขสฺส จ สทิสตฺตํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตํ วินา วตฺตุโน ตาทิสกปฺปนา กถํ โหตีติ อิมาย อตฺถสตฺติยา คมฺยเต.

๑๙๙. ‘‘กึ วา’’อิจฺจาทิ. อนฺโต ภนฺตา อลี ภมรา ยสฺมึ, ตมีทิสมมฺพุชํ กึ วา. โลลานิ จปลานิ นยนานิ ยสฺมึ, ตาทิสํ วา. ชิน ตเวทํ มุขํ กินฺติ มม จิตฺตํ โทลายเต ¶ โทเลวาจรติ. เอวํ ปกฺขทฺวยปริคฺคเหน สํสยตีติ อตฺโถ. อิจฺจยมีทิสี สํสยเวเสน อมฺพุชมุขานโมปมาวคมา สํสโยปมา.

๑๙๙. ‘‘กึ วา’มฺพุเช’’จฺจาทิ. อนฺโตภนฺตาลิ อพฺภนฺตเร ภมมานภมรวนฺตํ อมฺพุชํ กึ วา, ตุยฺหํ โลลนยนํ จฺจลเนตฺตํ มุขํ กึ วาติ มม จิตฺตํ โทลายเต อุภยสมฺภมชนนโต โทลา วิย โหติ. อิติ อยํ เอวรูปา อุปมา สํสโยปมา ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส สํสเยน ปกาสิตตฺตา สํสโยปมา นาม โหติ. อนฺโต ภนฺตา อลี ยสฺมินฺติ จ, โลลานิ นยนานิ ยสฺมินฺติ จ, โทลา วิย อาจรตีติ จ, สํสเยน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโห. อิหาปิ สธมฺมปกาสเก สทฺทนฺตเร อสติปิ ยถาวุตฺตวิเสสนทฺวเยน วิสิฏฺานํ ทฺวินฺนํ อมฺพุชมุขานํ สํสยนิมิตฺเต ตุลฺยตฺเต อสติ กถํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ อิมินา สามตฺถิเยเนว ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ คมฺยเต.

๒๐๐. ‘‘กิฺจิ’’อิจฺจาทิ. กิฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ สมฺพุทฺธาทิกํ อุปทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส เตน วตฺถุนา เกนจิ อากาเรน สทิสสฺส อฺสฺส วตฺถุโน อภิธานโต สามฺยสฺส เตสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส ปตีติยา อวสายสฺส สมฺภาวา วิชฺชมานตฺเตน ปติวตฺถูปมา วุจฺจเต. ปติวตฺถุนา ตถาวิเธนาธิคตสฺส วตฺถุโน ตุลฺยตา ปฏิปาทิตา. ยเถตฺยุทาหรติ.

๒๐๐. ‘‘กิฺจิ’’จฺจาทิ. กิฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ ชินาทิกิฺจิปทตฺถํ อุปทสฺเสตฺวา ปมํ นิทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส ปฏิปาทนียอตฺเถน สห ¶ กิฺจิ อากาเรน สทิสภาวสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน อภิธานโต กถนโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา สทิสตาสมฺพนฺธิโน ปริชานนสฺส วิชฺชมานตฺตา ปติวตฺถูปมา วตฺถุโน อุปฏฺิตสฺส ชินาทิปทตฺถสฺส ตุลฺยตฺถปกาสนโต นาเมน ปติวตฺถูปมา นาม. สมาโน ธมฺโม ยสฺส วา ปาริชาตาทิโน อิติ จ, สมานานํ ตุลฺยานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ภาโวติ จ, สามฺยสฺส ปตีติ จ, สามฺยปฺปตีติยา สพฺภาโวติ จ, ปติวตฺถุนา วุตฺตา อุปมาติ จ วากฺยํ. ยถาติ อุทาหรติ.

๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิ. ชายมาเนสุ ชเนสุ มชฺเฌ เอโกปิ ชโน คุณวา ชินสาทิโส สมฺมาสมฺพุทฺธสมาโน น วิชฺชตีตฺเยกํ ตาว วตฺถุ อุปทสฺสิตํ, ทุติโย อิจฺจาทิ ปติวตฺถูปมทสฺสนํ, นนูตฺยนุมติยํ, ปาริชาตสฺส ทิพฺพรุกฺขวิเสสสฺส ทุติโย สมาโน ปาทโป นตฺเถว. ปาริชาโตเยว รุกฺขชาตีสุ อุตฺตโม, ตถา ชิโน ชเนสูติ.

๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิ. ชายมาเนสุ ชเนสุ เอโกปิ ชินสาทิโส สมฺพุทฺธสทิโส นตฺถิ, ปาริชาตสฺส รุกฺขสฺส ทุติโย เตน สโม ทุติโย ปาทโป รุกฺโข นตฺถิ เอว นนุ, นนูติ อนุฺายํ. เตน สพฺพฺุโน อฺเน อตุลฺยภาวํ อนุชานาติ. อิห ปาริชาตรุกฺขสฺส อฺเหิ รุกฺเขหิ อุตฺตมตฺตฺจ พุทฺธสฺส อฺเสุ สตฺเตสุ อุตฺตมตฺตฺจาติ อิทํ ทฺวยํ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สามฺยํ นาม, เอตํ สามฺยํ วุตฺตตฺถสฺส สมตฺถนวเสน ปติวตฺถุภูตปาริชาตสฺส รุกฺเขหิ อสมานตฺตกถเนเนว โชติตํ โหติ.

๒๐๒. วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถเนวิ’’จฺจาทินา. วากฺยตฺโถ กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสโส, เตเนว, น ปทตฺถมตฺเตน วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โกจิ ยทิ อุปมียเต สทิโส กถฺยเต, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา ภิชฺชเต. กถํ? ยุตฺตา จ วิยุตฺตา จ ยุตฺตวิยุตฺตา, อิเวน อตฺถนิทฺเทโสยํ ยุตฺตวิยุตฺตา อุปมา, ตสฺสา ภาวา การณา ทฺวิธาติ อธิกตํ.

๒๐๒. อิทานิ วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถ’’จฺจาทินา. วากฺยตฺเถเนว กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสสสงฺขตสมุทายภูเตน วากฺยตฺเถน โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โย โกจิ วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ ยทิ อุปมียเต สทิสภาเวน กถียเต, สา อุปมา วากฺยตฺโถปมา นาม โหติ. อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา อิวยุตฺตวิยุตฺตวเสน ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา. เอตฺถ ‘‘อิวา’’ติ อิวาทีนมตฺถสฺส คหิตตฺตา อิวสทฺโทปิ ตปฺปริยายสทฺทาปิ คยฺหนฺเต.

๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิ. สํกฺเลเสหิ ทสวิเธหิ ตตฺตานํ สนฺตาปํ อนุปฺปตฺตานํ ชนานํ อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ อาวิภูโต กตกิจฺจตฺตา สมฺมาสมฺโพธาธิคเมน โลเก ปาตุภูโต. เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํ. กิมิเวตฺยาห ‘‘ฆมฺเม’’จฺจาทิ. ฆมฺมสนฺตาเปน ตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหานสมเย อมฺพุโท เมโฆ วิยาติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตมิตฺยยมิวยุตฺตา วากฺยตฺโถปมา. เอตฺถ ปุพฺพุตฺตรวากฺยตฺถานํ วิเสสฺยวิเสสนภาโว เอกวากฺยตฺถตฺตาว เวทิตพฺโพ. เอวมุปริปิ.

๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’จฺจาทินา. อยํ ชิโน เอโส ชิตปฺจมาโร สตฺถา สํกฺเลสตตฺตานํ อเนกปฺปการ กิเลสสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ อาวิภูโต กตกิจฺโจ หุตฺวา สพฺพฺุตฺาณาธิคเมน โลเก อุปฏฺิโต. เกน สนฺตตฺตสฺส กสฺสจิ กิมิเวติ เจ? ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหสมเย อมฺพุโทวิย เมโฆ อิว. อิห อุตฺตรวากฺยตฺโถ เภทกตฺตา วิเสสนํ โหติ, ปุพฺพวากฺยตฺโถ ปน เภทฺยตฺตา วิเสสฺโย โหติ. เอวํ วากฺยเภเท สติปิ วากฺยตฺโถ เอโกเวติ ทฏฺพฺโพ. เอวมุตฺตรตฺราปิ. อุตฺตรวากฺเย อิวสทฺโท ตสฺมึเยว คุณคุณีปทตฺถานํ สทิสตฺตํ ทีเปติ, ปุพฺพวากฺเย คุณคุณีนํ สทิสตฺตํ ปน อุตฺตรวากฺยตฺถสฺส ปุพฺพวากฺเยน สมานตฺตํ วินา อฺถานุปปตฺติยา ายติ. สํกฺเลเสหิ ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว สนฺตาโปติ จ, เตน ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว กาโลติ จ วากฺยํ.

มุนินฺทานน’มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;

อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสาปิ, กึ เต จนฺท วิชมฺภนา.

๒๐๔. ทุติยมาห ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทินา. วิลาเสน เอกมตุลฺยํ มโนหรํ ทุติยสฺส ตาทิสสฺสาภาวโต มุนินฺทานนํ ¶ อาภาติ อติสเยน โสภเตติ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํ. โภ จนฺท อุทฺธํ คคนตลํ สมุคฺคตสฺสาปิ อพฺภุฏฺิตสฺสาปิ เต ตว วิชมฺภนา สาหํการปริพฺภมเนน กึ ปโยชนํ น กึปิ, ตํสทิสโสภาสมฺปตฺติยาภาวโต. อสทิสตฺตํ มุนินฺทานนสฺส ตสฺส ตโตปิ อุทฺธมุคฺคจฺฉโต วิลาสมตฺตเมว [ปิยาสมตฺตเมว (ก.)] ผลสมฺภวโตติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตํ. ตถา เหตฺถ สพฺพถา สทิสตาปตีติยา กริยมานานมุคฺคมนวิชมฺภนานํ ปฏิกฺเขเปน กถฺจิปิ มุขจนฺทานํ สาธมฺมปตีติ อุปมาวคโมติ อยมิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมา.

๒๐๔. อิทานิ อิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมํเยว อุทาหรติ ‘‘มุนินฺทานนิ’’จฺจาทินา. วิลาเสกมโนหรํ ลีลาย อตุลฺยํ ตโตเยว มโนหรํ มุนินฺทานนํ สพฺพฺุโน วทนํ อาภาติ อติทิพฺพติ, ตสฺมา เห จนฺท อุทฺธํ อุจฺจํ นภํ สมุคฺคตสฺสาปิ เต ตุยฺหํ วิชมฺภนา อหํกาเรน ปริพฺภมเนน กึ ปโยชนํ. อิห ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุตฺตรวากฺยตฺโถ อิววิยุตฺโตปมา นาม โหติ. ตถา หิ ‘‘สพฺพถา มุเขน สทิโส ภวามี’’ติ มานํ กโรนฺตสฺส จนฺทสฺส คคนตลาโรโหปิ วิชมฺภนฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปฏิกฺเขเปน มุขจนฺทานํ วิลาเสกมโนหรตฺตํ กนฺติมตฺตสงฺขาตสทิสตฺตํ อิวาทีนมภาเวปิ วิฺายตีติ กตฺวา อุตฺตรวากฺยตฺโถ ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุปมา จ วิเสสนฺจ โหติ. วิลาเสน เอกมตุลฺยนฺติ จ, ตฺจ ตํ มโนหรฺจาติ จ วิคฺคโห. อปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ.

สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;

อุปมาทูสนายา’ล-เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถา.

๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท ¶ ทุฏฺาลงฺกตีติมุปมาลงฺการทูสนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิ. ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ, อาทิสทฺเทน ภินฺนวจนหีนตาอธิกตาทีนํ ปริคฺคโห. ตุสทฺโท อตฺถโชตโก, ตถาปีติ อตฺโถ. ธีมนฺตํ เมธาวึ สมุพฺเพเชติ น ปีเณติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคทิกํ กตฺถจิ น สพฺพตฺถ อุปมาทูสนาย วิโรธตฺถํ อลํ สมตฺถํ. ‘‘ตํ ยเถ’’ติ อุทาหรติ.

๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท โทสานมนุทฺเทสาวสาเน นิทฺทิฏฺาย ทุฏฺาลงฺกติยา ทสฺเสตพฺพอุทาหรเณ –

‘‘ทุฏฺาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;

ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวิภวิสฺสตี’’ติ.

กตปฏิฺานุสาเรน อิทานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิ. ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ วกฺขมานํ ยํ ภินฺนลิงฺควจนาทิกํ ปน ธีมนฺตํ ปฺวนฺตํ กวึ สมุพฺเพเชติ ‘‘เอวํ นาม วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ อุพฺเพคํ ชเนติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ อุปมาทูสนาย ยถาวุตฺตอุปมาวินาสนตฺถํ กตฺถจิ ‘‘อิตฺถีวายํ ชโน ยาติ’’อิจฺจาทิวตฺตพฺพวิสยโต อฺตฺถ อลํ สมตฺถํ. ‘‘ตํ ยถา’’ติ อุทาหรติ. ภินฺนํ วิสทิสฺจ ตํ ลิงฺคฺเจติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส วิสทิสวจนาทิโนติ จ, อุปมาย ทูสนมิติ จ วากฺยํ.

๒๐๖. ‘‘หํสีวาย’’นฺติ อยํ สสี จนฺโท หํสีว หํสีสทิโส. ภินฺนลิงฺคา ภินฺนลิงฺโคปมา. ‘‘อากาสํ สรานิวา’’ติ วิชาติวจนา วิสทิสวจโนปมา. ‘‘ภโฏ อธิเป สามินิ สาว ¶ ภตฺโต’’ติ หีนา หีโนปมา กุกฺกุรสฺส หีเนน ชาตฺยาทินา อธิกสฺส อุปมิตตฺตา.

๒๐๖. ‘‘หํสิ’’จฺจาทิ. อยํ สสี จนฺโท หํสี อิว หํสิเธนูว โหติ. อิจฺจาทิโกปมา ภินฺนลิงฺคา อุปเมยฺยโต ภินฺนลิงฺคตฺตา ภินฺนลิงฺโคปมา นาม โหติ. อากาสํ นภํ สรานิวาติ อยํ วิชาติวจนา อุปเมยฺเยน วิสทิสวจนตฺตา วิชาติวจโนปมา นาม โหติ. อธิเป สามินิ ภโฏ เสวโก สาว สุนโข อิว ภตฺโตติ อยํ หีนา ชาติหีเนน สุนเขน อุตฺตมสฺส ปุริสสฺส อุปมิตตฺตา หีโนปมา นาม โหติ. ภินฺนํ ลิงฺคเมติสฺสาติ จ, วิวิธา ชาติ สภาโว อสฺเสติ จ, วิชาติ วจนํ อสฺสา อุปมายาติ จ วิคฺคโห.

๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’อิจฺจาทิ. ขชฺโชโต ภานุมาลีว สูริโย วิย วิภาตีตฺยธิโกปมา อธิเกน หีนสฺส อุปมิตตฺตา. พลมฺโภธิ เสนาสาคโร สาคโร วิย สํขุภีติ อผุฏฺตฺโถปมา ‘‘พลมฺโภธี’’ติ รูปเกน เสนาย มหนฺตตฺตาวคมโต ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อสํผุฏฺตฺตา.

๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’จฺจาทิ. ‘‘ขชฺโชโต ภานุมาลีว วิภาตี’’ติ อยํ อธิโกปมา อธิกาย อุปมาย อุปมิตตฺตา อธิโกปมา นาม โหติ. ‘‘พลมฺโภธิ เสนาสมุทฺโท สาคโร วิย สํขุภี’’ติ อยํ อผุฏฺตฺถา เสนาย มหตฺตํ ‘‘พลมฺโภธี’’ติ ติโรภูตอุปมาเยว อวคตํ, ¶ ตสฺมา ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย ผุสิตพฺพตฺถสฺสาภาวา อผุฏฺตฺโถปมา นาม โหติ. อผุฏฺโ อตฺโถ เอติสฺสาติ จ, พลํ เอว อมฺโภธีติ จ วากฺยํ.

๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’อิจฺจาทิ. กลงฺโก ภิงฺโค วิยาตฺยยมุปมา ‘‘จนฺเท กุสุมคจฺฉสทิเส’’ อิตฺยุปมนฺตรมเปกฺขเตติ ยโต จนฺเท ภิงฺโค น สมฺภวติ, ปุปฺผคจฺเฉ ตุ สมฺภวตีติ อยมุปมา อุปมาเปกฺขินี. สกลงฺโก สสลกฺขโณ นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสนฺนิโภติ ขณฺฑิโตปมา เกรวสฺส อนฺโตกณฺหตฺตํ ปฏิปาเทตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺพตฺตา.

๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’จฺจาทิ. ‘‘จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค อิวา’’ติ อยํ อุปมาเปกฺขินี จนฺทสฺสอุปมาภูตปุปฺผคจฺฉกาทิอเปกฺขนโต อุปมาเปกฺขินี นาม โหติ. จนฺเท ภิงฺคปวตฺติยา อภาวโต ตสฺส วิสยภูตปุปฺผคจฺฉกาทิ จนฺทสฺส อุปมตฺเตน คเหตฺวา อวุตฺตตฺตา ทุฏฺาติ อธิปฺปาโย. สกลงฺโก กลงฺกสหิโต นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสทิโสติ อยํ ขณฺฑิตา จนฺทคตํ กณฺหตฺตํ ปกาเสตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺเพ ภิงฺโคปมาภาวสฺส ขณฺฑิตตฺตา ขณฺฑิโตปมา นาม โหติ. อุปมํ อเปกฺขตีติ จ, ขณฺฑํ อิตา คตาติ จ, ขณฺเฑน อิตา ยุตฺตา วาติ จ, เกรวสฺสากาโร อสฺเสติ จ, สห กลงฺเกน วตฺตตีติ จ วากฺยํ.

อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตาทรา;

กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิเทว ตุ.

๒๐๙. วุตฺตํ ¶ นิคเมติ ‘‘อิจฺเจว’’มาทินา. รูเปสุ ปโยเคสุ. วิคโต อปคโต อาทโร สมฺภาวนา เยสํ ตถา ภวนฺติ. กึ ภินฺนลิงฺคาทิกํ นิยเมนานาทรณียเมว, อนิยเมเนติ [นิยเมเนติ (ก.)] เจ คยฺหูปคมฺปิ อตฺถีติ อาห ‘‘กโรนฺติ’’จฺจาทึ. กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ธีรา กวโย อาทรํ กโรนฺติ จาติ. จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรตฺถํ สมุจฺจิโนติ.

๒๐๙. ‘‘อิจฺเจ’’จฺจาทิ. อิติ อนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเสุ เอวมาทิรูเปสุ ปโยเคสุ ธีรา วิคตาทรา ภวนฺติ. อิเมเยว ธีรา กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ภินฺนลิงฺคาทิเก อาทรํ กโรนฺติ จ. อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ เยสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ รูปานิ เจติ จ, วิคโต อาทโร เยสมิติ จ วิคฺคโห. จสทฺโท วากฺยนฺตรสมุจฺจเย. ตสฺมา วิคตาทรตฺเถน อฺมาทรกรณํ วุจฺจมานกถาสนฺตตึ อากฑฺฒติ.

๒๑๐. อุทาหรติ ‘‘อิตฺถิ’’จฺจาทิ. อยํ ชโน อิตฺถีว ยาติ กฺริยานุวตฺติโต. เอสา อิตฺถี ปุมาว ปุริโส วิย วทติ ตาทิสสฺส ปาคพฺภิยโยคโต. เอตฺถ ลิงฺคนานตฺตมุปมาโนปเมยฺยานํ. อยมิจฺฉิโต โกจิ เม ปาณา อิว ปิโย อิฏฺโ, วิชฺชา พฺยากรณาทโย ธนมิว อจฺจิตา ราสิกตาติ วจนเภโท.

๒๑๐. อิทานิ ภินฺนลิงฺคานํ คเหตพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถีวา’ย’’มิจฺจาทินา. อยํ ชโน อิตฺถีว อวิสทคมเนน มหิลา ¶ วิย ยาติ. เอสา อิตฺถี ปุมา วิย ตาทิสปาคพฺภิยยุตฺตตฺตา ปุริโส วิย วทตีติ. อิห ทฺวินฺนํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ลิงฺคเภเท สติปิ กวโย อาทรํ กโรนฺติ. อยํ ปุริโส เม มม ปาณา อิว[ปาณา อิว ชีโว อิว (ก.)] อายโวว ปิโย. อจฺจิตา สฺจิตา วิชฺชา พฺยากรณนิฆณฺฏุอาทโย ธนมิว โหนฺตีติ. เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนโต วิเสสตฺเต สติปิ อิฏฺเมว.

ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิราชเต;

อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํ.

๒๑๑. หีนาธิกมุตฺตมุทาหรณมาห ‘‘ภวํ วิยิ’’จฺจาทิ. มหีปาเลตฺยามนฺตนํ, เทวราชา ภวํ วิย วิราชเต. อิติ หีเนนาปิ โหติ. เอวํวิเธ สมุจิเต วิสเย ลิงฺควจนเภทาทิกํ โนปมํ ทูเสตีติ [ทสฺเสตีติ (ก.)].

๒๑๑. ‘‘ภว’’มิจฺจาทิ. มหีปาล โภ ราช, เทวราชา สกฺโก เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตติ. เอตฺถ สกฺกมุปาทาย ‘‘ภวํ วิยา’’ติ หีนตฺเตปิ อิฏฺเมว. อยํ ราชา อํสุมโต สูริยสฺส กจฺฉํ ปทวึ เตชสา อาโรหิตุํ ปตฺตุํ อลํ สมตฺโถติ. เอตฺถ เตชสา อธิโกปิ สูริโย อุปมาภูโต อิฏฺโว, ‘‘กจฺฉํ อาโรหิตุ’’นฺติ อิวสทฺทปริยาโย. อีทิสํ ภินฺนลิงฺคาทิโกปมาทิกํ อุปมาทูสนํ น กโรติ.

อุปมาโนปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;

อุปเมว[อุปมาว (สี. ก.)]ติโรภูต-เภทา รูปกมุจฺจเต.

๒๑๒. รูปกํ นิรูปยติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินา. อุปมาโนปเมยฺยานํ ยถาวุตฺตานํ อเภทสฺส นานตฺตาภาวสฺส นิรูปนา อาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยานมเภทํ รูปยติ ทสฺเสตีติ ¶ รูปกมุจฺจเต. อุปมานสฺส อุปมาโนปเมยฺยานมเภทาโรปเนน ติโรภูโต อปากโฏ เภโท นานตฺตํ ยสฺสาติ ตาทิสี อุปเมว ยถาวุตฺตลกฺขณา รูปกมุจฺจเต ‘‘รูปก’’นฺติ. ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ เอตฺถ ปทเมว อมฺพุชสทิสตฺตา อมฺพุชํ รุปฺยเต. อิตฺยุปเมยฺโยปมานภูตานํ ปทมฺพุชานมเภทาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยคตสาธมฺมสงฺขาตายปิ อุปมาย เภโท วิชฺชมาโนปิ ติโรหิโต. น ตุ อาวิภูโต [อพฺภุโต (ก.)] ‘‘ปทํ อมฺพุชมิเว’’ติ. สา โจปมา ตถาวิธา อุปมาโนปเมยฺยานมเภทมายาติ นามาติ รูปกมุจฺจเตติ อธิปฺปาโย.

๒๑๒. อิทานิ อุทฺทิฏฺกฺกเมน รูปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินา. อุปมาโนปเมยฺยานํ อนนฺตรนิทฺทิฏฺอุปมาโนปเมยฺยานํ อเภทสฺส สภาวโต เภเท สติปิ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย ‘‘โส เอโส, เอโส โส’’ติ วตฺตาเรหิ ปริกปฺปิตสฺส อเภทสฺส นิรูปนา อุปมาโนปเมยฺยปทตฺเถสุ พุทฺธิยา อาโรปนํ นิสฺสาย ติโรภูตเภทา ‘‘ปทํ อมฺพุชมิวา’’ติ เอวํ ปากฏนานตฺตํ วินา ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ ติโรหิตเภทา อุปเมว ปทตฺถานํ สาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว รูปกํ อิติ วุจฺจเต. วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย อุปมาโนปเมยฺยวตฺถูนิ อเภเทน คยฺหนฺติ. เตสมเภทคฺคหเณเนว เต นิสฺสาย ปวตฺตมานภินฺนสาธมฺมสงฺขาตาย อุปมายปิ เภโท ติโรหิโต โหติ. เอวํ ติโรภูตนานตฺตวนฺตสาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว วตฺถูนมเภทํ ทีเปตีติ รูปกํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. ติโรภูโต เภโท ยสฺเสติ จ, อเภทํ รูปยติ ปกาเสตีติ จ วากฺยํ.

อเสสวตฺถุวิสยํ, เอกเทสวิวตฺติ จ;

ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธา.

๒๑๓. ตสฺส ¶ เภทํ นิทฺทิสติ ‘‘อเสส’’อิจฺจาทินา. อเสสวตฺถุ วิสโย ยสฺส ตํ ตถาวิธฺจ, เอกเทเส อวยเว วิวตฺตตีติ เอกเทสวิวตฺติ เจติ ตํ รูปกํ ทฺวิธา, ปุน ปจฺเจกํ วิสุํ วิสุํ สมาสาทิวสา อุปมาโนปเมยฺยานํ กตสมาสตฺตา สมาสรูปก อสมาสรูปก สมาสาสมาสรูปกวเสน ติธา สิยา.

๒๑๓. ‘‘อเสสิ’’จฺจาทิ. ตํ รูปกํ อเสสวตฺถุวิสยํ เอกเทสวิวตฺติ จาติ ทฺวิธา โหติ, ปุน ปจฺเจกํ ตํ ทฺวยมฺปิ สมาสาทิวสา สมาสรูปกํ อสมาสรูปกํ สมาสาสมาสรูปกฺเจติ อิเมสํ เภเทน ติธา โหติ. อเสสํ วตฺถุ วิสโย อสฺเสติ จ, เอกเทเส วิวตฺตตีติ จ, เอกํ เอกํ ปตีติ จ, สมาโส สมาสรูปกํ อาทิ เยสมิติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, ตีหิ ปกาเรหีติ จ วิคฺคโห.

องฺคุลีทลสํโสภึ, นขทีธิติเกสรํ;

สิรสา น ปิฬนฺธนฺติ, เก มุนินฺทปทมฺพุชํ.

๒๑๔. อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิ. องฺคุลีหิเยว อุปมานคมฺมตฺตา สินิทฺธตมฺพาหิ ทเลหิ ปตฺเตหิ สํโสภึ อจฺจนฺตํ วิโรจมานํ นขานํ ทีธิติโย กิรณา เอว เกสรานิ ยตฺถ ตาทิสํ มุนินฺทสฺส ปทเมว อมฺพุชํ สิรสา มุทฺธนา เก นาม ชนา น ปิฬนฺธนฺติ ปสาธนวเสน น ธาเรนฺตีติ. อิทมเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ องฺคิโน ปทสฺส องฺคานมงฺคุลฺยาทีนมเสสานํ รูปนโต. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ.

๒๑๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิ. องฺคุลีทลสํโสภึ องฺคุลิสงฺขเตหิ ปตฺเตหิ สํโสภึ นขทีธิติเกสรํ นขรํสิสงฺขตเกสรํ มุนินฺทปทมฺพุชํ สิรสา เก ¶ น ปิฬนฺธนฺติ. วิเสสฺยภูตํ จรณํ วิเสสนภูตา องฺคุลี นขทีธิติ เจติ อิเมสํ อุปมาภูเตหิ อมฺพุชทลเกสเรหิ อเภทกปฺปนาย เอกตฺตํ คเหตฺวา สมาเสเนว นิทฺทิฏฺตฺตา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสรูปกํ นาม. องฺคุลิโย เอว ทลานีติ จ, เตหิ สํโสภีติ จ, นเขสุ ทีธิติโยติ จ, ตา เอว เกสรานิ อสฺเสติ จ วากฺยํ.

รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;

คมฺภีรตฺตมคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิ.

๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’อิจฺจาทิ. อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปจฺจกฺโข น ปโรกฺโข อมฺหากํ อมฺพุธิ สาคโร. กถํ? เย ตสฺส ภูรี พหโว คุณา เมตฺตาทโย, เต รตนานิ อตุลฺยทุลฺลภทสฺสนาทิสาธมฺเมน. ยา ตสฺส กรุณา, สา สีตลํ ชลํ สกลชนสนฺตาปาปหตฺตสาธมฺเมน. ยํ ตสฺส คมฺภีรตฺตมนุตฺตานตา ลาภาทีสุ, ตํ อคาธตฺตมกลลมฺภโส อมฺพุธิฏฺตาสาธมฺเมนาติ อิทมเสสวตฺถุวิสยํ อสมาสรูปกํ.

๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’จฺจาทิ. อยํ ชิโน อมฺหากํ ปจฺจกฺโข อมฺพุธิ สาคโร, ตถา หิ ตสฺส ภูรี คุณา สีลสมาธิอาทโย รตนานิ จิตฺตีกตาทิสาธมฺมโต รตนาเนว, กรุณา อนฺสาธารณกรุณา สีตลํ ชลํ สนฺตาปวิโนทนสาธมฺเมน สีตลชลเมว โหติ, คมฺภีรตฺตํ ลาภาลาภาทีสุ เอกาการตา อคาธตฺตํ คมฺภีรตา เอว โหติ. อิทํ อเสสวตฺถุวิสยอสมาสรูปกํ. ‘‘ภูรี’’ติ อพฺยยํ.

จนฺทิกา ¶ มนฺทหาสา เต, มุนินฺท วทนินฺทุโน;

ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ-มโนกุมุทกานนํ.

๒๑๖. ‘‘จนฺทิกา’’อิจฺจาทิ. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจามนฺตนํ, เต วทนเมว อินฺทุ วทนินฺทุโน อิติ สมาสรูปกํ, อยํ มนฺทหาสา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, อสมาสรูปกํ. สาธูนํ มนานิเยว กุมุทานิ เกรวานิ, สมาสรูปกํ. เตสํ กานนํ วนํ, ปโพธยติ วิกาสยตีติ อิทํ สมาสาสมาสรูปกํ.

๒๑๖. ‘‘จนฺทิ’’จฺจาทิ. เห มุนินฺทเต ตุยฺหํ วทนินฺทุโน มุขจนฺทสฺส มนฺทหาสา มนฺทมิหิตภูตา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, ‘‘อย’’นฺติ ชาตฺเยกวจเนน มนฺทหาสจนฺทิกา นิทฺทิฏฺา. อถ วา อยํ วทนินฺทุ. สาธุมโนกุมุทกานนํ สปฺปุริสานํ จิตฺตสงฺขาตเกรวกานนํ ปโพธยติ วิกาสยติ. ‘‘จนฺทิกา มนฺทหาสา’’ติ อสมาสรูปกํ. ‘‘วทนินฺทุโน’’ติ จ ‘‘มโนกุมุทกานน’’นฺติ จ สมาสรูปกํ. ตสฺมา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสาสมาสรูปกํ. มนฺทา จ เต หาสา จาติ จ, วทนเมว อินฺทูติ จ, สาธูนํ มนานีติ จ, ตานิเยว กุมุทานีติ จ, เตสํ กานนมิติ จ วิคฺคโห.

อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;

เอกเทสวิวตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติ.

๒๑๗. นิคมยติ ‘‘อเสสิ’’จฺจาทินา. ทุติยสฺส ปเภทํ วตฺตุํ ปฏิชานาติ ‘‘เอกิ’’จฺจาทินา.

๒๑๗. ‘‘อเสเส’’จฺจาทิ. อเสสวตฺถุวิสเย รูปเก อยํ ‘‘องฺคุลีทลสํโสภึ’’อิจฺจาทิกํ อุทาหรณตฺตยํ ปเภโท โหติ. อิทานิ เอกเทสวิวตฺติมฺหิ รูปเก เภโท วิเสโส ปวุจฺจติ.

วิลาสหาสกุสุมํ, ¶ รุจิราธรปลฺลวํ;

สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํ.

๒๑๘. ‘‘วิลาส’’อิจฺจาทิ. วิลาเสน ยุตฺโต หาโสเยว กุสุมํ ยสฺส. รุจิโร มนุฺโ อธโรเยว ปลฺลโว ยสฺส. ตาทิสํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ สพฺเพปีติ. อิทํ องฺคานิ หาสาทีนิ รูปยิตฺวา มุขมงฺคิ น รูปิตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํ. เอวํ อุปริปิ ยถาโยคํ.

๒๑๘. ‘‘วิลาสิ’’จฺจาทิ. วิลาสหาสกุสุมํ ลีลายุตฺตหาสสงฺขตปุปฺผํ รุจิราธรปลฺลวํ มนุฺอธรสงฺขาตกิสลยํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก วา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ ปีติสุขํ นานุโภนฺติ, อนุภวนฺเตว. วิเสสนภูตานํ หาสอธรานํ อุปมาภูตกุสุมปลฺลเวหิ อเภทํ ทสฺเสตฺวา วิเสสฺยภูตสฺส มุขสฺส อฺตรอุปมาวตฺถุนา อเภเทน อวุตฺตตฺตา อเภทาโรปนํ เอกเทเสเยว วิวตฺตีติ อิทํ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํ. วิลาเสน ยุตฺโต หาโสติ จ, โสเยว กุสุมํ อสฺเสติ จ, รุจิโร จ โส อธโร เจติ จ, โสเยว ปลฺลโว อสฺเสติ จ วากฺยํ.

ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;

นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชา.

๒๑๙. ‘‘ปาท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทสฺส วิชยิโน ปาททฺวนฺทํ ตว วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตุ. กีทิสํ? ยสฺส ปรมจฺจนฺตํ กนฺตา มนุฺา นขรํสี ปาปานํ โลภาทีนํ ชเย อุสฺสิตา ธชา เกตโวติ. อิทเมกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํ.

๒๑๙. ‘‘ปาเท’’จฺจาทิ. ¶ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปรํ อติสเยน กนฺตา มนุฺา นขรํสี จรณนขกนฺติโย ปาปชยทฺธชา ปาปวิชเย อุสฺสาปิตธชาเยว โหนฺติ, ตสฺส มุนินฺทสฺส ปาททฺวนฺทํ จรณยุคฬํ ตว ตุยฺหํ วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตูติ. นขรํสีนํ อุปมาภูตธเชหิ อเภทมาโรเปตฺวา ‘‘ปาททฺวนฺท’’มิติ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํ นาม. ปาปานํ ชโยติ จ, ตสฺมึ ธชาติ จ วิคฺคโห.

สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺทวทนินฺทุโน;

สาธุปฺปพุทฺธหทยํ, ชาตํ เกรวกานนํ.

๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมล’’อิจฺจาทิ. สุนิมฺมโล กโปโล ยสฺส, ตสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธูนํ ปพุทฺธํ ธมฺมาวโพธวเสน วิกสิตํ หทยํ จิตฺตํ เกรวกานนํ ชาตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํ.

๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมลิ’’จฺจาทิ. สุนิมฺมลกโปลสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธุปฺปพุทฺธหทยํ สชฺชนานํ จตุสจฺจาวโพเธน ปสนฺนมานสํ เกรวกานนํ กุมุทวนํ ชาตนฺติ. วทนหทยานํ อุปมาภูเตหิ อินฺทุเกรเวหิ อเภทาโรปนํ กตฺวา กโปลสฺส มณฺฑลาทีหิ อุปมาวิเสเสหิ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํ. เอตฺถ สมาโส นาม วทนินฺทูนเมว. อสมาโส นาม หทยเกรวานเมวาติ. ตถา หิ รูปกวิสเย สมาสาสมาสตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปทานํ ทฺวินฺนเมวาติ. สุฏฺุ นิมฺมโลติ จ, โส กโปโล อสฺสาติ จ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, ปพุทฺธฺจ ตํ หทยฺจาติ จ, สาธูนํ ปพุทฺธหทยมิติ จ, เกรวานํ กานนมิติ จ วากฺยํ.

รูปกานิ ¶ พหูนฺเยว, ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต;

วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติ.

‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิ; สุโพธํ; ตตฺถ –

‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;

กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติ.

ยุตฺตรูปกํ ยุตฺตตฺตา ปุปฺผภิงฺคานํ, ตทนุสาเรน อยุตฺตรูปกาทิปิ วิฺเยฺยนฺติ.

๒๒๑. รูปกานิ ปุนปิ สนฺตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิ. รูปกานิ ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต ยุตฺตรูปกอยุตฺตรูปกาทิเภเทน พหูนิ เอว โหนฺติ, ตานิ รูปกานิ เอตฺเถว รูปเก อนฺโตคธานิ. อิติ ตสฺมา การณา ตานิ วิสุํ น วุตฺตานิ. อนฺโต มชฺเฌ คธานิ ปวตฺตานีติ วิคฺคโห.

‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;

กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติ.

เอตฺถ ปุปฺผภิงฺคานํ อฺมฺยุตฺตตฺตา ยุตฺตรูปกํ นาม.

เห ธีร สิตปุปฺผุชฺชลํ มนฺทหสิตสงฺขาเตหิ กุสุเมหิ วิโชตนฺตํ โลลเนตฺตภิงฺคํ มโนหรํ ตวานนํ กสฺส นาม มโน นากฑฺฒตีติ. อิมสฺส ปฏิปกฺขโต อยุตฺตรูปกํ เวทิตพฺพํ.

จนฺทิมา’กาสปทุม-มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;

ทุฏฺ’มมฺโภรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจาทิ สุนฺทรํ.

๒๒๒. รูปกสฺส วิโรธาวิโรโธ อุปมายมิโว’หิตุํ สกฺกาติ อุปลกฺเขติ ‘‘จนฺทิมา’’อิจฺจาทินา. เอตฺถ อากาสสฺส ตฬาเก รูปิเต จนฺทสฺส ปทุมตฺตํ รูปกํ ยุตฺตนฺติ เอตํ ¶ ขณฺฑรูปกํ ทุฏฺํ, ‘‘อมฺโภรุหวนํ เนตฺตานิ’’จฺจาทิ ตุ วจนเภเทปิ สุนฺทรํ.

๒๒๒. รูปเก โทสาโทสํ อุปมายํ วิย ปริกปฺเปตฺวา คเหตพฺพนฺติ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘จนฺทิมิ’’จฺจาทิ. ‘‘จนฺทิมา จนฺโท อากาสปทุม’’นฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ อากาสสฺส ตฬากตฺเตน อนิรูปิตตฺตา ขณฺฑรูปกํ นาม. ทุฏฺํ ขณฺฑิโตปมา วิย โทสทุฏฺํ นาม. ‘‘อมฺโภรุหวนํ นีลุปฺปลวนํ เนตฺตานี’’ติอาทิกํ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนนานตฺเตปิ สุนฺทรเมว.

ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;

นตฺถิ ยํ เตน วิฺเยฺยํ, อวุตฺต’มนุมานโต.

๒๒๓. กิเมตฺตกา เอโวปมารูปกเภทา? เนติ ปริทีเปนฺโต อวุตฺตํ อติทิสติ ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทินา. รูปกสฺส อุปมาย จ วิกปฺปานํ ปเภทานํ ปริยนฺโต อวสานํ นตฺถิ ยํ ยสฺมา การณา, เตน การเณน อวุตฺตํ อิหานุปาตํ วิกปฺปชาตํ สพฺพวิกปฺปพฺยาปกสามฺลกฺขณานุคตรูปกวิกปฺปานุสาเรน วิฺเยฺยํ. กสฺมา? อนุมานโต ยถาวุตฺตวิกปฺปสงฺขาตลิงฺคโต อวุตฺตเสสรูปกาวคมสงฺขาเตน อนุมานาเณนาติ อตฺโถ.

๒๒๓. อิทานิ อิเมสเมว อุปมารูปกานํ อวุตฺตานนฺตเภโท วุตฺตานุสาเรเนว าตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทิ. รูปกสฺส จ รูปกาลงฺการสฺส จ อุปมาย จ อุปมาลงฺการสฺส จ วิกปฺปานํ วิวิธากาเรน กปฺปิตปกฺขานํ ปริยนฺโต โกฏิ ยํ ยสฺมา นตฺถิ, เตน การเณน อวุตฺตํ อิมสฺมึ สุโพธาลงฺกาเร อวุตฺตปกฺขํ สมูหํ อนุมานโต อนุมานาเณน วิฺเยฺยนฺติ. อุปมารูปกานํ สกลมวุตฺตปกฺขํ พฺยาเปตฺวา ิตํ สามฺลกฺขณํ อนติกฺกมิตฺวา วุตฺเตหิ เตหิ เตหิ ปกฺขสงฺขาเตหิ ลิงฺเคหิ ¶ สิทฺธานุมานาเณน สามฺลกฺขเณ อนฺโตคธานมนุตฺตรูปกสงฺขาตานุเมยฺยานํ อวโพโธ สกฺกาติ อธิปฺปาโย. รูปกสฺส ปน อุปมนฺโตคธตฺตา อุปมาย นิทฺทิฏฺโทสาโทสํ ทฺวินฺนมปิ อุตฺตานุตฺตปกฺขสฺส สาธารณํ โหติ.

ปุนปฺปุนมุจฺจารณํ, ย’มตฺถสฺส ปทสฺส จ;

อุภเยสฺจ วิฺเยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโต.

๒๒๔. อาวุตฺติมธิกิจฺจาห ‘‘ปุน’’อิจฺจาทินา. อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺส ปทสฺส สทฺทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานฺจ ปุนปฺปุนํ ภิยฺโย ภิยฺโย ยํ อุจฺจารณํ, สายํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ วิฺเยฺยา, อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺตีติ.

๒๒๔. อิทานิ อาวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘ปุนปฺปุเน’’จฺจาทินา. อตฺถสฺส สทฺทาภิหิตอตฺถสฺส จ ปทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานฺจ ยํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ, สา อยํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ อิติ วิฺเยฺยา. ปุนปฺปุเนติ เอตทพฺยยํ กฺริยาพาหุลฺเย วตฺตเต. อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺติ.

มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;

คณฺหาติ นิมฺมลตฺตฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํ.

๒๒๕. อุทาหรติ ‘‘มโน’’อิจฺจาทิ. ชินสฺส อยํ ยโสราสิ สพฺเพสํ ชนานํ มโน จิตฺตํ หรติ, ทส ทิสา อาททาติ สพฺพทา [สพฺพธา (ก.)] ตํวิสยตฺตา, นิมฺมลตฺตํ นิมฺมลภาวํ คณฺหาติ, เอตฺถ คหณลกฺขณสฺส [ทสคหณลกฺขณสฺส (ก.)] อตฺถสฺส อเนเกหิ ปริยายวจเนหิ อาวตฺติตตฺตา อยํ อตฺถาวุตฺติ.

๒๒๕. อุทาหรติ ¶ ‘‘มโน หรติ’’จฺจาทินา. ชินสฺส อยํ ยโสราสิ สพฺเพสํ สตฺตานํ มโน จิตฺตํ หรติ คณฺหาติ, ทส ทิสา อาททาติ อวิสยฏฺานาภาวโต คณฺหาติ, นิมฺมลตฺตฺจ ภูตปริสุทฺธคุเณน นิปฺผนฺนตฺตา คณฺหาติ. เอตฺถ ‘‘คณฺหาตี’’ติ เอกสฺเสวตฺถสฺส ‘‘หรติ, อาททาติ, คณฺหาตี’’ติ อฺเหิ ปริยายวจเนหิ อาวตฺติตตฺตา อยมตฺถาวุตฺติ นาม. นิคฺคโต มเลหีติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, ยสโส ราสิอิติ จ วิคฺคโห.

วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;

วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิย.

๒๒๖. ‘‘วิภาเสนฺติ’’จฺจาทิ. มุนิโน เทหกนฺติโย สพฺพา ทิสา วิภาเสนฺติ วิเสเสน ทีเปนฺติ, ยโต เอวํ ตสฺมา การณา จนฺทาทีนํ สพฺพาปิ วิภา โสภา หตา ปหตา วิย เสนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปทาวุตฺติ.

๒๒๖. ‘‘วิภาเสนฺติ’’จฺจาทิ. มุนิโน เทหกนฺติโย สพฺพา ทิสา วิภาเสนฺติ ยสฺมา วิเสเสน ปกาเสนฺติ, ตสฺมา จนฺทาทีนํ สพฺพาปิ วิภา กนฺติโย หตา ปหตา วิย เสนฺติ ปวตฺตนฺติ จ, ‘‘วิภาเสนฺตี’’ติ ปทสฺเสว อาวตฺตนโต อยํ ปทาวุตฺติ นาม. เทเห กนฺติโยติ วากฺยํ.

ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส-ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;

วิหรตฺยา’ริวคฺโค’ยํ, ราสีภูโตว ทุชฺชเน.

๒๒๗. ‘‘ชิตฺวา’’อิจฺจาทิ. อยํ ชิโน กฺเลสริปุํ ชิตฺวา โลเก วิหรติ ปวตฺตติ, อยํ เตน ชิโต อริวคฺโค สตฺตุสมูโห ¶ ทุชฺชเน ราสีภูโต วิย ตโต อลทฺธปฺปติฏฺตฺตา. ‘‘วิหรตี’’ติ อตฺถสฺส ปทานฺจ อาวุตฺติโต อุภยาวุตฺติ.

๒๒๗. ‘‘ชิตฺวา’’อิจฺจาทิ. อยํ ชิโน กฺเลสริปุํ ชิตฺวา โลเก วิหรติ, อยํ อริวคฺโค กฺเลสริปุสมูโห ทุชฺชเน ราสีภูโตว วิหรตีติ. วาสสงฺขตสฺส อตฺถสฺส จ ‘‘วิหรตี’’ติ ปทสฺส จ ปุน [ปุนปฺปุนํ (?)] อุจฺจารณโต อยํ อุภยาวุตฺติ นาม โหติ. กฺเลโส เอว ริปูติ จ, อรีนํ วคฺโคติ จ, อราสิ ราสิ อภวีติ จ, กุจฺฉิโต ชโนติ จ วากฺยํ.

เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโยปการกํ;

ทีปกํ นาม ตฺจาทิ-มชฺฌนฺตวิสยํ ติธา.

๒๒๘. ทีปกํ ปริทีปยมาห ‘‘เอกตฺเถ’’จฺจาทิ. เอกตฺถ วากฺยสฺสาโท มชฺเฌ อนฺเต วา วตฺตมานมฺปิ กฺริยาชาตฺยาทิกํ สพฺพสฺส อภิมตสฺส กสฺสจิ วากฺยสฺส กฺริยาการกสมฺพนฺธาภิธายิโน ปทสนฺตานสฺส อุปการกํ วากฺยตฺถานฺวยวเสน ทีปกํ นาม, ทีโป วิย เอกเทเส วตฺติโตปิ สกลปทตฺถวเสน สพฺพวากฺยํ ทีปยติ ปกาเสตีติ. ตฺจ ทีปกํ อาทิ จ มชฺฌฺจ อนฺตฺจ วิสโย โคจโร ยสฺส ตาทิสํ ติธา อาทิทีปกํ มชฺฌทีปกํ อนฺตทีปกนฺติ ติวิธํ โหตีติ อตฺโถ, ตมฺปิ กฺริยาทีนํ วเสน ปจฺเจกํ ติวิธํ โหติ.

๒๒๘. อิทานิ ทีปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘เอกตฺเถ’’จฺจาทินา. เอกตฺถ วากฺยสฺส อาทิมชฺฌาวสาเนสฺเวกสฺมึ วตฺตมานมฺปิ กฺริยาชาติคุณตฺตยํ สพฺพวากฺโยปการกํ วตฺตุมิจฺฉิตกฺริยาการกสมฺพนฺธปฺปกาสกปทสนฺตานสงฺขาตวากฺยสฺส วากฺยตฺถาวโพธวเสน ปโยชนํ ทีปกํ นาม เอกฏฺาเน ¶ ตฺวา วิสยีภูตสพฺพฏฺานคตทพฺพปกาสกปทีปสมานตฺตา ทีปกํ นาม โหติ. ตฺจ ทีปกํ อาทิมชฺฌนฺตวิสยํ วากฺยสฺส อาทิวิสยํ มชฺฌวิสยํ อนฺตวิสยฺเจติ ติธา โหติ. เอเตสุ เอเกกมปิ กฺริยาชาติคุณเภเทน ปุนปิ ติวิธํ โหตีติ วิฺเยฺยํ. ทีเปตีติ ทีโป, ปทีโป. ปฏิภาคตฺเถ กปฺปจฺจเยน ทีโป วิยาติ ทีปกํ. วากฺยสฺส อาทิ จ มชฺฌฺจ อนฺตฺเจติ จ, ตํ วิสโย อสฺเสติ จ วากฺยํ.

อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย-พนฺธูนมมิโตทยํ;

สพฺพปาเปหิ จ สมํ-เนกติตฺถิยมทฺทนํ.

๒๒๙. อุทาหรติ ‘‘อกาสิ’’จฺจาทิ. พุทฺโธ เวเนยฺยา วิเนตพฺพาเยว พนฺธโว เตสํ อมิตมปริมิตํ อุทยมภิวุทฺธึ อกาสิ. น เกวลํ ตเมว, สพฺพปาเปหิ สมํ เอกโต อเนกานํ ติตฺถิยานํ มทฺทนฺจ อกาสีติ. อิห ‘‘อกาสี’’ติ กฺริยาปเทนาทิวตฺตินา สพฺพเมว วากฺยํ ทีปยตีติ กฺริยาทิทีปกเมตํ.

๒๒๙. ‘‘อกาสิ’’จฺจาทิ. พุทฺโธ เวเนยฺยพนฺธูนํ อมิโตทยํ ปมาณรหิตาภิวุทฺธึ อกาสิ. น เกวลํ ตเมว, สมํ เอกกฺขเณ สพฺพปาเปหิ สหาเนกติตฺถิยมทฺทนฺจ อกาสีติ. วากฺยาทิมฺหิ กฺริยาย ิตตฺตา อิทํ กฺริยาทิทีปกํ นาม. อมิโต จ โส อุทโย เจติ จ, อเนกา จ เต ติตฺถิยา เจติ จ, เตสํ มทฺทนมิติ จ วิคฺคโห.

ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ-ชนานํ ชายเต’มตํ;

ตทฺเสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจปตาปนํ.

๒๓๐. ‘‘ทสฺสน’’มิจฺจาทิ. ¶ มุนิโน ทสฺสนํ สาธุชนานํ อมตํ นิพฺพานํ นาม ชายเต อมตสฺส สาธนโต, เตหิ สาธุชเนหิ อฺเสํ ชนฺตูนํ นิจฺจมุปตาเปตีติ นิจฺโจปตาปนํ วิสํ ชายเต, ตสฺมึ มโนปโทสสฺส วิสสทิสตฺตา นิรยาทิทุกฺขาวหภาวโตติ. กฺริยามชฺฌทีปกเมตํ.

๒๓๐. ‘‘ทสฺสน’’มิจฺจาทิ. มุนิโน ทสฺสนํ สาธุชนานํ อมตํ อมตสงฺขาตนิพฺพานสฺส เอกนฺตการณตฺตา การิโยปจาเรน อมตํ ภูตํ ชายเต, ตทฺเสํ เตหิ สาธุชเนหิ อฺเสํ ชนฺตูนํ ตุ นิจฺโจปตาปนํ สตตมุปตาปกรณโต วิสํ ชายเต วิสตุลฺยปฏิฆการณตฺตา การิโยปจาเรน วิสํ ภวตีติ. อิทํ กฺริยาย มชฺเฌ ิตตฺตา กฺริยามชฺฌทีปกํ. สาธโว จ เต ชนา เจติ จ, เตหิ อฺเติ จ วากฺยํ.

อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺย-จนฺทาตปมโนหโร;

ชินานนินฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเว.

๒๓๑. ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิ. อจฺจนฺตํ กนฺตํ มนุฺํ ลาวณฺยํ ปิยภาโว, ตเมว, ตมิว วาจนฺทาตโป จนฺทิกา, เตน มโนหโร ชินานนินฺทุ อินฺทุ จนฺโท จ กสฺส ชนสฺส อานนฺทโก น ภวตีติ. กฺริยานฺตทีปกํ.

๒๓๑. ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิ. อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยจนฺทาตปมโนหโร อติสเยน มนุฺปิยภาวสงฺขาตวิลาสนามเกน จนฺทกิรเณน, โน เจ, อติสเยน มนุฺปิยตาสงฺขาตวิลาสสทิเสน จนฺทกิรเณน มโนหโร ชินานนินฺทุ สมฺพุทฺธสฺส มุขจนฺโท จ อินฺทุ จ ปกติจนฺโท จ กสฺส อานนฺทโก น ภเว. อิทํ กฺริยาย อนฺเต ิตตฺตา กฺริยานฺตทีปกํ นาม. อนฺตํ อติกฺกนฺตนฺติ จ, ตฺจ ตํ กนฺตฺเจติ จ, ¶ ลวณสฺส ภาโว ลาวณฺยํ, มธุรภาโว, ตํสทิสตฺตา อจฺจนฺตกนฺตฺจ ตํ ลาวณฺยฺจาติ จ, จนฺทสฺส อาตโป กิรโณติ จ, อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยเมว จนฺทาตโปติ จ, จนฺทปกฺเข อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยมิว จ โส จนฺทาตโป จาติ จ, เตน มโนหโรติ จ, ชินานนเมว อินฺทูติ จ วากฺยํ. อิมินา กฺริยาทีปกตฺตเยเนว อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกานิปิ าตพฺพานิ.

๒๓๒. อาทิทีปกาทีสุปิ เตสุ ปโยคกฺกเมน ปการนฺตรมตฺถีติ วทติ ‘‘โหติ’’จฺจาทิ. สีลํ ปฺจสีลาทิกํ, อวิปฺปฏิสาราย ปจฺฉานุตาปาภาวาย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส อุปฺปนฺนมตฺตาย ปีติยา เหตุ โหติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติยา พลวภูตาย เหตุ โหติ, สา จายํ ปีติ ปสฺสทฺธาทีนํ ปสฺสทฺธิสุขาทีนํ ปสิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา โหตีติ โยชนียํ.

๒๓๒. อิทานิ นวสุ ทีปเกสุ ปโยควิเสเสน สาเธตพฺเพ อฺปฺปกาเร ทสฺเสติ ‘‘โหติ’’จฺจาทินา. สีลํ สุรกฺขิตํ ปฺจงฺคทสงฺคาทิสีลํ อวิปฺปฏิสาราย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชเหตุ โหติ อุปฺปนฺนมตฺตาย ตรุณปีติยา การณํ ภวติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติเหตุ พลวปีติการณํ โหติ, สา อยฺจ ปีติ ปสฺสทฺธาทิปสิทฺธิยา กายปสฺสทฺธิจิตฺตปสฺสทฺธิอาทีนํ สิทฺธิยา เหตุ โหติ. น วิปฺปฏิสาโร อวิปฺปฏิสาโร, นสทฺโท ปสชฺชปฏิเสเธ วตฺตเต. ปมุทิตสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส เหตูติ ¶ จ, ปสฺสทฺธิ อาทิ เยสํ สุขาทีนนฺติ จ, เตสํ ปสิทฺธีติ จ วิคฺคโห.

อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพมเปกฺขินี;

วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํ.

๒๓๓. กิมิทํ ตว ปการนฺตรมิจฺจาห ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิ. อิจฺเจวมิมํ ยํ ตํ มาลาทีปกํ มตํ. นนุ กฺริยาทิทีปกเมตมิจฺจาห ‘‘อาทิทีปกตฺเตปี’’ติ. ยชฺชปฺยาทิทีปกเมตํ ปุพฺพํ ปุพฺพํ วากฺยํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสาราย สีล’’นฺติอาทิกํ อเปกฺขินี อเปกฺขมานา วากฺยานํ ยถาวุตฺตานํ มาลา ปรมฺปรา ปวตฺตาติ. ตํ ยถาวุตฺตํ มาลาทีปกํ มตํ, นาทิทีปกนฺติ.

๒๓๓. ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิ. อาทิทีปกตฺเตปิ กฺริยาทิทีปกภาเว สติปิ วากฺยมาลา อเนกวากฺเยน สมฺพชฺฌมานา ปรมฺปรา ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสารายา’’ติอาทิกํ วากฺยํ อเปกฺขินี ปวตฺตา. อิติ อิทํ อนนฺตรคตปฺปการํ ทีปกํ ‘‘มาลาทีปก’’นฺติ มตนฺติ. อาทิมฺหิ ทีปกมิติ จ, วิสโยปจาเรน อาทิ จ ตํ ทีปกฺจาติ จ, มาลา เอว ทีปกมิติ จ วากฺยํ.

อเนเนว ปกาเรน, เสสานมปิ ทีปเก;

วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา-นุคตี สุทฺธพุทฺธิภิ.

๒๓๔. อวุตฺเต ทีปกวิกปฺเป อติทิสนฺโต นิคเมติ ‘‘อเนนิ’’จฺจาทินา. อเนเนว อนนฺตรา วุตฺเตน ปกาเรน วิธินา ทีปเก ทีปกวิสเย [ทีปกวิเสเส (ก.)]เสสานมวุตฺตานํ วิกปฺปานํ ชาตฺยาทิทีปกาทิเภทานํ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ ปริสุทฺธมตีหิ กวีหิ วิธาตพฺพา กาตพฺพาติ.

๒๓๔. อิทานิ อวุตฺตทีปกานิปิ อติทิสติ ‘‘อเนเนวิ’’จฺจาทินา. อเนเนว ปกาเรน ยถาวุตฺตทีปกปฺปกาเรน ทีปเก ทีปกวิสเย เสสานํ อปิ วิกปฺปานํ อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกสงฺขาตานํ ¶ ปกฺขานํ ชาตฺยาทิทีปกคุณาทิทีปกาทีนํ ฉนฺนํ มาลาทีปกานฺจ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ กวีหิ วิธาตพฺพา วุตฺตานุสาเรเนว กาตพฺพา. วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปียนฺตีติ จ, สุทฺธา พุทฺธิ เยสนฺติ จ วากฺยํ.

๒๓๕. อกฺเขปมุปกฺขิปติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินา. วิเสสสฺส ยสฺส กสฺสจิ วจนิจฺฉายํ ยํ นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนํ วุตฺติ, โส อกฺเขโป นาม อกฺขิปนํ ปฏิเสโธติ กตฺวา. โสยมกฺเขโป จ กาลปฺปเภทโต อตีตาทิโต ติธา ติปฺปกาโร.

๒๓๕. อิทานิ อกฺเขปํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสเส’’จฺจาทินา. วิเสสวจนิจฺฉายํ ตุ ยสฺส กสฺสจิ ปทตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย เอว ยํ นิเสธวจนํ ปฏิเสธวจนํ อตฺถิ, โส ปฏิเสโธ อกฺเขโป นาม อกฺเขปาลงฺกาโร นาม. อยฺจ อกฺเขโป กาลปฺปเภทโต อตีตาทิกาลวิเสเสน ติธา โหติ. วิเสสสฺส กสฺสจิ วจนนฺติ จ, ตสฺมึ อิจฺฉาติ จ, นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนมิติ จ, อกฺขิปนํ ปฏิกฺขิปนนฺติ จ, กาลสฺส กฺริยาย วา ปเภโทติ จ วากฺยํ.

เอกากี’เนกเสนํ ตํ, มารํสวิชยีชิโน;

กถํ ต’มถ วา ตสฺส, ปารมีพลมีทิสํ.

๒๓๖. ‘‘เอกากิ’’จฺจาทิ. โส ชิโน เอกากี เอโก สมาโน อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยิ ปราเชสิ, ตํ กถํ ยุชฺชเต. ¶ อถ วา กึ น ยุชฺชเต, ยโต ตสฺส ชินสฺส ปารมี สมตึสวิธา ปารมิตา เอว พลํ อีทิสํ ยาทิสํ ตสฺส วิชยการณนฺติ. เอตฺถ เอกากิตฺตการณสามตฺถิยา มารวิชยาโยคพุทฺธิ ‘‘สเสนํ มารํ วิชิตวาติ กถํ ยุชฺชตี’’ติ เอวมาการา อตีตา อกฺขิตฺตาติ อตีตกฺเขโปยํ.

๒๓๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘เอกากิ’’จฺจาทินา. ส ชิโน โส สพฺพฺู เอกากี อสหาโย อทุติโย อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยี อชินีติ, ตํ กถํ ยุชฺชติ. อถ วา ยุชฺชเตว, ตสฺส ชินสฺส ปารมีพลํ สมตึสปารมีพลํ สมตึสปารมีตาสงฺขตเสนา อีทิสมีทิสาติ. พุทฺธสฺส อทุติยภาวฺจ มารสฺส สปริวารภาวฺจ นิสฺสาย กสฺสจิ อุปฺปนฺนา ‘‘เอกากินา กถมเนกเสโน มาโร ชิโต’’ติ วิปรีตพุทฺธิ อตีตมารวิชยวิสยตฺตา อตีตา โหติ, ‘‘ตสฺส ปารมีพลํ อีทิส’’นฺติ อตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย ‘‘อถ วา’’ติ นิทฺทิฏฺปฏิเสธวจเนน อกฺขิตฺตนฺติ อตีตสฺส อกฺเขปนโต อตีตกฺเขโป นาม.

๒๓๗. ‘‘กึ จิตฺเต’’จฺจาทิ. จิตฺต เอชาย ตณฺหาย สมุคฺฆาตํ สพฺพถา อปฺปวตฺตึ อปฺปตฺโตสฺมีติ กึ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโท. สุคเต สกิมฺปิ เอกวารมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว ตณฺหาย สมุคฺฆาโตเยว นนุ เอกนฺตการณตฺตา ตสฺสาติ วตฺตมานกฺเขโปยํ วตฺตมานสฺส เขทสฺสากฺขิตตฺตา.

๒๓๗. ‘‘กึ จิตฺเต’’จฺจาทิ. ¶ เห จิตฺต เอชาสมุคฺฆาตํ เอชาสงฺขตาย ตณฺหาย สมุจฺเฉทปหานํ อปฺปตฺโตสฺมีติ กึ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโท. ตถา หิ สุคเต พุทฺธวิสเย สกิมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว นนุ ตณฺหาสมุจฺเฉทสฺส เอกนฺตการณตฺตา การณการิยานมเภทพุทฺธิยา โส เอชาสมุคฺฆาโตเยว กึ น ภวติ, ภวตฺเยว. ‘‘ปณาโม’’ตฺยาทิวิเสสกถนาธิปฺปาเยน ‘‘กึ ขิชฺชเส’’ติ จิตฺตสฺส วตฺตมานเขทสฺส ปฏิเสธิตตฺตา อยํ วตฺตมานกฺเขโป นาม. เอชาย สมุคฺฆาโตติ วากฺยํ.

สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;

มิจฺฉาทิฏฺิปริกฺกนฺต-มานสา เย สุทุชฺชนา.

๒๓๘. ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิ. สุชนโคจรํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจํ นิยตํ น คมิสฺสนฺติ. เย มิจฺฉาทิฏฺิยา สสฺสตาทิกาย ปริกฺกนฺตํ อภิภูตํ มานสํ จิตฺตํ เยสํ ตาทิสา สุฏฺุ อติสเยน ทุชฺชนาติ โยชนียํ. อยมนาคตกฺเขโป ภาวิโน คมนสฺสากฺขิตฺตตฺตา.

‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;

คจฺฉ วา ติฏฺ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ [กาพฺยาทาส ๒.๑๓๙].

อยมนาทรกฺเขโปติ เอวมาทโย ตุ ตพฺเภทาเยวาติ อุเปกฺขิตา.

๒๓๘. ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิ. สุชนโคจรํ สาธูนํ วิสยคตํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจเมกนฺเตน น คมิสฺสนฺติ. เก? เย มิจฺฉาทิฏฺิปริกฺกนฺตมานสา สุทุชฺชนา, เตเยวาติ. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺี’’ติอาทิวิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘เต น คมิสฺสนฺตี’’ติ ติตฺถิยานํ ภาวิโน นิพฺพานคมนสฺส พุทฺธิยา ปฏิสิทฺธตฺตา ¶ อยํ อนาคตกฺเขโป นาม. มิจฺฉา วิปรีตา จ สา ทิฏฺิ จาติ จ, ตาย ปริกฺกนฺตํ มานสํ เยสนฺติ จ วากฺยํ.

‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;

คจฺฉ วา ติฏฺ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ –

ตฺยาทิโก อนาทรกฺเขโปปิ ทสฺสิตาตีตกฺเขปาทีหิ อนฺตฺตา วิสุํ น วุตฺโต. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เห กนฺต วลฺลภ มม ชีวิตาสา พลวตี โหติ, ธนาสา ทุพฺพลา, ตฺวํ คจฺฉ วา ติฏฺ วา, มมาวตฺถา มม ปกติ นิเวทิตา วิฺาปิตา. ‘‘เอตฺถ มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ วิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘คจฺฉ วา ติฏฺ วา’’ติ อิมินา อนาทรวจเนน อตฺตโน วลฺลภสฺส วตฺตมานสฺส อนาคตสฺส วา คมนสฺส ปฏิเสธิตตฺตา วตฺตมานกฺเขโป วา อนาคตกฺเขโป วา โหติ.

๒๓๙. อตฺถนฺตรนฺยาสํ นฺยาสยติ ‘‘เยฺยิ’’จฺจาทินา. อฺวากฺยตฺถสาธโน อฺสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส กสฺสจิ วากฺยตฺถสฺส สาธโน สมตฺถโก กสฺสจิเทว อตฺถสฺส ปรสฺส นฺยาโส โย, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส เยฺโย อตฺถนฺตรสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน นฺยาโส ปโยโคติ กตฺวา. ตสฺส เภทมาห ‘‘สพฺเพ’’จฺจาทินา. อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต วิกปฺปโต หิวิสิฏฺา หิสทฺเทน วิเสสิตา สพฺพพฺยาปี จ วิเสสฏฺโ จาติ อิเม ภวนฺติ. นนุ ปติวตฺถูปมาย อิมสฺส จ โก เภโทติ? สจฺจํ, ตถาปิ อุภยตฺถ อตฺถนฺตรนฺยาสมตฺเตน สทิสตฺเตปิ ยตฺถ มุขฺยโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาโว, สา ปติวตฺถูปมา. ยตฺถ ปน สาธนรูปสฺเสวตฺถนฺตรนฺยาโส, โส อตฺถนฺตรนฺยาโสติ ปากโฏเยวุภินฺนํ เภโทติ.

๒๓๙. อิทานิ อตฺถนฺตรนฺยาสํ ทสฺเสติ ‘‘เยฺย’’จฺจาทินา. โย อฺวากฺยตฺถสาธโน อฺวากฺยตฺถสฺส สาธโน โหติ, อฺวากฺยตฺถํ สาเธติ, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส สาธิยวากฺยตฺถโต อฺตฺถสฺส ปนํ กถนํ ‘‘อตฺถนฺตรนฺยาโส’’ติ เยฺโย, อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต ปเภเทน สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโ จ, เอเตเยว หิวิสิฏฺา จาติ จตฺตาโร ภวนฺติ. อตฺโถ จ โส อนฺตโร อฺโ เจติ จ, ตสฺส นฺยาโสติ จ, สพฺพํ พฺยาเปติ สีเลนาติ จ, วิเสเส ปเทเส ติฏฺตีติ จ, หิสทฺเทน วิสิฏฺาติ จ วากฺยํ.

เตปิ โลกหิตาสตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ[จนฺทิมารปิ (สี.)];

อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเต.

๒๔๐. อุทาหรติ ‘‘เตปิ’’จฺจาทิ. โลกสฺส หิเต อภิวุทฺธิยํ อาสตฺตา อภิรตฺตา สูริโย จนฺทิมา อปีติ เต มหนฺตาปิ อตฺถํ อุทยวิปริยาส’มภาวํ คมิสฺสนฺติ, น [คมิสฺสนฺตา ปุน (ก.)] ตเถว ติฏฺนฺติ, ‘‘ปสฺเส’’ติ ตมวโพธยติ. ตถา หิ นิยโม ‘‘ภาโว นาม น ปายินิ. สพฺเพ สงฺขารา วยธมฺมิโน’’ติ อยํ นิยติ. เกน นาม วตฺถุนา ลงฺฆฺยเต อติกฺกมิตุํ สกฺกาติ. อยํ หิสทฺทรหิโต สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส ตาทิสสฺส นิยมสฺส สพฺพคตตฺตา.

๒๔๐. ‘‘เตปิ’’จฺจาทิ. โลกหิตาสตฺตา โลกาภิวุทฺธิยํ ลคฺคา สูริโย อปิ จนฺทิมา อปิ เตปิ มหานุภาวา อตฺถํ วินาสํ คมิสฺสนฺติ, ปสฺส เอเตสํ ปากฏํ วินาสํ ¶ โอโลเกหิ. ตถา หิ นิยโม ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สพฺพปทตฺถมนติกฺกมฺม ปวตฺตนิยโม เกน ลงฺฆฺยเต ปจฺจยสมุปฺปนฺเนน เกน ปทตฺเถน อติกฺกมฺยเตติ. อยํ หิสทฺทรหิโต อตฺถคมนสงฺขาโต นิยโม สพฺพตฺถ คโตติ สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส. ปติวตฺถูปมาย จ อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส จ อตฺถนฺตรนฺยาสตฺเตน ตุลฺยตฺเตปิ ตตฺถ สาธมฺมปกาสตฺตสภาโว, เอตฺถ วุตฺตตฺถสฺส สาธนสภาโวติ เอวมิเมสํ นานตฺตํ สุพฺยตฺตํ. อปีติ สมฺภาวนายํ, ทุติโย อปิสทฺโท สมุจฺจเย.

สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;

คโตว นิพฺพุตึ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตา.

๒๔๑. ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิ. เทวมนุสฺสานํ เทวานฺจ มนุสฺสานฺจ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน สตฺถา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ ปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ, วสี ปฺจหิ วสิตาหิ อติสยวสีหิ วสิปฺปตฺโต โสปิ มุนิสฺสโร นิพฺพุตึ ขนฺธปรินิพฺพานสงฺขาตํ คโต ปตฺโตเยว, หิสทฺโท สมตฺถเน. สพฺเพ สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา น สสฺสตา น นิจฺจา อุปฺปาทวยธมฺมตฺตา อนิจฺจา. อยมฺปิ หิสทฺทสหิตสพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตาติ.

๒๔๑. ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิ. เทวมนุสฺสานํ อุกฺกฏฺวเสน สตฺถา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ ยถารหมนุสาสโก วสี วุฏฺานอธิฏฺานาทีสุ ปฺจสุ วสิภาเวสุ สาติสยํ อิสฺสริยวา โส มุนิสฺสโร อปิ นิพฺพุตึ ขนฺธนิพฺพานํ คโต เอว. หิ ตเถว, สพฺเพ สงฺขารา สสฺสตา น โหนฺตีติ. อยํ หิสทฺทสหิโต อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตา สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส. วโส อสฺส อตฺถีติ วากฺยํ.

ชิโน ¶ สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ นิพฺพุตึ;

นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺชสมงฺคินํ.

๒๔๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิ. ชิโน สํสาโรเยว กนฺตาโร ทุคฺคมตฺตา, ตโต ชนํ สกลมฺปิ โลกํ นิพฺพุตึ ปาเปติ. นนุ ปสิทฺธิยมนุมติยํ วา. สายํ คติ นิพฺพุติปาปนสงฺขาตา ปวตฺติ, วิคโต สารโท ภยมสฺสาติ วิสารโท, ตสฺส ภาโว นิพฺภยตา [นิพฺภยตาย (ก.)]เวสารชฺชํ, เตน สมงฺคีนํ ยุตฺตานํ. ยุตฺตาติ อนุรูปาติ. อยํ หิสทฺทวิรหิโต วิเสสฏฺโ อตฺถนฺตรนฺยาโส, เวสารชฺชสมงฺคีนเมว ตถาภาวโต น สพฺพพฺยาปี.

๒๔๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิ. ชิโน ชนํ สตฺตโลกํ สํสารกนฺตารา นิพฺพุตึ ปาเปติ, สา อยํ คติ ปวตฺติ เวสารชฺชสมงฺคีนํ จตุเวสารชฺชคุณสมนฺนาคตานํ ตถาคตานํ ยุตฺตา นนูติ. อยํ ชนานํ นิพฺพานํ ปาปนา เวสารชฺชสมงฺคีนํเยว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโ หิสทฺทรหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโส. วิคโต สารโท ภยํ อสฺเสติ จ, กสฺส ภาโวติ จ, เตน สมงฺคิโนติ จ วากฺยํ. นนูติ ปสิทฺธิยํ อนุมติยํ วา วตฺตเต. ทฺวินฺนมฺปิ อตฺโถ วุตฺตนเยน าตพฺโพ.

สุรตฺตํ เต’ธรปุฏํ, ชิน รฺเชติ มานสํ;

สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รฺเชนฺติ สงฺคเต.

๒๔๓. ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิ. ชิน เต ตว สุรตฺตํ พิมฺพผลสมานวณฺณตฺตา อธรปุฏํ มานสํ ปสฺสตํ เยสํ เกสฺจิ รฺเชติ ปีเณตีติ. หิ สมตฺถเน, ตถา หีติ อตฺโถ. สยํ ¶ เยน เกนจิ ราเคน รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ปรีตา คตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเ ปเร อฺเ รฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺตีติ สสิเลโส สาธโน. อยฺจ หิสทฺทสหิโต วิเสสฏฺโ อตฺถนฺตรนฺยาโส ตถาภาวสฺส ตถาวิธานเมว สมฺภวโต.

๒๔๓. ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิ. โภ ชิน เต ตว สุรตฺตํ อธรปุฏํ โอฏฺยุคฬํ มานสํ ปสฺสนฺตานํ [ปสนฺนจิตฺตํ (ก.)] จิตฺตํ รฺเชติ ปีณยติ. หิ ตเถว, สยํ ราคปรีตา รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ยุตฺตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเ ปเร อฺเ รฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺติ. อิทํ เตสํ สภาวเมเวติ. อยํ อีทิสานเมว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโ หิสทฺทสหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโส. ปุฏสทิสตฺตา อธโร เอว ปุฏมิติ จ, ราเคน ปรีตา ยุตฺตาติ จ วิคฺคโห.

๒๔๔. พฺยติเรกวิกปฺปมาห ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินา. วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสฺจิ วตฺถูนํ สทิสตฺเต กถฺจิ วตฺถูนํ ตุลฺยตฺเต วาจฺเจ สทฺเทน วาจเกน ปฏิปาทิเต อถ คมฺเม อสทฺทปฏิปาทิเต สพฺพตฺถพเลน ปกรณาทินา าเต วา, น เกวลํ สทฺทปฏิปาทิเต. ปเภทนํ เตสเมว วตฺถูนํ วิเสสกถนํ พฺยติเรโก พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณนฺติ กตฺวา. อยํ พฺยติเรโกปิ เอโกภยเภทา เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วาจฺจคมฺมานํ ปจฺเจกํ วิเสเสน จตุพฺพิโธ.

๒๔๔. อิทานิ ¶ พฺยติเรกํ ทสฺเสติ ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินา. วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสฺจิ ปทตฺถานํ สทิสตฺเต เยน เกนจิ อากาเรน สมานตฺเต วาจฺเจ วาจกสทฺเทน ปฏิปาทนีเย อถ ปุน คมฺเม ตสฺมึเยว สทิสตฺเต อตฺถสตฺติสงฺขาตสามตฺถิเยน คมฺมมาเน ปเภทนํ เตสํเยว วตฺถูนํ นานตฺตกถนํ พฺยติเรโก นาม. อยมฺปิ พฺยติเรโก เอโกภยเภทา พฺยติเรจนสงฺขาตปุถกฺกรณสามฺเน อภินฺโนปิ วาจฺจคมฺมานํ ทฺวินฺนํ ปจฺเจกเมว เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วิเสเสน จตุพฺพิโธ โหติ. สทิสานํ ภาโวติ จ, ปกาเรน เภทนํ กถนมิติ จ, พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณมิติ จ, เอโก จ อุภโย จาติ จ, เตสํ เภโท วิเสสนนฺติ จ วิคฺคโห.

๒๔๕. อุทาหรติ ‘‘คมฺภีร’’อิจฺจาทิ. ตฺวํ คมฺภีรตฺตํ อคาธตา อชฺฌาสยวิสิฏฺตา จ มหตฺตํ เวปุลฺลํ คุณมหนฺตตา จ ตํ อาทิ ยสฺส อุปการิตาทิโน, ตสฺมา คุณา ชลธินา สาคเรน ตุลฺโย. ‘‘อสี’’ติสทฺทปฏิปาทิตํ สทิสตฺตํ วุตฺตํ. เภทํ ทสฺเสติ ‘‘เภโท ตุ’’อิจฺจาทินา. เภโท ตุ วิเสโส ปน สาคเรน สห อีทิเสน ทิสฺสมาเนน กรจรณาทิมตา รุจิเรน เต สรีเรเนว เหตุนา, นาฺถา, ตสฺเสทิสํ สรีรํ นตฺถีติ. สทิสตฺเต ปฏิปาทิเต เอกพฺยติเรโกยํ เอกสฺมึ ชิเน วตฺตมาเนน ธมฺเมน อุปเมยฺโยปมานภูตชินสาครานํ ตสฺส เภทสฺส ปตียมานตฺตา.

๒๔๕. อิทานิ ¶ ตมุทาหรติ ‘‘คมฺภีรตฺติ’’จฺจาทินา. เห ชิน ตฺวํ คมฺภีรตฺตมหตฺตาทิคุณา ชลธินา ตุลฺโย อสิ. อิมินา วากฺเยน ชินสาครานํ ทฺวินฺนํ สทฺเทน วาจฺจสทิสตฺตํ วุตฺตํ. เภโท ตุ สาคเรน สห ตว วิเสโส ปน เต ตุยฺหํ อีทิเสน เอวรูเปน ทิสฺสมานหตฺถปาทาทิอวยวยุตฺเตน สรีเรน สรีรเหตุนา โหติ. ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ วตฺตพฺพสทิสตฺตํ วตฺวา อิมินา วากฺเยน ‘‘อีทิเสน สรีเรนา’’ติ เอกสฺมึเยว ชินปทตฺเถ วิเสสกถเนน ชลธิโต ชินปทตฺถสฺส วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต สทฺเทน วาจฺเจ สติ อยเมกพฺยติเรโก นาม. คมฺภีรสฺส คมฺภีรคุณยุตฺตสฺส สาครสฺส วา คมฺภีรชฺฌาสยสมงฺคิโน ชินสฺส วา ภาโวติ จ, มหโต ปกติยา มหโต สาครสฺส วา คุเณหิ มหโต ชินสฺส วา ภาโวติ จ, คมฺภีรตฺตฺจ มหตฺตฺจาติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส อุปการิตาทิโนติ จ, โส จ โส คุโณ เจติ จ วากฺยํ.

มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;

สาคโร’ฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติ.

๒๔๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิ. สาคโร สุคโตปิ จาติ เต อุโภ มหนฺตา สตฺตา มกราทโย ยตฺถ สาคเร, มหนฺตํ วา สตฺตํ สมฺมปฺปธานํ ยสฺส สุคตสฺส, อติคมฺภีรา อติสเยน อคาธา อิติ. สทิสตาเภทมาห ‘‘สาคโร’’อิจฺจาทินา. สาคโร อฺชนสงฺกาโส อฺชเนน ตุลฺโย, กณฺโหติ วุตฺตํ โหติ. ชิโน ตุ จามีกรสฺส สุวณฺณสฺเสว ชุติ โสภา อสฺเสติ จามีกรชฺชุติ. วาจฺเจ สทิสตฺเต อุภยพฺยติเรโกยํ อุภยตฺถ วตฺตมาเนน คุเณน อุภินฺนมุปมาโนปเมยฺยานํ เภทสฺส ปตียมานตฺตา.

๒๔๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิ. ¶ สาคโร สุคโตปิ จาติ อิเม ทฺเว มหาสตฺตา กเมน ติมิติมิงฺคลาทิมหาสตฺตา จ, ลาภาลาภาทีสุ อนฺสาธารณตฺตา มหนฺตตาทิภาวสงฺขาตสทิสตฺตยุตฺตา จ, อติคมฺภีรา อวคาหิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา จ, อชฺฌาสยคมฺภีรตฺตา จ ทฺเวปิ อติคมฺภีรา โหนฺติ. เตสุ สาคโร อฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติ สุวณฺณสทิสกนฺติยุตฺโต โหติ. เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สทิสตฺตํ วตฺวา อปรทฺเธน ตทุภยวตฺถุคตวิเสเสน เตสํ ทฺวินฺนมฺมฺโต วิเสสิตตฺตา สทิสตฺเต สทฺเทน วตฺตพฺเพ สติ อยํ อุภยพฺยติเรโก นาม. มหนฺตา สตฺตา มจฺฉกจฺฉปาทโย ยตฺถ สาคเรติ วา, มหนฺตํ สตฺตํ สมานภาโว ยสฺส สุคตสฺสาติ วา, อติสเยน คมฺภีราติ จ, อฺชเนน สงฺกาโส สทิโสติ จ, จามีกรสฺส อิว ชุติ อสฺเสติ จ วากฺยํ.

น สนฺตาปาปหํ เนวิ-จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;

มุนินฺท นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณภูสิตํ.

๒๔๗. ‘‘นิ’’จฺจาทิ. มิคสฺส โลจนํ สนฺตาปํ กิเลสปริฬาหํ อปหนติ หึสตีติ สนฺตาปาปหํ น ภวติ. เนว อิจฺฉิตํ สคฺคโมกฺขสมฺปตฺตึ ททาตีติ เนวิจฺฉิตทํ. มุนินฺท ตว นยนานํ ทฺวนฺทํ ยุคฬํ ตุ เตหิ ยถาวุตฺเตหิ สนฺตาปาปหตฺตอิจฺฉิตทตฺตคุเณหิ ภูสิตมลงฺกตํ. เอตฺถ ปน มิคโลจนนยนานํ ทีฆตฺตาทินา สทิสตฺตํ ปตียเต. คมฺเม สทิสตฺเต เอกพฺยติเรโกยํ วุตฺตนเยน.

๒๔๗. ‘‘น สนฺตา’’อิจฺจาทิ. มิคโลจนํ มิคโปตกจกฺขุยุคฬํ สนฺตาปาปหํ กิเลสสนฺตาปาปหํ น โหติ. อิจฺฉิตทํ โลเกหิ ปตฺถิตโลกิยโลกุตฺตรตฺถานํ ทายกํ ¶ น โหติ. เห มุนินฺท ตว นยนทฺวนฺทํ ปน ตคฺคุณภูสิตํ ชนสนฺตาปาปหานาทิยถาวุตฺตคุเณหิ โสภิตํ โหติ, อิห สนฺตาปาปหนนาทีนํ ปฏิเสธทฺวาเรน อุปมาโนปเมยฺยภูตอุภยโลจนสงฺขาตวตฺถูนํ ทีฆปุถุลตาทิสทิสธมฺมํ สามตฺถิเยน ปกาเสตฺวา อปรทฺเธน สนฺตาปาปหนนาทิคุณเหตุ ชินนยนานํ วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต คมฺมมาเน อยเมกพฺยติเรโก นาม. สนฺตาปํ อปหนติ หึ สตีติ จ, อิจฺฉิตํ ททาตีติ จ, เต จ เต คุณา จาติ จ, เตหิ ภูสิตนฺติ จ วากฺยํ.

มุนินฺทานน’มมฺโภช-เมสํ นานตฺต’มีทิสํ;

สุวุตฺตามตสนฺทายิ, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํ.

๒๔๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทานนํ อมฺโภชฺเจติ ยานิ วตฺถูนิ กนฺตาทินา ปตียมานตฺตา สทิสตฺถานิ, เอสํ นานตฺตํ เภโท อีทิสํ. กถํ? วทนํ สุวุตฺตามตํ สทฺธมฺมามตํ สนฺททาตีติ สุวุตฺตามตสนฺทายิ, อมฺพุชํ ตุ เนทิสนฺติ. อิมินา เภเทน อิเมสํ วิสทิสตฺตา ‘‘เอส’’นฺตฺยาทินาหุ. ปตียมาเนน สทิสานีติ คมฺเม สทิสตฺเต อุภยพฺยติเรโกยํ วุตฺตนเยเนติ.

๒๔๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทานนํ อมฺโภชฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํ อีทิสํ. กถนฺติ เจ? เอสํ ทฺวินฺนํ วทนํ สุวุตฺตามตสนฺทายิ สุฏฺุ วุตฺตตฺตา สุวุตฺตสงฺขาตสฺส สทฺธมฺมามตสฺส ทายกํ โหติ, อมฺพุชํ ตุ เอทิสํ น อีทิสํ น โหติ, ตาทิสํ ธมฺมามตํ น ททาตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอสํ นานตฺตมีทิส’’นฺติ วจเนน สุคนฺธกนฺติมตฺตาทีหิ คุเณหิ ทฺวินฺนมฺปิ เภโท นตฺถีติ คมฺมมานตฺตา ตํ ปกาเสตฺวา อปรทฺเธน วทนโต อมฺพุชสฺส, อมฺพุชโต วทนสฺส วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต คมฺมมาเน อยมุภยพฺยติเรโก นาม. นานา อเนกปฺปการานํ ¶ ภาโวติ จ, สาธุ วุตฺตมิติ จ, ตเมว อมตนฺติ จ, ตํ สมฺมา เทติ สีเลนาติ จ วากฺยํ.

ปสิทฺธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ฺการณํ;

สาภาวิกตฺต’มถ วา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนา.

๒๔๙. วิภาวนํ สมฺภาเวติ ‘‘ปสิทฺธ’’มิจฺจาทินา. ยตฺถ อลงฺกติยํ ปสิทฺธํ โลกปฺปตีตํ การณํ กิฺจิ นิวตฺเตตฺวา นิรสฺย อฺํ การณํ ปสิทฺธการณโต อฺํ นิมิตฺตํ วิภาพฺยํ อวคมฺยเต. ยตฺถ การณนฺตรํ นตฺถิ, ตตฺถ กา คตีติ อาห ‘‘สาภาวิกตฺต’’นฺติอาทิ. อถ วา ปกฺขนฺตเร, สาภาวิกํ [สาภาวิกตฺตํ (ก.)] ธมฺมตาสิทฺธํ, ตสฺส ภาโว สาภาวิกตฺตํ วิภาพฺยํ, สา ตาทิสี วิภาวนา วิฺเยฺยา, วิภาวียเต ปกาสียเต การณนฺตรํ สาภาวิกตฺตํ วา เอตายาติ, เอติสฺสนฺติ วา กตฺวา.

๒๔๙. อิทานิ วิภาวนํ ทสฺเสติ ‘‘ปสิทฺธ’’มิจฺจาทินา. ยตฺถ อลงฺกาเร ปสิทฺธํ โลกปฺปตีตํ การณํ ตํตํคุณสาธนเหตุํ นิวตฺเตตฺวา ปฏิเสเธตฺวา อฺการณํ โลกปฺปสิทฺธการณโต อฺํ การณํ, อถ วา โน เจ ปสิทฺธการณโต อฺการเณ ลพฺภมาเน สาภาวิกตฺตํ ธมฺมตาสิทฺธคุณํ วิภาพฺยํ ปกาสนียํ โหติ, สา วิภาวนา นาม โหติ, การณนฺตรวิภาวนา สาภาวิกวิภาวนาติ ทุวิธา โหตีติ อธิปฺปาโย. อฺฺจ ตํ การณฺเจติ จ, สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน สมฺภูตมิติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, วิภาวียติ อฺการณํ สาภาวิกตฺตํ วา เอตาย วิภาวนาย, เอติสฺสํ วิภาวนายนฺติ จ วาติ วิคฺคโห.

อนฺชิตา’สิตํ ¶ เนตฺตํ, อธโร รฺชิตา’รุโณ;

สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวฺฉิตา ตว.

๒๕๐. อุทาหรติ ‘‘อนฺชิต’’อิจฺจาทิ. ชิน ตว เนตฺตฺจ อนฺชิตํ อฺชนสลากาย ยวตฏฺีนมผุฏฺเมว อสิตํ กณฺหํ, อธโร จ อนฺชิโตเยว ลาขาราคาทินา อรุโณ รตฺโต, อยํ ภมุ จ อนาวฺฉิตา อุสฺสาเหน เยน เกนจิ อนามิตา สมานา สมานตา สุฏฺุ อานตา, ตโต สพฺพํ โลกิยํ ตเวติ. เอตฺถ ปสิทฺธการณมฺชนาทิ, ตนฺนิวตฺตเนปิ การณนฺตรมตฺถาทินาวคมฺยเต, ตฺจ กมฺมํ, การิยสฺส อการณตฺตาโยคโตติ การณนฺตรวิภาวนา’ยํ.

๒๕๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อนฺชิ’’จฺจาทินา. เห ชิน ตว เนตฺตํ ปกติมธุรํ นยนยุคฬฺจ อนฺชิตํ วิโลจนานํ กณฺหตฺตสาธนตฺถํ โลกปฺปสิทฺธอฺชเนหิ อนฺชิตํ สมานํ อสิตํ ภวนฺตรสิทฺเธน กุสลกมฺเมน นีลํ โหติ, อธโร จ อรฺชิโต เกนจิ ราเคน อรฺชิโต สมาโน อรุโณ รตฺโตโหติ, อยํ ภมุ จ อนาวฺฉิตา เกนจิ วายาเมน อนามิตา สมานา สมานตา สุฏฺุ อานตา โหตีติ. เอตฺถ นยนอธรภมูนํ กณฺหรตฺตกุฏิลคุณสาธเน โลกปฺปสิทฺธานิ อฺชนานิ การณานิ ปฏิเสเธตฺวา เนตฺตาทีนํ อสิตาทิภาวกถเนเนว การณวินิมุตฺตสฺส การิยสฺส โลเก อวิชฺชมานตฺตา อตฺถปฺปกรณาทินา อสิตาทิภาวสฺส การณํ นาม ปุพฺพชาติยํ สิทฺธกุสลกมฺมเมวาติ ปตียมานตฺตา อยํ การณนฺตรวิภาวนา นาม. น อฺชิตนฺติ จ, น รฺชิโตติ จ, น อาวฺฉิโตติ จ วากฺยํ. นสทฺโท ปสชฺชปฏิเสเธ วตฺตเต. สํ สมฺมา อานตาติ วิคฺคโห.

๒๕๑. ‘‘น โหติ’’จฺจาทิ. ทุชฺชเนหิ สห สงฺคเม สมาคเม สตฺยปิ สาธุชนฺตูนํ สปฺปุริสานํ สภาเวน ตาทิเสน ปโยเคน วินาว นิมฺมลตเร อติสเยน นิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ สุชเนตรภาโว น โหติ ตาทิสาติสยสาธุตฺตสมาโยคโตติ. อิห กิฺจาปิ สภาวสทฺเทน สพฺพถา เหตุนิวตฺตนํ กตํ, ตถาปิ โยนิโสมนสิการาทิตถาวิธนิมิตฺตมตฺเถว. ตถาปิ โลโก ตมนเปกฺขมาโน, ปสิทฺธฺจ การณํ ตาทิสมปสฺสนฺโต สาภาวิกํ ผลํ โวหรติ, ตทนุสาเรน จ สาภาวิกํ ผลํ วิภาพฺยเตติ, อยํ สาภาวิกผลวิภาวนา.

๒๕๑. ‘‘น โหติ’’จฺจาทิ. ทุชฺชนสงฺคเม อปิ ทุชฺชเนหิ สห วาเส สติปิ สาธุชนฺตูนํ สภาวนิมฺมลตเร กิฺจิ ปโยคํ วินา ปกติยา เอว อตินิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ ทุชฺชนคุณํ ขลุ เอกนฺเตน น โหตีติ. อิห จิตฺตนิมฺมลเหตุภูตานํ โยนิโสมนสิการาทีนํ วิชฺชมานตฺเตปิ โลเกน ตํ การณํ อนเปกฺขิตฺวา อฺมฺปิ ปสิทฺธการณํ จิตฺตนิมฺมลการณมทิสฺวา สภาวสิทฺธํ นิมฺมลนฺติ โวหริยมานตฺตาเตเนว โลกโวหารานุสาเรน ‘‘สภาวนิมฺมลตเร’’ติ สพฺพากาเรน การณํ ปฏิเสธํ กตฺวา สภาวสิทฺธนิมฺมลตฺตสงฺขาตผลสฺส ปกาสิตตฺตา อยํ สาภาวิกผลวิภาวนา นาม. ทุชฺชนานํ ภาโวติ จ, สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน นิมฺมลตรนฺติ จ วากฺยํ.

ชนโก ¶ [การโก (สี.)]าปโก เจติ,

๒๕๒. เหตุํ นิทฺทิสติ ‘‘ชนโก’’อิจฺจาทินา. ชนโก ภาวาภาวรูปสฺส นิพฺพตฺยาทิการิยสฺส การโก าปโก วิชฺชมานสฺเสว กสฺสจิ สมฺพนฺธโต กุโตจิ ปฏิโพธโก จาติ เหตโว ทุวิธา สิยุํ. นนุ กิเมตฺถ อสนํ [ภูสนํ (?)], เกวลํ ‘‘อเนเนตํ กรียตี’’ติ สรูปกถนมตฺต, [น ตุ (?)] วิเสโส ตุ น [น ตุ (?)] โกจิ วิเสสรูโป วาจาลงฺกาโรติ วิเสสํ โยชยติ ‘‘ปฏี’’ติอาทินา. เตสํ การิยุปฺปาทโยคีนํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ อุปพฺรูหนํ วิสิฏฺภาเวน ปริผุฏํ กตฺวา ยาถาวโต กถนํ อลงฺการตาย พนฺธภูสนรูเปน อุทิตํ อภิหิตํ วิเสสรูปตฺตา, น ปเนเตเนตํ กรียตีติ.

๒๕๒. อิทานิ เหตฺวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ชนโก’’จฺจาทินา. ชนโก จ กสฺสจิ ‘‘สตฺตา อสตฺตา’’ติ วุตฺตสฺส ภาวาภาวสงฺขาตการิยสฺส ชนกเหตุ จ าปโก จ กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตํ อฺเน เกนจิ สมฺพนฺเธน อวโพเธนฺโต าปกเหตุ จาติ เอวํ เหตโว ทุวิธา สิยุํ. อิห ผลปกาสกเหตุมฺหิ วุจฺจมาเน ‘‘อิมินา เหตุนา อิทํ ผลํ ชาต’’นฺติ สรูปกถนมตฺตํ วินา วิเสสรูปาลงฺกาโร อิธ นตฺถีติ อาสงฺกิย อลงฺการสรูปวิเสโส เอโสติ ทสฺเสตุมปรทฺธมาห. เตสํ ผลปกาสนขมานํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ วิสิฏฺภาเวน ปกาสํ กตฺวา ตตฺวโต กถนํ อลงฺการตาย อลงฺการสภาเวน อุทิตํ ปสิทฺธํ โหติ, กวีหิ ปตฺถิตํ วา โหติ. สาลิองฺกุราทีนํ สาลิพีชาทโย วิย ชนฺยสฺส อจฺจนฺโตปการโก ชนกเหตุ ¶ นาม, วิชฺชมานอคฺคิอาทีนํ ธูมาทโย วิย กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตาปโก าปกเหตุ นาม. อลงฺการสฺส ภาโว อลงฺการตา. อลงฺการตยาติ ฉนฺทํ นิสฺสาย มตฺตาหานิ.

๒๕๓. อุทาหรติ ‘‘ภาว’’อิจฺจาทิ. ภาโว สตฺตา จ, อภาโว อสตฺตา จ, เตเยว กิจฺจานิ เตสํ วเสน จ, จิตฺตา ปสิทฺธเหตุวิปรีตา อจฺฉริยารหา เหตโว เตสํ วเสนาปิ จ เภทา เหตุวิกปฺปา อนนฺตา อนววิโย [อนวธโย (?)], ยโต เอวํ ตสฺมา เตสํ เหตูนํ อิทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, ตสฺมา ตมฺมุเขน สกฺกา เหตุวิเสเส ปวิสิตุนฺติ.

๒๕๓. ‘‘ภาวา’’อิจฺจาทิ. ภาวาภาวกิจฺจวสา ภาวอภาวสงฺขตสตฺตาอสตฺตากฺริยาวเสน จ, จิตฺตเหตุวสาปิ จ ปสิทฺธเหตุโน วิรุทฺเธน อจฺฉริยเหตูนํ ปเภเทน จ, เภทา เหตุวิเสสา อนนฺตา ยสฺมา อปริยนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา อิทํ วกฺขมานํ เตสํ เหตูนํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ อวเสสเหตูนํ โอคาหณทฺวารมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติ. ภาโว จ อภาโว จาติ จ, เตเยว กิจฺจานีติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, จิตฺตา วิจิตฺตา จ เต เหตโว จาติ จ, เตสํ วโสติ จ, มุขเมว มุขมตฺตํ, มุขฺจ ตํ วา มตฺตํ สามฺฺเจติ จ, ตสฺส นิทสฺสนมิติ จ วากฺยํ. มตฺตสทฺโท อวธารเณ สามฺเ วา วตฺตเต.

๒๕๔. อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทิ. ปรมตฺถสภาวสฺส นามรูปาทิโน ปกาโสเยว เอกรโส อสหายกิจฺจํ ยสฺสา สา ตาทิสี. สพฺเพสํ มโน หรตีติ สพฺพมโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มานสํ จิตฺตํ กามเมกนฺเตน โตเสตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ การกเหตุ สนฺโตสสตฺตาย การณโต.

๒๕๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทินา. ปรมตฺถปกาเสกรสา นามรูปขนฺธอายตนาทิอุตฺตมตฺถานํ ปกาสนสงฺขาต อสหายกิจฺจวตี สพฺพมโนหรา โวหารานุรูเปน วิสยภาวูปคมเนน สพฺเพสํ มโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มยฺหํ มานสํ กามํ เอกนฺเตน โตเสตีติ. พุทฺธสฺส ธมฺมเทสนา ปุพฺเพ อวิชฺชมานสฺส สนฺโตสสฺส สตฺตาสงฺขาตสมุปฺปาทํ กโรตีติ การกเหตุ นาม โหติ. สา จ เทสนา ‘‘มานสํ โตเสตี’’ติ เอตฺตเกน อทสฺเสตฺวา ‘‘ปรมตฺถปกาเสกรสา’’ติ สวิเสสนํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อลงฺกาโรติ อภิมตา. เอโก จ โส รโส เจติ จ, ปรมตฺถปกาโสเยว เอกรโส เอกกิจฺจมสฺเสติ จ วิคฺคโห. ภาวกิจฺโจ ภาวสงฺขาตํ สตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ ชนกเหตุ.

ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;

นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยา.

๒๕๕. ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิ. ¶ ธีเรหิ สปฺปฺเหิ สห สํวาสา สํสคฺเคน จ, สทฺธมฺมสฺส สมฺพุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต อภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขาทีนํ นิคฺคเหน วิสยปฺปวตฺตินิโรธรูเปน วิชเยน จ เหตุนา ทุกฺขสฺส ปฺจกฺขนฺธสงฺขตสฺส อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาโต อุปสโม สิยา ภเวยฺยาติ อยํ อภาวกิจฺโจ การกเหตุ อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาตสฺส อภาวสฺส การณโต.

๒๕๕. ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิ. ธีเรหิ สห สํวาสา สมคฺควาเสน จ, สทฺธมฺมสฺส พุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต นิรนฺตราภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขุอาทีนํ นิคฺคเหน รูปาทิอารมฺมเณสุ สุภาทิคฺคหณสฺส นิวารเณน จาติ อิเมหิ การเณหิ ทุกฺขสฺส ขนฺธายตนาทิกสฺส อุปสโม อนุปฺปาทนิโรโธ ขนฺธปรินิพฺพานํ วา สิยาติ. อภิณฺหโส โยโคติ วิคฺคโห. อภาวกิจฺโจ ทุกฺขสฺส อุปสมสงฺขาตํ อสตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ อวิชฺชมานสงฺขาตาย อสตฺตาย อุปฺปาทนโต ชนกเหตุ นาม. อภาโว กิจฺจมสฺเสติ จ, การโก จ โส เหตุ จาติ จ วากฺยํ. ภาวกิจฺโจปิ วุตฺตพฺยติเรกโต ายติ.

มุนินฺท จนฺทสํวาทิ-กนฺตภาโวปโสภินา;

มุเขเนว สุโพธํ เต, มนํ ปาปาภินิสฺสฏํ.

๒๕๖. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. มุนินฺเทติ อามนฺตนํ. เต ตว จนฺทสํวาทินา จนฺทสทิเสน กนฺตภาเวน อุปโสภินา โสภมาเนน มุเขเนว ปาเปหิ ราคาทีหิ อภินิสฺสฏํ พฺยปคตํ มนํ จิตฺตํ สุโพธํ สุฏฺุ วิฺายตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ าปกเหตุ อวโพธสตฺตาย าปนโต.

๒๕๖. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. เห มุนินฺท เต ตว จนฺทสํวาทิกนฺตภาโวปโสภินา จนฺทกนฺตภาวสทิเสน กนฺตภาเวน โสภมาเนน มุเขน มนํ ตุยฺหํ จิตฺตํ ปาปาภินิสฺสฏํ ราคาทีหิ กิเลเสหิ นิกฺขนฺตนฺติ สุโพธํ สุฏฺุ วิฺายตีติ. อิห มุขํ มนกนฺตภาวสมฺพนฺเธน สมนฺนาคตํ สยํ วิชฺชมานเมว กิเลสาปคมสฺส อวโพธสตฺตํ าเปตีติ ภาวกิจฺโจ าปกเหตุ นาม ชาโต. จนฺเทน อเภโทปจารโต จนฺทลาวณฺเยน สํวาที สทิโสติ จ, โส จ โส กนฺตภาโว เจติ จ, เตน อุปโสภิโตติ จ, ปาเปหิ อภินิสฺสฏนฺติ จ วากฺยํ.

สาธุหตฺถารวินฺทานิ, สงฺโกจยติเต กถํ;

มุนินฺท จรณทฺวนฺท-ราคพาลาตโป ผุสํ.

๒๕๗. ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิ. มุนินฺท เต จรณานํ ทฺวนฺทสฺส ราโค พาโล จ โส อาตโป เจติ ราคพาลาตโป ตรุณกิรณสมูโห โลหิตตฺตาทินา สาธูนํ หตฺถารวินฺทานิ กนฺตาทินา ผุสํ วิสาริตฺเตนา’มสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ มกุลยติ, อฺชลิปณามพนฺเธน อยุตฺตเมตํ. พาลาตโป หิ ปทุมานมุมฺมีลนเหตุ, อยํ ตุ อปุพฺโพ พาลาตโป โย ปทุมานิ นิมีเลตีติ อนุจิตการิยการณา อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ, เอวํวิโธ วิฺเยฺโย ภาวกิจฺจตฺเตปีติ.

๒๕๗. ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิ. เห มุนินฺท เต ตว จรณทฺวนฺทราคพาลาตโป ปาทยุคฬสฺส อรุณวณฺณสงฺขตอภินวสูริยกิรโณ สาธุหตฺถารวินฺทานิ สุชนานํ กรปทุมานิ ผุสํ อตฺตโน สพฺพพฺยาปิตฺตา ผุสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ กรสมฺปุฏรูเปน มกุลยตีติ. พาลาตโป นาม ปทุมวิกสนํ วินา สงฺโกจนํ น กโรติ, เอโส อาตโป อจฺฉริโย วิจิตฺโตติ คมฺยมานตฺตา อยุตฺตสงฺโกจสตฺตากรณโต อยํ อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ ¶ นาม. อยุตฺตํ กโรตีติ จ, จิตฺตฺจ ตํ เหตุ จาติ จ วากฺยํ.

สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;

มุนินฺทจรณทฺวนฺท-นขจนฺทาน’มํสโว.

๒๕๘. ‘‘สงฺโกจยนฺติ’’จฺจาทิ. มุนินฺทสฺส ปาทานํ ทฺวนฺเท นขา เอว จนฺทา กนฺตาทินา เตสํ อํสโว กิรณา อิห โลเก ชนฺตูนํ สตฺตานํ ปาณโย เอว ปงฺเกรุหานิ กนฺตาทินา สงฺโกจยนฺติ ปณามกรณสมฺปุฏรูเปน มิลียนฺตีติ [มิลายยนฺตีติ (?)] ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ จนฺทโต ปงฺกชสงฺโกจสฺส อุจิตตฺตา. วุตฺตนเยปีติ.

๒๕๘. ‘‘สงฺโก’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทจรณทฺวนฺทนขจนฺทานํ สมฺพุทฺธสฺส ปาททฺวนฺเท นขาวลิสงฺขาตานํ จนฺทานํ อํสโว รํสโย อิห โลเก ชนฺตูนํ ปาณิปงฺเกรุหานิ สงฺโกจยนฺติ กรสมฺปุฏากาเรน สงฺโกจยนฺติ มกุลํ กโรนฺตีติ. จนฺทกิรเณหิ กตฺตพฺพาย เอว ปทุมสงฺโกจสตฺตาย กตตฺตา จ, ปกติจนฺทกิรณกตฺตพฺพกิจฺจสฺส จนฺทมรีจิสมานอฺาทิฏฺปุพฺพวิจิตฺรอํสูหิ กตตฺตา จ อยํ ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ นาม. ปาณโย จ เต ปงฺเกรุหานิ เจติ จ, มุนินฺทสฺส จรณทฺวนฺทมิติ จ, ตสฺมึ นขานีติ จ, เตว จนฺทาติ จ วากฺยํ.

อุทฺทิฏฺานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส[อนุเทโส (?)]ยถากฺกมํ;

สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จ.

๒๕๙. กมํ วิวริตุมุปกฺกมติ ‘‘อุทฺทิฏฺาน’’มิจฺจาทิ. อุทฺทิฏฺานํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ ปทตฺถานํ วตฺถูนํ เกสฺจิ ยถากฺกมํ อุทฺเทสกฺกมานติกฺกเมน ¶ อนุทฺเทโส ปุน อตฺถนฺตรนิทฺเทสนเยน อนุกถนํ [กถนํ (?)] ‘‘สงฺขฺยาน’’มิตฺยปิ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิตฺยปิ จ นิทฺทิฏฺํ วุตฺตํ. วิเธยฺยตฺตา เตสํ ปธานตฺตมิติ ตทเปกฺขาย นปุํสกตฺตํ, อนุวทิตพฺพตฺตานุทฺเทสสฺสาปฺปธานตฺตมิติ น ปุลฺลิงฺคปริคฺคโห. ‘‘กโม’’อิจฺจปิ นิทฺทิฏฺโติ ลิงฺควิปริณาโม.

๒๕๙. อิทานิ กมาลงฺการํ อุทฺทิสติ ‘‘อุทฺทิฏฺาน’’มิจฺจาทินา. อุทฺทิฏฺานํ ปมกถิตานํ ปทตฺถานํ ยถากฺกมํ อุทฺทิฏฺกฺกมมนติกฺกมฺม อนุทฺเทโส อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุนกถนํ ‘‘สงฺขฺยาน’’มิติ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิติ จ นิทฺทิฏฺํ, กโมปิ จ นิทฺทิฏฺโ. เอตฺถ ปสิทฺธํ อนุทฺเทสํ ปุพฺพทฺเธน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธํ กมมฺปิ กมปริยายํ สงฺขฺยานยถาสงฺขฺยทฺวยมฺปิ อปรทฺเธน วิทธาติ. เอตฺถ วิธาตพฺพํ ทสฺเสตุํ อนุวาทสฺส อาหริยมานตฺตา อนุวาโท อปฺปธาโน, วิธาตพฺโพ ปธาโน. ยฺหิ วิธาตพฺพํ, ตํ ปธานํ, อิตรมปฺปธานนฺติ อิมินา การเณน วุจฺจติ. ตสฺมา ‘‘นิทฺทิฏฺ’’นฺติ ‘‘สงฺขฺยานํ, ยถาสงฺขฺย’’นฺติ ทฺวยํ อเปกฺขาย (ตสฺส อปฺปธานตฺตา) [อิทํ ปททฺวยํ สีหฬพฺยาขฺยายํ น ทิสฺสติ] นปุํสกํ โหติ. ‘‘กโม’’ติ อเปกฺขาย ‘‘นิทฺทิฏฺโ’’ติ ปุลฺลิงฺโค โหติ. อปฺปธาโน อนุทฺเทโสติ นาเปกฺขติ. กมมนติกฺกมฺมาติ จ, สงฺขฺยาย อนภิกฺกโมติ จ วากฺยํ.

อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;

โกกิลา กุมุทานิ โจ-ปเสวนฺเต วนํ ชลํ.

๒๖๐. ตมุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินา. มุนินฺท ตว อาลาปหาสา จ เตสํ ลีลาหิ, อุทฺเทโสยํ. วิชยา โกกิลกุมุทานํ ปราภเวน โกกิลา กรวีกา กุมุทานิ จ, ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํ วุตฺตาเปกฺขาย. วกฺขมานาเปกฺขาย ตุ อยมฺปิ อุทฺเทโสว, ‘‘โกกิลา วนํ, กุมุทานิ ชล’’มิติ ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํ. อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยนฺติ มฺเ. อิติ วตฺถุโต เอว สมฺภโว อิเวติ ¶ ปริกปฺปเต. ยชฺเชวํ ปริกปฺปนาย กถํ ยถาสงฺขฺยนฺติ เจ? อตฺโรจฺจเต – ยตฺถาลงฺการนฺตรมปิ ปตียเต. ตตฺถุทฺเทสานุรูปานุทฺเทสสมฺภเว สงฺขฺยานเมวาลงฺกาโร โวหรียเต ตสฺเสว มุขฺยโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา. ยตฺถาลงฺการนฺตรํ น คมฺยเต, ตตฺถ อจฺจนฺตเมว กโมติ วิฺเยฺยํ.

๒๖๐. อุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินา. เห มุนินฺท เต ตว อาลาปหาสลีลาหิ มธุรสรลีลาหิ สทฺธึ มนฺทหสิตลีลาหิ สฺชาตา วิชยา ชยเหตุ โกกิลา กรวีกา จ กุมุทานิ เกรวานิ จ วนํ ชลฺจ กเมน อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยํ กโรนฺตีติ มฺเติ. เอตฺถ ‘‘อาลาปหาสลีลาหี’’ติ อุทฺเทโส, ‘‘โกกิลา กุมุทานี’’ติ วุตฺตาเปกฺขาย อนุทฺเทโส, ‘‘วนํ ชล’’นฺติ วกฺขมานาเปกฺขาย อุทฺเทโสว โหติ, ตตฺวโต อีทิสวิชเยน โกกิลาทีนํ วนาทินิสฺสยการณาภาวโต อิวสทฺทปโยเคน นิทฺทิฏฺโ. เอวํ สติ อยํ ปริกปฺปนา น ภวติ. กสฺมา? นานาลงฺการสนฺนิปาเต สติ โย โย อลงฺกาโร วตฺตุนา อิจฺฉิโต, ตสฺเสว มุขฺยโต โวหรียมานตฺตา. เอวํ ปริกปฺปนาลงฺการสํสคฺเค สติปิ อุทฺเทสกฺกเมน ทสฺสิตสฺส อนุทฺเทสสฺส มุขฺยตฺตา อยํ กมาลงฺกาโร นาม. อีทิสฺมฺปิ เอวเมว ทฏฺพฺพํ. อาลาโป จ หาโส เจติ จ, เตสํ ลีลาโยติ จ วิคฺคโห.

สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;

ปิยสฺสา’ติสเยเน’กํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํ.

๒๖๑. ปิยตรมาหรติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินา. อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนมาขฺยานํ โหติ, เอตํ ปิยตรํ นาม สิยา.

๒๖๑. อิทานิ ¶ ปิยตราลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินา, อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนํ กถนํ โหติ, เอตํ ปฏิปาทนํ ปิยตรํ นาม ปิยตราลงฺกาโร นาม โหติ. อติสเยน ปิยนฺติ จ, อตฺโถ เอว รูปํ สภาโวติ จ วากฺยํ.

ปีติ ยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต สนฺทสฺสนา ตว;

กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเวว ปุน ทสฺสนา.

๒๖๒. อุทาหรติ ‘‘ปีติ’’จฺจาทิ. สนฺต สปฺปุริส มหามุนิ ตว สนฺทสฺสนา จกฺขุปถาปาถมตฺเตน มธุรกถาสวนา ยา ปีติ เม มม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิเสน สุเขน [สุขณเน (?)]ตเวว นาฺสฺส กสฺสจิ, โก หิ นาโมฺโ ตวาทิโสติ, ปุน ทสฺสนา ภเวยฺยาติ.

๒๖๒. ‘‘ปีติ’’จฺจาทิ. เห สนฺต สปฺปุริส ตถาคต ตว สนฺทสฺสนา มม เนตฺเต อาปาถคมนโต ยา ปีติ เม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิสกฺขเณน ตยา สทิสสฺส อฺสฺสาภาวา ตเวว ปุน ทสฺสนา ทสฺสนโต ภเวติ. เอตฺถ ปีติยา’ติสยเหตุภูตํ อติอิฏฺารมฺมณฺจ ทสฺสเน อติเคธฺจ ปกาสเนน อติปีตีติ ปทตฺถํ [อติปิยํ ปีภิปทตฺถํ (ก.)], ปกาสิตํ โหติ. ‘‘อยํ ปีติ ภเว’’ติ ปุพฺพกาเล อุปฺปนฺนปีติยา ปุนาสมฺภวโต ตํสทิสาเยว ปีติ คหิตา ยถา ‘‘โสเยว วฏฺฏโก [วทฺธโก (สี. พฺยาขฺยายํ)], ตานิเยว โอสธานี’’ติ.

วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปตวตฺถุโน;

สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถสงฺเขปรูปโต.

๒๖๓. สมาสวุตฺตึวตฺตุมาห ‘‘วณฺณิเตนิ’’จฺจาทิ. วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อธิปฺเปตสฺส มนสิ นิหิตสฺส วตฺถุโน อตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อยํ วุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นาม. กสฺมา? อตฺถสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส สงฺเขโป สงฺขิปิตฺวา ¶ กถนํ รูปํ สภาโว, ตสฺมา ตโตยมนฺวตฺถสฺา สงฺเขปวุตฺติ สมาสวุตฺตีติ กตฺวา. กสฺมา? อยํ คุณีภูตา สกตฺถา อตฺถนฺตรํ วิทธาติ, น ตุ สกตฺถปธานา.

๒๖๓. อิทานิ สมาสวุตฺตึ นิทฺทิสติ ‘‘วณฺณิเต’’จฺจาทินา. วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อุปมานวตฺถุนา กรณภูเตน อธิปฺเปตวตฺถุโน อิจฺฉิตตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อตฺถสงฺเขปรูปโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส สงฺคหรูปตฺตา อยํ ยถาวุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นาม โหติ. เอตฺถ วตฺตุมิจฺฉิตตฺถํ สงฺคเหตฺวา มนสิ กตฺวา ตสฺส อุปมาภูตตฺถสฺส วณฺณนาย มนสิ กตสฺส ปกาสนโต อยํ สมาสวุตฺติ นาม. เอติสฺสา ปทาภิหิโต สกตฺโถ อปฺปธาโน, คมฺมมานตฺโถ ปน ปธาโน โหติ. อธิปฺเปตฺจ ตํ วตฺถุ เจติ จ, สมาเสน สงฺเขเปน วุตฺติ กถนมิติ จ, สงฺเขโปเยว รูปํ สรูปนฺติ จ, อตฺถสฺส สงฺเขปรูปนฺติ จ วิคฺคโห.

สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;

อตฺเถว อปราปฺย’ตฺถิ, ภินฺนาภินฺนวิเสสนา.

๒๖๔. ตสฺสา ปเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินา. สา อยํ สมาสวุตฺติ ยํกิฺจิ วตฺถุ สามฺาการปฺปตีตํ ‘‘อีทิสมิทํ นาฺถา’’ติ กุโตจิ พฺยวจฺฉิชฺชเต เกนจิ คุณาทินา ววตฺถาปียเต, ตํ วิเสสฺยํ, ตเมว มตฺตํ วิเสสนเภทพฺยวจฺเฉทโต, เตน. ภินฺนา อตุลฺยา อวยวธมฺมสฺส สมุทาเย วตฺตนโต. อภินฺนํ ตุลฺยาการํ วิเสสนํ ยสฺสํ สา อภินฺนวิเสสนาปิ อตฺเถว. อปราปฺยตฺถิ, น เกวลํ สาเยว. กีทิสี? ภินฺนฺจ อภินฺนฺจ วิเสสนํ ยสฺสนฺติ ภินฺนาภินฺนวิเสสนา. วิเสสฺยํ ตุ ภินฺนนฺติ.

๒๖๔. อิทานิ ตสฺสา สมาสวุตฺติยา เภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินา. สา อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน คุณาทิสทิสธมฺเมน ¶ กรณภูเตน เกนจิ อุปมานวตฺถุนา มนสิ กตํ ‘‘อิทํ อุปเมยฺยวตฺถุ อีทิส’’นฺติ สามฺาวตฺถโต วิสุํ กตวิเสสฺเยน ภินฺนา วิสุํ ชาตา, ตตฺตเกน อตุลฺยา วา, อภินฺนวิเสสนา ตุลฺยวิเสสนยุตฺตา อตฺเถว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา อตุลฺยตุลฺยวิเสสนยุตฺตา ภินฺนวิเสสฺยยุตฺตา อปราปิ อตฺถิ. เอวํ สมาสวุตฺติ ทฺวิธา โหติ. วิเสสฺยเมว มตฺตมิติ จ, อวยเวน สมฺภวเภทสภาวสฺส สมุทาเยปิ ปวตฺตตฺตา ภินฺนาติ วุตฺตา. อภินฺนานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ, ภินฺนานิ จ อภินฺนานิ เจติ จ, ตานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ วิคฺคโห.

ปุฺเนา’ปาทิโต[ปุฺเนาสาทิโต (สี.)]มยา.

๒๖๕. อุภยมุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธ’’อิจฺจาทินา. อยมมฺโภธิ สาคโร ปุฺเน จิรานุจิตกุสลมูเลน เหตุนา มยา อาปาทิโต ปตฺโต, กีทิโส? วิสุทฺธํ โลกโวหารโต เทวาสุรานํ มถเน วิเสนาสมฺมิสฺสตฺตา อมตํ ปียูสํ สนฺททาตีติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, อมฺโภธิ. วิสุทฺธํ โทสเลเสนาปฺยสมฺผุฏฺตฺตา อจฺจนฺตนิมฺมลํ อมตํ มรณาภาเวน อมตสงฺขาตํ นิพฺพานธาตุํ สนฺททาติ อุปเทสกภาเวนาติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, สทฺธมฺโม. ปสตฺถานิ นิรวชฺชตฺตา รตนานิ มุตฺตามณิอาทีนิ, เตสํ อาลโย ปวตฺติฏฺานํ, อมฺโภธิ. ปสตฺถานิ พุทฺธาทีหิ อเนกธา, วณฺณิตานิ รตนานิ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตานิ, เตสํ อาลโย, สทฺธมฺโม. คมฺภีโร จ อคาธตฺตา สาคโร ¶ สทฺธมฺโม จ อยมาปาทิโตติ ปกตํ. อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา อภินฺนวิเสสนา วิเสสฺยสฺส อมฺโภธิโน วิวจฺฉิตา สทฺธมฺมา ภินฺนตฺตา, วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทิโน จ วิเสสนสฺส วุตฺเตน ปกาเรนาภินฺนตฺตาติ.

๒๖๕. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธา’’อิจฺจาทินา. วิสุทฺธามตสนฺทายี โลกโวหารโต เทวาสุรานํ สมุทฺทมถเน วิเสน อมิสฺสตฺตา วิสุทฺธภูตปียูสทายโก, อุปมาภูตสมุทฺทวณฺณนาย พุทฺธิยํ วตฺตมานสฺส สทฺธมฺมสฺส ปกาสนโต วิสุทฺธามตสนฺทายี กามามิสาทิโทสลเวนาปิ อมิสฺสิตตฺตา อตินิมฺมลํ ชรามรณรหิตํ นิพฺพานํ อุปเทสทาเนน เวเนยฺยานํ ทายโก, ปสตฺถรตนาลโย นิทฺโทสตฺตา ปสตฺถานํ มุตฺตามณิอาทีนํ รตนานํ ปวตฺติฏฺานภูโต สมุทฺทปกฺเข, สทฺธมฺมปกฺเข ปน ปสตฺถรตนาลโย พุทฺธาทีหิ ปสตฺถานํ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตรตนานํ ปวตฺติเทสภูโต, คมฺภีโร ปกติยาเยว อคาโธ, เอกตฺตนยาทิจตุพฺพิธนเยหิ คมฺภีโร อยํ อมฺโภธิ จ เอโส สมุทฺโท จ, จิตฺเตน คหิตสทฺธมฺโม จ ปุฺเน ภวนฺตโรปจิตกุสลกมฺเมน มยา อาปาทิโต ปตฺโตติ วิเสสฺยภูตสฺส อมฺโภธิโน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมโต ภินฺนตฺตา จ, ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ อิจฺจาทิกานํ วิเสสนานํ อุภยวิเสสฺเยปิ ยถาวุตฺตนเยน อภินฺนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน ภินฺนา อภินฺนวิเสสนา โหติ.

๒๖๖. ‘‘อิจฺฉิเต’’จฺจาทิ. ¶ อยมปุพฺโพว วุตฺตคุณโยเคน อจฺฉริยรูปตฺตา กปฺปรุกฺโข สมุฏฺิโต, กีทิโส? อิจฺฉิตํ โลกิยํ ยํ กิฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, กปฺปรุกฺโข. อิจฺฉิตํ โลกิยโลกุตฺตรํ ยํ กิฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, ชิโน. สาโร เสฏฺโ, กปฺปรุกฺโข ชิโน จ. ผลานิ ปุปฺผานิ, เตหิ อุปโสภิโต, กปฺปรุกฺโข. สห ฉายาย จนฺทสูริยาโลกวิโลมรูปาย วตฺตเต สจฺฉาโย, กปฺปรุกฺโข. ชิโน ตุ ปุพฺเพ วุตฺตาย กายกนฺตาทิรูปาย ฉายาย ยุตฺโตติ สจฺฉาโยติ. อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา ภินฺนาภินฺนวิเสสนา ชินโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ภินฺนตฺตา, ผลปุปฺโผปโสภิตตฺถสฺส กปฺปรุกฺเขเยว สมฺภวา, อิจฺฉิตตฺถปทตฺถสฺส สารตาย สจฺฉายตาย อุภยตฺเถว ภาวโต วุตฺตวิธินาติ.

๒๖๖. ‘‘อิจฺฉิตตฺถิ’’จฺจาทิ. อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ อิจฺฉิตานํ โลกิยอวิฺาณกวตฺถาภรณาทีนํ ทายโก กปฺปรุกฺขวณฺณนาย จิตฺเต ปติฏฺิตสฺส ชินปทตฺถสฺส กเถตุกามตาย อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ ปตฺถิตานํ โลกิยโลกุตฺตรานํ สกลตฺถานํ อนุรูปวเสน เตสํ เตสํ สตฺตานํ ทายโก, สาโร รุกฺเขสุ อีทิสรุกฺขสฺสาภาวโต อุตฺตโม, สาโร สเทวกาทิสตฺตโลเกสุ ตาทิสสตฺตวิเสสาภาวโต อุตฺตโม, ผลปุปฺโผปโสภิโต กปฺปทฺทุมานุรูปผเลหิ ปุปฺเผหิ จ อุปโสภิโต, สจฺฉาโย จนฺทสูริยาโลเกหิ อาวรณียรุกฺขจฺฉายาย สมนฺนาคโต, สจฺฉาโย นีลปีตาทิฉพฺพิธรํสิชาเลหิ สมนฺนาคโต, อปุพฺโพ ปุพฺเพ อสฺชาโต อยํ กปฺปรุกฺโข เอโส ปจฺจกฺโข กปฺปปาทโป สมุฏฺิโต สตฺตานํ ปุฺานุภาเวน โลเก ปาตุภูโตติ. วตฺตุมิจฺฉิตตฺถชินปทตฺถโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ¶ ภินฺนตฺตา จ, อิจฺฉิตตฺถทานสารภาวสจฺฉายสงฺขตานํ วิเสสนานํ อุภยสาธารณตฺตา จ, ผลปุปฺโผปโสภิตตาย รุกฺขสฺเสว วิเสสนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยภินฺนาว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา โหติ. อิจฺฉิโต จ โส อตฺโถ เจติ จ, ตํ ปททาตีติ จ, ผลปุปฺเผหิ อุปโสภิโตติ จ, สห ฉายาย วตฺตมาโนติ จ วากฺยํ.

๒๖๗. ตทุภยํ วิวรติ ‘‘สาครตฺเตนิ’’จฺจาทินา. สทฺธมฺโม สมฺพุทฺธภาสิโต สาครตฺเตน สาครคุณสทิสตฺตา สาครรูเปน อุทิโตติ สมฺพนฺโธ, กิตฺติโตติ อตฺโถ. ชิโน รุกฺขตฺเตน ยถาวุตฺตนเยน อุทิโต ตํ ปตฺโต อนุเปกฺขิตสฺส กกฺขวุตฺติยา อมฺโภธิอาทิสทฺทานํ. ปกรณาทินา ตุ ตถา ปตีตฺยุทโย, อฺถา กถํ อมฺโภธิอาทิสทฺทานํ ธมฺมาทิสจฺฉายกตฺตํ สิยา. เภโท ตุ อยํ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายิ’’จฺจาทิเก สพฺเพ เย เกจิ ตตฺโรปาตฺตา วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทโย สาธารณา ตุลฺยา ธมฺมา วิเสสนานิ อุภยตฺราปิ สมฺภวา, อฺตฺร ตุ อนนฺตรวุตฺต ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’อิจฺจาโท ปน ตยํ สาธารณํ [ทฺวยํ สาธารณฺจ (ก.)], อสาธารณฺจ วิเสสนํ วุตฺตนเยเนติ.

๒๖๗. อิทานิ เตหิ ทฺวีหิ สมาสวุตฺเตหิ วุตฺตตฺถทฺวยํ ปกาเสติ ‘‘สาคริ’’จฺจาทินา. สาครตฺเตน สาครรูเปน สทฺธมฺโม สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตปริยตฺติสทฺธมฺโม อุทิโต กถิโต, รุกฺขตฺเตน ชิโน อุทิโต. สาครกปฺปรุกฺขาทิสทฺทา อตฺตโน อภิเธยฺยภูตสาครรุกฺขาทิเก อตฺเถ มุขฺยภาเวน ¶ อปวตฺติตฺวา พุทฺธิยํ ปวตฺตอตฺถสฺสาปิ สาธารณภูตวิเสสนปริคฺคเหน คมฺมมาเน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมชินปทตฺเถเยว ปกรณาทิโต ตาทิสอตฺถปฺปตีติยาสมฺภวโต มุขฺยภาเวน ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตถา หิ ยทิ เอเต มุขฺยตฺเถน น ปวตฺตนฺติ, อมฺโภธิกปฺปรุกฺขสทฺทา สทฺธมฺมชินปทตฺเถ กถํ ปกาเสนฺตีติ เตสุ ทฺวีสุ อุทาหรเณสุ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’อิจฺจาทิปุพฺพุทาหรเณ สพฺเพ ธมฺมา ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ สพฺเพ วิเสสนธมฺมา สาธารณา อมฺโภธิสทฺธมฺมานํ สมานา, อฺตฺร ตุ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’ติอาทิเก อฺสฺมึ อุทาหรเณ ปน ตยํ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท, สาโร, สจฺฉาโย’’ติ วิเสสนตฺตยํ สาธารณํ. ผลปุปฺโผปโสภิตภาโว ปน รุกฺขาเวณิโก, ‘‘อปุพฺโพ’’อิจฺจาทิกํ วิเสสนเมว. ตถา หิ อิมินา รุกฺขธมฺมภูโต โกจิ วิเสโส ปกาสิโต น โหตีติ วิเสสนตฺตํ อฺเสุเยว วุตฺตํ.

วตฺถุโน’ฺปฺปกาเรน, ิตา วุตฺติ ตทฺถา;

ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนา.

๒๖๘. ปริกปฺปนํ ปริกปฺเปติ ‘‘วตฺถุโน’’จฺจาทินา. วตฺถุโน สชีวสฺส นิชฺชีวสฺส วา วุตฺติ อวตฺถา อฺปฺปกาเรน วตฺตุมิจฺฉิตปฺปการาเปกฺขาย อฺเเนว รูเปน ิตา, ตสฺเสว ตโต ยถาวฏฺิตปฺปการโต อฺถา อฺเน ปกาเรน ปริกปฺปียเต ยตฺถ วุตฺติยํ, สา ปริกปฺปนา โหติ, ปริกปฺปียเต อฺถา กรียเต วตฺถุฏฺิติ เอติสฺสนฺติ กตฺวา.

๒๖๘. อิทานิ ปริกปฺปนํ ทสฺเสติ ‘‘วตฺถุโน’’อิจฺจาทินา. วตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ สวิฺาณกอวิฺาณกปทตฺถสฺส วุตฺติ ปวตฺติ อฺปฺปกาเรน กปฺปนียปฺปการโต อฺเน วิชฺชมานปฺปกาเรน ิตา ปวตฺตมานา, ตทฺถา ¶ ตโต วิชฺชมานปฺปการโต อฺเนาวิชฺชมานปฺปกาเรน ยตฺถ วุตฺติยํ ปริกปฺปียเต, สา ปริกปฺปนา นาม โหติ. ปริกปฺปียเต อฺถา กรียเต วตฺถุฏฺิติ เอติสฺสมิติ วิคฺคโห.

อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;

กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนา.

๒๖๙. เภทํ ตสฺสา ทสฺเสติ ‘‘อุปมา’’อิจฺจาทินา. อุปมา อพฺภนฺตเร ยสฺสา, ตสฺสา ภาโว, เตน จ, กิริยาทิวเสน จ วิวิธา นานปฺปการา ปริกปฺปนา อิทานิ กเมน อุทาหริสฺสามิ.

๒๖๙. อิทานิ ตสฺส เภทํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาพฺภนฺตเร’’จฺจาทินา. อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน อุปมาย อพฺภนฺตเร วิชฺชมานตฺตา จ กิริยาทิวเสน จ วิวิธา ปริกปฺปนา กเมน อุทาหริสฺสามิ. อุปมา อพฺภนฺตเร อสฺสา ปริกปฺปนาเยติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, อเนเก วิธา ปการา ยาสมิติ จ วิคฺคโห.

๒๗๐. อุทาหรติ ‘‘อิจฺฉา’’อิจฺจาทิ. อิจฺฉาภงฺเคน ‘‘พุทฺธํ ภควนฺตํ วเส วตฺเตสฺสามา’’ติ โพธิมูเล กตาภิลาสวินาเสน อาตุรา ทุกฺขิตา อตินิจฺจลสภาวปฺปตฺตา อตินิจฺจลํ นาสิกคฺเค นยเน กตานตาวเสน อจฺจนฺตมกฺริยมาสีนา นิสินฺนา ตา อจฺฉรา โยคินิสงฺกาสา มารงฺคนาติ ¶ ยถาวฏฺิตาย สเจตนานํ มารงฺคนาลกฺขณานํ [มารงฺคนาวลกฺขณานํ (ก.)] วตฺถูนํ วุตฺติ วุตฺตา, สายมฺถา ปริกปฺปียเต. ธีรํ เทวงฺคนานมฺปิ สิงฺคารภาโวปจริตวิลาสาติสเยนาปิ อกมฺปตฺตา. ตํ ภควนฺตํ. โยโค มนฺตานุฏฺานํ, ตตฺถ อภิโยคโต ยุฺชเนน วสมตฺตโน อายตฺตภาวํ ตทา เนนฺตีว วหนฺติ มฺเติ. เอตฺถ อิว สทฺทสุติยา อุปมาสนฺเทโห น กาตพฺโพ, สวสานยนมกุพฺพนฺติโย มารงฺคนา วสํ เนนฺตีวาติ ปริกปฺปียนฺเต. โหติ จ–

‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ, นยเน โน’ปมานตา;

น หิ กตฺตุกฺริยาย’ตฺถิ, อุปมาโนปเมยฺยตาติ.

กฺริยาปริกปฺปตฺเตปิ อยมุปมาพฺภนฺตรา ปริกปฺปนา, น เกวลกฺริยาปริกปฺปนา มารงฺคนานมจโลปเวสนสฺส โยคาภิโยเคน สามฺยสนฺทสฺสนโต, ตถาภูตาย โจปเวสนกฺริยาย ธีรสฺสาปิ ตาทิสสฺส ภควโต อวสานยนตฺตนฺติ ปริกปฺปนโตติ.

๒๗๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อิจฺฉา’’อิจฺจาทินา. อิจฺฉาภงฺคาตุรา อชปาลนิคฺโรธมูเล นิสินฺนํ ภควนฺตํ ‘‘ปโลเภสฺสามา’’ติ มารงฺคนา อตฺตนาเยว กตาย อิจฺฉาย อนิพฺพตฺติยา ปีฬิตา, อตินิจฺจลํ หุตฺวา นาสิกคฺเค ปติตทิฏฺเหิ สมนฺนาคตานฺวุตฺติยา กฺริยนฺตรวิรหโต. อาสีนา ฌายมานา นิสินฺนา ตา อจฺฉรา โยคินิสทิสา ตณฺหาอรติรคาสงฺขาตา มารงฺคนาโย ธีรํ สิงฺคาราธิปฺปาเยน กตาเนกลีลาวิลาเสนาปิ อกมฺปมานํ ตํ ภควนฺตํ โยคาภิโยคโต มนฺตชปฺปนสงฺขาตโยเค ยุฺชเนน วสํ อตฺตโน วสํ ตทา อตฺตโน ปราชิตกาเล เนนฺตีว ปาเปนฺติ มฺเติ. เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน มารงฺคนาสงฺขาตสชีวปทตฺถานํ วิชฺชมานปฺปการํ ทสฺสิตํ. ¶ ปุน อปรทฺเธน เตสเมว อวิชฺชมานโยคาภิโยเคน วสีกรณํ กปฺปิตํ. มารงฺคนานํ นิจฺจลนิสชฺชาย โยคินีนํ มนฺตชฺฌยนสทิสตฺตา มารงฺคนานํ โยคินีนํ อุปมาโนปเมยฺยตฺตํ สามตฺถิยา คมฺยเตติ เอสา อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา นาม. ‘‘เนนฺติ อิวา’’ติ ปโยเค กเตปิ กฺริยาปริกปฺปนํ น โหเตว. อิจฺฉาย ภงฺโคติ จ, เตน อาตุราติ จ, นิคฺคตํ จลํ จลนํ อสฺมา อาสนสฺมาติ จ, อติสเยน นิจฺจลนฺติ จ, กฺริยาวิเสสนํ, โยเค อภิโยโคติ จ วากฺยํ.

‘‘เนนฺติ อิวา’’ติ อิธ อิวสทฺทสุติยา อุปมาโชตนตฺถํ เจติ สํสโย น กาตพฺโพ, สาธมฺมสงฺขาตคุณวิเสสสฺส สมฺพนฺเธ อสติ กฺริยามตฺตสฺส อุปมาภาวโต. วุตฺตํ หิ–

‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ, นเยน โน’ปมานตา;

น หิ กตฺตุกฺริยาย’ตฺถิ, อุปมาโนปเมยฺยตาติ.

‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ เอตฺถ นยเน คมฺยมาเน ปาปเน อุปมานตา อุปมานภาโว นตฺถิ, หิ ตเถว, กตฺตุกฺริยาย กตฺตุสมฺพนฺธิยา กฺริยาย อุปมาโนปเมยฺยตา อุปมานภาโว อุปเมยฺยภาโว นตฺถีติ อยํ เหตฺถตฺโถ.

คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;

มคฺค’มนฺเวสติ นูน, ชินภีโต ปลายิตุํ.

๒๗๑. ‘‘คช’’มิจฺจาทิ. ยุทฺธาย อจฺจนฺตมติสเยน อุนฺนตมุจฺจํ คชํ หตฺถึ สมารุฬฺโห มาโร วสวตฺตี ตํ ชินาตีติ อตฺเถน ชินโต ภีโต ปลายิตุํ กิฺจิ นิลียนฏฺานํ มคฺคํ ปถํ อนฺเวสติ นูน มฺเ. อิติ กฺริยาปริกปฺปนา อาโรหนกฺริยาย มคฺคมนฺเวสนตฺถนฺติ ปริกปฺปิตตฺตา.

๒๗๑. ‘‘คช’’มิจฺจาทิ. ¶ ยุทฺธาย ยุทฺธตฺถํ อจฺจนฺตํ อติสเยน อุนฺนตํ ทิยฑฺฒสตโยชนายามานุรูปอุจฺจคุณสมนฺนาคตํ คชํ คิริเมขลํ สมารุฬฺโห มาโร ชินา ภีโต ปลายิตุํ มคฺคํ นิพฺภยํ ปถํ อนฺเวสติ นูน คเวสติ มฺเ. ยุทฺธตฺถํ กุรุมาโน คชาโรหนํ มคฺคานฺเวสนตฺถมิติ กวินา ปริกปฺปิตตฺตา เอสา กฺริยาปริกปฺปนา นาม. อจฺจนฺตมิติ อสงฺขฺย สสงฺขฺยภาเวปิ ปกรณโต อาธิกฺเก เอว วตฺตติ.

มุนินฺท ปาททฺวนฺเท เต, จารุราชีวสุนฺทเร;

มฺเ ปาปาภิสมฺมทฺท-ชาตโสเณน โสณิมา.

๒๗๒. มุนินฺท เต จารุ จ ตํ ราชีวํ ปทุมฺจ ตมิว สุนฺทรํ ตสฺมึเต ปาททฺวนฺเท โสณิมา โลหิตตฺตคุโณ, อิติ ยถาวฏฺิตา อเจตนสฺส โลหิตตฺตลกฺขณสฺส วตฺถุโน วุตฺติ วุตฺตา, สายมฺถา ปริกปฺปียเต. ปาปานํ กิเลสารีนํ อภิสมฺมทฺเทน อติสยํ สมฺปิสเนน ชาตํ โสณํ รุธิรํ, เตน ชาโตติ มฺเ. อิติ คุณปริกปฺปนา ปาททฺวนฺทสนฺนิหิตโลหิตตฺตคุณสฺส ‘‘ปาปา…เป… โสเณเน’’ติ ปริกปฺปิตตฺตา.

๒๗๒. ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. เห มุนินฺท เต ตว จารุราชีวสุนฺทเร มนุฺปทุมสุนฺทเร ปาททฺวนฺเท โสณิมา รตฺตวณฺณํ ปาปาภิสมฺมทฺทชาตโสเณน มฺเ สปรสนฺตานคตปาปานํ สมฺมทฺทเนน ชาเตน รุธิเรนาติ มฺเ. สพฺพฺุโน ปาเท ภวนฺตรสิทฺธปุฺกมฺมานุภาเวน ชาตรตฺตวณฺณํ ‘‘ปาปาภิสมฺมทฺทเนนา’’ติ ปริกปฺปิตตฺตา อยํ คุณปริกปฺปนา นาม. จารุ จ ตํ ราชีวฺจาติ จ, ปาปานํ อภิสมฺมทฺโทติ จ, เตน ชาตฺจาติ จ, ตฺจ ตํ โสณฺจาติ จ, โสณสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห.

มฺเสงฺเก ¶ ธุวํ นูน-มิว’มิจฺเจวมาทิหิ;

สา’ยํ พฺยฺชียเต กฺวาปิ, กฺวาปิ วากฺเยน คมฺยเต.

๒๗๓. โวหารตฺถํ ปริกปฺปนาสูจเก สทฺเท ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มฺเ’’อิจฺจาทิ. อิติ เอวรูโป สทฺทราสิ อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยเถ’’ตฺเยวมาทีนํ, เตหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ ยถาวุตฺเต พฺยฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ ปน วากฺเยน คมฺยเต มฺเอิจฺจาทีนมภาเวปีติ.

๒๗๓. โวหารสุขตฺถํ ปริกปฺปนาปกาสเก สทฺเท ทสฺเสติ ‘‘มฺเ’’จฺจาทินา. มฺเ, สงฺเก, ธุวํ, นูน, อิว, เอวมาทีหิ สทฺเทหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ เอตฺถ วิย กตฺถจิ พฺยฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ วากฺเยน กฺริยาการกสมฺพนฺธสหิตปทสมุทาเยน คมฺยเต อิวาทิสทฺทโยคาภาเวปิ เกวลํ วากฺยสามตฺถิเยเนว ายเต. ‘‘มฺเ’’จฺจาทิปทปฺจกํทฺวนฺทสมาเสน นิทฺทิฏฺํ. อิติ เอวํ ปกาโร สทฺทสมุทาโย อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยถา’’ติอานีนนฺติ วิคฺคโห.

ทยาสฺจารสรสา[ทยาสฺชาตสรสา (ก.)], เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;

ปีเณนฺตา ชิน เต สาธุ-ชนํ สรสตํ นยุํ.

๒๗๔. อุทาหรติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิ. รโส สิเนโห, เตน สห วตฺตมาโน สรโส. เทโห. ทยาย กรุณาย สฺจาโร ทุกฺขิตสตฺตวิสยา นิรนฺตรปฺปวตฺติ, เตน สรโส, ตโต. ชิน เต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย สาธุชนํ ปีเณนฺตา ตปฺเปนฺตา ตเมว ชนํ สรสตํ สเปมตํ นยุํ ปาเปสุํ, ตาทิสํ ตถาวิธเทหนิกฺขนฺตกนฺตี นํ สาธุชนํ ปีเณนฺติ. คมฺมมานปริกปฺปนายํ ยโต กนฺติโย ¶ ลทฺธสรสสรีรสํสคฺคา สยมฺปิ สรสา อิว อตฺตานํ เสวมานมฺปิ สาธุชนํ สรสตํ เนนฺตีติ คมฺยเต.

๒๗๔. วากฺยคมฺมปริกปฺปนมุทาหรติ ‘‘ทเย’’จฺจาทินา. เห ชิน เต ทยาสฺจารสรสา ทุกฺขิตสตฺตวิสยาย กรุณาย สวิสเย นิรนฺตรปฺปวตฺติยา สฺชาตสฺเนหโต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย ทสทิสาสุ นิคฺคตา นีลาทิฉพฺพณฺณรํสิโย สาธุชนํ กตปุฺํ อุตฺตมชนํ ปีเณนฺตา สรสตํสสฺเนหภาวํ เปมสหิตตฺตํ นยุํ ตเมว สาธุชนํ ปาเปสุํ. ‘‘สรสตํ นยุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สาธุชน’’นฺติ สุตสมฺพนฺเธน ายติ. กรุณาสิเนหโสมฺมเทหสํสคฺคโต กนฺติโย สยมฺปิ นิสฺสยคุณโต โสมฺมภูตา อตฺตานํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตชเนปิ มุทุํ กโรนฺเตวาติ อิวาทีนํ อภาเวปิ วากฺยคมฺมปริกปฺปนา. เอตฺถ อเจตนานํ กนฺติวตฺถูนํ ชนปสาทสงฺขาตวตฺถุฏฺิติ ‘‘ทยาสฺจารสรสา อิวา’’ติ เอวมาทิอฺปฺปกาเรน ปริกปฺปิโต. ทยาย สฺจาโร ปุนปฺปุนํ ปวตฺตีติ จ, สห รเสน สฺเนเหน วตฺตมาโนติ จ, ทยาสฺจาเรน สรโสติ จ, นิกฺขนฺตา จ ตา กนฺติโย เจติ จ, สาธุ จ โส ชโน เจติ จ, สรสสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.

อารภนฺตสฺส ยํ กิฺจิ, กตฺตุํ ปุฺวสา ปุน;

สาธนนฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํ.

๒๗๕. สมาหิตํ สมาหรติ ‘‘อารภนฺตสฺสิ’’จฺจาทินา. ยํ กิฺจิ การิยํ กตฺตุํ สตฺตุภงฺคาทิกํ อารภนฺตสฺส สชฺชีภูตสฺส ยสฺส กสฺสจิ ปุมุโน ปุฺวสา กุสลพเลน การเณน กุสลสามตฺถิเยน ปุน สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ สาธนํ, ตโต ตเมว วา อนฺตรมฺํ, ตสฺส ลาโภ, อฺการณลาโภติ อตฺโถ. ตํ สมาหิตํ วทนฺติ, สมาธานํ สมาหิตํ.

๒๗๕. อิทานิ ¶ สมาหิตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อารภ’’มิจฺจาทินา. ยํ กิฺจิ อมิตฺตวิชยาทิกํ กตฺตุํ อารภนฺตสฺส ยสฺส ปุฺวสา กุสลพเลน ปุน โย สาธนนฺตรลาโภ ตสฺเสว การิยสิทฺธิยา อุปการกสฺส อฺสาธนสฺส โย ลาโภ อตฺถิ, ตํ การณลาภํ สมาหิตํ วทนฺติ ตสฺเสว การิยสฺส สมาธานตฺตา ปติฏฺิตตฺตา สมาหิตํ อิติ กวิโน กเถนฺติ. สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ จ, ตฺจ ตํ อนฺตรมฺฺเจติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ, สมาธานมิติ จ วากฺยํ.

มาราริภงฺคาภิมุข-มนโส ตสฺส สตฺถุโน;

มหามหี มหาราวํ, รวี’ย’มุปการิกา.

๒๗๖. อุทาหรติ ‘‘มาร’’อิจฺจาทิ. มาราริโน มารสตฺตุโน ภงฺเค อภิภเว อภิมุขํ น ปรมฺมุขํ มนํ ยสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารภงฺคกฺริยานุคฺคาหิกา มหามหี อยํ มหาราวํ มาราริทุสฺสหํ มหานาทํ รวี อกาสิ. อิธ มาราริภฺชนํ การิยมารทฺธํ, ตสฺส ปุฺวเสเนว มหีราโว อปรํ สาธนํ สมาปนฺนนฺติ ลกฺขณํ โยชนียํ.

๒๗๖. ‘‘มาราริ’’จฺจาทิ. มาราริภงฺคาภิมุขมนโส มารสงฺขาตสฺส สตฺตุโน มทฺทเน อภิมุขจิตฺตสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารวิชยสฺส อุปตฺถมฺภิกา อยํ มหามหี มหาราวํ มารสฺส หทยวตฺถุํ มทฺทนฺโต [มทฺทนฺตี (?)] วิย สหิตุมสกฺกุเณยฺยํ มหานาทํ รวี อกาสิ. เอตฺถ มารภงฺคชนนํ สตฺถูหิ อารทฺธการิยํ, ตสฺเสว สิทฺธิยา เหตุภูตํ อฺการณํ นาม มหีราโว. มาโร เอว อริ สตฺตูติ จ, ตสฺส ภงฺโคติ จ, ตสฺมึ อภิมุขํ มนํ ยสฺเสติ จ, มหนฺตี จ สา มหี เจติ จ วิคฺคโห.

อวตฺวา’ภิมตํ ¶ ตสฺส, สิทฺธิยา ทสฺสน’ฺถา;

วทนฺติ ตํ ปริยาย-วุตฺตีติ สุจิพุทฺธโย.

๒๗๗. ปริยายวุตฺตึ ปฏิปาเทติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินา. อภิมตํ กิฺจิ อตฺถํ ธนทานาทิลกฺขณํ อวตฺวา อฺชสา วาจกพฺยาปาเรน อนาขฺยาย ตสฺสาภิมตสฺสตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผาทนตฺถํ อฺถา อฺเน ปกาเรน ตนฺนิพฺพตฺติอนุคุเณน ยํ ทสฺสนํ วจนํ, ตํ สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ วทนฺติ. ปริยาเยน วจนํ ปริยายวุตฺตีติ.

๒๗๗. อิทานิ ปริยายวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินา. อภิมตํ อิฏฺํ ธนทานาทิสรูปํ [ธนธฺาทึ (สีหฬพฺยาขฺยายํ)] ยํ กิฺจิ อตฺถํ อวตฺวา อุชุมกเถตฺวา ตสฺส อภิมตตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา อฺถา วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺสานุรูเปนาฺปฺปกาเรน ทสฺสนํ ยํ กิฺจิ ทสฺสนํ กถนมตฺถิ, สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ ตํ วทนฺติ. ปริยาเยน วุตฺติ กถนมิติ จ, สุจิ พุทฺธิ เยสมิติ จ วากฺยํ.

วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺขวชฺชิตํ;

ธนกาม ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิ’จฺฉสิ.

๒๗๘. อุทาหรติ ‘‘วิวฏงฺคเณ’’จฺจาทิ. ธนํ วิวเฏ เกนจิ อนาวฏตฺตา องฺคเณ ปกาสปฺปเทเส นิกฺขิตฺตํ อถ จ ปน อารกฺขวชฺชิตํ. ธนํ กาเมตีติ ธนกามาติ อามนฺตนํ. ตุวํ ยทิ อิจฺฉสิ คนฺตุํ ธนํ วา, ยถากามํ คจฺเฉติ ธนาวหรณมิจฺฉิตมฺชสา อวตฺวา ตํสิทฺธิยา พฺยาเชน วทติ. ปริยายวุตฺติ.

๒๗๘. อุทาหรติ ‘‘วิวฏ’’มิจฺจาทินา. ธนํ มุตฺตามณิอาทิ วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ ปาการาทิปริกฺเขปรหิตตฺตา นิราวรณฏฺาเน เยน เกนจิ ปิตํ อปิจ อารกฺขวชฺชิตํ. โภ ธนกาม ตุวํ ยทิจฺฉสิ ธนํ คมนํ วา, ยถากามํ คจฺฉาติ ¶ จิตฺเตนิจฺฉิตธนาวหรณวิธานํ ‘‘ธนมาหรา’’ติ อุชุมวตฺวา เอวํ พฺยาเชน วุตฺตตฺตา อิทํ ปริยายวุตฺติ นาม. วิวฏฺจ ตํ องฺคณฺเจติ จ, ตสฺมึ นิกฺขิตฺตนฺติ จ, อารกฺเขน วชฺชิตมิติ จ, ธนํ กาเมตีติ จ, กามํ ตณฺหํ ตํสมฺปยุตฺตํ วา จิตฺตมนติกฺกมฺมาติ จ วากฺยํ.

ถุตึ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;

โทสาภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ’มตฺรหิ.

๒๗๙. พฺยาชวณฺณนํ วณฺเณติ ‘‘ถุติ’’มิจฺจาทินา. นินฺทนฺโต วิย โทสํ นิทสฺเสนฺโต วิย ถุตึ กโรติ วณฺณํ ภาสติ, ตํ พฺยาชถุติลกฺขณํ พฺยาชวณฺณนํ นาม. กถเมตฺถ คุณา ปตียนฺตีติ อาห ‘‘โทสิ’’จฺจาทิ. อตฺร วุตฺติวิเสเส โทสา วิย อาภาสนฺติ ปฏิภนฺติ. ตาทิสปทาทินา โทสาภาสา คุณา เอว อิทฺธิมนฺตตาทโย น โทโสปิ โกจิ สนฺนิธิมวฏฺานํ ยนฺติ. หีติ อวธารเณ อตฺร พฺยาชวณฺณนเมวิทํ, น นินฺทกมิติ.

๒๗๙. อิทานิ พฺยาชวณฺณนํ ทสฺเสติ ‘‘ถุติ’’จฺจาทินา. นินฺทนฺโต วิย โทสํ ทสฺเสนฺโต วิย ถุตึ กโรติ วณฺณนํ กโรติ, ตํ วณฺณนากรณํ พฺยาชวณฺณนํ นาม โหติ. นินฺทาสภาเวน ปวตฺตถุติตฺตา นินฺทา เอเวติ เจ? อตฺร อสฺมึ วุตฺติวิเสเส โทสาภาสา โทสา วิย ปฏิภาสมานา คุณา เอว ตาทิสปทปฺปโยเคน อิทฺธิมนฺตตาทโย คุณาว สนฺนิธึ คุณสภาวาวฏฺานํ ยนฺติ ปาปุณนฺตีติ. พฺยาเชน วณฺณนมิติ จ, โทสา อิว อาภาสนฺติ ปฏิภาสนฺตีติ จ วากฺยํ.

สฺจาเลตุ’มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;

วิเสสํ ตาวตา นาถ, คุณานํ เต วทาม กึ.

๒๘๐. อุทาหรติ ‘‘สฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินา. นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ อุปฺปลํ ปถวีวลยฺเจติ สิลิฏฺํ สฺจาเลตุํ ภมยิตุมิโต ¶ จิโต จ ภุสมจฺจนฺตํ อลํ สมตฺโถปิ ตาวตา ตํมตฺเตน เต คุณานํ วิเสสํ อติสยลกฺขณํ กึ เกน การเณน วทาม. อิห อุปฺปลจาลนสามตฺถิยวิภาวนวเสน นินฺทติ, ตาว นิขิลภูมณฺฑลสฺจาลาวิกรณโต ปรมาย ถุติยา สํโยชิโตยํ ภควา มหานุภาวํ วิจิตวาติ ภุวนมณฺฑลสิขามณีติ. พฺยาชวณฺณนมีทิสมจฺจนฺตํ รมณียํ, ตทิทฺจ สพฺพถา สิเลสมุปชีวติ.

๒๘๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินา. นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ นิสฺเสสํ นีลุปฺปลวนํ ปถวีมณฺฑลํ วา สฺจาเลตุํ กมฺเปตุํ ภุสมติสเยน อลํ สมตฺโถ, ตาวตา เต คุณานํ วิเสสมติสยํ กึ วทาม กถํ ภณามาติ. กุวลยสทฺทสฺส อุปฺปลวิเสสวาจกตฺตา ปมํ นินฺทาว, ตสฺเสว สทฺทสฺส ปถวีมณฺฑลวาจกตฺตา ‘‘อิทฺธิมโต ตว อิทํ กึ วิเสส’’นฺติ อุตฺตมคุณวณฺณนา กตา โหติ. อีทิสา พฺยาชวณฺณนา ปสตฺถา, สา จ สพฺพถา สิเลสํ นิสฺสาย ปวตฺตตีติ. กุยา ปถวิยา วลยํ มณฺฑลมิติ สมาโส.

วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยาชาติคุณสฺส จ;

เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม’ยํ ภเว.

๒๘๑. วิเสสวุตฺตึ วตฺเตติ ‘‘วิเสสิจฺฉาย’’มิจฺจาทินา. วิเสเส อติสเย กิสฺมิฺจิปิ การิยวิเสเส อิจฺฉายํ ทพฺพาทีนํ ยตฺร เวกลฺลสฺส อภาวสฺส ทสฺสนํ วจนํ, อยํ วิเสโส นาม วิเสสวุตฺติ นาม ภเว.

๒๘๑. อิทานิ วิเสสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินา. วิเสสิจฺฉายํ อติสเย การิยวิเสเส อิจฺฉายํ สติ ทพฺพสฺส จ กฺริยาชาติคุณสฺส จ ยตฺร ยสฺมึ วุตฺติวิเสเส เวกลฺลทสฺสนํ อภาวกถนมตฺถิ, อยํ วิเสโส ¶ นาม ภเว วิเสสวุตฺติ นาม สิยาติ. วิกลสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส ทสฺสนมิติ จ วากฺยํ.

น รถา น จ มาตงฺคา, น หยา น ปทาตโย;

ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิ.

๒๘๒. อุทาหรติ ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิ. สุโพธํ. อตฺร จ วิชโยปกรณจตุรงฺคานีกลกฺขณทพฺพาภาเวน สมตึสปารมิตาสงฺขตสมฺภาราวชฺชนสฺเสว มาราริวิชยลกฺขโณ วิเสโส วุตฺโต.

๒๘๒. ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิ. รถา ตโย อนฺตมโส สปริวารานํ ติณฺณํ รถานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา ตโย รถา จ นตฺถิ. มาตงฺคา ตโย วุตฺตนเยน อนีกสงฺขาตา ตโย มาตงฺคา จ นตฺถิ. น หยา ตโย ตาทิสา อนีกสงฺขาตา ตโย อสฺสา จ นตฺถิ. ปทา น อนฺตมโส สายุธานํ จตุนฺนํ ปุริสานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา จตฺตาโร ปุริสา ปทา จ นตฺถิ. ตถาปิ มุนินา สมฺภาราวชฺชเนน หิ สมตึสปารมิธมฺมานํ อาโภคกรเณเนว มาราริ มารปจฺจตฺติโก ชิโต อภิภวิโต. อิห ชโยปกรณภาเวน ิตานํ รถานีกาทีนํ ทพฺพานํ เวกลฺลํ ทสฺเสตฺวา สตฺตุวิชยสภาวานํ สมฺภารานํ อาวชฺชนวิเสสสฺส วุตฺตตฺตา เอสา ทพฺพวิเสสวุตฺติ นาม. รโถ นาม จตุปุริสปริวาโร, ตาทิสํ รถตฺตยํ รถานีกํ นาม. หตฺถี ปน ทฺวาทสปุริสปริวาโร โหติ, ตาทิสํ หตฺถิตฺตยํ หตฺถานีกํ นาม. อสฺโส ติปุริสปริวาโร, ตาทิสํ หยตฺตยํ หยานีกํ นาม. สายุธา จตฺตาโร ปุริสา ปทานีกํ นาม. อิห รถาทีสุ ิตา วิย สีฆํ ปาทพเลน คนฺตฺวา ยุชฺฌมานา ปุริสา ปาโทปจาเรน ‘‘ปาทา’’ติ วุตฺตา. รถาทีนํ ปมาณํ ตโยติ อนีกฏฺาเน ¶ ทสฺเสตฺวา ปุริสปมาณสฺสาวุตฺเตปิ อนฺตมโส จตฺตาโร ปุริสา อนีกํ นาม โหนฺตีติ ปกรณโต จตฺตาโรติ ายติ. โน เจ? สาวุธปุริสวาจกสฺส ปทาติสทฺทสฺส ‘‘ปทาตโย’’ติ พหุวจเนน รูปสมฺภวโต ‘‘รถา น, มาตงฺคา น, หยา น, ปทาตโย น’’ อิติ สมฺพนฺโธ. ทพฺพวิเสสวุตฺติ ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสธนโต วิเสสกถนํ วิเสสสฺส วุตฺตีติ จ, ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสเธน วิเสสวุตฺตีติ จ วากฺยํ. กฺริยาวิเสสวุตฺยาทิตฺตยมฺปิ เอวเมว ทฏฺพฺพํ.

น พทฺธา ภูกุฏิเนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;

มาราริภงฺคฺจา’กาสิ, มุนิวีโร วโร สยํ.

๒๘๓. ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิ. ภูกุฏิ ภมุภงฺโค โกปชนิโต น พทฺธา น รจิตา, ทสนจฺฉโท จาธโร เนว ผุริโต เนว กมฺปิโต โกเปน. ตถาปิ จ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร สยํ มาราริโน ภงฺคํ ปราชยํ อกาสีติ. ภูกุฏิพนฺธนาทิกฺริยาวิคเมน นิพฺพิการวิชยลกฺขโณ วิเสโส ทสฺสิโต.

๒๘๓. ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิ. ภูกุฏิ โกปวิการภูโต ภมุภงฺโคปิ น พทฺธา น กตา, ทสนจฺฉโท ทนฺตาวรโณ เนว ผุริโต น กมฺปาปิโต. ตถาปิ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร มุนิคุณวีรคุณยุตฺโต ตถาคโต สยํ มาราริภงฺคฺจ อกาสีติ. เอตฺถ ภมุภงฺครจนาทิกํ กฺริยํ อกตฺวา นิพฺพิการสฺส มารภงฺคสภาววิเสสสฺส [นิพฺพิการมารภงฺคสฺส (ก.)] วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาวิเสสวุตฺติ นาม. ภูนํ กุฏิ วงฺกตาติ จ, มาโร เอว อรีติ จ, เตสํ ภงฺโคติ จ วากฺยํ.

น ¶ ทิสาสุ พฺยตฺตา[ตตา (สี.)]รํสิ,

๒๘๔. ‘‘นิ’’จฺจาทิ. ทิสาสุ ทสสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิ น ภวติ. โลเก สกลสฺมึ ปตฺถโฏ วิตฺถโต อาโลโกน ภวติ. ตถาปีติ วิเสสนิจฺฉายํ, ตชฺชาติกตฺตาภาเวปิ สาธูนํ สุภาสิตํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ปรมจฺจนฺตเมว อนฺธตมํ อิฏฺานิฏฺาเวกลฺลโต ปฺาจกฺขุสฺส อนฺธการํ โมหนฺธการํ หรตีติ อนฺธตมหรนฺติ. รํสิยา อนฺธการาปหารสมตฺถาย นิวตฺติยา วิเสโส สุภาสิตสฺส ทสฺสิโต.

๒๘๔. ‘‘น ทิสาสุ’’อิจฺจาทิ. ทิสาสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิปิ นตฺถิ, โลกปตฺถโฏ อาโลโกปิ นตฺถิ. ตถาปิ สาธุสุภาสิตํ สทฺธมฺโม ปรมจฺจนฺตํ อนฺธตมหรํ อตฺถานตฺถตีรณกฺขมสฺส ปฺาจกฺขุสฺส อนฺธการกโมหตมํ หรํ โหตีติ. อิธ อนฺธการวิทฺธํสเน สมตฺถํ รํสิชาตฺยาทิกํ ปฏิเสเธตฺวา สุภาสิตสฺส อนฺธการาปหรณสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ ชาติวิเสสวุตฺติ นาม. โลเก ปตฺถโฏติ จ, อนฺเธตีติ อนฺโธ โมโห, ตมสทิสตฺตา อนฺโธเยว ตโมติ จ, ตํ หรตีติ จ, สาธูนํ สุภาสิตมิติ จ วากฺยํ.

น ขรํ น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท วจนํ ตว;

ตถาปิ คาฬฺหํ ขนติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํ.

๒๘๕. ‘‘น ¶ ขร’’มิจฺจาทิ. มุนินฺท ตว วจนํ น ขรํ น ลูขํ, น ถทฺธํ วา กินฺจ น หิ. ตถาปิ ตาทิสขรตฺตาทิคุณาภาเวปิ ชนตาย ชนสมูหสฺส มทํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ [ตณฺหํ (ก.)] กตฺวา นิมฺมูลํ ขนตีติ. อโยสงฺกุมฺหิ ปสิทฺธขรตฺตาทิคุณนิเสเธน มุนินฺทวจนสฺส วิเสโส อาวิกโต.

๒๘๕. ‘‘น ขร’’มิจฺจาทิ. เห มุนินฺท ตว วจนํ ขรํ กกฺกสํ น โหติ, ถทฺธํ วา น โหติ. ตถาปิ ชนตามทํ ชนสมูหสฺส ชาตฺยาทึ นิสฺสาย ปวตฺตํ คพฺพํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ กตฺวา นิมฺมูลํ มูลมเสเสตฺวา ขนตีติ. ขณนกฺขมอโยสงฺกุอาทีสุ ลพฺภมานํ ขรตฺตาทิคุณํ ปฏิเสเธตฺวา พุทฺธวจนสฺส มทขณนสภาวสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ คุณวิเสสวุตฺติ นาม โหติ. นตฺถิ มูลมสฺส ขณนสฺสาติ จ, ชนานํ สมูโหติ จ, ตาย มโทติ จ วิคฺคโห. ‘‘คาฬฺหํ นิมฺมูล’’นฺติ ขณนกฺริยาย วิเสสนตฺตา คาฬฺหํ นิมฺมูลํ ขณนํ กโรตีติ โยชนา.

ทสฺสียเต’ติทิตฺตํ[…ติริตฺตํ (ก.)]ตุ,

๒๘๖. อิทานิ รุฬฺหาหงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ทสฺสียเต’’ อิจฺจาทินา. สูรวีรตฺตนํ สูรภาววีรภาวํ อติทิตฺตํ ตุ อติสเยน ปน ทิตฺตํ ยหึ วากฺเย ทสฺสียเต, อีทิสํ วจนํ วิฺู กวโย รุฬฺหาหงฺการมิติ วทนฺตีติ. สูโร จ วีโร จาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, รุฬฺโห อุคฺคโต อหงฺกาโร เอตฺถ วุตฺติวิเสเสติ จ วากฺยํ.

๒๘๗. อุทาหรติ ‘‘ทเม’’อิจฺจาทินา. นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส อปฺปเมยฺยมหานุภาวสฺส ทเม ทมเน เม มม นิรวธิสรนฺติปฺปเมยฺยปฺปภาวานุจริตกิตฺติโนปิ ปรสฺส พฺยาปารทสฺสนา ปโยคปฏิปาทเนน กึ ปโยชนํ, น กิมฺปิ, ยโต เม ปาทสมฺภตฺตา ปาทาวนตา ตาทิเส กมฺมนิ สชฺชา พทฺธกจฺฉา สนฺเตว วิชฺชนฺเตว, ตโตติ โยชนียํ.

๒๘๗. ‘‘ทเม’’จฺจาทิ. นนฺโทปนนฺทสฺส นาครฺโ ทเม ทมกรเณ พฺยาปารทสฺสนา ภุวนตฺตเย ปวตฺตมานอานุภาเวน จ สมฺปวตฺติตกิตฺติสมูเหน จ สมนฺนาคตสฺส มยฺหํ ตาทิสปโยคทสฺสเนน กึ ปโยชนํ. ยสฺมา เม ปาทสมฺภตฺตา มยฺหํ จรณาวนตา ตาทิเส กิจฺเจ สชฺชา สนฺนทฺธา ปุตฺตา พหโว สนฺติ เอว, ตสฺมาติ. เจโตวสิตาย สูรวีรภาโว อิห อติทิตฺโต ทสฺสิโต โหติ. พฺยาปารสฺส ทสฺสนมิติ จ, ปาเทสุ สมฺภตฺตาติ จ วากฺยํ.

๒๘๘. สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิเลโส’’อิจฺจาทินา. อเนกํ ภินฺนมภิเธยฺยตฺโถ ยสฺสาตฺยเนกาภิเธยฺยํ. เอเกน สมาเนน ปเทน สรูเปน อายุตมนฺวิตํ ยํ วจนํ วุตฺตีติ อนุวทิตฺวา โส สิเลโสติ วิธียเต, เยน เกนจิ ¶ รูเปน อุปมาโนปเมยฺยลกฺขณตฺถานํ สิเลสนโต. อยฺเจวํลกฺขโณ สิเลโส เตธา อีริโต. กถํ? อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อภินฺนเมกํ ปทํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตรูปํ ยตฺร, ตเมว วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตตฺตา. ตํ อาทิ เยสํ, เตสํ วสาติ อตฺโถ.

๒๘๘. อิทานิ สิเลสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิเลโส’’จฺจาทินา. อเนกาภิเธยฺยํ เอกปทายุตํ อุภยตฺถ สาธารณตฺตา ตุลฺเยน สทฺทรูเปน ยุตฺตํ ยํ วจนํ อตฺถิ, โส สิเลโส นาม. โส ปน เยน เกนจิ สาธมฺมรูเปน อุปมาโนปเมยฺยภูตานมตฺถานํ สิลิฏฺตฺตา อฺมฺํ ผุสิตฺวา ิตตฺตา สิเลโส นาม. อยํ วุตฺตลกฺขโณ สิเลโส อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อกตวิการานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมนฺนาคตานํ วากฺยลกฺขโณเปตวากฺยานํ ปเภเทน เตธา อีริโตติ. อเนกมภิเธยฺยํ ยสฺเสติ จ, เอกฺจ ตํ ปทฺเจติ จ, เตน อายุตนฺติ จ, อภินฺนานิ ปทานิ ยสฺมินฺติ จ, ตฺจ ตํ วากฺยฺจาติ จ, ตํ อาทิ เยสํ อภินฺนปทวากฺยานนฺติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ วากฺยํ.

อนฺธนฺตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;

ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเน.

๒๘๙. อุทาหรติ ‘‘อนฺธนฺตมิ’’จฺจาทิ. อยํ ภควา สูริโย มหามุนิ จ. ตตฺถ สูริโย ตาว อนฺธนฺตมหโร ปกติยนฺธกาโรปหารี, มหามุนิ ตุ อนฺธการโมหตมาปหารี. หารี มนุฺโ สูริโย มหามุนิ จ, สูริโย ¶ มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ สมารุฬฺโห, มหามุนิ ตุ มโหทยํ มหนฺตมพฺภุทยํ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมรูปํ สมารุฬฺโห ปตฺโต. รํสีนํ มาลา, สา อสฺส อตฺถีติ รํสิมาลี, สูริโย มหามุนิ จ. ชเน โพธยํ นิทฺทาปคมเนน กิเลสนิทฺทาปคมเนน วา ปโพธยนฺโต ราชเต ทิพฺพตีติ. อภินฺนปทวากฺยสิเลโส ภงฺเคน วินา ยถาวฏฺานมุภยตฺถ ปทโยชนโต.

๒๘๙. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อนฺธ’’มิจฺจาทินา. มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ, สพฺพฺุปทวิสงฺขาตมหาภิวุทฺธึ วา สมารุฬฺโห อารุฬฺโห, สมฺปตฺโต วา, อนฺธนฺตมหโร จกฺกวาฬคพฺเภ ปตฺถฏปกติฆนนฺธการสฺส, าณโลจนสฺส อนฺธกรณโต อนฺธกาโรติ วุตฺตโมหสฺส วา วิทฺธํสโก, หารี เตเนว มนุฺโ รํสิมาลี อตฺตโน รํสิมาลาย สมนฺนาคโต ชเน ปกตินิทฺทาย กิเลสนิทฺทาย วา สมนฺนาคเต สตฺเต โพธยํ โพธยนฺโต อยํ ภควา ทิวากโร, ฉหิ ภคธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พุทฺโธ วา ราชเต ทิพฺพตีติ. ทฺวีสุ ปกฺเขสุ ปทานํ สมานภาเวน ิตตฺตา อยํ อภินฺนปทวากฺยสิเลโส. อนฺโธ จ โส ตโม เจติ จ, ตํ หรตีติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย ปพฺพโต จาติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย อพฺภุทโย อภิวุทฺธิ จาติ จ, รํสีนํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรี อสฺส สูริยสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรีกามปยตนาทิปฺปกาโร อสฺส สตฺถุโน อตฺถีติ จ วิคฺคโห. อภินฺนปทวากฺยสงฺขาโต สิเลโส. อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ สิลิสฺสตีติ สิเลโส. ‘‘ภินฺนปทวากฺยสิเลโส’’ติอาทิกมฺปิ อิมินา นเยน าตพฺพํ.

สารทามลกาภาโส, สมานีตปริกฺขโย;

กุมุทากรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธี.

๒๙๐. ‘‘สารเท’’จฺจาทิ. สุธา อสฺส อตฺถีติ สุธี, จนฺโท. โสภนา สพฺพฺุตฺาณรูปํ พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ สุธี, ¶ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. สารโท สรทกาเล สมฺภูโต อมลโก นิมฺมโล อาภา โสภา ยสฺส โส, จนฺโท. ปเรสํ นิพฺพานสารํ ททาตีติ สารโท, อมลโก อาภาโส, อมลกสฺส หตฺถามลกสฺเสว วา อาภาโส อเสสเยฺยาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. สํ สมฺมา กเมนานียมานตฺตา อานีโต ปริกฺขโย กณฺหปกฺโข เยน โส, จนฺโท. สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุกโต อธิคตกฺขยตฺตา เยนโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. กุมุทากรสฺส กุมุทสฺส รํสิยา สมฺโพธิ วิกาโส ยสฺส [รํสิโย สมฺโพธิ วิกาส’สฺส (ก.)] โส, จนฺโท. กุยา ปถวิยา มุทํ ปีตึ กโรตีติ กุมุทากโร, สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติ. อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโส วุตฺเตน วิธินา ปทานํ ภินฺนตฺตา.

๒๙๐. ‘‘สาร’’อิจฺจาทิ. สารโท สรทกาเล สมฺภูโต, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายโก วา, อมลกาภาโส นิมฺมลโสโภ, นิมฺมลเกตุมาลาสมนฺนาคตตฺตา ตาทิสมตฺถกโสโภ วา, อถ วา สารทามลกาภาโส สรทกาเล สฺชาตนิมฺมลโสโภ, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายกนิมฺมลโสโภ วา, อถ วา สารทอามลกอาภาโส นิพฺพานสารทายกหตฺถามลกสทิสเยฺยาวโพโธ. สมานีตปริกฺขโย กณฺหปกฺเข สุฏฺุ กเมน อานีโต ปริกฺขโย ปริปุณฺโณ วา จนฺโท, สมสงฺขตสนฺตึ อานีตกิเลสปริหานิสงฺขาตปริกฺขโย วา. กุมุทากรสมฺโพโธ กุมุทวิกาสเนน สมนฺนาคโต, กุสงฺขาตปถวีนิสฺสิตานํ ชนานํ ปีติชนนจตุสจฺจาวโพเธน สมนฺนาคโต วา. สุธี สุธาสงฺขาตอมตวนฺตตาย ¶ ตนฺนามโก จนฺโท, สุนฺทรปฺวนฺตตาย ตนฺนามโก สมฺมาสมฺพุทฺโธ วา. ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติ. อุภยปกฺเขสุ ปทํ ภินฺทิตฺวา อตฺถสฺส โยชนโต อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโส. สรเท ภโว สารโท, จนฺโท. สารํ ททาตีติ สารโท, ภควา. ‘‘สารโท’’ติ อิทํ ‘‘อาภาโส’’ติ ปทสฺส วิเสสนํ โหติ. อมลโกนิมฺมโล อาภาโส อสฺส จนฺทสฺสาติ จ, กมฺหิ มตฺถเก อาภาโสติ จ, อมโล กาภาโส อสฺส สตฺถุโนติ จ, สารโท อมลโก อาภาโส ยสฺส จนฺทสฺส ภควโต วาติ จ, สารโท อามลกสฺส วิย อาภาโส เยฺยาวโพโธ อสฺส ภควโตติ จ, สํ สมฺมา อานีโต ปริกฺขโย กลาหานิ อเนเนติ จ, สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุโต เยเนติ จ, กุมุทานํ อากโรติ จ, เตสํ สมฺโพโธ วิกาโส ยสฺเสติ จ, มุทํ ปีตึ กโรตีติ มุทากโร. กุยา ปถวิยา มุทากโรติ จ, โส สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺเสติ จ, สุธา อมตํ อสฺส จนฺทสฺส อตฺถีติ จ, สุ โสภนา ธี พุทฺธิ อสฺส สมฺพุทฺธสฺสาติ จ วิคฺคโห.

สมาหิตตฺตวินโย, อหีนมทมทฺทโน;

สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโก.

๒๙๑. ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิ. สํ สมฺมา อาหิโต ปติฏฺาปิโต อตฺตสฺส วินโย วินยนํ สพฺพตฺถ สวิสเย อปฺปฏิหตจารวเสน ยสฺส โส, ครุโฬ. วินยนํ ปวิวิตฺตกายจิตฺตปฺปวตฺติวเสน ทมนํ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิติ อภินฺนปทํ. อหีนํ สปฺปานํ อินา นายกา, เตสํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, ครุโฬ. อหีนานมุตฺตมปุริสานมฺปิ มหาพฺรหฺมาทีนํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. สุนฺทรํ คตํ คมนํ สมุทฺทํ ภินฺทิตฺวา ชลสงฺคมโต ปมเมวอุคฺคมนสามตฺถิยโยคโต ¶ ยสฺส โส, ครุโฬ. สุนฺทรํ คมนมสฺส นาควิกฺกนฺตจารตฺตา สุคโต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อภินฺนปทํ. โส วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ. วิสํ ททาตีติ วิสทํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหึสนวเสน ปาลยตุ, โส วิเนติ เวเนยฺเยติ วินายโก, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ อสลฺลีนํ ปาตุ. ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสยํ วุตฺตนเยน ปทานํ [ปน (ก.)] อุภยมิสฺสตฺตา.

๒๙๑. ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิ. สมาหิตตฺตวินโย สมฺมา อาหิตาย ปิตาย สรีรสฺส สวิสเย คติยา สมนฺนาคโต, สมฺมา อาหิเตน ปิเตน จิตฺตทมเนน สมนฺนาคโต วา, อหีนมทมทฺทโน นาคราชูนํ มทมทฺทโน, อหีนานํ อุตฺตมานํ พกพฺรหฺมาทีนมฺปิ มทมทฺทโน วา, สุคโต ปกฺขวาตเวเคน สมุทฺทชลํ ทฺวิธา กตฺวา ตสฺมึ ชเล อเนกีภูเตเยว นาคภวนํ คนฺตฺวา นาเค คเหตฺวา คมเน สมตฺถตฺตา สุนฺทรคมโน, สมนฺตภทฺทกอเนกปฺปการคมโน วา, วินายโก ปกฺขีนํ นายโก โส ครุฬราชา วิสทํ โฆรวิสตฺตา วิสทายกํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหึสนวเสน ปาเลตุ. โน เจ, วินายโก เวเนยฺเย วิเนนฺโต โส สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ วิสารทํ กตฺวา ปาตุ อหิตาปนยนหิโตปนยเนน รกฺขตูติ. อุภยปกฺเขสุ ‘‘อหีนมทมทฺทโน’’อิจฺจาทิเกหิ ภินฺเนหิ จ ‘‘สมาหิตตฺตวินโย’’อิจฺจาทิเกหิ อภินฺเนหิ จ ปเทหิ สมนฺนาคตตฺตา อยํ ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโส. อตฺตสฺส วินโยติ จ, สมาหิโต อตฺตวินโย ยสฺส ครุฬสฺส ตถาคตสฺส วาติ จ, อหีนํ อินา นายกาติ จ, อหีนานํ นาคราชูนํ มโทติ จ, หีเนหิ อฺเ อหีนา อุตฺตมา, เตสํ มโทติ ¶ จ, ตํ มทฺทตีติ จ, วีนํ ปกฺขีนํ นายโกติ จ, เวเนยฺยชเน วิเนตีติ จ วากฺยํ. ทุติยปกฺเข ‘‘วิสท’’นฺติ กฺริยาวิเสสนํ.

วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺน-กมฺมา นิยมวา ปโร;

นิยมกฺเขปวจโน, อวิโรธิ วิโรธฺย’ปิ.

โอจิตฺยสมฺโปสกาทิ, สิเลโส ปทชาทิ’ติ[ปทชาติปิ (ก.)];

เอสํ นิทสฺสเนสฺเวว, รูป’มาวิภวิสฺสติ.

๒๙๒-๓. สิเลสเภทมฺถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิรุทฺธ’’อิจฺจาทิ. วิรุทฺธานิ จาวิรุทฺธานิ จ อฺมภินฺนฺจ, ตานิเยว กมฺมานิ กฺริยานิ เยสํ, เต ตโย สิเลสา. นิยโม’วธารณมสฺมึ อตฺถีติ นิยมวา, ปโร อฺโ สิเลโสปิ. นิยมสฺส อกฺเขโป นิเสธนํ ยสฺส, ตํ วจนมภิธานํ ยสฺส, ตาทิโสปิ. นาสฺส วิโรโธ อตฺถีตฺยวิโรธิ, โสปิ. วิโรโธ อสงฺคติ เอตฺถ วิชฺชตีติ วิโรธิ, โสปิ. โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ โอจิตฺยสมฺโปสโก, โส อาทิ ยสฺส อลงฺการนฺตรโคจรสฺส สิเลสสฺส, โส ปทโต ชาตาทิสิเลโสปิ. อิติเต ปเรปิ สิเลสเภทา สนฺติ. เอสํ ยถาวุตฺตานํ นิทสฺสเนสุ ปโยเคสฺเวว รูปํ สภาโว ลกฺขณํ อาวิภวิสฺสตีติ.

๒๙๒-๓. อวุตฺตสิเลสวิเสเส ทสฺเสตุํ อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธา’’อิจฺจาทิ. วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺนกมฺมา อปิ อุภยตฺถสฺส วิรุทฺเธน จ อวิรุทฺเธน จ อภินฺเนน จ กมฺเมน สมนฺวิตา ตโย สิเลสา จ, ปโร อฺโ นิยมวาปิ อวธารเณน ยุตฺตสิเลโส จ, นิยมกฺเขปวจโนปิ อวธารณสฺส ปฏิเสธปกาสกาภิธานสิเลโส จ, อวิโรธิปิ อุภยปกฺขาวิโรธิสิเลโส จ, วิโรธิอปิ อุภยตฺถสฺส ¶ วิโรธิสิเลโส จ, ปทชาทิ ปเทน ชาโต วากฺเยน ชาโต โอจิตฺยสมฺโปสกาทิสิเลโสปีติ เอสํ สิเลสานํ นิทสฺสเนสฺเวว นิทสฺสนสงฺขตอุทาหรเณสฺเวว รูปํ สรูปํ เตสํ ลกฺขณํ วา อาวิภวิสฺสติ, นิทสฺสิยมานอุทาหรเณเนว ลกฺขณสฺส คมฺมมานตฺตา วิสุํ น กเถสฺสามีติ อธิปฺปาโย. วิรุทฺธานิ จ อวิรุทฺธานิ จ อภินฺนฺเจติ จ, ตเมว กมฺมํ กฺริยา เยสํ สิเลสานมิติ จ, นิยโม อวธารณํ อสฺมึ อตฺถีติ จ, นิยมสฺส อกฺเขโป ปฏิเสโธ อสฺส อตฺถีติ จ, ตํ วจนํ อภิธานํ ยสฺส สิเลสสฺสาติ จ, นาสฺส วิโรโธ อตฺถีติ จ, โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ จ, โส อาทิ ยสฺส อุปมาสิเลสาทิโนติ จ, ปทโต ชาโตติ จ, โส อาทิ ยสฺส วากฺยสฺสาติ จ วิคฺคโห.

สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห[กลวิคฺคโห (สี.)];

ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเต.

๒๙๔. ตโต กเมน เตทสฺสียนฺติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิ. อขิลํ โลกํ สวเส วตฺตยํ มาราริ ธมฺมราชา จ, กลฺโล มนุฺโ วิคฺคโห กลโห ยสฺส มาราริโน, วิคฺคโห สรีรสมฺปทา ยสฺส ธมฺมราชสฺส, เตสุ มาราริ ปราภวติ ปราภวมเปติ โพธิยํ ปฏิลทฺธปราชยวเสน, ธมฺมราชา สมนฺตภทฺโท ตุ วิชมฺภเต โลกตฺตยพฺยาปิสมุลฺลปิตวิชยทฺธนิปวตฺติวเสน สมํ ภวตีติ อยํ วิรุทฺธกมฺมสิเลโส ปราภววิชมฺภนานมฺโฺวิโรธโต.

๒๙๔. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อุทาหรติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิ. อขิลํ โลกํ สวเส วตฺตยํ อนตฺเถ ยุฺชนโต อตฺตโน วเส วตฺตยนฺโต, โน เจ, สกลโลกํ หิเต ¶ ยุฺชนโต อตฺตโน วเส วตฺตยนฺโต กลฺลวิคฺคโห มนุฺกลโห, โน เจ, มนุฺสรีรสมฺปตฺติยุตฺโต มาราริ ปราภวติ โพธิมูเล ลทฺธปราชยวเสน ปราภวํ ปาปุณาติ, ธมฺมราชา ตถาคโต ปน วิชมฺภเต โลกตฺตเย ปตฺถฏชยโฆสวเสน วิชมฺภตีติ. ปราภวนวิชมฺภนกฺริยานํ อฺมฺวิรุทฺธตฺตา อยํ วิรุทฺธกมฺมสิเลโส นาม. สสฺส อตฺตโน วโส อิสฺสริยมิติ จ, กลฺโล มนุฺโ วิคฺคโห วิวาโท เทโห วา ยสฺเสติ จ วากฺยํ.

สภาวมธุรํ ปุฺ-วิเสโสทยสมฺภวํ;

สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํ.

๒๙๕. ‘‘สภาเว’’จฺจาทิ. สภาเวเนว มธุรา ปิยา วาจา, มธุรํ อมตํ, ปุฺวิเสสสฺส อุทโย อภิวฑฺฒิ, เตน สมฺภโว, ยสฺส วา ตํ, มุนิโน วาจํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ชนา สุณนฺติ, ตสฺสยํ อมตฺจ [ตสฺส จ นิสฺสยํ อมตนฺติ (ก.)] ปสฺสนฺตีติ อยมวิรุทฺธกมฺมสิเลโส สวนทสฺสนานํ อวิรุทฺธตฺตาติ.

๒๙๕. ‘‘สภาว’’มิจฺจาทิ. สภาวมธุรํ ‘‘วาจามธุรํ กริสฺสามี’’ติ กตฺตพฺพปโยคํ วินาปิ มธุรตฺตา ปกติมธุรํ, โน เจ, เกนจิ ปจฺจเยน อนุปฺปนฺนตฺตา สงฺขรวิเสสํ วินาปิ ปกติปณีตํ, ปุฺวิเสโสทยสมฺภวํ ปุฺวิเสสเทสกสฺส มุนิโน กสฺสจิ กุสลวิเสสสฺส อภิวุทฺธิยา สมฺภูตํ, โน เจ, เวเนยฺยชนานํ นิพฺพานาธิปฺปาเยน กตกุสลวิเสสสฺส อภิวุทฺธิยา อารมฺมณตฺเตน ปฏิลทฺธํ มุนิโน วาจํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ สุณนฺติ, อมตํ นิพฺพานฺจ ชนา เวเนยฺยชนา ปสฺสนฺตีติ. สวนทสฺสนกฺริยานํ อฺมฺาวิรุทฺธตฺตา อยํ อวิรุทฺธกมฺมสิเลโส. สสฺส อตฺตโน ภาโวติ ¶ จ, เตน มธุรา, มธุรมิติ จ, ปุฺเมว วิเสโสติ จ, ตสฺโสทโยติ จ, เตน สมฺภโว ยสฺเสติ จ วิคฺคโห.

มโน ปีเณติ[ธิโนติ (สี. อภินวฏีกา จ)]ชนฺตูนํ,

๒๙๖. ‘‘อนฺธกาเร’’จฺจาทิ. อนฺธการํ โมหสงฺขาตํ ปกติอนฺธการํ วา อปหรตีติ อนฺธการาปหารา, วาจา, ภา จ. ตาย สภาวภาสาย, โสภาย จ ชิโน ชนฺตูนํ มโน จิตฺตํ ปีเณตีติ อยมภินฺนกมฺมสิเลโส ปีณนลกฺขณาเยกาย กฺริยาย วาจาย ภาย จ สมฺปนฺโนติ.

๒๙๖. ‘‘อนฺธการา’’อิจฺจาทิ. อนฺธการาปหาราย โมหนฺธการํ ปกติอนฺธการํ วา อปหรณาย สภาวมธุราย จ สภาวโต กณฺณสุขาย, สภาวโต เนตฺตาภิรามาย วาจาย ภาย สรีรกนฺติยา จ ชิโน ชนฺตูนํ มโน จิตฺตํ ธิโนติ ปีเณตีติ. ปีณยนสภาวาย เอกาย กฺริยาย สทฺธึ กรณภูตานํ ทฺวินฺนํ วาจาภานํ โยชิตตฺตา อยํ อภินฺนกมฺมสิเลโส. อนฺธการ’มปหรตีติ จ, สภาเวน มธุราติ จ วากฺยํ.

เกสกฺขีนํว กณฺหตฺตํ, สมูนํเยว วงฺกตา;

ปาณิปาทาธรานํว, มุนินฺทสฺสา’ติรตฺตตา.

๒๙๗. ‘‘เกสิ’’จฺจาทิ. ¶ กณฺหตฺตํ เกสกฺขีนํเยว, น มนสิ, กณฺหตฺตคุโณ ปาปตฺตฺจ สิลิฏฺํ. วงฺกตา ภมูนํเยว, น อชฺฌาสเย, วงฺกตานตตฺตํ สตฺตฺจ สิลิฏฺํ. อติรตฺตตา ปาณิปาทาธรานํเยว, น จิตฺเต, อติรตฺตตาคุโณ ราโค จ สิลิสฺสเต. ‘‘มุนินฺทสฺสา’’ติ ‘‘กณฺหตฺต’’นฺติอาทีสุ สพฺพตฺถ สมฺพนฺธนียํ. นิยมวา สิเลโส เกสกฺขีนํวาติ อวธารณปฺปโยคาติ.

๒๙๗. ‘‘เกสกฺขีน’’มิจฺจาทิ. มุนินฺทสฺส กณฺหตฺตํ เกสกฺขีนํ เอว โหติ, กณฺหตฺตสงฺขตมกุสลํ น จิตฺเต. วงฺกตา ภมูนํเยว, นชฺฌาสเย. อติรตฺตตา ปาณิปาทาธรานํ เอว, น เกสุจิ วตฺถูสูติ. ‘‘เกสกฺขีนํวา’’ติอาทีสุ นิยมสงฺขาตอวธารณปทสฺส วิชฺชมานตฺตา กณฺหภาเวน สทฺธึ ปาปตฺตสฺส จ, วงฺกคุเณน สทฺธึ สาเยฺยสฺส จ, รตฺตคุเณน สทฺธึ ราคสฺส จ สิลิฏฺตฺตา อยํ นิยมวนฺตสิเลโส นาม. เกสานิ จ อกฺขีนิ เจติ จ, กณฺหสฺส ภาโวติ จ, วงฺกสฺส ภาโวติ จ, ปาณโย จ ปาทานิ จ อธรานิ จาติ จ, อติรตฺตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห.

ปาณิปาทาธเรสฺเวว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;

ทิสฺสเต โส’ย’มถ วา, นาถ สาธุคุเณสฺวปิ.

๒๙๘. ‘‘ปาณิ’’จฺจาทิ. นาถ ตว ปาณิปาทาธเรสฺเวว สาราโค โสภโน รตฺตวณฺโณ ทิสฺสติ, น จิตฺเต, สาราโค รตฺตวณฺโณ ฉนฺทราโค จาติ สิลิฏฺํ. อยํ นิยโม อกฺขิปฺยเต. อถ วา กถํ นิยมฺยเต, ยโต โส อยํ สาราโค สาธูนํ คุเณสฺเวว วิราคลกฺขโณ ทิสฺสเต อิติ. ตสฺมา กถมวธารียตีติ นิยมกฺเขปวจโน สิเลโสยํ.

๒๙๘. ‘‘ปาณิ’’จฺจาทิ. ¶ เห นาถ ตว สาราโค โสภโน รตฺตวณฺโณ ปาณิปาทาธเรสฺเวว ทิสฺสติ, จิตฺเต โลโภ ปน น ทิสฺสติ. อถ วา โส อยํ สาราโค กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทภูโต สาธุคุเณสฺวปิ สชฺชนานํ สีลาทิคุเณสุปิ ทิสฺสติ. ‘‘เอวา’’ติ ทสฺสิตนิยมสฺส ปฏิเสธเกน ‘‘อถ วา’’ติ วจเนน สมนฺนาคตตฺตา รตฺตวณฺณสงฺขาตราเคน โลภสฺส สิลิฏฺตฺตา จ อยํ นิยมกฺเขปวจนสิเลโส. สํ โสภโน ราโคติ วิคฺคโห.

๒๙๙. ‘‘สลกฺขโณ’’อิจฺจาทิ. สห ลกฺขเณน สสรูเปน ทฺวตฺตึ สวรปุริสลกฺขเณน วา วตฺตมาโน สลกฺขโณ, จนฺโท มุนินฺโท จ, อติสุภโค โส จ, เตชสฺสี สูริโย ปภาวิเสสยุตฺโต จ, นิยโต ปติทินมุทโย ปภาลกฺขโณ ยสฺส โส นิยโตทโย, สูริโย, นิยโต ถิโร อุทโย สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมฺโพธิรูโป ยสฺส โส นิยโตทโย, มุนินฺโท, โลเกโส พฺรหฺมา มุนินฺโท จ, ชิโต สํกฺเลโส ฌานรติวเสน กายจิตฺตาพาโธ เยน โส, พฺรหฺมา, ชิโต สํกฺเลโส ทสวิโธ อคฺคมคฺคฺาณลาภา เยน โส. โส มณีนํ อิสฺสโร อุปมณิ [อุตฺตมมณิ (?)], สมณานํ อิสฺสโร มุนินฺโท วิภาตีติ โยชฺชํ. อยมวิโรธิสิเลโส ลกฺขณสุภคาทีนมุภยตฺถาปิ อพฺยวหิตตฺตา.

๒๙๙. ‘‘สลกฺขโณ’’อิจฺจาทิ. ¶ สลกฺขโณ ลกฺขเณน สหิโต, อติสุภโค อติสุนฺทราย ลกฺขิยา สมนฺนาคโต, โน เจ, ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ สหิโต อติวิย โสภาทีหิ ยุตฺโต, เตชสฺสี อนฺธการวิธมนสงฺขตมหานุภาเวน ยุตฺโต, นิยโตทโย ปติทินํ ปุพฺพณฺหกาเล นิยมิตคคนุคฺคมโน, โน เจ, นิรนฺตรปวตฺตพุทฺธเตชสา ยุตฺโต ถิรสพฺพฺุปทวิสงฺขาตาภิวุฑฺฒิยา สมนฺนาคโต, โลเกโส พฺรหฺมภูโต, ชิตสํกฺเลโส ฌานปีติยา วิชิตกายจิตฺตทรโถ, โน เจ, ติโลกสฺส อิสฺสรภูโต จตุตฺถมคฺคฺาเณน หตทสวิธสํกิเลโส, สมณิสฺสโร โส อุตฺตโม มณิ วิภาติ โสภติ, โน เจ, สมณานํ อิสฺสโร วิภาติ ทิพฺพตีติ. ‘‘สลกฺขโณ สุภโค’’อิจฺจาทิกานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ อวิรุทฺธตฺตา จ, ปมปาเท จนฺเทน ทุติเย สูริเยน ตติเย พฺรหฺมุนา จตุตฺเถ มณินา จ สพฺพฺุปทตฺถสฺส สิลิฏฺตฺตา จ อยํ อวิโรธิสิเลโส นาม. สห ลกฺขเณน วตฺตมาโนติ จ, อติโสภโน ภโค สิรี วา สิรีกามปยตนาทิโก วา อสฺสาติ จ, เตโช อสฺส อตฺถีติ จ, นิยโต อุทโย อสฺเสติ จ, โลกสฺส อิโส อิสฺสโรติ จ, ชิโต สํกฺเลโส เยเนติ จ, มณีนํ สมณานํ วา อิสฺสโรติ จ วากฺยํ.

๓๐๐. ‘‘อสโมปิ’’จฺจาทิ. นตฺถิ สโม ราชคุณาทีหิ อสฺสาติ อสโม, โกจิ ราชาทิ, ‘‘อสโม’’ติ โลเกกสิขามณิภาเวน ¶ มุนิ. ตตฺถ ยทา อสโม ราชาทิ, ตทา โลเก สโมติ วิรุทฺธํ อสมตฺตา ตสฺส. อปิสทฺโท วิโรธํ โชเตติ. ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ, โลเก เทวทตฺตาทีนํ วิโรธิสตฺตานํ ราหุลาทีนํ อวิโรธิสตฺตานฺจ สมตฺตา, ตโตเยวายํ วิโรธาภาสานฺจสา วิโรโธเยว. โลเกโส พฺรหฺมา มุนิ จ. ตตฺถ ‘‘พฺรหฺมา นรุตฺตโม’’ติ วิรุทฺธํ ทิพฺพโยนิตฺตา ตสฺส. ปกฺขนฺตเร ตฺวพฺยาฆาโต อุตฺตมนรตฺตา ตสฺส. ทโย ทานํ, สห ทเยนาติ สทโย, โกจิ ปุริโส. สห ทยาย วตฺตตีติ สทโย, มุนิ. ตตฺถ ปุริโส ทายโก ปาเป ชเน กถมทโยติ วิรุชฺฌติ. มุนิ ปาเป ราคาทิเก อทโยติ วิรุชฺฌติ. ตสฺมา มุนิโน อยํ ยถาวุตฺตา คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติ อยํ วุตฺตนเยน วิโรธิสิเลโส อุทาหโฏ.

๓๐๐. ‘‘อสโม’’อิจฺจาทิ. อสโมปิ อตุลฺโยปิ โกจิ ราชาทิโก โลเก สโม ตุลฺโย, โน เจ, สทิสปุคฺคลรหิโต เอว ราหุลภทฺรเทวทตฺตาทิสพฺพโลเก อนุนยปฏิฆาภาเวน สโม โหติ. โลเกโสปิ พฺรหฺมภูโตปิ นรุตฺตโม นรวโร โหติ, โน เจ, สกลโลกาธิปติ หุตฺวา เอว นรุตฺตโม. สทโยปิ ยาจเกสุ ทยสงฺขาเตน ทาเนน ยุตฺโตปิ ปาเป ปาปิฏฺเ อทโย ทานรหิโต, โน เจ, ทยาสหิโต เอว อกุสเล นิทฺทโย. มุนิโน อยํ คติ ปวตฺติ จิตฺตา วิจิตฺตาติ ราชาทิโน อสมสมตา จ, พฺรหฺมา หุตฺวา อุตฺตมนรภาโว จ, ทานสหิตสฺส กสฺสจิ ปุริสสฺส ทานรหิตภาโว จ วิรุทฺโธ โหติ. ตสฺมา ราชพฺรหฺมปุริเสหิ มุนิโน สิลิฏฺตฺตา อยํ วิโรธิสิเลโส นาม. ปุพฺพปุพฺพปกฺเข วิโรโธ อปราปรปกฺเขหิ นิรากโต โหติ. ปุพฺพปกฺเข อปิสทฺโท วิโรธํ โชเตติ, อปรปกฺเข อวธารณนฺติ. ¶ นตฺถิ สโม ยสฺเสติ จ, นโร จ โส อุตฺตโม เจติ จ, สห ทเยน ทยาย วา วตฺตมาโนติ จ, นตฺถิ ทโย ทยา วา อสฺเสติ จ วิคฺคโห.

สํสารทุกฺโขปหตา-วนตา ชนตา ตฺวยิ;

สุข’มิจฺฉิต’มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท วินฺทติ.

๓๐๑. อุทาหรติ ‘‘สํสาเร’’จฺจาทิ. สํสาโร อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา ขนฺธปฏิปาฏิเยว ทุกฺขํ ทุกฺขมตฺตาทินา, เตน อุปหตา ปหฏา ชนตา, อมตํ สุขํ อมตํ วา นิพฺพานํ ททาตีติ อมตนฺททาติ อามนฺตนํ, ตฺวยิ อวนตา ปณามวเสน อิจฺฉิตมติมตํ ทุกฺขาปคมนิพฺพตฺตํ กายิกํ เจตสิกฺจ สุขํ อจฺจนฺตํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ. เอตฺถ อมตํ สุธา นิพฺพานฺจ, อมตนฺทโท ทุกฺโขปหเต สุขยตีติ อุจิตนฺติ ‘‘อมตํ ททาตี’’ติ ปทมธิคเต วตฺถุนิ โอจิตฺยํ สมฺโปสยตีติ โอจิตฺยสมฺโปสโก ปทสิเลโสยํ. อาทิสทฺเทน ‘‘สุคนฺธิโสภาสมฺพนฺธี’’ตฺยาทฺยุปมาสิเลสาทโย สงฺคหิตาติ.

๓๐๑. ‘‘สํสาร’’อิจฺจาทิ. สํสารทุกฺโขปหตา ขนฺธธาตุอายตนานํ นิรนฺตรปวตฺติสงฺขาเตน ทุกฺเขน อุปหตา ชนตา, อมตนฺทท เห สุธาทายก โน เจ, นิพฺพานทายก ตถาคต ตฺวยิ อวนตา ปณมนวเสน โอนตา อิจฺฉิตํ อภิมตํ สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อจฺจนฺตํ อติสเยน วินฺทติ เสวตีติ. อมตทายกา ทุกฺขิเต สุขิเต กโรนฺตีติ อิทํ อุจิตเมเวติ อุภยตฺถสฺสาปิ วาจกํ ‘‘อมตํ ททาตี’’ติ ปทํ ตาทิสชนสฺส สุขทาเน โอจิตฺยํ โปเสตีติ อยํ โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลโส. สํสาโรเยว ทุกฺขนฺติ จ, เตน อุปหตาติ จ, อมตํ สุธํ นิพฺพานํ วา ททาตีติ จ วากฺยํ.

คุณยุตฺเตหิ ¶ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;

สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตา.

๓๐๒. ตุลฺยโยคิตํ โยชยติ ‘‘คุเณ’’จฺจาทินา. คุโณ ธมฺโม สาธุ อสาธุ วา, เตน ยุตฺเตหิ วตฺถูหิ สห สมํ กตฺวาน วตฺถุโต อสามฺเยปิ ตถาภาวมาโรปฺย กสฺสจิ ปุริสาทิโน ถุตินินฺทตฺถํ ยํ กิตฺตนมาขฺยานํ, สา ตุลฺยกฺขณา ตุลฺยโยคิตา มตา, วตฺตุมิจฺฉิเตน คุเณน ตาทิสานํ ตุลฺยโยคิตาปฏิปาทนโต ตทตฺถิเยน ตุลฺยโยคิตา ตถา ทฺวิธา วตฺตติ.

๓๐๒. อิทานิ ตุลฺยโยคิตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘คุณยุตฺเตหิ’’อิจฺจาทินา. คุณยุตฺเตหิ สุนฺทราสุนฺทเรหิ เยหิ เกหิจิ คุเณหิ ยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน ตตฺวโต อสมาเนสุปิ สมานตฺตพุทฺธิยา อาโรปนํ กตฺวา, กสฺสจิ ปุริสาทิโน ถุตึ นินฺทํ วา นิสฺสาย ยํ สํกิตฺตนํ คุณาคุณกถนํ ภวติ, สา ตุลฺยโยคิตาติ มตาติ. คุเณหิ ยุตฺตาติ จ, ตุลฺเยน คุเณน สห โยโคติ จ, โส เอเตสํ รํสิมาลีภควนฺตาทีนมตฺถีติ จ, เตสํ ภาโว ตุลฺยคุณสมฺพนฺโธติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ ตุลฺยคุณยุตฺตปทตฺถานํ ตคฺคุณสมฺพนฺธสฺส ตุลฺยโยคิตาภาวโต ตปฺปฏิปาทโก อุตฺติวิเสโส ตทตฺถิเยน ตุลฺยโยคิตาติ เยฺยา.

๓๐๓. อุทาหรติ ‘‘สมฺปตฺเต’’จฺจาทิ. ตมํ นุทตีติ ตโมนุโท. รํสิมาลี สูริโย จ, อถ วา สมฺมาสมฺพุทฺโธ จาติ อุโภหิ กรณภูเตหิ เหตุภูเตหิ วา ¶ โลโก สตฺตโลโก, สมฺปตฺโต สมฺมโท ปีติ เยน ตถาวิโธ จ, สมฺปตฺโต อาโลกสฺส สมฺปทา เยน ตถาวิโธ จาปีติ. เอตฺถ ปีติทานาทิคุณยุตฺเตน รํสิมาลินา สมํ กตฺวา ภควโต ถุติวเสน กิตฺตนนฺติ ลกฺขณํ โยชนียํ.

๓๐๓. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สมฺปตฺติ’’จฺจาทินา. ตโมนุโท อนฺธการํ ปหรนฺโต รํสิมาลี จ ภควา จ อุโภหิ กรณภูเตหิ เหตุภูเตหิ วา, โลโก สตฺตโลโก สมฺปตฺตสมฺมโท ปฏิลทฺธปีติโก จ สมฺปตฺตาโลกสมฺปทา จ โหตีติ. เอตฺถ ปีติทานาโลกกรณสงฺขาตคุณยุตฺเตน สูริเยน ตุลฺยํ กตฺวา ภควโต ถุติวเสน คุณกถนํ โหติ. สมฺปตฺโต สมฺมโท ปีติ เยเนติ จ, อาโลกสฺส สมฺปทาติ จ, สมฺปตฺตา อาโลกสมฺปทา เยเนติ จ, ตมํ นุทตีติ จ วากฺยํ. อุทาหรเณ อทสฺสิเตปิ อสาธุคุณยุตฺเตน เกนจิ วตฺถุนา สมํ กตฺวา กสฺสจิ กาตพฺพนินฺทาปิ เอวเมว ทฏฺพฺพา.

อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิฺจิ ตํสทิสํ ผลํ;

ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํ.

๓๐๔. นิทสฺสนํ ปทสฺเสติ ‘‘อตฺถนฺตร’’มิจฺจาทินา. อตฺถนฺตรํ นิทสฺเสตพฺพาเปกฺขาย อฺํ กิฺจิ อุจิตํ การิยํ สาธยตา เกนจิ วตฺถุนา เหตุภูเตน, เตน อตฺถนฺตเรเนว สทิสํ ตุลฺยํ ผลํ กิฺจิ อสนฺตํ อนิฏฺํ วา สนฺตํ อิฏฺํ วา ทสฺสียเต ปฏิปาทียเต, ตํ เอวํลกฺขณํ นิทสฺสนํ สิยา.

๓๐๔. อิทานิ นิทสฺสนาลงฺการํ นิทสฺเสติ ‘‘อตฺถนฺตริ’’จฺจาทินา. อตฺถนฺตรํ นิทฺทิสิตพฺพโต อฺํ อุจิตการิยสงฺขาตมตฺตํ [อุจิตกิจฺจ… (ก.)]สาธยตา สาธยนฺเตน เกนจิ วตฺถุนา ตํสทิสํ ¶ เตน อตฺถนฺตเรน สมานํ อสนฺตํ อนิฏฺํ วา สนฺตํ อิฏฺํ วา กิฺจิ ผลํ ทสฺสียเต วตฺถูหิ ปฏิปาทียเต, ตํ ตาทิสํ ผลํ นิทสฺสนํ นามาติ. อตฺโถ จ โส อนฺตโร อฺโ จาติ จ, เตน อตฺถนฺตเรน สทิสมิติ จ, นิทสฺสียเตติ จ วิคฺคโห.

อุทยา สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;

ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา[ทีปยนฺตา (สี.)]ทุรนฺตตํ.

๓๐๕. ‘‘อุทยา’’อิจฺจาทิ. สมณินฺทสฺส มหามุนิโน อุทยา ปาตุภาเวน ปาปา โลภาทโย ปราภวํ นิธนํ ยนฺติ, ปราภวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อุทยปุพฺพเกน ปาปปราภวนตฺถนฺตเรน สทิสํ ผลํ นิทสฺเสติ. กึ กโรนฺตา? ธมฺมราชา ธมฺมานเปโต ราชา, มุนินฺโท จาติ สิลิฏฺํ, เตน วิรุทฺธานํ, ทุฏฺโ วิรุทฺโธ อนฺโต อวสานํ ยสฺส, ตสฺส ภาโว, ตํ สูจยนฺตาติ ธมฺมราชวิโรธเหตุกํ อสนฺตผลเมตํ นิทสฺสนํ ปราภวสฺสานิฏฺตฺตา.

๓๐๕. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อุทยา’’อิจฺจาทินา. สมณินฺทสฺส มุนินฺทสฺส อุทยา โลเก ปาตุภาเวน ปาปา โลภาทโย ธมฺมราชวิรุทฺธานํ ราชธมฺเมหิ สมนฺนาคตราชูหิ, ธมฺมาธิปตินา มุนินฺเทน วา วิรุทฺธานํ ทุรนฺตตํ อนิฏฺาวสานตํ สูจยนฺตา ปกาเสนฺโต ปราภวํ ปริหานึ ยนฺติ ปาปุณนฺตีติ. เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน อุทยปุพฺพโก ปาปปราภวนสงฺขาโต อตฺถนฺตโร ทสฺสิโต, อปรทฺเธน ตํสทิสวิโรธเหตุกํ ทุรนฺตสงฺขาตํ อสนฺตผลํ ทสฺเสติ. ธมฺมราชวิโรธเหตุกํ อสนฺตผลเมตํ ปราภวสฺสานิฏฺตฺตา. สมณานมินฺโทติ จ, ธมฺเมน ยุตฺโต ราชาติ วา ธมฺเมสุ ราชาติ ¶ วาติ จ, เตน วิรุทฺธาติ จ, ทุฏฺโ วิรูโป อนฺโต ปริโยสานํ เยสมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํ.

๓๐๖. ‘‘สิโร’’จฺจาทิ. อจฺฉริยานํ ภควโต จรณารวินฺททฺวนฺทสมฺปฏิคฺคหณตฺถํ ปถวึ ภินฺทิตฺวา สมุคฺคตานมจฺฉริยคุโณเปตานมมฺพุชานํ สิรสิ มตฺถเก นิกฺขิตฺตา จรณา เยน โส ชิโน. อมฺพุโชปริจรณนิกฺเขปลกฺขเณนตฺถนฺตเรน สทิสํ ผลํ ทสฺเสติ. อตฺตโน ปรมจฺฉริยภาวํ วิฺาเปติ. สนฺตผลมิทํ นิทสฺสนํ ชินพฺภุตตฺถทีปนสฺส อิฏฺตฺตาติ.

๓๐๖. ‘‘สิโร’’อิจฺจาทิ. อยํ ชิโน อจฺฉริยานํ อตฺตโน ปาทปฏิคฺคหณตฺถํ ปถวึ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตตฺตา อจฺฉราปหรณโยคฺคานํ อมฺพุชานํ สิโรนิกฺขิตฺตจรโณ มตฺถเก ปิตปาโท โลเก สตฺตโลเก อตฺตโน ปรมพฺภุตตํ อติอจฺฉริยคุณํ วิฺาเปติ อวโพเธตีติ. เอตฺถ อจฺฉริยปทุมานํ มตฺถเก จรณนิกฺเขปสงฺขาเตน อตฺถนฺตเรน ปรมพฺภุตตํ วิฺาเปตีติ อยํ สทิสสนฺตผลํ ชินพฺภุตตฺถทีปนสฺส อิฏฺตฺตา. สิรสิ นิกฺขิตฺตานิ จรณานิ เยเนติ จ, อจฺฉรํ อจฺฉราสงฺฆาตํ อรหนฺตีติ จ, ปรโม อุตฺตโม อพฺภุโต คุโณ อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห.

วิภูติยามหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;

ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต’มีริตํ.

๓๐๗. มหนฺตตฺตมุปทสฺเสติ ¶ ‘‘วิภูติยา’’อิจฺจาทินา. วิภูติยา สมฺปตฺติยา อธิปฺปายสฺส วา อชฺฌาสยสฺส วา ปรมุกฺกํสตํ ปรมาติสยภาวํ ยาตํ อุปคตํ มหนฺตตฺตํ นาม อีริตํ กถิตํ.

๓๐๗. อิทานิ มหนฺตตฺตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิภูติ’’ อิจฺจาทินา. วิภูติยา สมฺปตฺติยา วา อธิปฺปายสฺส อชฺฌาสยสฺส วา ปรมุกฺกํสตํ อตฺยุกฺกํสภาวํ ยาตํ ยํ มหนฺตตฺตํ สิยา, ตํ มหนฺตตฺตมิติ อีริตนฺติ. มหโต ภาโวติ จ, ปรโม อุกฺกํโส อติสโย ยสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.

กิรีฏรตนจฺฉายา-นุวิทฺธาตปวารโณ;

ปุรา ปรํ สิรึ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ภินิกฺขมา.

๓๐๘. อุทาหรติ ‘‘กิรีเฏ’’จฺจาทิ. อภินิกฺขมา ปุรา ปุพฺเพ โพธิสตฺโต มายาเทวิยา ปุตฺโต ปรมุกฺกฏฺํ อนาฺสาธารณํ สิรึ วิภูตึ วินฺทิ ปฏิลภิ. กีทิโส? กิรีเฏ มกุเฏ รตนานํ ฉายาหิ โสภาหิ อนุวิทฺโธ ฉุริโต อาตปวารโณ เสตจฺฉตฺตํ ยสฺส โส ตาทิโสติ วิภูติยา มหนฺตตฺตํ วุตฺตํ ‘‘อาตปวารโณ รตนจฺฉายานุวิทฺโธ’’ติ.

๓๐๘. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘กิรีฏ’’อิจฺจาทินา. โพธิสตฺโต อนฺติมชาติยํ มหาโพธิสตฺโต อภินิกฺขมา อภินิกฺขมนโต ปุรา ปุพฺเพ กิรีฏรตนจฺฉายานุวิทฺธาตปวารโณ โมลิรตนรํสีหิ รฺชิตเสตจฺฉตฺโต ปรมุกฺกฏฺํ สิรึ วิภูตึ วินฺทิ อนุภวีติ. เอตฺถ โมลิรตนกนฺติยา เสตจฺฉตฺตสฺส โอวิทฺธภาวกถเนน วิภูติยา มหนฺตตฺตํ โหติ. กิรีเฏ รตนานีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ ¶ จ, ตาหิ อนุวิทฺโธ ฉุริโต อาตปวารโณ ยสฺเสติ จ วากฺยํ.

๓๐๙. ‘‘สตฺโต’’อิจฺจาทิ. สฺเนเหน ปิยภาเวน ชาเตน รเสน ราเคน อาพทฺธมตฺตนิ ราหุลมาตรํ พิมฺพาเทวิมฺปิ, กิมุตฺํ ยุวติชนํ, หิตฺวา อนเปกฺขิตฺวา อนาสตฺโต หุตฺวา สตฺตานํ หิตาย โลกิยโลกุตฺตราย วฑฺฒิยา โพธิสตฺโต สิทฺธตฺโถ สมฺโพธิยํ สพฺพฺุตฺาเณเยว สตฺโต อาสตฺโต, ตตฺเถว ลคฺโคติ อธิปฺปาโย. มหนฺตตฺตมุกฺกฏฺํ ตาทิสวนิตารตนานาสชฺชนลกฺขณมาลกฺขียตีติ.

๓๐๙. ‘‘สตฺโต’’อิจฺจาทิ. โส โพธิสตฺโต สฺเนหรสาพทฺธํ ปิยภาวสงฺขาตราเคน อาพทฺธํ ราหุลมาตรํ อปิ พิมฺพาเทวิมฺปิ หิตฺวา สตฺตหิตาย สตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรตฺถาย สมฺโพธิยํ สพฺพฺุตฺาเณเยว สตฺโต ลคฺโคติ. ตาทิสอิตฺถิรตเนปิ อลคฺคตากถเนน โพธิสตฺตสฺส อุกฺกฏฺชฺฌาสยมหนฺตตฺตํ วุตฺตํ โหติ. สมฺมา พุชฺฌติ เอตายาติ จ, โพธิยํ สตฺโต ลคฺโคติ จ, สตฺตานํ หิตมิติ จ, สฺเนเหน ปิยภาเวน ชาโต รโส ราโคติ จ, เตน อาพทฺธาติ จ วิคฺคโห.

๓๑๐. วฺจนํ ¶ วทติ ‘‘โคเปตฺวา’’อิจฺจาทินา, วณฺณนียํ กิฺจิ วตฺถุํ โคเปตฺวา นิรํกตฺวา ตสฺส วณฺณนียสฺส อสมํ วิสมํ วิสทิสํ ปรมฺํ ยํ กิฺจิ วตฺถุ ยทิ ทสฺสียเต กวินาติ อนุวทิตฺวา สา วฺจนา มตาติ วิธียเต.

๓๑๐. อิทานิ วฺจนาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘โคเปตฺวา’’อิจฺจาทินา. วณฺณนียํ กิฺจิ วตฺถุํ โคเปตฺวา ตสฺส วณฺณนียสฺส สมํ สทิสํ วา อสมํ วิสทิสํ วา ปรํ ยํ กิฺจิ วตฺถุ ยทิ ทสฺสียเต กวินา, สา วฺจนาอิติ มตาติ. วฺเจติ วณฺณนียํ เอตาย วุตฺติยาติ วากฺยํ.

๓๑๑. อุทาหรติ ‘‘ปุรโต’’อิจฺจาทิ. มาโร กาโม ตาทิโน โลภาทีสุ ตาทิสตฺตา มุนิโน ปุรโต สมฺมุเข สหสฺสํ อิสโว อสฺสาติ สหสฺเสสุ จ น โหติ. ปฺจ อิสโว อสฺสาติ ปฺเจสุ จ น โหตีติ วณฺณนีโย มาโรตฺร โคปฺยเต. ตสฺส โย ติภุวนํ ชยี. ปเรสุ อฺสตฺเตสุ สราเคสุ เอสมิสูนํ ทสวฑฺฒิตํ ทสหิ คุณิตํ สหสฺสํ, กถมฺถาภุวนตฺตยํ ชเยยฺยาติ มารํ โคเปตฺวา ทสสหสฺโสปลกฺขิตวตฺถนฺตรสฺส ทสฺสิตตฺตา อสมวฺจนายํ.

๓๑๑. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปุรโต’’อิจฺจาทินา. มาโร ตาทิโน ลาภาลาภาทีสุ อวิการิโน ตถาคตสฺส ปุรโต อภิมุเข สหสฺเสสุ จ สหสฺสสโรปิ น โหติ, ปฺเจสุ ปฺจ อิสุ จ ตาทิเส เปตฺวา ปฺจ อิสุ น โหติ. ¶ ปเรสุ สุคตสมฺมุเข อีทิเสสุปิ อฺเสุ สํกิเลเสสุ ตสฺส ติโลกเชตุโน มารสฺส เอสํ สรานํ ทสวฑฺฒิตํ ทสคณนาย วฑฺฒิตํ สหสฺสํ โหติ ทสสหสฺสํ โหตีติ. วณฺณนียํ มารํ โคเปตฺวา ทสสหสฺสสงฺขฺยาหิ คณิตสฺส อฺสฺส สรสงฺขาตวตฺถุโน ทสฺสิตตฺตา อยํ อสมวฺจนา นาม. สหสฺสํ อิสโว อสฺเสติ จ, ปฺจ อิสโว อสฺเสติ จ, ทสหิ วฑฺฒิตนฺติ จ วากฺยํ.

๓๑๒. ‘‘วิวาท’’มิจฺจาทิ. มโนภุโนติ กามสฺส. สมวฺจนายํ ปุณฺณจนฺทํ นิรํกตฺวา ฉตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตา.

๓๑๒. ‘‘วิวาท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทวทนินฺทุนา สพฺพฺุโน มุขจนฺเทน วิวาทํ อนุยุฺชนฺโต สมฺปุณฺโณ อยํ ปจฺจกฺโข จนฺทิมา น โหติ. กิฺจรหิ เอตํ จนฺทมณฺฑลํ มโนภุโน อนงฺคสฺส อุพฺภูติยํ ฉตฺตํ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตนฺติ. วณฺณนียํ จนฺทมณฺฑลํ เปตฺวา ตโต อฺสฺส จนฺทสทิสสฺส ฉตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตา อยํ วุตฺติ สมวฺจนา นาม. มุนีนํ อินฺโทติ จ, ตสฺส วทนมิติ จ, อินฺทุสทิโส อินฺทุ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, สมนฺตโต ปุณฺโณติ จ, มนสิ ภูโตติ จ วิคฺคโห.

ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;

ถุติร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติ.

๓๑๓. อปฺปกตตฺถุตึ ปกาเสติ ‘‘ปริ’’จฺจาทินา. ปเรสํ เยสํ เกสฺจิ อนุวตฺตนํ เสวา, ตมาทิ เยสํ เตหิ นิพฺพินฺเทน วิรตฺเตน อปฺปกเต อสนฺนิหิเต พุทฺธิวิสเยเยว อิห กิสฺมิฺจิ วตฺถุมฺหิ กตา ยา ถุติ สํราธนํ, สายํ อปฺปกตตฺถุติ สิยา.

๓๑๓. อิทานิ อปฺปกตตฺถุตึ ทสฺเสติ ‘‘ปรานุ’’จฺจาทินา. ปรานุวตฺตนาทีหิ อฺสฺส ยสฺส กสฺสจิ อนุวตฺตนาทีหิ นิพฺพินฺเทน อุพฺเพคํ ปตฺเตน อปฺปกเต อนธิคเต พุทฺธิวิสเย เอว อิห อิมสฺมึ กิสฺมิฺจิ วตฺถุมฺหิ กตา ยา ถุติ สํราธนสงฺขาตา ปสํสา อตฺถิ, สา อยํ อปฺปกตตฺถุติ นาม สิยาติ. ปเรสมนุวตฺตนมิติ จ, ตํ อาทิ เยสํ ปรปีฬาทีนมิติ จ, น ปกโตติ จ, รกาโร สนฺธิโช, อปฺปกเต กตา ถุตีติ จ วากฺยํ.

สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;

อนายาโสปลาเภหิ, ชลทพฺพงฺกุราทิภิ.

๓๑๔. อุทาหรติ ‘‘สุข’’มิจฺจาทิ. ชเลหิ ทพฺพงฺกุเรหิ ทพฺพติณุคฺคเมหิ. อาทิสทฺเทน ตรุปลฺลวาทีหิ. กีทิเสหิ? อนายาเสน เสวาปริกฺเลสาทินา วินา อุปลาเภหิ ปาปุณิตพฺเพหิ. ปรมฺํ กิฺจิ น เสวนฺติ สีเลเนติ อปรเสวิโน. ปรจิตฺตาราธนพฺยสนปรมฺมุขา หริณา วเนสุ สุขํ นิรากุลํ ชีวนฺตีติ. เอตฺถ ราชานุวตฺตนกฺเลสนิพฺพินฺเทน สนฺนิหิตา มิควุตฺติ ปสํสิตาติ.

๓๑๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สุข’’มิจฺจาทินา. หริณา มิคา อปรเสวิโน วุตฺตึ นิสฺสาย ปรํ อเสวมานา อนายาโสปลาเภหิ ปรปริคฺคหาภาวโต ปรเสวาปริสฺสมํ วินา ลพฺภนีเยหิ ชลทพฺพงฺกุราทิภิ อุทกทพฺพงฺกุรรุกฺขลตาปลฺลวาทีหิ วเนสุ อิจฺฉิติจฺฉิตารฺเสุ สุขํ ชีวนฺติ สุขชีวนํ กโรนฺตีติ. เอตฺถ ราชเสวาพฺยสนปฺปตฺเตน เกนจิ อนธิคตาปิ มิคชีวิกา ปสํสิตา โหติ. ปรํ น เสวนฺติ สีเลนาติ จ, อภาโว อายาสสฺเสติ จ, ¶ เตน อุปลภิตพฺพาติ จ, ทพฺพานํ องฺกุรานีติ จ, ชลฺจ ทพฺพงฺกุรานิ เจติ จ, ตานิ อาทิ เยสํ ปลฺลวาทีนมิติ จ วิคฺคโห.

อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;

สิยา เอกาวลี สา’ยํ, ทฺวิธา วิธินิเสธโต.

๓๑๕. เอกาวลึ กถยติ ‘‘อุตฺตร’’มิจฺฉาทินา. ยตฺถ วุตฺติยํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ อุปริฏฺานมุปริฏฺานํ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิเสสนํ วิธินิเสธนวเสน เอกาวลิ นาม สิยา. อยํ เอกาวลิ วิธินิเสธโต วิธิวเสน นิเสธนวเสน จ ทฺวิธา.

๓๑๕. อิทานิ เอกาวลึ ทสฺเสติ ‘‘อุตฺตร’’มิจฺจาทินา. ยตฺถ อุตฺติยํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ อุปรูปริภวํ ปทํ ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ ปุพฺพปุพฺพปทสฺส วิธินิเสธนวเสน วิเสสนํ โหติ, สา เอกาวลิ นาม สิยา. อยํ เอกาวลิ วิธินิเสธโต วิธินิเสธวเสน ทฺวิธา โหตีติ. อุตฺตรํ ปุพฺพนฺติ านูปจาเรน านีภูตํ ปทเมว วุจฺจติ. ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิเสสนมิติ จ, เอกโต อาวลิยนฺติ สํวลิยนฺติ ปทานิ เอตายาติ จ, วิธิวิธานฺจ นิเสโธ ปฏิเสโธ จาติ จ วากฺยํ. เอตฺถ ‘‘อุตฺตรํ อุตฺตร’’นฺติ จ ‘‘ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส’’อิติ จ กเมน วิเสสนวิเสสฺยคุเณน พฺยาปนิจฺฉายํ นิพฺพจนํ, วิเสสฺยคุณํ คมฺมมานเมว.

รํสี ตโมปหาเนก […ปหาเรก (สี.)] -

๓๑๖. อุทาหรติ ¶ ‘‘ปาทา’’อิจฺจาทิ. สุคมฺมํ. เอตฺถ ปาทาทีนํ วิเสสฺยานํ นขาลิรุจิรตฺตาทิวิธาเนน วิเสสเนน วิเสสิตพฺพตฺตา อยํ วิธิเอกาวลิ.

๓๑๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทา’’อิจฺจาทินา. สตฺถุโน ปาทา นขาลิรุจิรา นขปนฺตีหิ มนุฺา นขาลี นขปนฺติโย รํสิภาสุรา รํสีหิ ทิพฺพมานา รํสี กนฺติโย ตโมปหาเนกรสา อนฺธการวิธมเน อสหายกิจฺจา หุตฺวา โสภนฺตีติ. เอตฺถ ปาทาทีนํ ปุพฺพปทานํ นขาลิรุจิรตฺตาทิวิธายเกหิ อุตฺตรอุตฺตรวิเสสเนหิ วิเสสิตตฺตา อยํ วิธิเอกาวลิ นาม. นขานํ อาลิ ปาฬีติ จ, นขาลีหิ รุจิราติ จ, รํสีหิ ภาสุราติ จ, ตมโส อปหาโร อปหรณมิติ จ, โส เอโก รโส กิจฺจํ เอตาสํ รํสีนมิติ จ วิคฺคโห.

๓๑๗. ‘‘อสนฺตุฏฺโ’’อิจฺจาทิ. อสนฺตุฏฺโ จตุปจฺจยสนฺโตสวเสน โย โกจิ ยติ นาม เนว สิยา. อาลเยน ตณฺหาย อาหโต จ โย, โส สนฺโตโส นาม น โหติ. โย ชนฺตูนํ สตฺตานํ อนนฺตพฺยสนาวโห น โหติ, โส อาลโย นาม น ภวตีติ. อสนฺตุฏฺาทีนํ ยติตฺตาทินิเสธนวเสน วิเสสนานํ ปวตฺติยา นิเสธเอกาวลิ อยํ.

๓๑๗. ‘‘อสนฺตุฏฺโ’’อิจฺจาทิ. อสนฺตุฏฺโ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ ทสฺสิตทฺวาทสวิธสนฺโตสานํ อฺตเรน อสนฺตุฏฺโ ¶ ยติ น เอว ภิกฺขุ นาม น โหติ. อาลยาหโต ตณฺหาย ปหโต สนฺโตโส น โหติ. โย ชนฺตูนํ อนนฺตพฺยสนาวโห น โย สตฺตานํ อปริยนฺตปีฬาปาปโก น โหติ, โส อาลโย น โหตีติ. อสนฺตุฏฺาทีนํ ยติภาวาทิปฏิเสธวเสน วิเสสนานํ ปวตฺตตฺตา อยํ นิเสธเอกาวลิ นาม. อสนฺตุฏฺปทํ ยติสหิตสกลสตฺตสมุทายสฺส สาธารณภาเวน ิตํ, ยติ น ภวตีติ ยติโต อฺเสุ สกลสตฺตสงฺขาเตสุ อวยเวสุ ปติฏฺาปนโต ‘‘อสนฺตุฏฺโ’’ติ วิเสสฺโย, ‘‘ยติ เน’’ติ อิทํ วิเสสนํ. เสเสสุปิ วิเสสนวิเสสฺยตฺตํ วุตฺตนิยาเมน ยถารหํ โยเชตพฺพํ. น สนฺตุสฺสตีติ จ, อาลเยน หโตติ จ, นตฺถิ อนฺโต เอเตสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ พฺยสนานิ เจติ จ, ตานิ อาวหตีติ จ วากฺยํ.

ยหึ ภูสิยภูสตฺตํ, อฺมฺํ ตุ วตฺถุนํ;

วินาว สทิสตฺตํ ตํ, อฺมฺวิภูสนํ.

๓๑๘. อฺมฺมาห ‘‘ยหิ’’มิจฺจาทินา. ยหึ สทิสตฺตํ วินา เอว วตฺถุนํ ปทตฺถานํ อฺมฺํ ภูสิยภูสตฺตํ, ตํ อฺมฺํ นาม วิภูสนมลงฺกาโรติ.

๓๑๘. อิทานิ อฺมฺาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ยหิ’’มิจฺจาทินา. ยหึ อลงฺกาเร สทิสตฺตํ วินา เอว วตฺถุนํ อฺมฺํ ตุ ภูสิยภูสตฺตํ อลงฺการิยอลงฺการตฺตํ โหติ, ตํ อฺมฺวิภูสนํ โหตีติ. ภูสิยฺจ ภูสา จาติ จ, ตาสํ ภาโวติ จ, อฺฺจ อฺฺเจติ จ วิคฺคโห. ‘‘อฺมฺ’’นฺติ เอตฺถ ฉฏฺุนฺตอสงฺขฺยมพฺยยํ, สสงฺขฺเย เจติ ‘‘ภูสิยภูสตฺต’’นฺติ อิมสฺส วิเสสนํ กตฺวา วตฺตพฺพํ. อลงฺการิยมเปกฺขาย อลงฺการวตฺถุ จ, ตมเปกฺขาย อลงฺการิยวตฺถุ จ อฺมฺํ นาม. ตนฺทีปกาลงฺกาโรปิ ตทตฺถิเยน ตนฺนามโก โหติ.

พฺยามํสุมณฺฑลํ ¶ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;

มหนฺตึ วินฺทตี กนฺตึ, โสปิ เตเนว ตาทิสึ.

๓๑๙. อุทาหรติ ‘‘พฺยามํสุ’’อิจฺจาทินา. สุโพธํ.

๓๑๙. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘พฺยามํสุ’’อิจฺจาทินา. พฺยามํสุมณฺฑลํ พฺยามปภามณฺฑลํ โลกพนฺธุนา เตน มุนินา กรณภูเตน มหนฺตึ มหตึ ปูชนียํ วา กนฺตึ โสภํ วินฺทติ เสวติ, โสปิ มุนิ เตน เอว พฺยามํสุมณฺฑเลน ตาทิสึ กนฺตึ วินฺทตีติ. อฺมฺํ อสทิสานํ พฺยามํสุมณฺฑลมุนิสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ พฺยามํสุมณฺฑลํ ปมวากฺเย อลงฺการิยํ โหติ, มุนิปทตฺโถ อลงฺกาโร โหติ. อปรวากฺเย อิเม ทฺเว วิปลฺลาเสน อลงฺการิยอลงฺการา โหนฺติ. อํสูนํ มณฺฑลมิติ จ, พฺยามํ เอว อํสุมณฺฑลมิติ จ, โลโก พนฺธุ อสฺเสติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ จ วิคฺคโห.

กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ คุณสฺส จ;

สหวุตฺตีติ วิฺเยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถา.

๓๒๐. สหวุตฺตึ วทติ ‘‘กถน’’มิจฺจาทินา. สุโพธํ.

๓๒๐. อิทานิ สหวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘กถน’’มิจฺจาทินา. กฺริยาย คุณสฺส จาติ ทฺวินฺนํ สหภาวสฺส สหตฺตสฺส กถนํ สหวุตฺตีติ วิฺเยฺยํ. ตทุทาหรณํ ยถา ตสฺส อุทาหรณํ เอวํ วกฺขมานนเยน ทฏฺพฺพนฺติ. สห สทฺธึ ภวนมิติ จ, สหภาวสฺส วุตฺติ กถนมิติ จ, ตสฺส อุทาหรณมิติ จ วิคฺคโห. สหภาโว จนฺทรสฺมินขํสุอาทีนํ ปทตฺถานํ. เอวํ สนฺเตปิ เตสํ ตํสหตฺตํ ยสฺสํ กฺริยายํ คุเณ วา ภวตีติ สหตฺตํ กฺริยาคุณานํ โหตีติ กตฺวา ‘‘กถนํ สหภาวสฺส กฺริยาย จ คุณสฺส จา’’ติ วุตฺตํ.

ชลนฺติ ¶ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํสโว;

วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมา.

๓๒๑. ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทิ. สมนฺติ สห, ตสฺส สตฺถุโน มุขจนฺทิมา. เสสํ สุโพธํ. เอตฺถ ชลนวิชมฺภนานํ อุภยสาธารณานํ กฺริยานํ สหภาโว วิหิโตติ กฺริยาสหวุตฺติ อยนฺติ.

๓๒๑. อิทานิ ยถาปฏิฺาตอุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทินา. สตฺถุ สตฺถุโน นขํสโว นขกิรณา จนฺทรํสีหิ สมํ ชลนฺติ, ตมฺมุขจนฺทิมา จ จนฺเทน สมํ วิชมฺภตีติ. เอตฺถ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตชลนวิชมฺภนกฺริยานํ สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาสหวุตฺติ นาม. จนฺทสฺส รํสิโยติ จ, นขานํ อํสโวติ จ, ตสฺส สตฺถุโน มุขนฺติ จ, ตเมว จนฺทิมสทิสตฺตา จนฺทิมาติ จ วากฺยํ. สมํอิติ สหปริยาโย นิปาโต.

ชิโนทเยน มลินํ, สห ทุชฺชนเจตสา;

ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชนเจตสา.

๓๒๒. ‘‘ชิโนทเยน’’จฺจาทิ. ชิโนทเยน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ทุชฺชนเจตสา สห ปาปํ มลินํ กิลิฏฺํ, สชฺชนเจตสา สห ทิสา ทสวิธาปิ สุวิมลา อจฺจนฺตนิมฺมลา สุวิมลยโสมาลาวลยิตตฺตา สชฺชนเจโต ปาปาปคเมเนติ. เอตฺถ มลินตฺตสฺส จ สุวิมลตฺตสฺส ายสมฺพนฺธิโน สหภาโว วุตฺโตติ อยํ คุณสหวุตฺติ.

๓๒๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิ. ชิโนทเยน ชิตมารสฺส ภควโต ปาตุภาเวน, กรณภูเตน เหตุภูเตน วา ¶ ปาปํ โลภาทิธมฺมํ ทุชฺชนเจตสา ทุชฺชนานํ จิตฺเตน สห มลินํ กิลิฏฺํ โหติ. อิมินาเยว ชิโนทเยน ทิสา ทส ทิสาโย สชฺชนเจตสา สห สุวิมลา สชฺชนเจตสนฺตานโต ปาปานํ อปคเมน กิตฺติมาลาย ภุวนตฺตเย ปตฺถฏตฺตา อตินิมฺมลาติ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตมลินภาวสุวิมลภาวสงฺขาตสฺส คุณสฺส สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา คุณสหวุตฺติ นาม. ชินสฺส อุทโยติ จ, ทุชฺชนานํ เจโตติ จ, วิคตํ มลํ เอตาหิติ จ, สุ อติสเยน วิมลาติ จ, สนฺโต จ เต ชนา เจติ จ, เตสํ เจโตติ จ วากฺยํ.

วิโรธีนํ ปทตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;

สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตา.

๓๒๓. วิโรธํ วิภาเวติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทิ. วิโรธีนํ อฺมฺวิรุทฺธานํ กฺริยาทีนํ ยตฺถ วุตฺติวิเสเส สํสคฺคสฺส สนฺนิธิโน ทสฺสนํ, กิมตฺถํ? สมุกฺกํสสฺส อติสยสฺส อภิธานตฺถํ กถนตฺถาย, สา อยํ วิโรธิตา วิโรธีติ มตา.

๓๒๓. อิทานิ วิโรธาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทินา. ยตฺถ อุตฺติวิเสเส สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ วณฺณนียวตฺถุคตอธิกกถนาย วิโรธีนํ อฺมฺวิรุทฺธานํ ปทตฺถานํ กฺริยาคุณาทีนํ สํสคฺคทสฺสนํ สนฺนิฏฺานทสฺสนํ สมฺพนฺธทสฺสนํ โหติ, สา อยํ อุตฺติ วิโรธิตาติ มตาติ. วิโรโธ เอเตสํ คุณาทีนํ อตฺถีติ จ, สํสคฺคสฺส สมฺพนฺธสฺส ทสฺสนมิติ จ, สมุกฺกํสสฺส อธิกสฺส อภิธานนฺติ จ, วิโรธีนํ ภาโว อสงฺคหิโตติ จ วากฺยํ. วิโรธิตาทีปกวุตฺติ ตทตฺเถน ตนฺนามิกา โหติ.

คุณา สภาวมธุรา, อปิ โลเกกพนฺธุโน;

เสวิตา ปาปเสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ[สมฺปทูสนฺติ (ก.)]มานสํ.

๓๒๔. อุทาหรติ ¶ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทิ. โลเกกพนฺธุโน โลกนาถสฺส สภาวมธุรา สาธุชนสมฺปีณเนกจาตุรา อปิ คุณา อรหนฺตตาทโย เสวิตา ปาปเสวีหิ เตสํ ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ โทสทุฏฺาปาทนวเสนาวิกโรนฺติ ‘‘ตาทิโส คุณาติสโย ตสฺสา’’ติ. เอตฺถ คุณานํ สภาวมธุรานํ ปีติวิเสสุปฺปาทนโยคฺคานํ สมฺปทูสเนน สห วิโรโธติ ทฏฺพฺพํ.

๓๒๔. อุทาหรติ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทินา. โลเกกพนฺธุโน พุทฺธสฺส คุณา อรหตฺตาทโย สภาวมธุรา อปิ ปกติมธุรา อปิ เสวิตา ปาปเสวีหิ เสวิตา สมานา ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ อติสเยน โกเปนฺตีติ. เอวํ หีนาธิมุตฺติเกหิ สหิตุมสกฺกุเณยฺโย ตสฺส คุณาติสโย วตฺตติ. นนุ สภาวมธุโร คุโณ ปีตึ วินา สมฺปทูสนํ น กเรยฺย, สมฺปทูสนมฺปิ ตาทิสสภาวมธุรํ วินา น ภเวยฺยาติ อฺโฺวิรุทฺธานเมสํ มธุรคุณสมฺปทูสนกฺริยานํ สํสคฺคคุณาธิกทสฺสนตฺถนฺติ ลกฺขเณน โยเชตพฺพํ. อปิสทฺโท วิโรธตฺเถ วตฺตเต. สภาเวน มธุราติ จ, เอโก จ โส พนฺธุ จาติ จ, โลกสฺส เอกพนฺธูติ จ, ปาปํ เสวนฺติ สีเลนาติ จ วากฺยํ.

ยสฺส กสฺสจิ ทาเนน, ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน;

วิสิฏฺสฺส ย’มาทานํ, ปริวุตฺตีติ สา มตา.

๓๒๕. ปริวุตฺตึ ปวตฺเตติ ‘‘ยสฺส’’อิจฺจาทินา. ยสฺส กสฺสจีติ ปฏิคฺคาหกํ ทสฺเสติ. วิสิฏฺสฺส ยํ อาทานนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุโพธํ.

๓๒๕. อิทานิ ปริวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺส กสฺสจิ’’จฺจาทินา. ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ขุทฺทกวตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ ปฏิคฺคาหกสฺส ทาเนน เหตุภูเตน วิสิฏฺสฺส อุตฺตมวตฺถุโน ¶ ยํ อาทานํ คหณํ อตฺถิ, สา ปริวุตฺตีติ มตาติ. ทานคฺคหณปริวุตฺตตฺตา ปริวุตฺติ นาม.

ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนุฺํ นยนาทิกํ;

มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพฺุตาสิรี[มุนินฺท สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพฺุตาสิรึ (ก.)].

๓๒๖. อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทิ. สุโพธํ. เอตฺถ นยนาทิทาเนน สพฺพฺุตาสิริยา อาทานนฺติ ปริวุตฺติ อยํ.

๓๒๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทินา. มุนินา ปุรา ปุพฺเพ ปเรสํ มนุฺํ นยนาทิกํ ทตฺวาน อิทานิ สพฺพฺุตาสิรี สพฺพฺุตาสงฺขาตา อนฺสาธารณา สิรี สมนุปตฺตาติ. อิห ยสฺส ทินฺนํ ตโต เอว คหเณ ปริวุตฺติสทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา นยนาทีนํ ทาเนน สพฺพฺุตาสิริยา อาทานโต, ทานาภาเว อาทานาภาวโต จ ปฏิคฺคาหกชเน อวิชฺชมาเนปิ สพฺพฺุตา วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิตาติ ปริวุตฺติ โหติ. เตเนว ทณฺฑิยํ–

‘‘สตฺถปฺปหรณํ ทตฺวา, ภุเชน ตว ราชุนํ;

จิรํ จิตาภโฏ เตสํ, ยโส กุมุทปณฺฑโร’’ติ [กาพฺยาทาส ๒.๓๕๖].

อิมสฺมึ อุทาหรเณ ปจฺจตฺถิกานํ อายุธปฺปหารํ ทตฺวา ตว พาหุนา เตสํ ราชูนํ จิรํ ราสิกโต เกรวนิมฺมโล ยโส อาภโฏติ. ททาติ กมฺมยุตฺตโต เอว อาทานํ ทสฺเสตฺวา ปริวุตฺติผุฏา กตา. นยนานิ อาทีนิ ยสฺส อุตฺตมงฺคาทิโนติ จ, สพฺพํ ชานาตีติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.

๓๒๗. ภมํ ¶ สมฺภาเวติ ‘‘กิฺจี’’ติอาทินา. วิฺาตา ปุริโส กิฺจิ ทิสฺวา อุชฺชลนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ ตสฺส ปุเร ทิสฺสมานสฺส ปทตฺถสฺส สทิสมฺํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ อสนฺนิธึ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ ยตฺถ วิเสเส, สายํ ภโม มโต.

๓๒๗. อิทานิ ภมาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘กิฺจิ’’อิจฺจาทินา. ยตฺถ อุตฺติวิเสเส วิฺาตา อวโพธการโก กิฺจิ ทิสาวิโลจนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ วตฺถุํ เตน ทิสฺสมานวตฺถุนา ตุลฺยมฺํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ นิสฺสํสยํ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ, โส อยํ อลงฺกาโร ภโมติ มโตติ. เตน ตสฺส วา สมนฺติ จ, สํสโย อปคโต เอตสฺมาติ จ, ภมนํ อนวฏฺานํ วตฺถูนนฺติ จ วิคฺคโห. สํสยาปคตนฺติ กฺริยาวิเสสนํ.

สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชินปาทนขํสุนา;

ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทาตปมนา ชนา.

๓๒๘. อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทิ. ชินสฺส ปาเทสุ นขํสุนา ทิสาสุ สพฺพาสุ สมํ เอกโต อุชฺชลาสุ สโชตีสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา, จนฺทาตโปติ มโน เยสํ เต ตถาวิธา. อภินนฺทนฺติ สนฺตุสฺสนฺตีติ.

๓๒๘. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทินา. ชินปาทนขํสุนา กรณภูเตน ทิสาสุ ทสสุ สมํ เอกกฺขเณ อุชฺชลาสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา จนฺทาตปมนา จนฺทาตโปติ ปวตฺตจิตฺตา อภินนฺทนฺตีติ. วิชฺชมานนขมรีจิยํ พุทฺธิมกตฺวา จนฺทาตเป พุทฺธิยา ปวตฺตาปนโต ภโม นาม. สมนฺติ อสงฺขฺยํ. จนฺทาตโปอิติ มโน เยสนฺติ วากฺยํ.

๓๒๙. ภาวํ ภาเวติ ‘‘ปวุจฺจเต’’จฺจาทินา. กวีนํ ภาโว อธิปฺปาโย, ตํ โพเธตีติ ภาวโพธนํ ยํ นามาทิ. อาทิสทฺเทน วิเสสนวากฺยานํ คหณํ. เยน เกนจิ นิเสธนรูเปน อากาเรน ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นาม อีริโตติ.

๓๒๙. อิทานิ ภาวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ปวุจฺจเต’’ อิจฺจาทินา. กวีนํ วตฺตูนํ ภาวโพธนํ อธิปฺปายปกาสกํ ยํ นามาทิ นามปทวิเสสนปทาทิ เยน เกนจิ วณฺเณน อากาเรน สาคราทิอตฺถนฺตรํ ปฏิเสเธตฺวา วา โน วา ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นามาติ อีริโตติ. นามํ อาทิ ยสฺส วิเสสนวากฺยทฺวยสฺเสติ จ, ภาวํ โพเธตีติ จ วากฺยํ. กวีนํ อธิปฺปายสงฺขาตภาวปกาสโก อุตฺติวิเสโส ตทตฺเถน ภาโว นาม, ตสฺส นิสฺสยภูตํ นามาทิปทสนฺตานํ อิห นิสฺสิโตปจาเรน ภาโว นามาติ อีริตํ.

๓๓๐. อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทิ. มนมฺปีติ อีสกมฺปิ. มริยาทนฺติ อตฺตโน อาจารสีมํ, สํวฏฺเฏปิ ปลยกาเลปิ. เสสํ สุโพธํ. เอตฺถ น อิเม ปกติสมุทฺทาทโย สมุทฺทาทโย โหนฺติ, เย ปลยกาเล อตฺตโน เวลานุลฺลงฺฆนสงฺขาตํ อจลตฺตสงฺขาตฺจ มริยาทํ ปริจฺจชนฺติ. กิฺจรหิ ¶ สนฺตา เอเวเต สมุทฺทาทโย, เย ยทิ ปลยกาเลปิ สมาปเตยฺยุํ, ตทาปิ อตฺตโน มริยาทํ น มุฺจนฺติ. โกจิ วิปตฺตึ ปตฺโต นิรติสยํ ธีรตฺตมตฺตโนวโพเธตีติ อฺนิเสเธน กถิตํ นามํ กวิสภาวํ ยถาวุตฺตํ โพเธตีติ ภาโวยมิติ.

๓๓๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทินา. สาครา สํวฏฺฏกาเล ตีรมริยาทํ อติกฺกเมนฺตา ปกติสมุทฺทา สาครา น ภวนฺติ. กุลาจลา ตาทิสกาเล อจลสงฺขาตมริยาทมติกฺกเมนฺตา สตฺต กุลปพฺพตา กุลาจลา นาม น ภวนฺติ. กิฺจรหิ สาคราทโย. เย สาธโว สํวฏฺเฏปิ สพฺพวตฺถุวินาสกกปฺปวินาสกาเลปิ มริยาทํ อตฺตโน อาจารมริยาทํ มนมฺปิ อีสกมฺปิ โน ชหนฺติ. สนฺตา เอว เต สาคราทโย นาม โหนฺติ นนูติ. โกจิ พฺยสนํ ปตฺโต อตฺตโน อนฺสาธารณํ ธีรตฺตํ ปกาเสตีติ อิห สาคราทิอตฺถนฺตรปฏิเสธรูเปน ทสฺสิตสาคราทินา วตฺตุโน อกมฺปนาธิปฺปายํ อวโพเธตีติ อยํ ภาวาลงฺกาโร นาม. มนนฺติ อปฺปกาลวาจกมสงฺขฺยํ. อปีติ สมฺภาวเน.

องฺคงฺคีภาวา สทิส-พลภาวา จ พนฺธเน;

สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติ.

๓๓๑. มิสฺสํ ทสฺเสติ ‘‘องฺค’’อิจฺจาทินา. องฺคมุปการกํ, องฺคี อุปการิยํ, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาโว สาธิยสาธนตฺตํ, ตโต จ. สทิสํ สมํ พลํ เยสํ เต, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาวมนฺตเรน อปฺปธานภาเวนาวฏฺานํ ตโต จ เหตุโต. พนฺธเน วิสเย, โย อลงฺกตีนํ สํสคฺโค เอกตฺถ สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติ.

๓๓๑. อิทานิ ¶ มิสฺสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘องฺคงฺคี’’จฺจาทินา. องฺคงฺคีภาวา อุปการกอุปการิยสงฺขาตปฏิปาทกปฏิปาทนียสภาเวน เหตุภูเตน สทิสพลภาวา จ สาธิยสาธนภาวํ วินา สมานพลวนฺตภาเวน จ พนฺธเน ปชฺชาทิพนฺธนวิสเย อลงฺกตีนํ อลงฺการานํ โย สํสคฺโค สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจตีติ. องฺคํ สาธนํ อสฺส สาธิยสฺส อตฺถีติ จ, องฺคฺจ องฺคี เจติ จ, เตสํ ภาโว สาธิยสาธนสงฺขาโต สมฺพนฺโธติ จ, สทิสํ พลํ เยสมลงฺการานมิติ จ, เตสํ ภาโว อฺมฺนิรเปกฺขตาติ จ, มิสฺสนํ มิสฺสีภวนมิติ จ วากฺยํ.

ปสตฺถา มุนิโน ปาท-นขรํสิมหานที;

อโห คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเน.

๓๓๒. อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา มุนิ’’จฺจาทิ. มุนิโน ปาเทสุ นขา เตสํ รํสิ เอว มหานทีสทิสตฺตา มหานที, สา ปสตฺถา อจฺฉริยปฺปตฺติสพฺภาวโต คาฬฺหมจฺจนฺตํ นิมุคฺเคปิ เต ชเน สุขยตฺเยว, อโห อจฺฉริยํ ยโต เสสนทีวิธุรํ. ‘‘อยํ อตฺตนิ คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ สุขยตี’’ติ เอตฺถ ‘‘นิมุคฺเคปี’’ติ สมาธิโน สาธิยตฺเตนงฺคิตายาวฏฺิตสฺส ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกํ สาธนตฺเตนงฺคตายาวฏฺิตนฺติ มิสฺสมิทมลงฺกรณํ.

๓๓๒. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา’’ อิจฺจาทินา. มุนิโน ปสตฺถา อจฺฉริยตฺตา ปสํสนียา ปาทนขรํสิมหานที จรณนขกิรณสงฺขาตมหาคงฺคา คาฬฺหํ อติสเยน นิมุคฺเคปิ เต ชเน สาธุสปฺปุริเส สุขยติ เอว สุขิเต กโต เอว. อโห อจฺฉริยํ เสสนทีนเมสา ปวตฺติ วิรุทฺธาติ. เอตฺถ สาธนียภาเวน องฺคิโน ‘‘นิมุคฺเค’’ติ สมาธิอลงฺการสฺส ¶ ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกาลงฺกาโร สาธนภาเวน องฺคนฺติ กตฺวา องฺคาองฺคีภาเวน อิเมสํ อลงฺการานํ มิสฺสิตา. ปาเทสุ นขาติ จ, เตสํ รํสีติ จ, มหตี จ สา นที เจติ จ, มหานที วิย มหานที ปาทนขรํสิโย เอว มหานทีติ จ วากฺยํ. คาฬฺหนฺติ กฺริยาวิเสสนํ. คาฬฺหํ นิมุชฺชนํ เย อกํสุ, เตปีติ โยชนา. สุขสมงฺคิโน ชนา สุขิเต สุเข กโรตีติ วากฺยํ.

เวโส สภาวมธุโร, รูปํ เนตฺตรสายนํ;

มธูวมุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ.

๓๓๓. ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิ สุโพธํ. อิทํ ปน สมาธิรูปโกปมามิสฺสสทิสพลนฺติ.

๓๓๓. ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิ. มุนิโน สภาวมธุโร ปกติมธุโร เวโส ชินาเวณิโก พุทฺธเวโส จ เนตฺตรสายนํ รูปํ ลกฺขณานุพฺยฺชนสมฺปนฺนํ รูปฺจ มธูว มธุรตฺเตน มธุสมานา วาจา ภารตี จ กํ ชนํ น สมฺปีเณตีติ. ‘‘สภาวมธุโร’’ติ สมาธิอลงฺกาโร จ, ‘‘เนตฺตรสายน’’นฺติ รูปกาลงฺกาโร จ, ‘‘มธูวา’’ติ อุปมาลงฺกาโร จาติ อิเม ตโย ปีณเน อฺมฺาเปกฺขรหิตตฺตา ตุลฺยพลาติ อิเมสํ มิสฺสตฺตํ โหติ. สภาเวน มธุโรติ จ, รสียติ อสฺสาทียตีติ จ, รโส รสภูโต อายนํ คติ ปวตฺติ อสฺสาติ รสายนํ, รสวตฺถุ. รสายนมิว รูปํ รสายนํ, เนตฺตานํ รสายนนฺติ จ วากฺยํ.

๓๓๔. อาสึ ¶ ทสฺเสติ ‘‘อาสิ’’จฺจาทินา. อิฏฺสฺส อภิมตสฺส วตฺถุโน อาสีสนํ ปตฺถนมิตฺยนุวทิตฺวา อาสี นาม สิยาติ วิธียเต. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. ติโลกสฺส โลกตฺตยวตฺติโน ชนสฺส เอกคติ อสหายคติ ปฏิสรณภูโต นาโถ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ ปาเลตูติ. เอตฺถาติลสิตํ ปาลนมาสีสิตนฺติ.

๓๓๔. อิทานิ อาสีอลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อาสี’’ อิจฺจาทินา. อิฏฺสฺส อตฺถสฺส อิจฺฉิตวตฺถุโน อาสีสนา ปตฺถนา อาสี นาม สิยา. ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํ. ติโลเกกคติ ติภวสฺส อสหายสรณภูโต นาโถ โลกสามิ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ รกฺขตูติ. อาสี นาม ปตฺถนา, ตทฺทีปิกาปิ อุตฺติ ตนฺนามิกาว โหติ. ‘‘ติโลเกกคตี’’ติ อิมสฺมึ อุทาหรเณ ปาลนํ อาสีสิตํ. ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ จ, เอโกเยว คติ ปฏิสรณนฺติ จ, ติโลกสฺส เอกคตีติ จ วากฺยํ.

รสปฺปตีติชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;

รสวนฺตนฺติ ตํ เยฺยํ, รสวนฺตวิธานโต.

๓๓๕. รสวนฺตมุทาหรติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินา. ยํ วิภูสนมลงฺกรณํ รสาภาสาทิโน ปตีติชนกํ อวคมสมฺปาทกํ ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต สมฺปาทนโต ‘‘รสวนฺต’’นฺติ วิฺเยฺยํ ยถา อตฺถปฺปตีติ ชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติ.

๓๓๕. อุทฺเทเส รสีติ อุทฺทิฏฺรสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินา. ยํ วิภูสนํ วุตฺตาลงฺการานมนฺตเร โย โกจิ อลงฺกาโร รสปฺปตีติชนกํ สิงฺคาราทินววิธรเสสุ เอกสฺส รสสฺส วา ตสฺเสว รสาภาสสฺส วา ¶ อวโพธนํ สมฺปาเทนฺโต ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต อตฺตโน รสสหิตภาวสฺส ปกาสนโต รสวนฺตนฺติ รสีติ เยฺยนฺติ. ยถา อตฺถปฺปตีติชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รสปฺปตีติชนโก อลงฺกาโร รสวนฺโต ‘‘รสี’’ติ จ วุจฺจติ. รสสฺส ปตีติ จ, ตํ ชเนตีติ จ, รโส อสฺส อตฺถีติ จ, รสวโต ภาโวติ จ, ตสฺส วิธานํ สมฺปาทนนฺติ จ วากฺยํ.

ปาทา ติโลกคุรุโน’ธิกพทฺธราคา;

อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,

สฺจุมฺพยนฺติ สตตาหิตสมฺภเมน.

๓๓๖. อุทาหรติ ‘‘ราค’’อิจฺจาทิ. ธราย ปถวีองฺคนาย ราเคน อานตํ, มุขํ. ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิตํ, สโรชํ. ปเม อพฺภุตสโรชสทิสตาย มุขํ, เตน สมานาธิกรณนฺติ ราคานเตน สมาโส. ทุติเย ตุ ราคานตฺจ ตํ อพฺภุตสโรชํ ปถวึ ภินฺทิตฺวา สิรีปาทสมฺปฏิคฺคหณตฺถํ อุฏฺหมจฺฉริยปทุมฺจ, ตเมว ตสฺสา มุขสทิสตฺตา มุขนฺติ ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ. ติโลกคุรุโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทา. กีทิสา? อธิกพนฺโธ ราโค อนุราโค, รตฺตวณฺโณ วา เยสํ เต, ตถาวิธา. นิจฺจมนวรตํ สรเสน รสวตา กเรน หตฺเถน, รํสินา วา คาฬฺหํ อาทาย คเหตฺวา สตตํ นิจฺจํ อาหิโต สมฺภโม อาทโร, ตทภิมุขตา วา, เตน สฺจุมฺพยนฺติ, นิกฺขิปนฺติ วา. เอตฺถ สิเลสรูปเกหิ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส ชนฺยเต. สิงฺคาโร ทุวิโธ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติ. เตสุ วิปฺปลมฺโภว สมคฺควณฺณนาธารตฺตา มโนหโร, เนทิโส สมฺโภโค. สมฺโภคาภาเส ตุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตถาปิ’หา’ธิคตํ สมฺโภคาภาโสทาหรณํ พาลปฺปโพธนตฺถํ กิฺจิ วิจาเรสฺสาม. ตตฺร ปาทานํ กามุกตฺตํ ¶ ธราย กามินิตฺตฺจ วากฺยสามตฺถิยา วิฺายเต. สทฺเทน วุจฺจมานํ ปุน วุตฺตํ สิยา. อตฺร ปาทานํ ตํ วิฺเยฺยํ, รตฺยุกฺกํสาภาโส ยทิ กวินา ปฏิปาเทตพฺโพ น ภเวยฺย, ตทา คาถายมนนุปปนฺนํ สิยาติ เอวํวิธวจนโตว ปาทา รตฺยาภาสวนฺโตติ คมฺยเต. รติยา อาลมฺพณวิภาวาภาโส ธรากามินิ, รมฺมเทสาทิวิเสสาภาเว อจฺฉริยปทุมุคฺคมนาภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสวเนน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย อุทฺทีปนวิภาวาภาสา, พฺยภิจารีภาวาภาสโพธกานิ กวิวจนานิ อนุภาวาภาโส. ตถา หิ ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ อาทายา’’ติ กรสฺส สรสตาคาฬฺหคฺคหณกถเนน หริสาทโย คมฺยนฺเต. ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสุกฺกตฺตาทโย ปหียนฺตีติ เอวํ พนฺธวุตฺตีติ วิภาวาทีหิ พนฺธตฺถาภาสานํ มนสิ โย อุปฺปชฺชติ อานนฺทาภาโส, โส รสาภาโส สมฺโภครสาภาโส วุตฺโตติ.

๓๓๖. อิทานิ อุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อุตฺตริปิ ทสฺเสตพฺพสิงฺคารหสฺสกรุณาทิรสุทฺเทสสฺส อนุรูปโต สิงฺคารรสยุตฺตเมว ทสฺเสติ ‘‘ราคา’’อิจฺจาทินา. ธราย มหีองฺคนาย ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ราเคน อนุราเคน อภิมุขํ กตฺวา นมิตํ อจฺฉริยคุโณเปตปทุมสทิสานนํ โน เจ, รตฺตวณฺณํ อานตํ อพฺภุตสโรชสงฺขตมุขํ ติโลกคุรุโน ภุวนตฺตยานุสาสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทา อธิกพทฺธราคา อธิกพทฺธานุราควนฺตา โน เจ, ปุพฺพกมฺเมน กตอธิกรตฺตวณฺณา นิจฺจสรเสน กเรน สตตานุราคยุตฺเตน หตฺเถน โน เจ, อวิกลตฺตา สตตสมฺปตฺติสหิเตน กิรเณน คาฬฺหํ อาทาย คาฬฺหํ คเหตฺวา โน เจ, ผุสิตฺวา สตตาหิตสมฺภเมน นิจฺจํ กตาทเรน โน เจ, นิรนฺตราหิตอภิมุขภาเวน สฺจุมฺพยนฺติ ¶ จุมฺพนฺติ โน เจ, ิติกฺริยาสาธนตฺเตน ผุสนฺตีติ.

ราเคน อนุราเคน อานตํ อภิมุขีกตมิติ จ, อพฺภุตฺจ ตํ สโรชฺเจติ จ, เตน สทิสตาย อพฺภุตสโรชฺจ ตํ มุขฺเจติ จ, ราคานตฺจ ตํ อพฺภุตสโรชมุขฺเจติ จ, ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิติ จ, ตฺจ ตํ อพฺภุตสโรชฺเจติ จ, ตเมว ตาทิสมุขสทิสตฺตา มุขมิติ จ, ติโลกสฺส คุรูติ จ, อธิกํ กตฺวา พทฺโธ, อตฺตโน ปุพฺพกมฺเมน วา กโต, ราโค อนุราโค รตฺตวณฺโณ วา เยสมิติ จ, รเสน อนุราเคน สมฺปตฺติยา วา สห วตฺตมาโนติ จ, อาหิโต วิหิโต จ โส สมฺภโม อาทโร ตทภิมุขภาโว วา เจติ จ วิคฺคโห.

เอตฺถ ‘‘ราคานตา’’ติอาทิเกน สิเลสาลงฺกาเรน จ ‘‘อพฺภุตสโรชมุข’’นฺติ รูปกาลงฺกาเรน จ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส อุปฺปาทียติ. ตาทิสํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺโภคาภาเวน, ตทากาเรน จ กปฺปิตตฺตา รสาภาโส นามาติ ทฏฺพฺโพ. สิงฺคารสฺส อาโยควิปฺปโยคสมฺโภควเสน ติวิธตฺเตปิ อาโยควิปฺปโยคทฺวยํ วิปฺปลมฺภเมวาติ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติ ทุวิโธ โหติ. เตสุ วิปฺปลมฺโภว อนูนวณฺณนาย ภูมิตฺตา มโนหโร. สมฺโภโค ปน ตาทิโส น โหติ. สมฺโภคาภาโสปิ หีโน โหติ. เอวํ สนฺเต ปโยคํ กตฺวา กุรุมานาย วณฺณนาย อุจิตภาเวน อิหาธิคตสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสน รสิภูตาลงฺการสฺส อุทาหรเณ รสาภาโส เอวํ เวทิตพฺโพ. ปาทานํ กามุกภาวาภาเส จ ธราย กามินีภาวาภาเส จ วาจกปเทน อวุตฺเตปิ ‘‘ธราย ปาทา ติโลกคุรุโน’’ติ อิทํ เปตฺวา ปาณิธมฺมปกาสเกหิ อวเสสปเทหิ ายเต.

ทฺวินฺนํ ¶ อฺมฺํ รติอาภาโส ‘‘อธิกพทฺธราคา ราคานต’’นฺติ อิเมหิ วุตฺโต. อยํ รติอาภาโส อิธ ายีภาโว ปุริสรติยา อิตฺถิยา จ, อิตฺถิรติยา ปุริสสฺส จ อาลมฺพณตฺตา ปาทกามุกธรากามินิโย ทฺเว อฺมฺํ อาลมฺพณวิภาวาภาสา โหนฺติ. รมฺมเทสาทิวิเสสํ วินา อจฺฉริยปทุโมทยสฺส อภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสฺส อุจฺจารเณน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย รตึ อุทฺทีปยนฺตีติ อุทฺทีปนวิภาวาภาสา นาม. ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหมาทายา’’ติ อิมินา กรสฺส สรสภาวสฺส จ คาฬฺหํ คหณสฺส จ วุตฺตตฺตา หริสาทโย ายนฺเต. ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสาหาทโย ายนฺติ. ตตฺถ หริสอุสฺสาหาทโย พฺยภิจารีภาวาภาสา นาม โหนฺติ. เต พฺยภิจารีภาวาภาเส ปกาเสนฺตานิ ยถาวุตฺตกวิวจนานิ อนุภาวาภาสา นามาติ เอวํ พนฺเธ ทิสฺสมานายีภาวพฺยภิจารีภาววิภาวอนุภาเวหิ อตฺถาวโพธํ กโรนฺตานํ ปณฺฑิตานํ อุปฺปชฺชมาโน โย สนฺโตสาภาสสงฺขาโต รสาภาโส อตฺถิ, โส อิธ สมฺโภครสาภาโสติ กถิโตติ. ายีภาวาทโย อุปริ อาวิภวิสฺสนฺติ.

อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยานุภาวํ,

สงฺเขปโต นิคทิโต’ย’มลงฺกตีนํ;

เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,

โก นาม ปสฺสิตุ’มลํ ขลุ ตาส’มนฺตํ.

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

๓๓๗. เอวมุทฺเทสานุกฺกเมน ยถาปฏิฺาตํ นิฏฺเปตฺวา อิทานิ นิคมนปุพฺพกํ พหุตฺตเมสํ นิทฺทิสิตุมาห ‘‘อิจฺจิ’’จฺจาทิ. อิติ ¶ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ปุริมานํ ทณฺฑีอาทีนํ อาจริยานํ อานุภาวํ พนฺธลกฺขณานิ อนุคมฺม อนุคนฺตฺวา อลงฺกตีนมลงฺการานํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต กถิโต. สงฺเขปโตติ วุตฺโต, กสฺมาติ อาห ‘‘อุปรูปรี’’ติอาทิ. อุปรูปริ ทีฆกาลมารพฺภ ยาเวทานิ มตฺถกมตฺถเก กวีหิ วิกปฺปิยานํ ปเภทิยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ชโน อลํ สมตฺโถ.

อิติ มหาสามินามิกายํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ

๓๓๗. เอวํ อุทฺเทสกฺกเมน ยถาปฏิฺาเต อตฺถาลงฺกาเร นิฏฺเปตฺวา อิทานิ นิคมนมุเขน เอสํ อตฺถาลงฺการานํ พหุภาวํ ทสฺเสติ ‘‘อิจฺจานุคมฺม’’อิจฺจาทินา. อิติ ยถาวุตฺตนเยน ปุริมาจริยานุภาวํ ปุพฺพกาลิกานํ ทณฺฑีภทฺทปาณาทีนํ อลงฺการสตฺถสงฺขาตานุภาวํ อนุคมฺม อลงฺกตีนํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต มยา วุตฺโต สงฺคหิโต. กสฺมาติ เจ? อุปรูปริ ทีฆกาลโต ปฏฺาย ยาวชฺชตนา กวีหิ รจนากตฺตาเรหิ วิกปฺปิยานํ อเนกปฺปการโต กปฺปิยมานตฺตา ปุถกฺกริยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ปุคฺคโล อลํ สมตฺโถติ. สงฺคหมนาทิยิตฺวา เกนาปิ ปริยนฺตํ อธิคนฺตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโย. ปุเร ภวาติ จ, ปุริมา จ เต อาจริยา เจติ จ, เตสมานุภาโวติ จ, วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปิยนฺติ จ วากฺยํ.