📜
๕. ภาวาวโพธปริจฺเฉท
ปฏิภานวตา ¶ โลก-โวหาร’มนุสารินา;
ตโต’จิตฺยสมุลฺลาส-เวทินา กวินา ปรํ.
๓๓๘. ตเทว ยถาปฏิฺาตมลงฺการวิภาคํ โพเธตฺวา สมฺปติ รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตํ รสํ สกล สํสารทุกฺขนิสฺส รเณกนิมิตฺตวิมุตฺติรเสกรสวิสุทฺธสทฺธมฺมาคมวิคฺคาหสปฺปีณโนณตมตีนํ ปรมสทฺธาลูนมนธิคตตฺเตปิ ลกฺขณมตฺเตน โลกโวหารโกสลฺลมตฺตปริคฺคหาย กิฺจิมตฺตมุปทิสิตุํ น สากลฺเลน ‘‘ปฏิภานวตา’’ติอาทิมาห. ปฏิภานํ ตํตํานานุรูปปฺปวตฺตา ปฺา. สา หิ สรสรจนายจฺจนฺโตปการิกา, ตโตว กพฺพํ ‘‘ปฏิภาน’’นฺติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ปฏิภานวตา’’ติ. กวินา โลกโวหารานุคนฺตพฺโพ. โย หิ สกลํ โลกโวหารํ นานุสรติ, โส กวิเยว น โหติ. เตนาห ‘‘โลกโวหารมนุสารินา’’ติ. ยโต โอจิตฺยํ นาม กวีนํ ปรมํ รหสฺสํ โลกโวหาเรปิ อุจิตฺูเยว ปสํสียเต, สมุจิตโลกโวหารานุสาเรเนว จ วกฺขมานานุกฺกเมน วิรจิตา รจนา สเจตนานํ รสสฺสาทาย สมฺปชฺชเต, ตสฺมา โอจิตฺเย สมุลฺลสตฺตํ ทิตฺตํ ผุฏเมว พนฺธนํ กาตุํ วฏฺฏติ. ตโตวจฺจนฺตโมจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา กวินา ภวิตพฺพํ. เตนาห ‘‘ปรํ โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา’’ติ. สพฺพฺเจตํ ‘‘กวินา’’ติ เอตฺถ วิเสสนํ, ‘‘กวินา’’ติ เจตํ ‘‘นิพนฺธา’’ติ เอตฺถ อวุตฺโต กตฺตา.
๓๓๘. เอวํ ยถาปฏิฺาตานมลงฺการานํ ทสฺสนาวสเร รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตนววิธสิงฺคาราทิรเส สกลสํสารทุกฺขนิสฺสรณอสหายกรณภูตวิมุตฺติรเสน เอกรสภูเต อติปณีเต สทฺธมฺมามตรเสเยว ลุทฺธานํ สทฺธาพาหุลฺลสุทฺธสํยมานํ วิมุเขปิ ¶ ลกฺขณมตฺตปริฺาเณน โลกโวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สงฺเขเปน ทสฺเสตุกาโม อิทานิ ‘‘ปฏิภานวตา’’อิจฺจาทิมาห. ปฏิภานวตา สรสรจนาย อจฺจนฺโตปการฏฺาโนจิตปฺาวิเสสวตา โลกโวหารมนุสารินา สกลโลเก โวหารานุรูปมนุคเตน ตโต ยสฺมา โอจิตฺยํ นาม หทยโต อพหิ กาตพฺพํ, รหสฺสมิว พนฺธโต วิโยชนียํ น โหติ. ตสฺมา ปรมติสเยน โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา อุจิตภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส อุทฺทีปนสฺเสว อนุรูปปฺปกาเรน อิฏฺตฺถสฺส สมุลฺลาสนํ ทิตฺตึ ชานนฺเตน กวินา พนฺธการเกน นิพนฺธาติ สมฺพนฺโธ. ปฏิภา ปฏิภานนฺติ ปฺาเยตํ นามํ, ตโต ชาตกพฺพสฺสปิ ปฏิภาติ วุจฺจมานตฺตา อยํ ปฺาวิเสโส รจนาย อจฺจนฺโตปกาโรติ าตพฺโพ. ปฏิภานมสฺสตฺถีติ จ, โลกสฺส โวหาโรติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ, โอจิตฺเยน สมุลฺลาโสติ จ, ตํ วิชานาติ สีเลนาติ จ วิคฺคโห.
ายีสมฺพนฺธิโน ภาว-วิภาวา สานุภาวกา;
สมฺปชฺชนฺติ นิพนฺธา เต, รสสฺสาทาย สาธุนํ.
๓๓๙. ‘‘ายิ’’จฺจาทิ. ายิโน วกฺขมานรตฺยาทโย เตหิ สห สมฺพนฺโธ วิภาวาทีหิ โยเค รตฺยาทีนมสฺสาทิยตฺตมานียมานตฺตา เอเตสมตฺถีติ ายีสมฺพนฺธิโน. สห อนุภาเวหิ วกฺขมานลกฺขเณหีติ สานุภาวกา, ภาโว วิภาโว จ, วกฺขมาโน ภาเวน ภาวาภาโสปิ อิมินาว สงฺคหิโต, รสสฺสาทาย สมฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๓๓๙. ‘‘ายิ’’จฺจาทิ. ายีสมฺพนฺธิโน ายีปเทน, เตน วาจฺจรติหาสาทิอตฺเถน วา สมฺพนฺธุปคตา สานุภาวกา วกฺขมานานุภาเวหิ สห ปวตฺตา ภาววิภาวา วกฺขมานภาววิภาวา นิพนฺธา วุตฺตคุโณเปตกวินา พนฺธิตา เอกตฺถ อาหริตฺวา ทสฺสิตา สาธุนํ อิสฺสาทิโทสรหิตานํ สชฺชนานํ รสสฺสาทาย สิงฺคาราทิวกฺขมานรสสฺส อสฺสาทนตฺถํ สมฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺตีติ. อิมาย คาถาย ายีภาโว พฺยภิจารีภาโว เกวลภาโว วิภาโว อนุภาโว รโส เจติ อิเม อุทฺทิฏฺา ภวนฺติ, กถนฺติ เจ? ภาววิภาวานํ ‘‘ายีสมฺพนฺธิโน’’ติ วิเสสนํ ภวติ, เตน ภาวสฺส ายี จ โส ภาโว เจติ จ ายีปเทน สมฺพนฺธตฺตา ายีภาโว จ, ปุน พฺยภิจารีภาเว สติ ‘‘ายีภาโว’’ติ อิมสฺส สาธกตฺตา อิมสฺเสว ายีภาวปทสฺส ปโยคสามตฺถิเยน คมฺมมาโน พฺยภิจารีภาโว จ, ปุน ายีปเทน สมาสมกตฺวา วิสุํ ทสฺสิตภาวสทฺทสุติยา ายีภาวพฺยภิจารีภาเวหิ อฺโ ภาโว จ, ตถา เอว ายีปเทน วาจฺจรติหาสาทิอตฺถสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปนทฺวยํ วิภูตํ กตฺวา สชฺเชตฺวา ิตตฺตา เตหิ รติหาสาทีหิ อตฺเถหิ สมฺพนฺธิโน อาลมฺพณอุทฺทีปนสงฺขตวิวิธวิภาวา จ, เอวเมว สานุภาวกปเทน สมาโยเคน ทสฺสิตานุภาโว จ, ‘‘รสสฺสาทายา’’ติ อิมินา นิทฺทิฏฺรโส จาติ เอวมิเม ายีภาวาทโย อุทฺทิฏฺา โหนฺติ. ายินา สห สมฺพนฺโธติ จ, โส เอเตสมตฺถีติ จ, ภาโว จ วิภาโว เจติ จ, สห อนุภาเวหิ วตฺตนฺตีติ จ, รสสฺส อสฺสาโทติ จ วากฺยํ.
ภาวอธิปฺปาย
จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;
รตฺยาทโย ตโต ภาว-สทฺเทน ปริกิตฺติตา.
๓๔๐. อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺเสุ ายาทีหิ ภาววิภาวานุภาวรเสสุ ปมํ ภาวํ วิภาเวตุํ ภาวสทฺทมนฺวตฺถยติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินา. จิตฺตสฺส วุตฺติโย รมณหสนาทิอากาเรน ปวตฺติโย, ตาว วิเสสา วิสิฏฺสภาวตฺถาติ จิตฺตวุตฺติวิเสสา. ¶ รตฺยาทโย ายีพฺยภิจารีสาตฺติกา. ตุสทฺโท วิเสเส. ยโต รเส สิงฺคาราทโย ภาวยนฺติ นิปฺผาเทนฺติ. ตโต ภาวสทฺเทน ปริกิตฺติตา ภรตาทีหิ กถิตา. เอตฺถ หิ ณฺยนฺโต ภูธาตุ กรเณ วตฺตเต. ยโต จายํ น เกวลํ กรเณเยว วตฺตเต, อถ โข พฺยาปเน, ปฏิปาทเน จ, ตสฺมาสฺส ปฏิภานํ จิตฺตํ ภาวยนฺติ พฺยาเปนฺติ. อถ วา กวิโน โลกฏฺิติาณลกฺขณํ อธิปฺปายํ ภาวยนฺติ ปฏิปาเทนฺตีติ ภาวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๓๔๐. อิทานิ อุทฺทิฏฺเสุ ายีภาวาทีสุ ายีอาทีนํ [ายีภาวาทีนํ (ก.)] ติณฺณํ สาธารโณ ภาโว นาม เอโสติ ทสฺเสนฺโต อนฺวตฺถวเสน ทสฺเสติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทิ. จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ จิตฺตสฺส อุตฺตริ วกฺขมานารมฺมณหสนโสจนาทีหิ, นิพฺเพทาทีหิ, ถมฺภาทีหิ จ อากาเรหิ ปวตฺติสงฺขาตา อฺมฺํ อสงฺกราการสงฺขาตา วิเสสา ปน ายีพฺยภิจารีสาตฺติกา ยโต ยสฺมา รเส สิงฺคาราทิรเส ภาวยนฺติ นิปฺผาเทนฺติ กโรนฺติ. โน เจ, รเส สิงฺคาราทิรสวิสเย ปณฺฑิตานํ จิตฺตํ ภาวยนฺติ พฺยาปนํ กโรนฺติ. โน เจ, ตสฺมึเยว รสวิสเย กวิโน โลกสภาวํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตาณลกฺขณํ อธิปฺปายํ ภาวยนฺติ ปฏิปาทนํ กโรนฺติ. ตโต ภาวสทฺเทน เหตุกตฺตริ นิปฺผนฺเนน รตฺยาทโย รติหาสาทโย ปริกิตฺติตา ภรตาทีหิ วุตฺตา โหนฺตีติ. ‘‘รตฺยาทโย’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน หาสาทโย ายีภาวา จ, นิพฺเพทาทโย พฺยภิจารีภาวา จ, ถมฺภปลยาทโย สาตฺติกภาวา จ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. จิตฺตสฺส วุตฺติโยติ จ, ตา เอว วิเสสาติ จ, ภาโว อิติ สทฺโทติ จ วากฺยํ.
ายีภาวอธิปฺปาย
วิโรธินา’ฺภาเวน,
¶ โย ภาโว น ติโรหิโต;
สีเลน ติฏฺติ’จฺเจ’โส,
ายีภาโวติ สทฺทิโต.
๓๔๑. ายาทิเก ติวิเธ ภาเว กเมนาห ‘‘วิโรธินา’’อิจฺจาทินา. วิโรธินา อฺเน ชิคุจฺฉาทินา ภาเวน โย ภาโว รตฺยาทิโก น ติโรหิโต นจฺฉาทิโต, เอโส ภาโว อนุจฺฉิชฺชมานตฺตา เอว ติฏฺติ สีเลนาติ, ายี เอว ภาโวติ ายีภาโวติ สทฺทิโต กถิโต. โย ภาวาทีหิ อาโลกิตสฺสาทํ นีโต สมานีโต, โส สามาชิเกหิ อสฺสาทิยมานตฺตา รโสติ วุจฺจติ. วกฺขติ หิ ‘‘สวิภาว’’อิจฺจาทิ.
๓๔๑. อิทานิ ายีอาทิเก ติวิธภาเว กเมน นิทฺทิสติ ‘‘วิโรธิ’’อิจฺจาทินา. วิโรธินา อฺภาเวน รติหาสาทีนํ วิรุทฺเธน ชิคุจฺฉาทินา อฺภาเวน โย ภาโว รติหาสาทิโก ติโรหิโต น พฺยวหิโต น โหติ, เอโส วิรุทฺธภาเวน อพฺยวหิโต ภาโว ติฏฺติ สีเลนาติ อิมินา อตฺเถน ายี นาม โหตีติ กตฺวา ายีภาโวติ สทฺทิโต กถิโตติ. โย วิภาวานุภาวาทีหิ อสฺสาทนียตฺตํ ปาปิโต สพฺเภหิ อสฺสาทนียตฺตา รโสติ วุจฺจติ, โส ายี นามาติ วุจฺจติ. อฺโ จ โส ภาโว เจติ จ, ติโร กยิริตฺถาติ จ, ายี จ โส ภาโว เจติ จ วิคฺคโห.
ายีภาวปฺปเภทอุทฺเทส
รติหาสา จ โสโก จ,
โกธุสฺสาหภย’มฺปิ จ;
ชิคุจฺฉาวิมฺหยา เจว,
สโม จ นว ายิโน.
๓๔๒. รตฺยาทีนํ ¶ นวนฺนเมว ายิตฺวํ สมฺภวตีตฺยาห ‘‘รติ’’จฺจาทิ. สโม เจติ เอวํ ายิโน นวาติ โยชนา. นเวเวเต สกสกวิภาวานุภาเวหิ สมุลฺลาสิตา วิสุมฺปิ พนฺธิตพฺพา กวินา, อภิเนตพฺพา จ นเฏน, ตถา เสสภาวาปิ. ตตฺถ ยทิ ปนายํ รติ อเสสอิตฺถิปุริสคุณยุตฺตานํ อิตฺถิปุริสานํ อฺมฺํ ชนิตา, จนฺทาทีหิ อุทฺทีปนวิภาเวหิ อุทฺทีปิตา, อุสฺสุกฺกตาทิพาธเกหิ อนุภาเวหิ ปริโปสิตา, สกสกานุภาวสามตฺถิยา ปตียมาเนหิ อเนกรูเปหิ พฺยภิจารีหิ จิตฺตตา สิยา, ตทา ตุ ายี รติ นฏาภินเยน, สุพนฺธสวเนน วา สพฺเภหิ อสฺสาทิยมานา สิงฺคารรสตฺตมาปชฺชเต. เอวํ ยถาโยคํ หาสาทิายีภาวานํ หสฺสรสาทิภาวาปชฺชเน ยุตฺตึ สมนฺเนยฺย.
๓๔๒. ายีภาโว นาม รตฺยาทโย นเวเวติ ทสฺเสตุํ ‘‘รติหาสา’’ติอาทิมาห. รติหาสา จ โสโก จ โกธุสฺสาหภยมฺปิ จ ชิคุจฺฉาวิมฺหยา เจว สโม สนฺตคุโณ จาติ เอวํ ายิโน นว โหนฺติ. อิเมสํ รตฺยาทีนํ นวนฺนํ สรูปกถนํ ‘‘สิงฺคารหสฺสกรุณา’’ติอาทิกาย อุทฺเทสคาถาย อนนฺตเร นิทฺเทเส ปากโฏ โหติ. รติ จ หาโส จาติ จ, โกโธ จ อุสฺสาโห จ ภยฺเจติ จ, ชิคุจฺฉา จ วิมฺหยา เจติ จ วากฺยํ. อิเม นว จ เอวํ พฺยภิจารีภาวสาตฺติกาภาโว เจติ อิเม ยถาสกมนุรูปวิภาวานุภาเวหิ ทิตฺตํ กตฺวา ปจฺเจกํ กวินา พนฺธิตพฺพา, นเฏน คเหตฺวา ทสฺสิตพฺพา จ. อิเมสุ ติวิธภาเวสุ อยํ รติ อเสสปุมิตฺถิคุเณหิ ยุตฺเตหิ นรนารีหิ อฺมฺํ อุปฺปาทิตา, จนฺทาทีหิ อุทฺทีปนวิภาเวหิ อุทฺทีปิตา, อุสฺสาหาทิปกาสกกายิกวาจสิกปโยคสงฺขาตานุภาเวน โปสิตา, สกสกานุภาวสามตฺถิเยหิ คมฺมมานาเนกปฺปการพฺยภิจารีภาเวหิ วิจิตฺตกตา ¶ โหติ. อีทิสา’ยํ รติ นฏสฺส อภินเยน จ ปสตฺถพนฺธสวเนน จ สพฺเภหิ อสฺสาทิยมานสิงฺคาราทิรสตฺตํ ปาปุณาตีติ วิฺาตพฺพา. หาสาทีนํ เสสายีภาวานํ หสฺสรสาทิภาวาปตฺติยํ ยุตฺติ เอวํ ยถารหํ เวทิตพฺพาติ.
พฺยภิจารีภาวอธิปฺปาย
ติโรภาวาวิภาวาทิ-
วิเสเสนา’ภิมุขฺยโต;
เยเต จรนฺติ สีเลน,
เต โหนฺติ พฺยภิจาริโน.
๓๔๓. พฺยภิจาริโน อาห ‘‘ติโรภาว’’อิจฺจาทินา. ติโรภาโว ายีนํ เอกสฺสาปิ ภาวสฺส นิพฺเพทาทิโน อจิรฏฺายิตา จ อาวิภาโว ปากฏตา จ นานารสนิสฺสยตฺตา เต อาทโย ยสฺส. อาทิสทฺเทน ายีธมฺมสฺส สุขทุกฺขาทิรูปสฺส คหณํ, โสว วิเสโส, เตน. ายีธมฺมสฺส สุขทุกฺขรูปสฺส คหณํ, อตฺตโน ธมฺมสฺส สุขทุกฺขรูปสฺส ายินิ สมาโรปนฺจาภิมุขฺยํ. ตถา หิ รติยํ ปริสโม สุขานุวิทฺโธ ภวติ, โสเก ทุกฺขานุวิทฺโธ. รติยํ สุขสภาวาปิ คิลานิปฺปภุตโย พฺยภิจาริโน สกมฺมํ ทุกฺขมิมํ สมาโรปยนฺเตว. ตโต เตน อภิมุขภาเวน เย เอเต ภาวา สีเลน จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, เต พฺยภิจาริโน โหนฺตีติ.
๓๔๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน พฺยภิจารีภาเว ลกฺขณโต ทสฺเสติ ‘‘ติโรภาวา’’อิจฺจาทินา. ติโรภาวาวิภาวาทิวิเสเสน พฺยภิจารีภาวานํ อตฺตโน อเนกรสํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา, โลกสฺส ภินฺนรุจิกตฺตา จ กิสฺมิฺจิ ายีภาเว พฺยภิจารีภาวานมตฺตโน คุณสฺส ลีนตฺตฺจ กิสฺมิฺจิ ตสฺเสว คุณสฺส ปากฏตฺตฺจาติอาทิเกน วิเสเสน ¶ อภิมุขฺยโต ายีภาวานํ สุขทุกฺขรูปํ อตฺตนิ จ อตฺตโน สุขทุกฺขรูปํ ายีภาเวสุ จ อาโรปนสงฺขาเตน อภิมุขภาเวน เยเต ภาวา สีเลน จรนฺติ ปกติยา ปวตฺตนฺติ, เต ภาวา พฺยภิจาริโน นาม โหนฺตีติ. เอวเมว [เอวรูปา (ก.)] ปีฬา สรูเปน เอโก ปริสมสงฺขตพฺยภิจารีภาโว รติยํ สคุเณน ลีโน สุขานุวิทฺโธ หุตฺวา, โสเก สคุเณน ปากโฏ ทุกฺขานุวิทฺโธ จ หุตฺวา ปวตฺตเต. เอวเมว สุขสภาวรติยํ คิลานาทโย พฺยภิจาริโน สกิยํ ทุกฺขสรูปํ อาโรเปนฺตีติ กตฺวา ติโรภาววิภาวาทิวิเสเสน อภิมุขํ ปวตฺตนฺติ. ติโรภวนมิติ จ, อาวิภวนมิติ จ, ติโรภาโว จ อาวิภาโว เจติ จ, เต อาทโย ยสฺส ายีภาเวสุ วิชฺชมานานํ สุขทุกฺขสภาวานํ อตฺตนิ อาโรปนสฺเสติ จ, โสเยว วิเสโสติ จ, อภิมุขานํ ภาโวติ จ วิคฺคโห. พฺยภิจารีปเท วิสทฺโท วิเสสตฺเถ อภิสทฺโท อภิมุขภาเว วตฺตติ.
พฺยภิจารีภาวปฺปเภท
นิพฺเพโท ตกฺกสงฺกา สม-
ธิติชฬตา ทีนตุคฺคาลสตฺตํ,
สุตฺตํ ตาโส คิลานุ’สฺสุกหริส-
สติสฺสาวิสาทาพหิตฺถา.
จินฺตา คพฺพา’ปมาโร’มริสมท-
มตุมฺมาทโมหา วิโพโธ,
นิทฺทาเวคา สพิฬํ มรณ-
สจปลาพฺยาธิ เตตฺตึสเม’เต.
๓๔๔. เต ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินา. ทีนตุคฺคาลสตฺตนฺติ ทีนตา จ อุคฺคตฺจ อาลสตฺตฺจ, คิลานิ อุสฺสุกอิติ ¶ อุสฺสุกฺกํ. จปลอิติ จาปลฺลํ, สห จปเลน สจปโล, โส จายํ พฺยาธิ จ, มรณฺจ สจปลพฺยาธิ จ สมาหาเร. ตฺจ สห พิฬาย วตฺตตีติ สพิฬนฺติ เอเต ยถาวุตฺตพฺยภิจารีภาวา เตตฺตึส โหนฺตีติ. อุสฺสาหวตา วีรรโส ตํวเสเนว อสฺสาทียติ. ภีรุนา ตุ โสว ภยานกรสวเสเนติ โลกสภาวสฺส อเนกตฺตา ตทตฺถเมเต พฺยภิจาริโน เอเกกสฺสรสสฺส พหโว วณฺณนียา, ยโต ตํวณฺณนาทฺวาเรน สพฺโพปิ เตสุ กิฺจิ อสฺสาเทตีติ. ตตฺถ ยสฺมา ปน มารโณปคตเวริทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณเยว ภินฺนํ ปกติวเสน ภีรุโน ภยสฺส เหตุ, สงฺคามโลลสฺส ตุ อุสฺสาหนิมิตฺตํ สิยา. ตถา นเฏน กตํ วิกตมาภรณํ กฺริยาวา นีจปกตีนํ ายิโน หาสสฺส เหตุ, คมฺภีรปกตีนํ พฺยภิจาริโน หาสสฺส, ตสฺมา ภาเว วณฺณยตา กวินา ภาวา ตถา วณฺณนียา, ยโถจิตฺยปริโปโส สิยา. โอจิตฺยภงฺโค ตุ มหตา วายาเมน ปริหริตพฺโพ.
เตสุ นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํ. ตสฺส จ อิตฺถีนฺจ นีจานฺจ ทาลิทฺทิยํ วิภาโว, โยคีนํ ตุ ตตฺวสํเวทนํ วิภาโว, อสฺสุปตนจินฺตาทโย เอตฺถ อนุภาวา.
ตกฺโก วิตกฺกนํ. ตสฺส สนฺเทโห วิภาโว, สิโรกมฺปาทิ อนุภาโว.
สงฺกาย วิรุทฺธจรณํ วิภาโว, กมฺปาทโย อนุภาโว.
สโม เขโท. ตตฺถ คตฺยาทิ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโว.
ธิติ สนฺโตโส. าณาทิ วิภาโว, อนุภาโว โภคาโลลตาทิ.
ชฬตา ¶ อปฺปฏิปตฺติ. ตสฺสา อิฏฺานิฏฺทสฺสนาทิ วิภาโว, อนิมิสนยนาโลจนาทิ อนุภาโว.
ทีนตา เจตโส อโนชตา. ตสฺสา วิภาโว ทุคฺคตตาทิ, อนุภาโว มลินวตฺถตาทิ.
อุคฺคตา ทารุณตฺตํ. ตสฺสา วิภาโว พลวาปราธาทิ, ตสฺส อนุภาโว ตชฺชนาทิ.
อาลสตฺตสฺส ปริสมาทิ วิภาโว, ชิมฺหตาทิ อนุภาโว.
สุตฺตสฺส นิทฺทา วิภาโว, ตสฺสาทาทโย อนุภาโว.
ตาโส จิตฺตกฺโขโภ. วิภาโว อสฺส คชฺชิตาทิ, กมฺปนาทิ อนุภาโว.
อายาสปิปาสาทิ วิภาโว คิลานิยา, วิวณฺณตาทโย อนุภาโว.
กาลกฺขมตา อุสฺสุกํ. วิภาโว ตสฺส รมณียทสฺสนิจฺฉาทิ, อนุภาโว ตุริตตาทิ.
เจโตปสาโท หริโต. ตตฺร อุสฺสวาทิ วิภาโว, อสฺสุเสทาทโย อนุภาโว.
สทิสทสฺสนาทิ วิภาโว สติยา, อนุภาโว ภมุสมุนฺนมนาทิ.
ปเรสมุกฺกํสาสหนตา อิสฺสา. ตสฺสา ทุชฺชนตฺตคพฺพาทโย วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทโย อนุภาโว.
วิสาโท เขโท. วิภาโว ตสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธาทิ, พาธยตาปาทิ อนุภาโว.
อพหิตฺถา กายสํวรณํ. ตสฺสา วิภาโว ลชฺชาทิ, อนุภาโว’ฺวิกฺริยา.
จินฺตา ¶ อิฏฺาลาภาทีหิ, อนุภาโว มุกุลิตนยนาทิ.
คพฺโพ อภิมาโน. วิภาโวสฺส อิสฺสริยาทิ, อนุภาโว อวชานนาทิ.
อปมาโร คาหรุกฺขาทีหิ [คาหรุกฺขปตนาทีหิ (?)], ภูปาตาทโย เอตฺถ อนุภาโว.
อมริโส อกฺขมตา. วิภาโว อสฺสาวมานนาทิ, สิโรกมฺปนตชฺชนาทโย อนุภาโว.
มโท ปมาทุกฺกํโส. ตสฺส วิภาโว ปานํ, จลมานงฺควโจคติหาสาทโย อนุภาโว.
มติ กงฺขจฺเฉโท. อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขวิกาสาทิ เอตฺถ อนุภาโว.
อสเมกฺขิตการิตา อุมฺมาโท. ตสฺส วิภาโว สนฺนิปาตคหณาทิ, อฏฺานรุทิตคีตหาสาทโย อนุภาโว.
โมโห ภยาทีหิ, อนุภาโว ถมฺภกมฺปาทิ.
ทุราจาราทีหิ พิฬํ, อโธมุขตาทิ อนุภาโว.
มรณํ วิภาวอนุภาเวหิ สุปสิทฺธํ.
จปลตา ราคโทสาทีหิ, สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโว. พฺยาธิ ปากโฏ.
เย วา ปนฺเ อิธ นิทฺทิฏฺา จิตฺตวุตฺติวิเสสาปิ สํวิชฺชนฺติ สุขุมเภทา, เตสุ เกจิ วุตฺเตสฺวนฺโตคธา โหนฺติ. ยถา หิ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ กามา รติยํ อนฺโตคธา, ตถา โทสปฺปการา โกธา มริสอิสฺสาทีสฺวนฺโตคธา, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานิ วิสาทาทีสฺวนฺโตคธา. ปีตฺยาทโย สุขสภาวา หริเสติ ทฏฺพฺพํ. เตสุ ¶ ภยา ตาโส อฺโ, สงฺกา ตถา อมริโส. ตสฺมา อิสฺสา, ตถา คิลานิโต สโม, นิทฺทาย สุตฺตํ, อุสฺสุกา จปลตา, ตถา โมหา ปลโย วกฺขมาโน อฺโติ มนฺตพฺพํ.
๓๔๔. อิทานิ เต พฺยภิจารีภาเว สรูเปน ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินา. นิพฺเพโท อตฺตนินฺทาสงฺขโต จ, ตกฺกสงฺกา จ, สมธิติชฬตา ปริสโม สนฺโตสลกฺขณา ธิติ ชฬตา จ, ทีนตุคฺคาลสตฺตํ ทีนภาวทารุณภาวอลสภาวา จ, สุตฺตํ สยนฺจ, ตาโส จิตฺตกฺโขโภ จ, คิลานปริมทฺทิตภาโว จ, อุสฺสุกหริสสติสฺสาวิสาทาพหิตฺถา อุสฺสาหปิติสติอิสฺสาเขทอาการสํวรา จ, จินฺตา จ, คพฺโพ อภิมาโน จ, อปมาโร จ, อมริสมทมตุมฺมาทโมหา อกฺขนฺติปมาทาธิกฺกา กงฺขจฺเฉทอุมฺมาทโมหา จ, วิโพโธ ปโพโธ จ, นิทฺทาเวคา นิทฺทา จ, อาเวคสงฺขาโต สมฺภโม จ, สพิฬํ ลชฺชาสหิตํ มรณสจปลาพฺยาธิ มรณฺจ จาปลฺยสหิตา พฺยาธิ เจติ. เอเต เตตฺตึส พฺยภิจารีภาวา นาม โหนฺติ. ตกฺโก จ สงฺกา เจติ จ, สโม จ ธิติ จ ชฬตา เจติ จ, ทีนตา จ อุคฺโค จ อลสตฺตฺจาติ จ, อุสฺสุกฺจหริโส จ สติ จ อิสฺสา จ วิสาโท จ อพหิตฺถา เจติ จ, อมริโส จ มโท จ มติ จ อุมฺมาโท จ โมโห เจติ จ, นิทฺทา จ อาเวโค เจติ จ, สห พิฬาย วตฺตตีติ จ, สห จปเลน จาปลฺเยน วตฺตตีติ จ, สจปโล จ โส พฺยาธิเจติ จ, มรณฺจ สจปลพฺยาธิ เจติ จ วากฺยํ. มรณสจปลาพฺยาธีติ สมาหารทฺวนฺโท. ตสฺมา ‘‘สพิฬ’’นฺติ ปทํ เอตสฺส วิเสสนํ โหติ.
โลกสภาวสฺส อเนกวิธตฺตา เอโกเยว วีรรโส อุสฺสาหวตา วีรรสากาเรน อสฺสาทนีโย โหติ, โสเยว ภีรุนา ภยากาเรน อสฺสาทนีโย โหติ. ¶ ตสฺมา เอเกกสฺส รสสฺส อิเม พหู พฺยภิจาริโน วณฺเณตพฺพา โหนฺติ. เอวํ สติ อเนกาธิปฺปายโก โลโก เตสุ กิฺจิ อสฺสาเทติ. เอวํ สติ พนฺโธ สพฺพชนสฺส กนฺโต โหติ. ตสฺสํ ภาววณฺณนายํ ยสฺมา มาเรตุมาคจฺฉนฺตานํ สตฺตูนํ ทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณ ชนาธิปฺปายโต ภิชฺชิตฺวา ปกติภีรูนํ ปุริสานํ ภยสฺส จ ยุทฺธโลลสฺส อุสฺสาหนสฺส จ การณํ โหติ. เอวํ นเฏน หสนตฺถํ กตวิกตมาภรณฺจ ตาทิสกิริยา จ อุตฺตานปกติกานํ ปุริสานํ ายีหาสสฺส จ คมฺภีรปกติกานํ พฺยภิจารีหาสสฺส จ เหตุ ภเวยฺย. ตสฺมา ภาเว วณฺเณนฺเตน กวินา โอจิตฺยภงฺคมกตฺวา สกฺกจฺจโมจิตฺยํ สชฺเชตฺวา ภาวปฺปกาสกานิ สวิภาวานุภาวกวิวจนานิ วณฺเณตพฺพานิ. เอตฺถ ภาวาวโพธกวิภาวาทีนํ ชานิตพฺพตฺตา เตหิ เตหิ ภาเวหิ สทฺธึ เอวํ เวทิตพฺพา.
เตสุ ภาเวสุ อตฺตาวมานนลกฺขโณ นิพฺเพโท. อิตฺถีนํ, หีนานํ [หีนาจารานํ (ก.)] วา อุปฺปชฺชติ เจ, ทาลิทฺทิยํ อาลมฺพณวิภาโว นาม, โยคีนํ เจ, ตถาวโพโธ อาลมฺพณวิภาโว, เอตฺถ อสฺสุปตนจินฺตาทิกํ อนุภาโว นาม.
วิตกฺกสฺส สนฺเทโห อุทฺทีปนวิภาโว นาม, สิโรกมฺปาทิกํ อนุภาโว นาม.
สงฺกาย วิรุทฺธปฺปวตฺติ อุทฺทีปนวิภาโว, กมฺปาทิโก อนุภาโว. อุปริ ‘‘วิภาโว’’ติ วุตฺเต อาลมฺพณุทฺทีปเนสุ ทฺวีสุ ยํ ยุชฺชติ, ตํ คเหตพฺพํ.
เขทลกฺขณสฺส สมสฺส คมนาทิกํ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโว.
สนฺโตสลกฺขณาย ธิติยา าณาทิ วิภาโว, โภเคสุ อโลลภาวาทิ อนุภาโว.
อโยคฺคตาลกฺขณาย ¶ ชฬตาย อิฏฺานิฏฺานํ อชานนาทิ วิภาโว, วิวฏนยเนหิ อภิมุขวิโลกนตาทิ อนุภาโว.
จิตฺตสฺสนิตฺเตชลกฺขณาย ทีนตาย ทุคฺคตตาทิ วิภาโว, มลินวตฺถตาทิ อนุภาโว.
ทารุณตาลกฺขณสฺส อุคฺคภาวสฺสาติสยาปราธาทิ วิภาโว, ตชฺชนาทิ อนุภาโว.
อลสตฺตสฺส อฏฺานปริสมาทิ วิภาโว, วงฺกิกภาโว อนุภาโว.
สยนสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส นิทฺทาทิ วิภาโว, อสฺสาทาทิ อนุภาโว. เอตฺถ อสฺสาทนํ นาม เสยฺยสุขปสฺสสุขาทิกํ.
จิตฺตกฺโขภสงฺขาตสฺส ตาสสฺส คชฺชิตาทิ วิภาโว, คชฺชิตํ นาม ภยชนกวจนํ. โกเปน กมฺปนา อนุภาโว.
ปีฬาสงฺขาตสฺส คิลานสฺส อายาสปิปาสาทิ วิภาโว, ทุพฺพณฺณตาทิ อนุภาโว.
อนุรูปกาลสฺส อโนโลกนสฺส อุสฺสุกฺกสฺส รมฺมวตฺถุทสฺสนิจฺฉาทิ วิภาโว, ตุริตตาทิ อนุภาโว.
เจโตปสาทลกฺขณสฺส หริสสฺส มงฺคลกีฬาทิ วิภาโว, สนฺโตสวจนาทิ อนุภาโว.
สรณลกฺขณาย สติยา สฺาณทสฺสนาทิ วิภาโว, ภมุกฺเขปาทิ อนุภาโว.
ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย ทุชฺชนภาวคพฺพาทิ วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทิ อนุภโว.
เขทลกฺขณสฺส วิสาทสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธิการิยพฺยาปตฺติอาทิ วิภาโว, มโนสนฺตาปาทิ อนุภาโว.
อาการสํวรณลกฺขณาย, ¶ รสสภาวปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย วา อพหิตฺถยลชฺชาทิ วิภาโว, ตทฺกฺริยากรณํ, อโธมุขกรณํ, ปาเทหิ ภูมิขณนนฺติอาทิ อนุภาโว.
จินฺตาย อิฏฺตฺถาลาภาที วิภาโว, มกุลิตนยนาทิ อโธขิตฺตจกฺขาทิ วา อนุภาโว.
คพฺพสฺส อิสฺสริยาทิ วิภาโว, อวชานนาทิ อนุภาโว.
อปมารสฺส ยกฺขปีฬาทิ วิภาโว, ภูมิปตนาทโย อนุภาโว.
อกฺขมลกฺขณสฺส อมริสสฺส อวมานนาทิ วิภาโว, สิโรกมฺปนตชฺชนาทิ อนุภาโว.
ปมาทาธิกฺกลกฺขณสฺส มทสฺส สนฺโตสปานํ วิภาโว, กมฺปมานหตฺถปาทวจนคมนหาสาที อนุภาโว.
กงฺขาจฺเฉทนลกฺขณาย มติยา อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขสนฺโตสาทิ อนุภาโว.
อนุปปริกฺขการิตาลกฺขณสฺส อุมฺมาทสฺส สนฺนิปาตชฺชรยกฺขาทิ วิภาโว, อการณโรทนหสนาทิ อนุภาโว.
มุยฺหนลกฺขณสฺส โมหสฺส อธิกภยาทิ วิภาโว, สภาวานวโพธนาทิ อนุภาโว.
นิทฺทาปคมสงฺขาตสฺส วิโพธสฺส กาลปริณามาทิ อาโลกสรณาทิ วา วิภาโว, อกฺขิมทฺทนาทิ อนุภาโว.
มโนสมฺปีฬนลกฺขณาย นิทฺทาย กสฺสจิ อจินฺตนอกรณาทิ วิภาโว, อกฺขิปิทหนาทิ อนุภาโว.
ภยาคมนลกฺขณสฺส อาเวคสฺส ปจฺจตฺถิกทสฺสนาทิ วิภาโว, อุตฺราสกมฺปาทิ อนุภาโว.
ลชฺชาลกฺขณาย ¶ พิฬาย ทุราจาราทิ วิภาโว, อโธมุขตาทิ อนุภาโว.
มรณสฺส สตฺถปหารโรคาทิ วิภาโว, มุขวิการาทิ อนุภาโว.
จาปลฺลสฺส ราคโทสาทิ วิภาโว, อตฺตโน สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโว.
พฺยาธิยา วาตปิตฺตาทีนํ อุสฺสทภาวาทิ วิภาโว, นิตฺถุนนาทิ อนุภาโว.
อิมสฺมึ สุโพธาลงฺกาเร อทสฺสิตสุขุมเภทา อฺาปิ จิตฺตวุตฺติวิเสสา สนฺติ, เตสุ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ เภทา กามรติยฺจ, โทสปการา โกธอมริสอิสฺสาทีสุ จ, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานวิสาทาทีสุ จ, ปิติอาทโย หริเส จ อนฺโตคธาติ เวทิตพฺพา. เอวํ สมานานํ สงฺคเห สติปิ ตาสโต ภยสฺส จ, สงฺกาย อมริสฺส จ, อมริสโต อิสฺสาย จ, คิลานโต สมสฺส จ, นิทฺทาย สุตฺตสฺส จ, อุสฺสุกฺกโต จปลตาย จ, โมหโต วกฺขมานปลยสฺส จ ปากฏวิเสเสน อฺถา วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
สาตฺติกภาวอธิปฺปาย
สมาหิตตฺตปฺปภวํ, สตฺตํ เตโน’ปปาทิตา;
สาตฺติกา’ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวาภวนฺติ เต.
๓๔๕. สาตฺติเก วทติ ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทินา. สมาหิโต เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธาโน อตฺตา จิตฺตํ ตโต ปภวํ อุปฺปนฺนํ ยํ, ตํ สตฺตํ นาม. เตน สตฺเตน อุปปาทิตา นิพฺพตฺติตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา วุจฺจนฺเต. เต จ ปุน อนุภาวาปิ ภวนฺติ ถมฺภาทิภาวสํสูจนสภาววิการรูปตฺตา. ตฺจ ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา’’อิจฺจาทินา วกฺขติ. ¶ เตนาห ‘‘อนุภาวตฺเตปี’’ติ. เอวํ สตฺยปิ เต สาตฺติกา วิสุํ ปุถเคว ภาวา ภวนฺติ, วุตฺตนเยน จิตฺตภวตฺตวิรูปตฺตา เตสนฺติ.
๓๔๕. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมนาธิคตเกวลภาวสงฺขาตํ สาตฺติกาภาวํ ทสฺเสติ ‘‘สมาหิต’’อิจฺจาทินา. สมาหิตตฺตปฺปภวํ เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธานจิตฺตโต สมฺภูตํ สตฺตํ นาม โหติ. เตน ลาภาลาภาทีสุ เอกาการสฺส เหตุนา ถิรภาเวน อุปปาทิตา นิปฺผาทิตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา นาม ภวนฺติ. เต สาตฺติกา อนุภาวตฺเตปิ จิตฺตาการสงฺขาตถมฺภาทิปกาสนสภาววิการสรูปตฺตา อตฺตโน อนุภาวตฺเต สติปิ วิสุํ ภาวา ภวนฺติ ยถาวุตฺต ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต’’ติอาทินา ภาวา นาม โหนฺตีติ. อิเม สาตฺติกาภาวานุภาววเสน ทุวิธา โหนฺติ. สมาหิโต จ โส อตฺตา เจติ จ, ตโต ปภวมิติ จ, สนฺโต อุปสนฺโต จ โส อตฺตา เจติ จ, สตฺตโต ภวนฺตีติ จ, สตฺเตน อุปฺปาทิตาติ จ, อนุภาวานํ ภาโวติ จ วากฺยํ. อปีติ อนุคฺคหตฺเถ นิปาโต.
สาตฺติกภาวปฺปเภท
ถมฺโภ ปลยโรมฺจา,
ตถา เสทสฺสุเวปถุ;
เววณฺณิยํ วิสฺสรตา,
ภาวา’ฏฺเ’เต ตุ สาตฺติกา.
๓๔๖. เต ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินา. เอตฺถ ถมฺโภ อวิสฺสรกายจิตฺตตา. ปลโย อสฺสาสปสฺสาสมตฺตาวเสโส สุตฺตาวตฺถาสภาโว นิทฺทาปภโว. สุพฺยตฺตลกฺขณา เสสา.
๓๔๖. อิทานิ ¶ สาตฺติเก ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินา. ถมฺโภ กายจิตฺตานํ อวิสรภาวสงฺขาโต จ ปลยโรมฺจา นิทฺทาย อุปฺปชฺชมานอสฺสาสปสฺสาสมตฺตาติริตฺตสุตฺตาวตฺถา จ ปสาทาทิสมฺภโว โรมุคฺคโม จ ตถา เอวํ เสทสฺสุเวปถุ จ ภยาทีหิ อุปฺปชฺชมานทาโห จ สนฺโตสาทีหิ อุปฺปชฺชมานอสฺสุ จ กมฺปา จ เววณฺณิยํ วิรูปตา จ วิสฺสรตา วิรูปสทฺทตา จาติ เอเต อฏฺ สาตฺติกา ภาวา นาม โหนฺติ. โรมานํ อฺโจ อุคฺคโมติ จ, ปลโย จ โรมฺโจ เจติ จ, เวปนํ กมฺปนมิติ จ, เสโท จ อสฺสุ จ เวปถุ จาติ จ, วิรูโป วณฺโณ อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, วิรูโป สโร อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.
ยทา รตฺยาทโย ภาวา,
ิติสีลา น โหนฺติ เจ;
ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา,
ภวนฺติ พฺยภิจาริโน.
๓๔๗. น เกวลํ วุตฺตาเยว พฺยภิจาริโน, รตฺยาทโยปีติ อาห ‘‘ยทา’’อิจฺจาทิ. ภวนฺติ พฺยภิจาริโนติ ยถาโยคํ ยถาสมฺพนฺธํ พฺยภิจาริโน โหนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สุโพธํ.
๓๔๗. อิทานิ นิพฺเพทาทโย วิย รติหาสาทโยปิ กิสฺมิฺจิ กาเล พฺยภิจาริโนปิ โหนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘ยทา’’ อิจฺจาทินา. รตฺยาทโย รติหาสาทโย ภาวา นว ายีภาวา ยทา ิติสีลา น โหนฺติ เจ วิโรธีหิ เตหิ เตหิ ภาวนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา สภาวโต ิติสภาวา ยทิ น โหนฺติ, ตทา เต ภาวา รตฺยาทโย สพฺเพปิ พฺยภิจาริโน ภวนฺตีติ. ยถาสกํ พฺยภิจาริตานุรูปวิภาวานุภาวานํ โยคานุรูเปน พฺยภิจารีภาวา โหนฺติ. รติอาทิ เยสํ หาสาทีนมิติ จ, ิติ สีลํ เยสํ รตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโห.
วิภาโว ¶ การณํ เตสุ’-
ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;
โย สิยา โพธโก เตส-
มนุภาโว’ย’มีริโต.
๓๔๘. อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินา. เตสํ รตฺยาทีนํ ภาวานํ อุปฺปตฺติยา, ตถา อุทฺทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ วิภาโว นาม. ตตฺถ อาลมฺพณวิภาโว กนฺตาทิ, อุทฺทีปนวิภาโว จนฺทาทิ. เตสํ โพธโก าปโก กายิโก จ วาจสิโก จ พฺยาปาโร สิยา, อยํ อนุภาโว อีริโต.
๓๔๘. อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินา. เตสํ ายีภาวาทีนํ ติณฺณํ อุปฺปตฺติยา จ ตถา อุทฺทีปเน จ อุปฺปนฺนานํ ทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ เหตุ วิภาโว นาม, เตสํ ายีภาวาทีนํ โพธโก กายิกวาจสิโก โย สิยา นฏกวีนํ พฺยาปาโร อตฺถิ, อยํ อนุภาโวติ อีริโตติ. วิเสเสน ภาเวติ วฑฺเฒตีติ วิภาโว. อนุภาเวติ โพเธตีติ อนุภาโว. เอตฺถ วิภาโว นาม รติวิสเย นรนารีนํ อฺมฺํ อาลมฺพณวิภาโว, จนฺทรมฺมเทสาทิ อุทฺทีปนวิภาโว เจติ ทุวิโธ. หาสาทีนมฺปิ ทุวิธวิภาวํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ. อนุภาโว นาม ายีภาวาทีนํ เตสํ เตสํ ภาวานํ ปกาสกวาจสิกพฺยาปารสงฺขาตกวิปโยโค จ กายิกปโยคภูโต นฏานํ อภินยสงฺขาโต ตํตํภาวสรูปนิรูปโก เจติ ทุวิโธ พฺยาปาโร.
เนกเหตุํ มโนวุตฺติ-วิเสสฺจ วิภาวิตุํ;
ภาวํ วิภาวานุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํ.
๓๔๙. วิภาวาทิวณฺณนายเมว ¶ ภาววิเสสาวโพโธ สิยา, อฺถา ‘‘เทวทตฺตสฺส สาสฺสุโลจนยุคํ สฺชาต’’มิติ วุตฺเต โสกา อานนฺทา โรคา เจติ โก นาม สกฺโกติ การณํ นิจฺฉิตุํ, จิตฺตวุตฺติวิเสสฺจ ภาวํ วินา วิภาวานุภาวํ กวิ วณฺเณตุํ นโฏภิเนตุํ สามชฺชิโก วา วิฺาตุํ โก สกฺโกตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิ. เนกเหตุํ พหุเหตุํ มโนวุตฺติวิเสสฺจ ภาวํ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา วุตฺตลกฺขณา พนฺธเน สภาวนิรูปกปเท ผุฏํ วณฺณนียา, วิภาวาทิรูปเกเนว อวุตฺตมฺปิ กิฺจิ ปตียเต.
๓๔๙. ‘‘เทวทตฺตสฺส จกฺขูนิ อสฺสุปุณฺณานี’’ติ วุตฺเต โสเกน สนฺโตเสน โรเคน วาติ ยถา อสฺสุการณกถนํ วินา น ชานาติ, เอวํ จิตฺตสฺส ปวตฺติสงฺขาตา รติหาสาทโย เต เต ภาวา อตฺตโน ปตีติยานุรูปํ วิภาวานุภาวกถนํ วินา กวีหิ วณฺเณตพฺพา, นเฏหิ ทสฺเสตพฺพา, สพฺเภหิ อสฺสาทนียา นตฺถีติ ายีอาทีนํ วณฺณนเมว กาตพฺพนฺติ อิทานิ อนุสาเสนฺโต อาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิ. เนกเหตุํ เตสํ เตสํ ภาวานํ อุปฺปตฺยาโท อาลมฺพณวิภาวาทิพหุการณวนฺตํ มโนวุตฺติวิเสสํ ภาวฺจ จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสสงฺขาตภาวฺจ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา อนนฺตรนิทฺทิฏฺา พนฺธเน รสภาวปฺปกาสเน ผุฏํ ปกาสํ กตฺวา วณฺณิยา กวินา วณฺณนียา โหนฺตีติ. น เอโกติ จ, โส เหตุ อสฺเสติ จ, มนโส วุตฺตีติ จ, ตาย วิเสโสติ จ, วิภาโว จ อนุภาโว เจติ จ วากฺยํ.
สวิภาวานุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;
วณฺณนียา ยโถจิตฺยํ, โลกรูปานุคามินา.
๓๕๐. อิทานิ เต ภาวา โลกสภาวานติกฺกเมน วิภาวาทีหิ วณฺณนียาติ อาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทิ. สห วิภาเวหิ ¶ สวิภาวา, เต จ เต อนุภาวา จ, เตหิ. ยถารหนฺติ อตฺตโน สมฺพนฺธีนํ วเสน ยถารหํ วณฺณนียา.
๓๕๐. อิทานิ วิภาวานุภาเว นิสฺสาย วณฺณนียา เต ภาวา โลกสภาวมนติกฺกมฺม กาตพฺพาติ อนุสาสนฺโต อาห ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทิ. โลกรูปานุคามินา โลกโวหารมนุวตฺตมาเนน เต เต ภาวา ายีภาวาทโย ตโย ยโถจิตฺยํ โอจิตฺยานุรูปํ สวิภาวานุภาเวหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ ยถารหํ เตหิ เตหิ ภาเวหิ สมฺพนฺธีนํ วิภาวาทีนํ วเสน อนุรูปโต วณฺณนียา วณฺเณตพฺพา โหนฺตีติ. วิภาเวหิ สห เย วตฺตนฺตีติ จ, เต จ เต อนุภาวา เจติ จ, อนติกฺกมฺม อรหนฺติ จ, อนติกฺกมฺม โอจิตฺยมิติ จ, โลกสฺส รูปํ สรูปมิติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ วิคฺคโห.
จิตฺตวุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สาตฺติก’งฺคโต;
พหินิสฺสฏเสทาทิ-อนุภาเวหิ วณฺณิยา.
๓๕๑. สาตฺติกา กถํ วณฺณนียาติ อาห ‘‘จิตฺเต’’จฺจาทิ. จิตฺตสฺส วุตฺติวิเสโส เยสํ, เตสํ ภาโว, ตสฺมา มานสา มนสิ ภวา สาตฺติกา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสเฏหิ นิคฺคเตหิ เสทาทีหิ อนุภาเวหิ วณฺณนียา, น ปน เสทสลิลเมว ภาโวติ อธิปฺปาโย.
๓๕๑. เอวํ สามฺเน ภาววณฺณนกฺกมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิเสเสน สาตฺติกภาววณฺณนา อีทิสาติ ทสฺเสติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินา. จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสตฺตา มานสา จิตฺเต ภวา สาตฺติกาภาวา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสฏเสทาทิอนุภาเวหิ พหินิกฺขนฺตเสทาทีหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ วณฺณิยา วณฺณนียา โหนฺตีติ, ¶ องฺคโต พหิ นิสฺสฏนฺติ วิเสสเนน วิสิฏฺภูตเสทาทีนเมว ภาวานุภาวตฺตํ วินา เกวลํ เสทาทโย วุตฺตา สมานา ภาวาทโย นาม น โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. จิตฺตสฺส วุตฺตีติ จ, สา เอว วิเสโส เยสํ สาตฺติกานมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, มนสิ ภวาติ จ, เสโท อาทิ เยสํ เขฬาทีนมิติ จ, นิสฺสฏา นิคฺคตา จ เต เสทาทโย เจติ จ, เต เอว อนุภาวาติ จ วากฺยํ.
รสอธิปฺปาย
สามชฺชิกาน’มานนฺโท, โย พนฺธตฺถานุสารินํ;
รสียตีติ ตฺูหิ, รโส นามา’ย’มีริโต.
๓๕๒. อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วุตฺตตฺตา รเส นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘สามชฺชิกาน’’มิจฺจาทิ. พนฺธสฺส อตฺโถ, ตทนุสฺสรนฺติ มโนภาวนาวเสนาติ พนฺธตฺถานุสาริโน, เตสํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ มนสิ โย อานนฺโท, อยํ โลกมธุราทิรโส วิย พนฺเธ สิงฺคาราทิ รโส นาม อีริโต ตฺูหิ รสฺูหิ. กถมิตฺยาห ‘‘รสียตี’’ติ, อสฺสาทียตีติ อตฺโถ. กิฺจ? ยถา นานาพฺยฺชนสงฺขตมนฺนํ ภฺุชมานา รเส อสฺสาทิยนฺติ สุมานสา ปุริสา สนฺโตสฺจาธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยฺชิเต วาจงฺคสตฺโถเปเต ายีภาเว อสฺสาเทนฺติ สุมานสาเปกฺขกา, ตสฺมา เอเต นาฏฺยาติปิ วุจฺจนฺติ.
๓๕๒. อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วตฺวา อุทฺทิฏฺกฺกเมน สมฺปตฺตํ รสํ ทสฺเสติ ‘‘สาม’’อิจฺจาทินา. พนฺธตฺถานุสารินํ พนฺธสฺส อตฺถานุรูปสารีนํ พุทฺธิยา ปวตฺตานํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ จิตฺเต ภโว โย อานนฺโท สนฺโตโส อตฺถิ, อยํ โลเก มธุราทิรโส วิย อสฺสาทนีโย โหตีติ อตฺถยุตฺเตน ‘‘รสียตี’’ติ อิมินา วจนตฺเถน รโส นามาติ ตฺูหิรสฺูหิ อีริโต กถิโตติ. ¶ สมชฺชายํ นิยุตฺตาติ จ, พนฺธสฺส อตฺโถติ จ, ตํ อนุสฺสรนฺตีติ จ, ตํ ชานนฺตีติ จ วากฺยํ. ยถา นานาพฺยฺชเนหิ อภิสงฺขตมาหารํ ปริภฺุชนฺตา สตฺตา ลวณมฺพิลาทโย เต เต รเส อสฺสาเทยฺยุํ, สนฺตุฏฺา จ ภเวยฺยุํ, เอวเมว นานปฺปการอภินเยหิ ปกาสิตวณฺณนาย องฺคภูเตหิ อนุรูเปหิ สตฺเถหิ ยุตฺเต ายีภาเว อิสฺสาทิรหิตปฺวนฺตา อสฺสาเทนฺติ, ตสฺมา อิเม ายีภาวา นฏาภินเยหิ พฺยฺชิตตฺตา จ สพฺภานํ สนฺโตสสงฺขตรสสฺส เหตุตฺตา จ นฏรสาติปิ วุจฺจนฺติ.
รสปฺปเภท
สวิภาวานุภาเวหิ,
สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ;
อสฺสาทิยตฺต’มานีย-
มาโน าเยว โส รโส.
๓๕๓. ายีนเมว รสตฺตาปตฺติมาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทินา. าเยว โสติ โส ยถาวุตฺโต รโส ายีภาโวเยว, นาฺโติ อตฺโถ.
๓๕๓. อิทานิ ายีภาวานเมว รสสรูปสฺส ปาปุณนตฺถํ วิภาเวติ ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทินา. โส รโส อนนฺตรนิทฺทิฏฺโ สวิภาวานุภาเวหิ เตสํ เตสํ ายีนํ อนุรูเปหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ จ, สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ ปกาเสตพฺพายีภาวสฺเสว อนุกูลสาตฺติกภาวพฺยภิจารีภาเวหิ กรณภูเตหิ อสฺสาทิยตฺตํ อานียมาโน กวิโน สามตฺถิยา ปาปุณิยมาโน าเยว ายีภาโว เอวาติ การิโยปจาเรน รโส นามาติ เวทิตพฺโพติ. สห ภาเวหิ ปวตฺตนฺตีติ จ, สวิภาวา จ เต อนุภาวา เจติ ¶ จ, สาตฺติกา จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อสฺสาทิยสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.
สิงฺคารหสฺสกรุณา, รุทฺทวีรภยานกา;
พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ, รสา ายีน’นุกฺกมา.
๓๕๔. เตสํ นามวเสน วิภาคมาห ‘‘สิงฺคาเร’’จฺจาทินา. ายีนนุกฺกมาติ ‘‘รติหาสา จ โสโก จา’’ติอาทินา วุตฺตานํ ายีภาวานํ อนุกฺกมา, ปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ.
๓๕๔. รสาวตฺถาสมฺปตฺตรติหาสาทีนํ ายีภาวานํ อิทานิ กเมน นามนฺตรํ ทสฺเสติ ‘‘สิงฺคาร’’อิจฺจาทินา. ายีนํ เหฏฺา วุตฺตานํ รติหาสาทิายีภาวานํ อนุกฺกมา ปฏิปาฏิยา สิงฺคารหสฺสกรุณา สิงฺคาโร หสฺโส กรุณา จ รุทฺทวีรภยานกา รุทฺโท วีโร ภยานโก จ พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ พิภจฺโฉ อพฺภุโต สนฺโต เจติ นว รสา นาม โหนฺตีติ. สิงฺคารรโส หสฺสรโสติอาทินา รสสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. สิงฺคาโร จ หสฺโส จ กรุณา เจติ จ วิคฺคโห. เสเสสุปิ ลิงฺคสมาสา อิเมเยว. อิเม สิงฺคาราทีนํ รตฺยาทีหิ อนฺตฺตา อุปริ รตฺยาทิวิวรเณเยว าตพฺพา.
ทุกฺขรูเป’ย’มานนฺโท,
กถํ นุ กรุณาทิเก;
สิยา โสตูน’มานนฺโท,
โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิ.
๓๕๕. โสกาทิรูโปกรุณาทิ กถํ รโส สิยาติ อาห ‘‘ทุกฺเข’’จฺจาทิ. เวสฺสนฺตรสฺส ปุตฺตทารวิโยคา กรุณา โสกรูโป ทุกฺขเมว อโหสิ, สมฺปติ ปน โสตูนํ สพฺภานํ อานนฺโทเยวาติ เอตฺถาธิปฺปาโย.
๓๕๕. เหฏฺา ¶ วุตฺตรโส สนฺโตโสว, โสกโกธาทิลกฺขโณ กรุณารุทฺทาทิโก กถํ รโส นาม ภเวยฺยาติ อาสงฺกายมาห ‘‘ทุกฺขรูเป’’อิจฺจาทิ. อยํ อานนฺโท ‘‘สามชฺชิกานมานนฺโท’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺโ ทุกฺขรูเป ทุกฺขลกฺขเณ กรุณาทิเก กรุณารุทฺทาทิเก วิสเย กถํ ภเวยฺยาติ เจ, เนส โทโส หิ ตเถว เวสฺสนฺตรสฺส โพธิสตฺตสฺส โสโก ปุตฺตทารวิรหโต ชาตโสโก โสตูนํ อิทานิ สุณนฺตานํ สพฺภานํ อานนฺโท สิยา อานนฺทสฺส การณตฺตา การิโยปจาเรน สนฺโตโส นาม ภเวยฺยาติ. วตฺตุโน สามตฺถิยา กรุณารสาทิกํ ปาเปตฺวา ปกาสิยมานสฺส โสกาทิกสฺส ทุกฺขรูเปน ิตตฺตา สุณนฺตานํ ปีติ อุปฺปาทิยเตวาติ อธิปฺปาโย. ทุกฺขํ รูปํ สภาโว ยสฺส กรุณาทิโนติ จ, กรุณา อาทิ ยสฺส รุทฺทาทิโนติ จ วากฺยํ.